Nyayasamucchaya

Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad

Page 187

[ द्वितीयोल्लासे न्यायौ २९-३०] न्यायार्थसिन्धु तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः ।
अक्षौहिणीरथन्तरादिपदे तु जहत्त्वाचैव सर्वेषां तत्रावयवार्थस्य कस्मिन्नपि मते प्रतीत्यभावादित्यलमतिविस्तरेण, अधिकजिज्ञासुमिराकरग्रन्था अवलोकनीयाः ॥ २९ ॥
*तद्धितीयो भावप्रत्ययः सापेक्षादपि ॥ ३० ॥
|
सि०- सापेक्षस्यासमर्थत्वे पूर्वोत्तरन्यायेन बोधितेऽसमर्थस्य च वृत्त्ययोग्यतया तद्धितीयभावप्रत्ययोत्पत्तिरूपा वृत्तिरपि ततो न स्यादिति तत्प्राप्तये न्यायोऽयमुपात्तः । तत्र भावायें प्रत्ययः कृदधिकारोक्तोऽप्यस्ति तस्यापि सापेक्षादुत्पत्तिप्रसङ्ग 10 इति तद्वारणाय तद्धितीय इसि पदम् । अत्र च ज्ञापकं “पुरुषहृदयादसमासे” [ ७.१.७० ] इति सूत्रस्थम् 'असमासे' इति पदम् । अनेन हि सूत्रेणासमासविषयाभ्यां पुरुष-हृदयशब्दाभ्यां भावे कर्मणि च वाच्येऽण् त्व-तलैौ च विधीयेते, तथा च पुरुषस्य भावः कर्म वेत्यर्थे 'पौरुषम्, पुरुषत्वम्' 15 इति च रूपे; समासे तु परमस्य पुरुषस्य भाव इत्यर्थेऽस्या
5
१६७
कृष्णशब्दस्य विशेषणत्वेन सापेक्षत्वमस्त्येवेति प्रकृतन्यायं 40 विनाऽत्र निर्वाहासम्भव एवेति तन्मतेन समाधानम् । स्वमतेऽत्र वर्णवाचकत्वाद् गुणवाचकत्वाच्च न प्रत्ययोऽपि तु गुणाङ्गवाचकत्वादिति पूर्वोक्तशङ्काया अनवकाशत्वमेवेत्यधिकं विवरणे स्पष्टम् ॥ ३० ॥
*तद्धितीयो भावप्रत्ययः सापेक्षादपि ॥ ३० ॥ 45 त० — काकस्य कार्त्स्यमित्यादौ काकस्य कृष्णस्य [ कृष्णवर्णरूपगुणवतः ] भाव इत्यर्थे गुणाङ्गवाचकात् कृष्णशब्दात् “पतिराजान्तगुणाङ्गराजादिभ्यः कर्मणि च " [ ७.१.६० ] इति व्यण् न प्राप्नोति, कृष्णशब्दस्य विशेषणभूतस्य विशेष्यका कसा - क्षत्वात् सापेक्षस्य चासामर्थ्यादसमर्थस्य पदविधियोग्यत्वा- 50 भावात् । तत्र प्रत्ययसिद्धयेऽयं न्याय उपादीयते । यद्यपि कृष्णशब्दस्य कृष्णवर्णवाचित्वमप्यस्ति तथा च "वर्णदृढादिभ्यष्टयण च वा [ ७ १ ५९ ] इति व्यणि कार्ण्यपदं संसाध्य पश्चात् काकेन सम्बन्ध इति शङ्कितुं शक्यते, तथापि यत्र विशेषणत्वेन कृष्णशब्दो भावार्थाभिधानाय वित्रक्षितस्तत्रोत - 55 प्रयोगस्यासिद्धिशङ्काया निराकरणाभावात् । किञ्च - “यस्य गुणस्य
प्राप्तौ ‘भावे खतल्” [ ७. १. ५५. ] इति स्व एव भवति,
न त्वनेनाण, इति परमपौरुषमिति रूपव्यावृत्त्यर्थमसमास - | भावाद् द्रव्ये शब्दनिवेशस्तदभिधाने त्व-तलौ” इति " तस्य
ग्रहणं क्रियते । यदि च सापेक्षादयं प्रत्ययो न स्यात् तर्हि प्रकृतेऽपि पुरुषशब्दस्य परमशब्दसापेक्षत्वेन ततः प्रत्ययः स्वत
20 एवाऽप्राप्त इति तदप्रात्यर्थम् 'मसमासे' इति पदं व्यर्थमेव स्यात् । श्रयो भेदको जात्यादिरर्थः स सर्व इह गृह्यते, तस्य भावातू - 60
विद्यमानत्वात्, द्रव्ये - विशेष्यभूते सत्त्वभावापनेऽर्थे, शब्दनिवेश:- शब्दस्य प्रवृत्तिर्यस्य गुणस्य शब्देन वाच्यस्यावाच्यस्य वा भावात् स त्वतलादिभावप्रत्ययामिधेयः" इत्येवं वार्त्तिकार्थमुक्त्वा - " तत्र ये रूपादयः शब्दा गुणमात्रवृत्तयस्तेभ्यो गुणसमवायिनि सामान्ये भावप्रत्ययः - रूपत्वमिति, ये तु शुक्लादयो 65 गुणगुणिवृत्तयो गुण-गुणिनोरभेदोपचारान्मतुब्लोपाद् वा तेभ्यो गुणवृत्तिभ्यो गुणसमत्रायिनि सामान्ये एव भावप्रत्ययः, गुणिवृत्तिभ्यस्तु गुणे, अणु-महद्-दीर्घादयो नित्यं परिमाणिनि वर्त्तन्ते, न तु परिमाणमात्रे, तेन तेभ्यः परिमाणे गुणे भावप्रत्ययः "
ततश्च स्वसार्थक्याय तज्ज्ञापयति-तद्धितीयो भावप्रत्ययः सापेक्षादपि भवति इति ज्ञापिते चात्राणो वारणार्थमस्य स्वांशे चरितार्थ्यम् | फलं च काकस्य कृष्णस्य भावः 'काकस्य काम्' इत्यत्र कृष्णस्य काकविशेषणस्य तदपेक्षत्वेऽपि ततो 25 भावार्थकः "पति-राजान्त-गुणाङ्ग-राजादिभ्यः कर्मणि च" [ ७. १६० ] इति व्यण् सिद्ध इति । यत् तु "गुणे शुक्लादयः पुंसि गुणिलिङ्गास्तु तद्वति ।" इति नामलिङ्गानुशासनवचनाद् गुणगुणिनोरभेदोपचाराद् गुणवाचकशब्देभ्यो मत्वर्थीयप्रत्ययलुबनुशासनाद् वा शुक्लादिगुणवाचकशब्दानां 30 गुण-गुणिपरत्वयोः सर्वसम्मतत्वेन गुणवाचकात् कृष्णशन्दाद् | इत्यादिना कैयटेन भावप्रत्ययार्थस्य यो विचारः प्रदर्शितस्तदीया 70 प्रत्यये पश्चात् काकेन सम्बन्धादस्य प्रयोगस्य | वर्णमात्रवाचकात् कृष्णशब्दाद् विधीयमानेन भावप्रत्ययेन कृष्ण[ 'काकस्य कार्ण्यम्' इत्यस्य ] सिद्धिः संभाव्यते" इति केचि- गुणगता जातिरेवाभिधातुं शक्यते, तस्याश्च काकेन सम्बन्धादाक्षिपन्ति तत्र शोभनम् - तथा सति कार्यशब्दस्य जाति- भावात् काकस्य कार्ण्यमिति प्रयोगो नैव स्यादिति तदर्थमिह वाचकतापत्या तस्य काकेन सह सम्बन्धासम्भवः स्यात्, नहि गुणाङ्गवाचकस्यैव प्रयोग इति स्वीकार्यम् गुणाङ्गवाचकाच्च 35 कृष्णगुणा तजा त्या काकस्य सम्बन्धसम्भावना । यदि च विधीयमानो भावप्रत्ययः पूर्वोक्तकैयटरीत्या गुणवाचक इति तस्य 75 कृष्णगुणवाचकेन प्रकृत्यंशेन सम्बन्धविवक्षया षष्ठीति कथ्यते काकेन सम्बन्धः साधुः घटते । एवं च - "ननु कृष्णस्य भावः तदाऽपि तस्यासामर्थ्यं स्यादेवेति ततो भावप्रत्ययाप्राप्तिस्तदव- कार्ण्यमिति सामान्येन निष्पाद्य पश्चाद् विशेषप्रतिपत्त्यर्थं काकस्थैव स्यादिति गुणिपरत्वमेव कृष्णशब्दस्य स्वीकृत्य ततो | स्येत्यनेन योजयिष्यते, तथा च चैतन्यायावकाशः” इति शङ्कागुणार्थप्रत्यायनाय भावप्रत्ययोऽय विधेय इति, तथा सति | मुल्लिख्य, "उच्यते - कृष्णस्येत्यत्र कृष्णशब्दो गुणवाची गुणाङ्गवाची
भावे
भावस्त्वतली" [पा० सू०५. १. ११९ ] इति सूत्रे महाभाष्योक्तवार्त्तिकव्याख्यायाम् “गुणशब्देन यावान् कश्चित् परा