Nyayasamucchaya

Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad

Page 179

[द्वितीयोल्लासे न्यायौ २७,२८ ] न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः ।
१५९
Prernawra.........ravinapan
“कर्मणि द्वितीया" इत्यत्र कार्थे यत् कर्मसंज्ञाया उपस्थानं ! *सापेक्षमसमर्थम् ॥ २८॥ 40 तदनवकाशमिति द्वितीया भविष्यति । अक्षाणां देवितेत्यादौ तु सि.-"समर्थः पदविधिः" [७.४. ११२.1 इति कृत्प्रयोगे षष्ठया द्वितीयाऽपवादत्वाद् बाध्यते, तृतीया तु पर- परिभाषासूत्रेण सर्वोऽपि पदसम्बन्धी विधिः समर्थाश्रितःत्यातू" इति । अनेन कैयटग्रन्थेन "करणं च" [२.२.१२.] | समर्थपदाश्रित इति बोधितम् । समर्थत्वं च सामर्थ्यवत्त्वम्, 5 इति सूत्रस्थो बृहद्वृत्तिग्रन्थः समानार्थ एव । यः किल पाणि- | सामर्थ्य च द्विविधम्-व्यपेक्षा एकार्थीभावश्च । तत्र पृथगनीयानां *कार्यकाल संज्ञा-परिभाषा* इति पक्षः स एव | र्थानां पदानामाकाङ्क्षावशात् परस्परसम्बन्धो व्यपेक्षा । यत्र 45 'प्रतिकार्य संज्ञा भिद्यन्ते' इत्येवरूपपरमतत्वेनोद्दिष्टः, ततश्चैत- पदान्युपसर्जनीभूतस्वार्थानि निवृत्तस्वार्थानि वा प्रधानार्थीकैयटोक्तरीत्यैव तत्रत्यापि व्याख्याऽवगन्तव्या । नागेशभट्टत्वत्र पादानाद् व्यर्थान्यांन्तराभिधायीनि वा स एकार्थीभावः । विशेषमाह, तथा हि-केचित् तु-“साधकतमगतकर्मत्वशक्तिबोधे-तत्र वाक्ये व्यपेक्षा सामर्थ्य, समासे एकार्थीभाव इति 10ऽक्षान् दीव्यतीति प्रयोगे दृढतरं मान चिन्त्यम् , कार्यकालपक्षेऽपि ! सामान्यतो विवेकः । सर्वच पदसम्बन्धिकार्यमेतदन्यतर
परत्वात् तृतीयया बाधे न्याय्ये तदनुपस्थितेरेव न्याय्यत्वात् , सामर्थ्यवत्पदाश्रितमिति परिभाषार्थः। तत्र व्यपेक्षासामर्थ्यवतः50 किच तत्र फलाश्रयत्वविवक्षया कर्तुरिति [ “कर्तुरीप्सिततमं कर्म' समुदायस्यान्तर्गतयोः पदयोः समासादिविधिः प्राप्नोति, यथापा. सू० १. ४. ४९.] कर्मत्वं, न च तदा करणत्वमिति न 'ऋद्धस्य राज्ञः पुरुषः, महत् कष्टं श्रितः' इत्यनयोः समुदायदोषः । किञ्च “कृिति च" [पा० सू. १. १.५.] इति योन्यपेक्षासामर्थ्येन समर्थत्वात् तदन्तर्गतयो राज-पुरुषपदयोः 15 सूत्रस्थकैयटरीत्या यथोद्देशपक्षेऽपि प्रधानानुरोधेन खात्मभेद- कष्ट-श्रितपदयोश्च समर्थवानपायात् समासः स्यादिति 'ऋद्धस्य
कल्पनस्य तुल्यतया विशिष्य 'कार्यकालपक्षे इत्युक्तिरसंगता । राजपुरुषः, महत् कष्टाश्रितः' इति प्रयोगप्रसङ्ग इति तद्वारणाय 55 क्रिञ्च कार्यकालपक्षेऽयादिभ्यः परैव प्रगृह्यसंक्षेति 'अदसो माद्" न्यायोऽयमाश्रीयते-सापेक्षमसमर्थम् * इति । अपेक्षा[पा. सू. १. १. १२.] इति सूत्रस्थभाष्योक्तरीत्या “अपा-पदान्तरसम्बन्धाकाजा, तया सह विद्यत इति सापेक्षम्,
दानमुत्तरणि कारकाणि बाधन्ते, गां दोग्धि पयः" इत्यत्रत्य-तथाभूतं च पदम् , असमर्थम्-सामर्थ्यरहितं भवतीति तस्य 20 भाषासङ्गतेराकडारस्थसंज्ञानां यथोद्देशपक्षत्वमेवेति च तदुक्त्य-न पदविधियोग्यत्वम् । अयमाशयः-वृत्तौ निविष्टेन हि पदेन
सङ्गतिरित्याहुः" इति । अयमाशयः-अक्षनिष्ठा कर्मत्वशक्तिरन्या प्रधानार्थविशेषणीभूतस्वार्थोपस्थापकेन भवितव्यम्, यज्ञ पदं 80 करणत्वशक्तिरन्या, तत्र यद्यपि दिवः साधकतमस्य संज्ञाद्वयमपि ' पदान्तरमपेक्षते स्वविशेषणाय तच स्वयमेव प्राधान्यमनुशास्त्रेण बोधितं तथापि तत्तद्विभक्तिसमभिव्याहारे तत्तच्छक्ति- बभूषतीरिति कथं तत् प्रधानार्थ स्वार्थ समर्पयेदिति तस्य बोध एव, तथा च अक्षान् दीव्यतीति प्रयोगेऽक्षेषु सदपि स्वसमभिच्याहृतपदान्तरेणासामर्थ्य स्पष्टमेव । तथा च 25साधकतमत्वं [करणत्वं ] न भासते, अपि तु क्रियाजन्यफला- | न्यायतः-औचित्यात् सिद्धोऽयमर्थ इति नात्र ज्ञापकापेक्षा। श्रयत्वरूपं कर्मत्वमेव भासते । इत्थं च यादृशार्थबुबोधिषया ईदृशेषु प्रयोगेषु समासाभावाय यत्नाकरणमेतन्यायज्ञापक-65 प्रयोगस्तदर्थवाचकविभक्तरेवोत्पत्तिाच्या । कैयटोक्तकार्यकाल- मिति तु न युक्तमिति पूर्वमपि बहुशः प्रदर्शितमेव । "समर्थः पक्षाश्रयणेनैतत् समाधानं च न साधु, यतो यथोद्देशपक्षेऽपि पदविधिः" [७. ४. ६१२.] इत्यस्यैवायं प्रपञ्च इति प्राञ्चः। विधिसूत्रानुरोधेन संज्ञासूत्राणामात्मभेदकल्पनस्य तैरुक्तत्वात् वस्तुतस्तु तया परिभाषया सहास्य न्यायस्य कः सम्बन्धः? 30तत्कार्यार्थ कल्पितस्य तस्य संज्ञासूत्रस्य तत्कार्याप्रवृत्तावनक्का- न कोऽपि, यत्र व्यपेक्षया सामर्थ्य सिद्धमेव तत्रैवावयवेऽसाम
शत्वस्य साम्यात् । तथा च यत्र परत्वादिना बाधोऽवतरति ! र्थ्यस्य बोधकत्वादस्य न्यायस्य ततो भिन्नविषयत्वात् । अत्र 70 तत्र तैस्त द्विषयस्य संज्ञासूत्रस्यात्मभेदकल्पनाभाव एव स्वीक्रियते। ' सूत्रे बृहद्वृत्तौ च व्यपेक्षका भावसामर्थ्ययोर्भेदप्रदर्शनावसरे तथा च नानयोः पक्षयोरन विषये कोऽपि भेदः । विश्व प्रथमा- व्यपेक्षायां विशेषणयोगो भवति, एका भावे न भवतीति ध्यायचतुर्थपादप्रथमसूत्रादारभ्य द्वितीयाध्यायद्वितीयपादसप्तत्रिंश- .
जिस प्रदर्शनेनैवेदशेषु 'ऋद्धस्य राज्ञः पुरुषः' इत्यादिषु समासाभावः
सूचितः, तत्र च मानत्वेन महाभाष्योक्तं वार्तिकमुक्तम्, 35 सूत्रपर्यन्तं तैः 'आकडारम्' इत्युच्यते, तत्र च यथोद्देशपक्ष :
तथा हि-"ननु च राज्ञः पुरुषमानयेत्युक्ते योऽर्थ आनीयते स75 एवेति कैयटेन स्वयमेव खीकृतत्वोक्त्या सह विरोधोऽपि स्फुट
एव राजपुरुषमानयेत्युक्तेऽप्यानीयते तत् कोऽत्र व्यपेक्षैकार्थीएव । एवं च चकारेण संज्ञाद्वयसमावेश एव युक्तोऽर्थतन्त्रा वा भावयोर्विशेषः? उच्यते-संज्ञाविशेषो व्यक्ताभिधानमपसर्जनव्यवस्थेहाश्रयणीयेति नागेशाशयः । खमतेऽपि चकारेण संज्ञा- विशेषणं चयोगश्चेति" इति वाक्य-समासयोर्भेदमुपक्षिय द्वयसमावेश एवं बृहद्वत्तायुक्त इत्यलमधिकेनेति ॥ २७॥ उपसर्जनविशेषणांशव्याख्यानमग्रे प्रदर्शितम्, तथा हि-"तथा