Nyayasamucchaya

Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad

Page 182

न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः ।
[द्वितीयोल्लासे न्यायौ २८-२९]
महत्कष्टश्रित इति, एतस्माद्धेतो—म:-अगमकत्वादिति, न | प्राप्तम् , अकिञ्चित्कुर्वाणमित्यादौ किञ्चिदकुर्वाणम् , माषमहरमाणं बूमः-अपशब्दः स्यादिति । यत्र च गमको भवति भवति तत्र , गाधादनुत्सृष्टमित्यादिक्रमेण गमकत्वस्य दृष्टत्वात् , तद्वारणाय वृत्तिः, तद्यथा-देवदत्तस्य गुरुकुलं, देवदत्तस्य गुरुपुत्रो देवदत्तस्य 'समर्थ'ग्रहणं सार्थकमिति, तदपि नोचितम् । असूर्यम्पश्यानि दासभायेति।" इति । अयमाशयः-सविशेषानां कृत्यभावो, वृत्तस्य मुखानीत्यादि-कतिपयासमर्थसमासानां साधुत्वस्य शास्त्रकृतामपि 5च विशेषणयोगाभावः, गुरुपुत्रादीनां वृत्तानामपि विशेषणयोग- सम्मतत्वेन तेषामेव साधुत्वं नान्येषामित्येवं नियमाय "सुडनपुंस-45 श्चेति सर्वोऽप्यों न्यायसिद्ध एवेति तदर्थं न किमपि वचनमनु- कस्य" [पा० सू० १. १. ४३ ] इत्यत्र प्रसज्यप्रतिषेधेन ष्ठेयम् । अयं च सर्वोऽथों गमकत्वागमकत्वाभावमूलक एव, वाक्ये- व्याख्यानस्योक्तत्वात् ततश्च तदन्येषामसाधुत्वमपि तेनैव लब्धनार्थस्याभिधाने प्रासे तदर्थे समासस्य साधुत्वमन्वाचक्षाण शास्त्र - मिति नार्थोऽनया परिभाषयेति । तत्परिभाषाभावे च तदुप
तस्य समानार्थत्वमप्याक्षियत्येव, 'महत् कळं श्रितः' इति वाक्येन ; कारकस्यास्य न्यायस्यापि नातिप्रयोजनीयत्वमिति ध्वनितमेवे10 च यन्महत्त्वविशिष्टकष्टकर्मकं श्रयण प्रतीयते तत् 'महतूकष्टश्रितः' त्यलम् ॥ २८ ॥
50 इत्यनेन समासेन न प्रत्याययितुं शक्यते, तेन हि यः कष्ट श्रितः स महत् कर्म करोतीत्यादि प्रतीयेत, क्रियाविशेषणं वा
*प्रधानस्य तु सापेक्षत्वेऽपि महत्त्वं प्रतीयेत, न तु कष्टविशेषणम् , कष्टस्य समासरूपपदार्थक
समासा* ॥ २९॥ देशत्वेन ‘पदार्थः पदार्थेनान्वेति न तु पदार्थैकदेशेन' इति | सि०-तुशब्दः पूर्वन्यायादस्य लक्षण्यं द्योतयति, 15 व्युत्पत्त्यनुसार महत्त्वस्य तत्रान्वयासम्भवात् । तथा च समासे | पूर्वन्यायेन हि सामान्यत एव सापेक्षस्यासमर्थत्वकथनेन तस्य
सत्यगमकत्वमेव समासाभावे हेतु सामर्थ्य न वाऽपशब्दत्वा- | समासाभावोऽप्युक्तप्राय एव । अयं च तस्य न्यायस्याप्रधान-55 पत्तिः । लोके प्रयुज्यमानस्य हि साधुत्वमसाधुत्वं वा विचार्यते- विषयतां द्योतयति तुशब्देन, प्रधानं च प्रकृतधातूपासयथा गौः साधुव्यादिति । महत्कष्टश्रित इत्ययं महत् कष्टं व्यापाराश्रयत्वेनोपात्तं, तस्य, सापेक्षत्वेऽपि स्वविशेषणेन श्रित इत्येतद्वाक्याथै न प्रयुज्यते, प्रयुक्तानां चेदमन्वाख्यानम्, सम्बन्धमभिलष्यत्यपि समासो भवत्येवेति न्यायार्थः । अत्र च 20 अतो नात्र समासो भविष्यति । देवदत्तस्य गुरुपुत्र इत्यादौ तु देव- यद्यपि गमकत्वमेव हेतुस्तथाऽपि ज्ञापकमपि दृश्यते । तच्च
दत्तस्य गुरोः पुत्र इति वाक्येन योऽर्थः प्रतीयते स एव समा- "उपमेयं व्याघ्राद्यैः साम्यानुक्तौ" [३. १. १०२.] इति 60 सेन प्रतीयत इति तत्र गमकत्वेन समासो भवतीति । इत्थमगम- सूत्रे 'साम्यानुक्को' इति कथनम्, तद्धि 'पुरुषो व्याघ्र इव कत्वमूलकमेवासामर्थ्य मिति तत्र व्यवहियते, न तु सापेक्षत्वसामा- शूरः' इत्यादौ पुरुष-व्याघ्रशब्दयोः समासाभावार्थमुपात्तम् , न्येन,सापेक्षत्वस्यासामर्थ्यानाधायकत्वादिति समुदितोऽर्थः। ततः अनेन हि सूत्रेण 'पुरुषव्याघ्र' इत्यादौ समास इष्यते, तत्र शक्यते-“यागमकत्वं हेतुः, नार्थः समर्थग्रहणेन, इहापि 'भार्या व्याघ्रपदस्य स्वसदृशे लक्षणया व्याघ्रपदं व्याघ्रसदृशार्थकम् , राज्ञः पुरुषो देवदत्तस्य' इति योऽर्थों वाक्येन गम्यते नासौ जातु- तथा च पुरुषो व्याघ्र इयेति तदर्थः, अत्र हि पुरुष-व्याघ्रयोः 65 चित् समासेन गम्यते-भार्या राजपुरुषो देवदत्तस्येति, तस्मा- | सामान्यधर्मस्य कस्यचिदनुक्तिरिति समासो भवति । यत्र च भार्थः समर्थग्रहणेन । इदं तर्हि प्रयोजनम् । अयमस्त्यसमर्थ- सामान्यधर्मस्योक्तिर्भवति तत्र समालो नेष्टः, यथा-पुरुषो
समासो नसमासो गमकः, तस्य साधुत्वं मा भूत्-अकिञ्चि-! व्याघ्र इव शूर इति, अत्र हि पुरुषे व्याघ्र च सामान्यतया 30त्कुवोणम् , अमापं हरमाणम् , अगाधादुत्सृष्टम्' इति । एत- विद्यमानस्य शूरत्वस्य वाचकः शूरशब्द उक्तः, अत्र समासा
दपि नास्ति प्रयोजनम् । अवश्यं कस्यचिन्नसमासस्यासमर्थस्य | भावार्थमुपादीयमानं 'साम्यानुक्तौ' इति पदं सति पूर्वस्मिन् 70 साधुत्वं वक्तव्यम्-असूर्यम्पश्यानि मुखानि, अपुनगेंयाः श्लोकाः, न्यायेऽत्र समासाप्राप्ल्या व्यर्थमेव, अत्र विशेष्यस्य [प्रधानस्य] अश्राद्धभोजी ब्राह्मणः' इति । अयमाशयः यदि गमकत्वमेव । पुरुषस्य 'शूर' इति विशेषणापेक्षत्वेनासामर्थ्यात् समासाsवृत्तिप्रयोजकं तर्हि "समर्थः पदविधिः" [ ७. ४. ११२] इति : प्राप्तिरिति समासवारणार्थ तदनर्थकम् , तच्चैम न्यायं ज्ञापयति, परिभाषया पदविधीनां समर्थाश्रितत्वं किमित्याश्रीयते, यत्र चासा- ज्ञापिते चास्मिन् प्रधानभूतस्य पुरुषस्य सापेक्षत्वेऽपि समासः मर्थ्य तत्र वाक्यार्थस्य समासादिनाऽगमनादेव समासाद्यभावो स्यादिति तद्वारणाय साम्यानुक्ताविति पदं सार्थकम् । फलं च 75 भविष्यति, तथा चेयं परिभाषैव व्यर्था । यदि चासमर्थनसमा- | 'राजपुरुषोऽस्ति दर्शनीया' इत्यादी प्रधानस्य पुरुषस्य 'दर्शसानां गमकत्वेन लोके प्रयुज्यमानानाम् 'अकिञ्चित्कुर्वाणमित्या- | नीय'पदार्थापेक्षत्वेऽपि समासो भवति । प्रधानस्येति कथनाच
दीनामसाधुत्वबोधनाय समर्थग्रहणमित्याख्यायते, यतो गाव्यादि- 'ऋद्धस्य राज्ञः पुरुषः' इत्यादावप्रधानस्य राज्ञ ऋद्धस्येति 40 शब्दवदसाधवोऽपि ते प्रयोगा लोके प्रयुज्यन्ते, तेषां च साधुत्वं । विशेषणापेक्षत्वे न समासः । क्वचिच्चाप्रधानस्यापि सापेक्षस्य