Nyayasamucchaya

Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad

Page 185

[द्वितीयोल्लासे न्यायः २९] न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः ।
नियुक्तः खं तक्षणकर्म जहाति तथा शास्त्रेणार्थान्तरे नियुज्य- मात्रेण वाक्ये [ 'राज्ञः पुरुषः' इत्यादी] यादृशविशेषणविशिष्टः मानः शब्दोऽपि स्वार्थ जह्यादिति युक्तमेवेति । पुनः शङ्कते- पुरुषः शब्दात् प्रतीतस्तादृशस्यैवात्राप्युपस्थितिरित्यनुमानात् "ननु चोक्तं राजपुरुषमानयेत्युक्ते पुरुषमात्रस्यानयनं प्राप्नोति, पुरुषपदस्य राजसम्बन्धविशिष्टपुरुषेऽर्थे शक्तिग्रहो भवति । तथा
औपगवमानयेत्युक्तेऽपत्यमात्रस्येति ?” इति । समाधते-"नैष च वृत्तौ राजरूपार्थस्योपस्थितौ सत्यामपि राजादिपदजन्योप5 दोषः-जहदप्यसौ स्वार्थ नात्यन्ताय जहाति, यः पदार्थबाधी स्थित्यभावेन जहत्स्वार्थत्वमिति बोध्यम् ॥ पुनरपि दृष्टान्तं 45
खार्थस्तं जहाति। तद्यथा-तक्षा राजकर्मणि वर्तमानः खं तक्षकर्म । विघटयन्नाह-"विषम उपन्यासः, भवति हि तत्र या च यादृशी जहाति, न तु हिकित-श्वसित-कण्डूयितानि, न चायमर्थः परार्थ- चार्थमात्रा। अङ्ग ! हि भवानग्नौ निष्टप्य घृतघट तृणकूर्चेन विरोधी विशेषणं नाम, तस्मात् तन्न जहाति।" इति । अय- प्रक्षालयतु न गंस्यते स विशेषः" इति । अयमाशयः-घृते तैले
माशय -त्यागमात्र लक्ष्यीकृत्य जहत्खार्थेति नाम, न सर्वथा च घटान्नि:सारितेऽपि तत्सम्बन्धस्य मात्रयाऽपि विद्यमानत्व 10 खार्थत्यागेन, सर्वथा स्वार्थत्यागे परोकारोऽपि कर्तुं न शक्यते, एव 'अयं धृतघटोऽयं तैलघटः' इति व्यवहारः, यदि चान्या- 50
तदर्थमेव च स उपादीयते, तथा च प्रयोजनाभावात् तस्यो- दिसहायेन घटस्य शोधनं क्रियते तदा घृतादिसम्बन्धाज्ञानान्न पादानमेव व्यर्थ स्यात् । तथा च य एवं धर्मस्तत्र परोपकार-! तथाव्यवहारः, तद्वदिहापि राजपदस्य स्वार्थत्यागे राजसम्बन्धविरोधी स एव त्यज्यते, यथा-राजकर्मनियुक्तेन तक्ष्णा तक्षण- | प्रत्यायकाभावाद् ‘राजपुरुषमानय' इत्यादौ केवलपुरुषार्थप्रतीति
रूपं कर्म त्यजते, न तु प्राणिमात्रसाधारणं श्वसितादि, तत्त्यागे | रेव स्यादिति शङ्कोदेति। तत्समाधानायाह-“यथा तर्हि 'मल्लिका16 च प्राणविच्छेदाद् राजोपकारकतैव नश्येत् । राजपदेन परार्थस्य | पुटश्चम्पकपुटः' इति, निस्कीर्णास्वपि सुमनःस्वन्वयाद् विशेषणं 55
[पुरुषरूपस्य ] स्वार्थनिरूपितविशेष्यत्वेन बोधने तद्विशेषणत्वेन भवति-'अयं मल्लिकापुटोऽयं चम्पकपुटः इति" इति, अयमाराजरूपार्थोपस्थिती राजरूपोऽर्थः स्वरूपेण न विरोधी, किन्तु तस्य | शयःन्यथा मल्लिकादिपुष्पाणामभावेऽपि तत्तगन्धसम्बन्धमात्रेण खगतं विशेष्यत्वमेव विरोधि, अतः खार्थ न हास्यति, स्वगतं । पूर्वस्थितां पुष्पसत्तामनुमाय मल्लिकापुट इत्यादिव्यवहारस्तथा विशेष्यत्वमेव विरोधिभूतं त्यजतीति न केवलस्य पुरुषस्यानयनमपि | वृत्तौ राजपदस्यार्थाभावेऽपि वाक्यदृष्टसार्थकराजशब्दवृत्तिवर्णानु20 तु राजसम्बन्धविशिष्टस्यैवेति । ननु राज्ञः पुरुष इति वाक्यार्थेऽपि पूर्वीसत्वमात्रेण वाक्ये यथा राजसम्बन्धवतः पुरुषस्यैव प्रती- 60
राजार्थस्य विशेषणत्वमेवेति कस्तस्य वृत्तौ विशेष इति चेत् ? तिस्तथेहापि राजसम्बन्धवतः पुरुषस्यैव पुरुषपदात् प्रतीतिरिति । न-वाक्ये खविशेषणसम्बन्धप्रतिपत्ती सामाविधातः, वृत्ताधुप- समाधानान्तरमाह-“अथवा समर्थाधिकारोऽयं वृत्तौ क्रियते, सर्जनीभूतेन स्वार्थेन प्रधानार्थस्योपस्कारात् स्वविशेषणप्रतिपत्तौ ! सामर्थ्य नाम भेदः संसर्गो वा । अपर आह-भेदसंसर्गो वा
सामर्थ्यहानिर्भवतीति विशेषस्य स्पष्टत्वात् । अयमन्त्र सारः-पदानां सामथ्र्यमिति । कः पुनर्भेदः संसर्गो वा ?, इह 'राज्ञः' इत्युक्त 25 तत्तद्विषयताविशिष्टे शक्तिः, अत एव बोधे विषयतानियमः। एवं च ! सर्व खं प्रसक्तम्, 'पुरुषः' इत्युक्ते सर्वः खामी प्रसक्तः, इहे-65
राजपदादेः राजत्वनिष्टप्रकारतानिरूपितविशेष्यत्वावच्छिन्नं स्वार्थः दानीं 'राजपुरुषमानय' इत्युक्ते राजा पुरुषं निवर्तयत्यन्येभ्यः तत्र समासे विशेष्यत्वांशल्याग इति न ऋद्धादिविशेषणान्वयोऽपि। स्वामिभ्यः, पुरुषोऽपि राजानमन्येभ्यः स्खेभ्यः । एवमेतस्मिन्इत्येतावतैय जहत्वार्थत्वमिति । वाक्ये च तत्त्यागाभावाद् |
भयतो व्यवच्छिन्ने यदि खार्थ जहाति कामं जहातु, न जातुभवति तस्यापि विशेषणसम्बन्धः । एवं चावयवशक्तिसहकृत
चित् पुरुषमात्रस्यानयनं भविष्यति ।" इति । अयमाशयः30 समुदायशक्त्या विशिष्टकोपस्थितिरिति तत्त्वम् । पुनराह - "अथ
“समर्थः पदविधिः" [७. ४. १२२. ] इति परिभाषया पद-10 वाऽन्वयाद् विशेषणं भविष्यति, तद्यथा-'घृतघटस्तैलघटः' इति. विधिषु-वृत्तिषु समर्धाधिकारः क्रियते, तत्र भेदः संसर्गो वा निषित घृते तैले चान्वयाद् विशेषणं भवति-'अयं घृतघटोऽयं
प्रत्येक सामर्थ्य, मिलितो वा यथामतभेदम् , यथा 'राज्ञः' तैलघटः' इति ।" इति । अयमाशयः-यथा घृतपणे घटो प्रत- ! इत्युक्ते षष्ट्या सम्बन्धिमात्रस्याक्षेपात् स्वत्वेन रूपेण सर्वस्य घटः, तैलपूर्णश्च तैलघटः कथ्यते. तत्र घृते तैले च ततो ।
प्रसक्तिर्भवति । एवं 'पुरुषः' इत्येतावन्मात्रे कथिते पारतच्ये च 35 निःसारितेऽपि घृततैलसम्बन्धस्य गम्यमानत्वात् 'अयं घृतघटो.
प्रमाणान्तरेणाधिगते सति सर्वः खामित्वेन समुपतिष्ठते । 'राज-78 ऽयं तैलघटः' इति व्यवहारो भवति तथा राजशब्दः स्वार्थ- पुरुषमानय' इत्युक्ते च राजा पुरुषमन्यस्वामिभ्यो निवर्तयति, निमित्तं विशेष पुरुषरूपेऽर्थे समाधाय खार्थ जहाति, न च | पुरुषश्च राजानमन्येभ्यः स्खेभ्यः, इत्थं चोभाभ्यामुभयोर्व्यवतन्निमित्तं जातं विशेषदर्शन पुरुषे निवर्तते, यथा-अग्निसंयोग- | च्छेदे कृते तन्मध्ये यदि कश्चित् स्वार्थ जहाति तदाऽपि न
जनितपाकजरक्तरूपादिकमग्निसंयोगे निवृत्तेऽपि न निवर्तते तद्वत् । । क्षतिः खकार्यस्य कृतत्वादिति न केवलपुरुषानयनप्रसक्तिरिति । 40 एवं च राजशब्दाद् राजपदार्थप्रतीयभावेऽपि तच्छब्दान्वयः। तत्र भेदपक्ष राजा पुरुष स्वाम्यन्तरेभ्यो निवर्त्य स्वार्थ जहाति,80