Nyayasamucchaya

Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad

Page 186

न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः।
[द्वितीयोल्लासे न्यायः २९]
पुरुषस्तु खार्थमजहदेव खान्तरेभ्यो राजानं निवर्तयतीति | भावः समाधत्ते--"न षष्ठीसमर्थः पुरुषः” इति, पुरुषपदोत्तरमुविशेषः । अस्मिन् पक्षे समभिव्याहतपदार्थनिरूपितसंसर्गतदति- पातया षष्ठया पुरुषस्यापि राजसमकक्ष्यतया सम्बन्ध्यन्तरापेक्ष रिक्तभेदैतदुभयवान् योऽर्थः स समासेन प्रत्याय्यते तादृशपुरुषाद्युप- | स्यादिति पुरुषस्य षष्ठया सामर्थ्य न प्रतीयेतेति भावः । पूर्वोक्तमेव स्थिताव राजादिपदं तात्पर्यग्राहकम् । अन्वयादिति पूर्वोक्त पक्ष पक्षमभ्युपैति-"प्रथमाया एव तर्हि प्राप्नोति" इति, तत्र पूर्वोक्तं 5 च पुरुषपदमेव राजसम्बन्धवत्पुरुषत्वेनोपस्थापकम् , अत्र पक्षे | बाधकं स्मारयति-"ननु चोक्तं-न प्रथमासमर्थो राजा" इति । 45
च पुरुषपदात् पुरुषत्वेनैव पुरुषविशेषोपस्थितिः, राजपदं तात्पर्य- निराकरोति-"अभिहितः सोऽर्थोऽन्तर्भूतः प्रातिपदिकार्थः ग्राहकमित्यनयोर्भेदः । मेदः संसों वा सामर्थ्यम् ; भेदसंसौं । सम्पन्नः, तत्र प्रातिपदिकार्थे प्रथमेति प्रथमाया एवं द्विवचन
यमित्यनयोः पक्षयोराशयो नागेशेनेत्थं स्फुटीकृतः- प्राप्नोति" इति । अयमाशयः-कश्चिदर्थोऽभिहितोऽपि नान्तर्भस्वत्वसमानाधिकरणो राजभिन्नखामिकभेदो राजसंसर्गव्याप्य | पति-यथा 'राज्ञः' इति षष्टया सम्बन्धार्थोऽभिहितोऽपि न 10 इति मेदः सामर्थ्यमिति पक्षे । संसर्गः सामर्थ्यमिति पक्षे क्वचनान्तर्भूतः, कश्चिदर्थोऽन्तर्भूतोऽपि नाभिधीयते, यथा-राज-50
च वृत्त्युपस्थाप्यराजसम्बन्धवद्यक्तिगतराजसम्बन्धो राजभिन्न- सख इत्यादौ राजा सखा यस्येत्यर्थोऽन्तर्भवन्नपि न समासेनाभिखामिकभेदव्याप्य इति । एवं च भेदवट्यक्तिबोधे सा व्यक्ती धीयते बहुव्रीहिप्रसङ्गात्, कश्चिदर्थोऽभिहितोऽन्तर्भूतश्च, किन्तु राजसंसर्गवत्यपीति तद्वती व्यक्तिरपि बुद्धव । तथा संसर्गवद्वयक्ति- नामार्थतां न ब्रजति यथा-पचतीत्यादौ कर्ताऽभिधीयमानोबोधे सा राजभिन्नखामिकमेदवत्यपीति तादृशभेदवती व्यक्तिरपि | ऽन्तर्भवंश्च न नामार्थः । अत्र च राजपुस्खादिपदे सम्बन्ध15 बुद्धैवेति योजनीयम् । भेदसंसगी वेत्यस्यायं भावः-पूर्वोक्तरीत्यो- रूपोऽर्थोऽभिहितोऽन्तर्भूतो नामार्थतां च गत इति नामार्थेन 55
भयोः समनैयत्येन विनिगमनाविरहादुभयोयोगपोनैव सामर्थ्य | सह कदाचिदपि तस्य मेदाभावानामार्थे विधीयमानया प्रथमयाप्रयोजकत्वम् । इत्थं जहत्स्वार्था वृत्तिरिति पक्षे दोषोद्धारः ॥ अथा- सौ द्योतयितुं शक्यत इति प्रथमाया एवं द्विवचनमत्र प्राप्नोतीति। जहत्वार्थावृत्तिर्विचार्यते, तदाह-"अथवा पुनरस्तु अजहत्स्वार्थी | अत्रोत्तरमाह वार्तिकेन-“संघातस्यैकार्थ्यानावयवसंख्यातः सुबु
वृत्तिः” इति । तत्राक्षिपति-"युक्तं पुनरिद यदजहत्वार्था नाम | त्पत्तिः” इति, “संघातस्यैकत्वमर्थः, तेनावयवसंख्यातः सुबु20 वृत्तिः स्यात्" इति।अयमाशयः-स्वार्थत्यागाभावे स्वार्थप्रतिपादन- | स्पत्तिर्न भविष्यति” । अयमर्थः-इह 'राजपुरुष'शब्दात् संघा-60 व्यग्राणां पदानां समुदायार्थप्रतिपादनस्यासम्भवादयुक्तत्व- ताद् विभक्त्योत्पत्तव्यम्, तेन च संघातेनावयवार्थोपकृत शङ्केति । समादधाति-"बाढं युक्तम् । एवं हि दृश्यते लोके- एकत्वसंख्यायुक्तो विशिष्टोऽर्थः प्रतिपाद्यत इति तदाश्रयमेकवचनभिक्षुकोऽयं द्वितीयां भिक्षा समासाद्य पूर्वा न जहाति, संचयायैव | मेवात्र भवति, न तु गुणभूतावयवसंख्यानिमित्तं द्विवचन मिति ।
प्रवर्त्तते” इति । अयमाशयः-यथा भिक्षुकः क्वचिदेकयैव भिक्षया अयमाशयः-राजपदस्य शास्त्रलप्तशक्त्योपस्थितार्थत्यागे तदो25 कृतार्थोऽपि क्वचिदन्यामपि भिक्षामादाय संचिनोति, तथा धायातिरिक्तशक्तिकल्पने च मानाभावादजहत्वार्थामाश्रित्याव-65
शब्दोऽपि क्वचिदेकार्थः क्वचित् स्वार्थोपस्थापनपूर्वकमन्यार्थो- यवोपकृता समुदायशक्तिरिह स्वीकार्या । तत्र यद्यप्यवयवार्थपस्थापकोऽपीति संभाव्यत एवानेकार्थशब्दवदिति । अथा-स्तत्तद्विशेष्यत्वावच्छिन्नः [राजत्वनिष्ठप्रकारतानिरूपितराजनिष्टजहत्वार्थापक्षे पूर्वोक्तं दूषणं स्मारयति “ननु चोक्तम्-उभयोर्विद्य- विशेष्यतावच्छिन्नः] एव तथापि [पुरुषादिनिरूपित] विशेषणमानस्वार्थयोयोर्दिवचन मिति द्विवचनं प्राप्नोति" इति । प्रत्याक्षि-! त्वेन तस्या [राजनिष्ठाया ] विशेष्यताया आच्छादनात् तस्या 30 पति-"कस्याः पुनर्द्विवचनं प्रानोति ?" इति । अयमाशयः-'राज- अपि विशेषणतयैव प्रतीतिर्न तु स्वरूपेण इति। [विशेषणा-70
पुरुषः' इत्यादौ पूर्व द्वे विभक्ती-राजनि षष्ठी पुरुषे प्रथमा, न्वयित्वरूपेणानुपस्थितेः ] न [ऋद्धस्येत्यादि] विशेषणान्वयः । सम्प्रति चोद्यमानं द्विवचनं कस्या विभक्तरिति वक्तव्यम् ,एकया | वाक्ये राज्ञः पुरुष इत्यादौ ] तु प्रत्येकपदजबोधकाले राजादिविभक्त्या गुणप्रधानभूतस्य राजपुरुषरूपार्थद्वयस्य प्रतिपादयितु- गतविशेष्यतायाः स्वरूपेणैव भानमिति विशेषणाद्यन्वयो भवत्येव ।
मशक्यत्वादि इति । तत्राह-"प्रथमायाः" इति, प्रधानानुसारि- | इयमजहत्स्वार्थी 'वृत्तिवर्तनवादिनः' [कार्यशब्दवादिनः ] 'तद35 स्वादप्रधानस्य प्रधाने पुरुषे या विभक्तिस्तस्या एवं द्विवचनं ! वत्तेनवादिनः' [ नित्यशब्दवादिनः ] च तुल्या। जहत्वार्थो तु 75
प्राप्नोतीति भावः । तत्राह-"न प्रथमासमर्थों राजा" इति । वृत्तिवर्तनवादिन एव । वृत्त्यवर्तनवादिनोऽपि मतद्वयम्-अखप्रथमया विभक्त्या राजनि विद्यमानो गुणभावो नाख्यातुं | ण्डानि निरवयवानि पदानीत्येकम् , सावयवानि [अर्थव्युत्पादनार्थ शक्यते, प्रथमया सम्बन्धार्थस्यासंप्रत्ययादिति भावः । पुनराह- कल्पितावयवानि ] पदानीति द्वितीयम् । तत्र प्रथमपक्षे उभयोरपि
“षष्टयास्तहि प्रामोति" इति, सम्बन्धः षष्टयर्थः, स एव चात्र कदाप्यर्थाभावेन त्यक्तखार्थेत्यर्थकाजहत्स्वार्थापदप्रयोगोऽप्य40 प्रत्याय्यः, स चोभयनिष्ठ इति षष्ठया एव द्विवचनमिह प्राप्नोतीति | संगतः, द्वितीयपक्षे लप्सशक्तस्त्यागानौचित्येनाजहत्स्वाथैव 180