Nyayasamucchaya

Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad

Page 180

१६०
न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः । [ द्वितीयोल्लासे न्यायः २८]
वाक्ये उपसर्जनविशेषणं भवति ऋद्वस्य राज्ञः पुरुषः, समासे तात्पर्यम्, एवं तत्पुरुषादावेकं पदमुपसर्जनीभूत स्वार्थं, बहुब्रीहौ 40 न भवति - राजपुरुषः । यथाहु:-- “सविशेषणानां वृत्तिर्न । द्वन्द्वे च पदद्वयमपि तथा । तथा चेयमजहत्स्वार्था वृत्तिरिति वृत्तस्य च विशेषणं न प्रयुज्यते ।" इति विशेषणयोगे हि । कथ्यते । जहत्स्वार्थामभिप्रेत्याह-निवृत्तस्वार्थानीति, जहति स्वं सापेक्षत्वेनागमकत्वात् सामर्थ्य न भवतीति" । अनेन ग्रन्थेन स्वमर्थ पदानि यस्यामित्यर्थात् तत्र स्वार्थोपस्थापकत्वाभावान्नि5 व्यपेक्षैकार्थीभावसामर्थ्ययोरयं विशेषो यत्-व्यपेक्षायामेक | वृत्तः स्वार्थो येषां तानीत्यर्थः । उभयसाधारणं हेतुमाह-प्रधा देशस्य समासवृत्तिर्न भवति गमकत्वाभावात्, एकार्थीभावे नार्थोपादानादिति । अजहत्स्वार्थी पक्षे प्रधानार्थेन स्वोपस्थिति - 45 च समासवृत्तिरिति । क्वचित् सति गमकत्वे प्रधानस्य काले एवोपसर्जनपदार्थस्य विशेषणतयोपादानादित्यर्थः, जहविशेषणसापेक्षत्वेऽपि समासो भवतीति परेण न्यायेन सूच- त्स्वार्थापक्षे च प्रधानेन पदेन तदर्थस्याप्युपादानादित्यर्थः । यिश्यते, ऋचिञ्चाप्रधानस्याऽपि नित्यसापेक्षस्य वृत्तिर्भवति, | बहुव्रीहिसमासे तु प्रधानं पदं समुदाय इति बोध्यम्, एवं 10 यथा-देवदत्तस्य दासभार्येत्यादौ, अत्र हि देवदत्तस्य यो द्वन्द्वेऽपि प्रधानं पदं समुदाय एव, तदर्थेन साहित्येन स्वविशेषणदासस्तस्य भार्येति प्रतीतेर्दासस्य देवदत्तसापेक्षत्वेऽपि नित्य- | तया समासान्तर्गतपदार्थस्योपादानादुपसर्जनीभूत स्वार्थानि यद्वा 50 सापेक्षेषु वृत्यन्तर्गतपदेनापि सम्बन्धस्यानुज्ञातत्वेन समासो विशेष्यसाहित्यार्थोपस्थापकतया प्रधानेन समुदायेनैव समासान्तभवतीति नायमैकान्तिको न्यायः- *सापेक्षमसमर्थम् इति र्गतपदार्थस्याप्युपादानान्निवृत्तस्वार्थानि वेति समाहारेतरेतरयोप्रपञ्चितं विचरणे ॥ २८ ॥ गयोरुभयोरपि साहित्यं विशेष्यम्, आद्येऽनुद्भूतावयवभेदम्, अन्त्य समुद्धृतावयवभेदमित्येव तयोः [ समाहारेतरेतरयोगयोः ] भेद इति बोध्यम् । अत्र कैयटे - द्वयर्थानीत्यस्य स्थाने व्यर्थानीति 55
*सापेक्षमसमर्थम् ॥ २८ ॥
त० - पदविधीनां पदसम्बन्धिनां कार्याणां पदात् पदे | पाठः समुपलभ्यते, स एव च नागेशेनापि गृहीतः, तस्य च पदस्य पदयोः पदानां वा सम्बन्धिनां विधीनां समर्थत्वं - समर्थ- सन्निधानान्निवृत्तखार्थानीति जहत्स्वार्थापक्षेण सह सम्बन्धः, पदाश्रितत्वं परिभाषया सूचितमाचार्यैः "समर्थः पदविधिः " [७. | तत्र हि पदानां प्रत्येकमर्थराहिल्यात् । तथा च जहत्स्वार्थापक्षे४. १२२.] इति । तत्र पदविधयश्च परिगणिता बृहद्वृत्तौ समास-! ऽर्थान्तराभिधायीनीत्यस्यार्थान्तरान्वितस्वार्थाभिधायीनीत्यर्थः, 20 नामधातु-कृत्-तद्वितोपपदविभक्ति- युष्मदा स्मदादेशतरूप इति । । प्रत्येकशक्ति सहकृतसमुदायशक्त्या
विशिष्टार्थं प्रतिपादकानीति 60 तथा च यत्रान्यपदापेक्षा केनापि रूपेण भवति स सर्वो विधिरिह | भावः । पदानीति बहुवचनं बहुपदविषयबहुव्रीहि- द्वन्द्वादिसंग्र:| पदविधिः, स च व्यपेक्षामेकार्थीभावरूपं च सामर्थ्यमाश्रित्य हाय । 'द्वयर्थानि ' इति बृहद्वृत्तिगृहीत पाठपक्षे च जहत्स्वार्थपक्षे भवति । उदाहरणानि चास्य बृहद्वृत्तिग्रन्थे प्रपञ्चितान्येवेति तत एव द्वयर्थनीति सम्बध्यते, तथा च तत्र खार्थेन सह समुदायार्थएव समवलोकनीयानि । व्यपेक्षैकार्थीभावयोः स्वरूपनिरूपणगर्भ रूपप्रधानार्थोपस्थापकानीत्यर्थः । अर्थान्तराभिधायनीति च 25 साधुत्वान्वाख्यानवाक्यमेवं कल्पितं तत्रैव - “अत्र व्यपेक्षायां । समासार्थरूपस्य स्वपदार्थभिन्नस्यार्थस्याभिधायकानीत्यर्थः । ईदृश- 65 सम्बद्धार्थः सम्प्रेक्षितार्थो वा पदविधिः साधुर्भवति । एकार्थी | सामर्थ्यद्वयसहितस्य पदस्य पदयोः पदानां वा यो विधिर्भवति भावे तु विग्रहवाक्यार्थाभिधाने यः शक्तः सङ्गतार्थः संसृष्टार्थो । सर्वस्तद्गतं सामर्थ्यमाश्रित्यैव भवति, असमर्थानां पदान्तरैः सह वा पदविधिः स साधुर्भवति, अत्र पदानि उपसर्जनीभूतस्वार्थानि सम्बद्धुमसामर्थ्यात् । इत्थं च यत्र समुदाये सामर्थ्यं विद्यमाननिवृत्तस्वार्थानि वा, प्रधानार्थोपादानाद् द्वयर्थानि अर्थान्तराभि- मपि तदवयवे न भवति, तस्य समुदायनिष्ठत्वात् यत्र वा 30 धायीनि वा भवन्ति” इति । अत्र सम्बद्धार्थ इत्यस्य सम्बद्धो वृत्यन्तर्गततया ग्रहीतुमभिलष्यमाणं पदं तदनन्तर्गतपदेन सह 70 झटित्येवान्वितः पदानामर्थः [ प्रतीतिविषयः ] यत्र स इत्यर्थः, सम्बद्धं तत्रासामर्थ्यमेव स्त्रीक्रियते, तादृशपदस्य पदयोर्वा गमसंप्रेक्षितार्थं इत्यस्य संप्रेक्षया कष्टकल्पनया संजातः प्रतीतिपथ- कत्वाभावात् स एवार्थोऽनेन न्यायेन प्रकटीक्रियते । एवं मवरूढोऽर्थो यत्र स इत्यर्थः । तथा च क्लिष्टकाव्यादावपि योज- चायं न्याय: सापेक्षपदस्य गमकत्वाभावमूलकमेवासामर्थ्यमा हेति नयाऽर्थांनां सम्बन्धः प्रतीयत एवेति तत्रापि व्यपेक्षा सामर्थ्यं नाद्भुतार्थः, अतच नात्र ज्ञापकापेक्षेति वृत्त निवेदितमेव । 35 स्वीक्रियते । एकार्थीभावे च संगतार्थ इत्यस्यान्यपदोपस्थितार्थ - "समर्थः पदविधिः " [ ७. ४. १२२. ] इति परिभाषाप्रपञ्चत्व- 7 स्यापि यत्र गतार्थत्वमित्यर्थः, संसृष्टार्थ इत्यस्य मिलितार्थं इत्यर्थः । मप्यस्य वृत्तावनूय त्यक्तम्, परिभाषाप्रपञ्चत्वमस्य तदा स्याद् अयमेवो चार्थो विवृतः अत्र च पदानीत्यादिना वाक्येन । यदि परिभाषाबोध्यार्थस्यैव प्रकारान्तरेणावान्तरभेदेन वाऽत्र अत्र एकार्थीभावे सामर्थ्य पदानि उपसर्जनीभूतस्वार्थानि - इतर चर्चा स्यात्, किन्तु नास्ति तत् । तया हि परिभाषया पदविशेषणीभूत स्वार्थोपस्थापकानि, न तु पृथक् स्वार्थोपस्थापकानीति विधीनां समर्थाश्रितत्वं बोधितम्, अयं च न्यायः सापेक्षस्या
15