Nyayasamucchaya

Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad

Page 184

१६४
न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः ।
[द्वितीयोल्लासे न्यायः २९]
४४.] ब्राह्मणस्य सर्पिष्करोतीति, तस्मान्नैतच्छत्यं वक्तु-सापे- संज्ञकमिति । समासादौ वृत्तिव्यवहारस्तु वृत्ति-वृत्तिमतोरभेदोक्षमसमर्थ भवतीति ।" इति अयमाशयः-देवदत्तस्य गुरुकुल- | पवारात्, तत्र शब्दार्थसम्बन्धस्य स्वाभाविकत्वमते एकार्थीमित्यादौ कथञ्चित् समुदायापेक्षया षष्ठया उपपादनसम्भवेऽपि भावरूपा वृत्तिलोकत एव सिद्धति न किञ्चित् तत्र वक्तव्यम् । किमोदनः शालीनामित्यादी केषां शालीनां किं कलमानां श्याम- ये तु शास्त्रनिष्पाद्यां वृत्तिं मन्यते ते शास्त्रविधानयोग्यं तत्स्वरूपं 5 शालीनां कि रक्तशालीनामित्यर्थविवक्षायां समुदायापेक्षत्वा- | किमाहुः? अनोत्तरं-“परार्थाभिधानं वृत्तिरित्याहुः" इति, परस्य 45 सम्भवः, एवं सक्त्वाढकमापणीयानामित्यत्र आपणीयानां शब्दस्य योऽर्थस्तस्य शब्दान्तरेणाभिधानं यत्र सा वृत्तिरित्यर्थः, विक्रयाणां सक्तूनामाढकमित्यर्थस्य विवक्षयाऽऽपणीयशब्दस्य यथा राजपुरुष इत्यत्र राजशब्देन वाक्यावस्थायामनुक्तः सक्तुसापेक्षत्वेन समुदायसापेक्षत्वासंभवः । कुतो भवान् पाटलि- पुरुषार्थोऽभिधीयते, एवं च तनिष्ठशब्दान्तरकरणकपदार्थाभिपुत्रक इत्यत्र कस्मात् पाटलिपुत्रादागत इत्यर्थस्य विवक्षया
। धायकत्वं तेषां स्वाश्रयत्वेन वृत्तिव्यवहारप्रयोजकं सामर्थ्य मिति 10 समुदायापेक्षाया असम्भवोऽस्त्येव । किञ्च देवदत्तस्य गुरुपुत्र
फलितम् । तच स्वार्थविशेषणकपुरुषार्थोपस्थितौ राजपदशक्ति- 50 इत्यादावपि समुदायापेक्षया षष्ठीस्वीकारे योऽत्रार्थः सर्वदा | ज्ञानस्य सहकारित्वाद् बोध्यम् । अत्राह-“अथ तेषामेवं ब्रुवतां प्रतीयते-देवदत्तस्य यो गुरुस्तस्य पुत्र इति, स नियमेन न प्रतीयेत,
| किं जहत्वार्था बृत्तिर्भवत्याहोखिदजहत्वार्था भवति ?, किं किन्तु अन्यस्य गुरुपुत्रः, देवदत्तस्य किञ्चिदन्यदित्यप्यर्थः प्रतीयते चातः ?, यदि जहत्स्वार्था वृत्तिः 'राजपुरुषमानय' इत्युक्त
तथा च विवक्षितार्थस्य नियमतः प्रतीतये तत्र सापेक्षत्वेऽपि । पुरुषमात्रस्यानयनं प्राप्नोति, 'औपगवमानय' इत्युक्तेऽपत्यमात्र15 सामर्थ्य वृत्तिश्चाभ्युपगन्तव्येति गुर्वपेक्षयाऽत्र षष्टी सम्बन्धि- | स्येति । अथाजहत्स्वार्था दृत्तिः, उभयोर्विध्यमानखार्थयोयो- 55
शब्दत्वाचा स्वार्थवदपेक्षाया वृत्तावप्यहानाद' भवत्येव वृत्तिः। विचनमिति द्विवचनं प्राप्नोति । का पुनवृत्तिन्याय्या" इति । तदुक्तं वाक्यपदीयेऽपि
"नित्यशब्दवादिनां मते राजपुरुषादिपदानि 'राज्ञः पुरुष' इति "सम्बन्धिशब्दः सापेक्षो नित्यं सर्वः समस्यते।
वाक्यविषयपदसरूपावयवानि पदे वर्णवदनर्थकोपलभ्यमानावयवाक्यवत् सा व्यपेक्षा हि वृत्तावपिन हीयते ॥" इति। । वानि, तत्वतो निरवयवान्येव केवलमसत्यप्रक्रियाश्रयणेन शास्त्रे20 एवं च सापेक्षमसमर्थ भवतीति न बक्तव्यम् । अत एव च । शान्वाख्यायन
| णान्वाख्यायन्त इति तेषां मते पदानामर्थस्यैवाभावात् तत्र 60 ब्राह्मणस्य सर्पिस्करोतीत्यादौ ब्राह्मणापेक्षस्यापि सर्पिषः करोति
त्यक्तत्वात्त्यक्तत्वसन्देहाभावात् कार्यशब्दवादिनामेव मते जहनाऽपेक्षामादाय "वेसुसोऽपेक्षायाम्" [२. ३. ११.] इति
स्वार्थाजहत्वार्थयोः सन्देहः । तत्रोभयत्र पक्षे दोषः-जहत्स्वार्थविकल्पेन षत्वं भवति, अन्यथा सापेक्षस्यासामर्थ्य स्वीक्रिय
पक्षे पुरुषमात्रस्यैवात्र प्राधान्येनोपस्थितेस्तस्यैवानयनं स्याद् माणे] समानाधिकरणमसमर्थवदिति वचनात् परमसर्पिःकुण्ड
राजपुरुषमानयेति कथने । एवं तद्धितवृत्तिस्थले प्रत्ययार्थमात्र25 मित्यत्रेव ब्राह्मणस्य सर्पिष्करोतीत्यत्र सापेक्षमसमर्थवदिति
। स्यैव प्राधान्येनोपस्थितेरपत्यमात्रस्यैवानयनं स्यात् , औपगवमान-65 वचनात् षत्वं न स्यात् । तथा चेदृशे स्थले स्वार्थमात्रो
येति कथने । अथ तदोषपरिजिहीर्षयाऽजहत्स्वार्थावृत्तिराधीयते पस्थापकवाक्यघटकतादशायामिव वृत्तावपि सामर्थ्य न । तहि समासे राजपुरुषादावुभयोरपि स्वार्थोपस्थापकत्वात् लक्षहीयते । किमोदन इत्यादयः प्रयोगाश्च नित्यसापेक्षवा- न्यग्रोधावित्यादिद्वन्द्व इव राजपुरुषावित्यादिः द्विवननान्तप्रयोग
भावेऽपि महाभाष्यकारादिवचनादेव साधवः । एवं चैतावता एव स्यादिति द्वयोरपि पक्षयोर्दोषदर्शनात् कः पक्षो न्याय्य इति 30 ग्रन्थेन गमकत्वे सति वृत्तिर्भवति. तदसत्त्वे च नेति : तदाशयः । तत्राह-'जहत्वार्था' इति, खार्थत्याग विना स्वार्थ- 70 लभ्यते । एवं च “समर्थः पदविधिः” [.. ४. १२२]
तामात्रीपस्थाने व्यग्रस्य पदस्यार्थान्तरोपस्थापकत्वमसंभवीति इति परिभाषा न कमपि नवीनमर्थ विधत्ते इति ।। अत्र प्रसङ्गा
जहत्वाथैव वृत्तिरुचितेति भावः । तत्र शङ्कते-युक्तं पुनर्जहजहत्वार्थाऽजहत्वार्थाभेदेन वृत्तद्वैविध्य पूर्व कथितं, तस्य
स्वार्था नाम वृत्तिः स्यात्, अग्निना यथा खधर्म औरण्य विशेषः प्रतिपाद्यते-द्विविधा हि वैयाकरणाः श्रयन्ते. केचित | त्यक्तुमशक्यं तथा शास्त्रबोधितस्यार्थस्य शास्त्रव्यापार विना 35 कार्यशब्दवादिनोऽन्ये नित्यशब्दवादिन इति । तत्र कार्यशब्द-।
खेन त्यक्तुमशक्यत्वात् कथं जहरस्वार्थावृत्तिसंभव इति भावः 175 वादिनं प्रति आक्षिपति कश्चित्-'अथ ये बृत्ति वर्तयन्ति, किं' समर्थयति-बाद युक्तम्, एवं हि दृश्यते लोके-पुरुषोऽयं परत आहुः" इति [ तत्रैव २. १.१.] सूत्रे महाभाष्ये। अय. कर्मणि प्रवर्तमानः खं कर्म जहाति । तद्यथा-तक्षा राजकर्मणि माशयः-ये एकार्थीभावरूपां वृत्तिं शास्त्रेण निष्पादयन्ति [ये प्रवर्तमानः खं तक्षकर्म जहाति, एवं युक्तं यदाजा पुरुषार्थे
शास्त्रैकगम्यं सामर्थ्य मन्यन्ते इति भावः], तेषामयमाशयः-- वर्तमानः स्वमर्थं जह्यात् , उपगुश्चापत्याथै वर्तमानः स्वमर्थ 40 स्याद्यन्तं स्याद्यन्तेन सह सामर्थ्यवद् भवति, समर्थ च समास- | जह्यात् । अयमाशयः-यथा कदाचित् तक्षा राज्ञा दूतादिकार्ये 80