Nyayasamucchaya

Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad

Page 190

न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः। [द्वितीयोल्लासे न्यायौ ३१-३२]
PrernorarAAnarupr
a sanni -Annnnnnnn ...............
तेति । अत्र केचित्-अपवादशास्त्रकृतसंकोचप्रकारेषु भविष्यद- प्रयोगे विभक्युत्पत्तेः पश्चात् समासेन पूर्वमेवापः प्रवृत्त्या पवादविषयातिरिक्तत्वेनापि सङ्कोच इत्यस्मिन्नेवार्थ प्रकृत [*उप- ङीग्राह्यभावाद्धनकी तेति सिद्ध्यति । बृहत्ती "क्रीतात् करसञ्जनिष्यमाण• *इत्यादि न्यायतात्पर्येण 'विष्किर' 'कन्छ' णादेः” [२. ४. ४४.] इति सूत्रव्याख्यायां तु समाधानान्तरइत्यादिसमुदायस्यैव जातिवाचकत्वेन 'जातेरयान्त." [२. मुक्तम् , तथाहि-“कथं “सा हि तस्य धनक्रीता प्राणेभ्योऽपि 5 ४. ५४.] इति सूत्रविषयत्वात् तदतिरिक्तत्वेन सङ्कोचसम्भव- गरीयसी।" इति ? धनं च सा क्रीता चेति कर्मधारयोऽयम, 45 ऽपि 'स्किर-प'शब्दाभ्यामाप् स्यादेव । अथापवादविषयघटका- · करणविवक्षायामपप्रयोग एव, केचित्तु-धनेन कीतेत्यत्राबन्तेनापि तिरिक्तत्वेनापि सोच इति नात्रापः प्रवृत्तिः, अन्यथा सिद्धान्ते समासमिच्छन्ति, बहुलाधिकारात्, तदाऽकारान्तत्वाभावान्टीन विभक्त्युत्पत्तेः प्राक् समासेऽप्यापः स्त्रीत्यमात्रनिमित्तकत्वेन तद्- भवति" इति । तथा च स्वमतेऽस्य न्यायस्य नानित्यत्वमिष्ट
पेक्षया जातिरूपस्याधिकस्यापेक्षणान्डीविधानस्य बहिरङ्गत्वेना- मिति स्पष्टम् । परिभाषेन्दुशेखरे नागेशेनापि परोक्तमनित्यत्वो10न्तरजत्वादाप् स्यादेव, न चैवं सङ्कोचे 'अजया क्रीता-अजा- दाहरणरूपेण धनकीतेति प्रकृत्याजादिगणे पाठकल्पनात् तस्य 50
क्रीती' इत्यादौ “क्रीतात् करणादेः" [२. ४. ४४.] इत्यप- सिद्धिमाश्रित्य तन्मते प्रमाणाभाव उक्तः । पूर्वोक्तवृहद्वृत्तिग्रन्थे वादविषयघटकरवेनाजशब्दादप्याप् न स्यादिति वाच्यम् , अप- प्रकृतन्यायस्य गतिसंशकस्य कृदन्तेन विभक्त्युत्पत्तेः पूर्व समासस्य वादविषयान्तातिरिक्तत्वेन सोचे तात्पर्यादिति चेत् ? न- प्रष्टीत्युदाहरणं दत्तम् ,अस्माभिश्च विकिरीति । तस्यायमाशयः
तादृशसङ्कोचे मानाभावात्, किन्तु समकालिकापवादशास्त्रविष- प्रष्टीत्यस्य गत्युदाहरणत्ववत् स्युक्तोदाहरणत्वमपि सम्भवति, 15 यातिरिक्तत्वेनैव सङ्कोचः, तथा चेहोत्सर्गस्यापोऽपवादस्य च तथाहि-अत्र प्रष्ट इत्यस्य "उपसर्गादातो डोऽश्यः" [५.१.55
डीविधेः समकालप्रायभावेन तत्सङ्कोचविषयाभावाद् विभक्त्यु- ५६ ] इति डप्रत्ययान्तत्वात् तत्र चोपसर्गादिति पञ्चम्यन्तपदेपत्तेः पूर्वमापः प्रवृत्तौ बाधकाभावः, डीस्तु ततः [ विभक्त्यु- नोक्तस्य प्रस्य ङस्युक्तत्वेन "स्युक्तं कृता" [३. १. ४९.] त्पत्तः] पूर्व न प्रवर्तेत, त्वन्मते तदवस्थायां समासाप्राप्या : इति सूत्रेणापि समाससम्भवान्नेदं गतेरसाधारणमुदाहरण मिति ।
समुदाये शक्तरनुत्पत्त्या जातिवाचकत्वाभावादित्याद्यावेदितं पूर्व डस्युक्तपदं च न केवलं पञ्चभ्यन्तपरमपि तु पञ्चम्यर्थविहित20 वृत्तावेव, 'चर्मक्रीती' इत्यत्रापि समासात् पूर्व करणादित्वा- ' प्रत्ययपरमपि, तथा च *प्रकृतिग्रहणे खार्थिकप्रत्ययान्तानामपि 60
भावेन न डीप्राप्तिरिति बोध्यम् । “स्युक्तं कृता" [३. ५. ग्रहणम् इति न्यायात् पञ्चम्यन्ताद् यः खार्थिकप्रत्ययस्तसू ४९.] इति सूत्रव्याख्यायां बृहद्वृत्तौ चायं न्याय 'इष्टि त्वेनोक्तो : विहितस्तदन्तस्यापि डस्युक्तत्वेन ग्रहणं भवति, यथा-“यत्कर्मन तु ज्ञापकसिद्धत्वेन, तथाहि-तत्रत्यो ग्रन्थ:--"इह गति-कारक- । स्पर्शात् कर्बङ्गसुखं ततः” [ ५. ३. १२५. ] इति सूत्रे "किम
ङस्यक्तानां विभक्त्यन्तानामेव कृदन्तैर्विभक्त्यत्पत्तेः प्रागेवयादिसर्वाधवैपुल्यबहोः पित्तम' [७. २. ८९.1 इति तस्25 समास इष्यते, तेन 'प्र+स्+स्थ' इत्यादी 'चर्मन+टा+क्रीत' प्रत्ययान्तं तत इति पदम् । तथा च पूर्वोक्तसूत्रार्थः-येन कर्मणा 65 'अभ्र+टा+विलिप्त' 'कच्छ- अम्+प' इत्यादी व समासे सति स्पृश्यमानस्य कतुरजस्य सुखं जायते तस्मात् कर्मणः पराद् अकारान्तत्वान्टीः सिद्धः-प्रष्टी, चर्मकीती, अभ्रविलिसी, कच्छपी, धातोः क्लीबे भावेऽर्थेऽनट् इति, यथा-पयःपानं सुखमित्यादि, इत्यादि । यदि पुनर्विभक्त्यन्तैः कृदन्तैः समासः स्यात् तदा- अत्र पयःशब्दस्य तत इति उस्युक्तत्वेनैतन्यायादविभक्त्यन्ते
ऽन्तरङ्गत्वाद् विभक्तः प्रागेव आपः प्राप्तावकारान्तत्वाभावान्डीनं नैव पानशब्देन सह "ढस्युक्तं कृता" [३. १. ४९.1 इति 30 स्यात् । तथा 'माषान्+वापिन् 'वीहीन+वापिन्' इत्यादौ समासे समासे कृते पयसः पानसुखमित्यादि वाक्यं न भवति, न वा 70
नकारस्थान्तत्वाण्णत्वं सिद्धू-मापवापिणी, धीहिवापिणी, विभ- पयसः पानं सुखमिति, यदि च विभक्त्यन्तेन समासः स्यात् क्यन्तेन त समासेऽन्तरवाद विभक्त्यत्पत्तेः प्रागेव कीप्राप्तो तहि समासान्तरबत् कदाचिद् वाक्यमपि प्रयुज्यतेति ॥३१॥ नकारास्यानन्त्यत्वाण्णत्वं न स्यात्" इति । तथा च तत्र बचन- समास-तद्धितानां वृत्तिर्विकल्पेन
रूपेणवायं पठितो न तु ज्ञापकसिद्धत्वेन । तदाशयवायमेव, 35 तद्यथा-गति-उस्युक्तविषये ज्ञापकाभावात् कारक्रमात्रविषये ज्ञाप
वृत्तिविषये च नित्यैवापवादकत्वोपन्यासाद बरमस्य वचनरूपत्वेनैव स्वीकार इति । अन्ये
वृत्ति :* ॥ ३२॥ वैयाकरणास्तु-सर्वाशेनैवान न्याये ज्ञापकसिद्धत्वं वर्णयन्ति, परं : सि०-समासतद्वितानामित्यन्त्र विषयत्वं षष्ट्यर्थः सम्बन्ध खमते प्रक्रियाभेदान्न तदाधयितुं शक्यते, ततश्च वरं वचन- : एव वा, समासतद्धितविषया वृत्तिर्विकल्पेन भवति, तत्सरूपेणैव स्वीकारः । केचिदस्य न्यायस्यानित्यत्वमिच्छन्ति, तथा म्बन्धिनी वा वृत्तिर्विकल्पेन भवति । पदानां पृथगर्थानों 40 च "सा हि तस्य धनक्रीता प्राणेभ्योऽपि गरीयसी।" इति शास्त्रानुशासनबलात् स्वघटकपदान्यपदार्थकथनमेव वृत्तिः,