Nyayasamucchaya

Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad

Page 102

न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः । [प्रथमोल्लासे न्यायौ ४४,४५]
-
रूपातिदेशेनापहारे-द्वित्वे कृते पुनः प्राप्ते गुण-वृद्धी बाधिस्वा- *वार्णात् प्राकृतम् ॥ ४४ ॥ अन्तरङ्गत्वात् समानदी_पत्तेः । न च ए-ऐ-ओ-औशब्देश्य त०-पूर्वन्याय ह्यधर्मनित्यत्वादिनिमित्तकं बलवत्त्वमुक्तम् , आचारक्लिबन्तेभ्यः परोक्षायामियाद्यर्थ सूत्रमावश्यकमिति। अनेन न्यायेनाभ्यन्तरनिमित्तकं बलवत्त्वं व्याख्यायते । तत्र वाच्यम्, उक्तभाज्यादिप्रामाण्येन तेषामनभिधानात् । एवं च वार्णादित्यस्य वर्णत्वावच्छिन्नोद्देश्यताकादित्यर्थः, प्राकृतमित्यस्य 5 सम्पूर्णसूत्रस्यैव ज्ञापकतोचिता न केवलम् 'अस्वस्वर ग्रहणस्य । ' प्रकृतित्वव्याप्यधर्मावच्छिन्नोद्देश्यताकमित्यर्थः । अयं च न्यायः 45 यद्यपि पाठप्रथमाह्निकान्तस्थे महाभाष्ये-“यदयम् “अभ्यास- प्राकृत-वार्णयोः समानकार्यित्व एव प्रवर्तते, समानकायित्वं च स्यासवणे" [६.४.७८.1 इत्यसवर्णग्रहणं करोति" इति । वार्णशास्त्रीयस्थानिता समानाधिकरणस्थानिताकत्वं प्राकृतशास्त्रे । ग्रन्थेनासवर्णपदसमानार्थकस्य 'अस्वस्वरे' इत्यस्यैव ज्ञापकता यथा-वेंगधातोः परोक्षाया अतुसि 'ऊवतुः' इति भवति, तत्र
लभ्यते, तथापि “नान्तरेण गुण-वृद्धी असवर्णपरोऽभ्यासो 'उ+उ+अतुस्' इति स्थिते दीर्घशास्त्रीयस्थानितोभयेकारनिष्ठा, 10[ द्वित्वे पूर्वः] भवति" इति तदुपपादनग्रन्थेन सम्पूर्णसूत्रस्यैव । सा च परोकारनिष्ठाऽपि, उभयोः पृथगेव स्थानित्वात् , तत्समा- 50
ज्ञापकता समायाति । न च *निमित्ताऽपाये नैमित्तिकस्याप्य-नाधिकरणा स्थानितोवादेशनिरूपिता. तन्निरूपकत्वमवादेशशास्त्र पायः इति न्यायसमानफलकेन अकृतव्यूहाः शाब्दिकाः* इति लक्षणसमन्वयः । पर्याप्यनिवेशाद् दीधीयस्थानितोभयो
नदाघाप्राप्तिा, याद दाधा न स्यात् । कारसमुदायनिष्ठा. उवादेशशास्त्रीयस्थानिता च परोकारनिष्ठति ताह गुणः स्यादात सभावनायाः सरवन नामत्तावनाशशङ्कया। समानस्थानिकत्वस्य न क्षतिः । ननु लं स्त्रीत्यत्र 'त्व+अ+अम् 15 सवर्णदीर्घामाया चास्य सूत्रस्य सार्थक्यसत्वेन कथं सम्पूर्ण- ।
इति स्थितेऽन्तरङ्गत्वादकारलोये कृते "शेषे लुक" [२. १.८.]55 सूत्रस्य ज्ञापकतेति वाच्यम्, निमित्ताऽपाये०* इति न्यायस्या
इत्यस्य शेषस्य [मन्तादवशिष्टस्य ा लुगित्यर्थे शेषस्य लोपेऽदन्तसत्त्वात्, सत्वे वा पूर्वोक्तज्ञापकतापरभाष्यादिप्रामाण्येन
स्वाभावादाप् न भवतीति सिद्धान्तकौमुदीग्रन्थो विरुध्येत यत्रान्तरङ्गकार्यप्रवृत्तियोग्यकालोत्तरमेव तन्निमित्तविनाशक
शेषलोपीयाकारलोपीयस्थानितयोरपर्याध्याऽकारनिष्टत्वेन समाबहिरङ्गविधेः प्राप्तिस्तत्रैव तस्यायप्रवृत्तिस्वीकाराव" इत्या
| नस्थानिताकत्वेनानेन न्यायेन पूर्वमकारलोपे आपो दुर्वारत्वादिति 20 द्याहुः । अयं च न्यायो वार्ण-प्राकृतशास्त्रयोः समानस्थानिताकत्व
चेत् ? न-वार्णशास्त्रीयस्थानितासमानाधिकरणपर्याप्तस्थानिताक- 60 एव प्रवर्तते, समानस्थानिताकत्वं च वार्णशास्त्रीयस्थानितावच्छे
स्वस्यैव समानस्थानिताकत्वपदार्थतयाऽदोषात्, ऊवतरित्यादौ दकधर्मप्रतियोगिताकपर्याप्त्यनुयोगितावच्छेदकधर्मावच्छिमा
वार्णदीर्धशास्त्रीयस्थानितापर्याप्तिः परोकारेऽपि, तत्रैवोवादेशस्थानुयोगिताकपर्याप्तिप्रतियोगिभूतस्थानिकत्वम् । अयमाशयः
| नितायाः पर्याप्तः सत्त्वात् , त्वमित्यादाक्लोपीयस्थानितापर्याप्तिः वार्णशास्त्रीयस्थानितावच्छेदकधर्मप्रतियोगिताकपर्यास्यनुयोगि
परोकारे, तत्र शेषलोपस्थानितापोतेरभावात् । यत् तु समान25 तावरछेदकीभूतो धर्मः प्राकृतशास्त्रीयस्थानितावच्छेदकधर्म
निमित्तकत्वरूपसमानाश्रयत्वे एवैषेति, तन्न-न्यायस्वीकारेऽप्यूब- 65 प्रतियोगिताकपर्यास्यनुयोगितावच्छेदकधर्मश्च एको यत्र तत्र
तुरित्याद्यसिद्धः, तत्र दीर्घस्य परोकारनिमित्तकत्वात् , उवादेशस्य समानस्थानिताकत्वमिति । यथा-'इयाय' इत्यत्र वार्णशास्त्रं
चाकारनिमित्तकत्वात् , तयोः समाननिमित्तकत्वाभावात् । "समानानां तेन दीर्घः" [१. २. १.] इति तदीया
व्याख्यानादिह प्रकृतिपदेन धातुरूपप्रकृतिरेव गृह्यत इत्युक्त वृत्ती। स्थानिता पूर्वपरोभयेति त्रितयनिष्ठा, स्थानितावच्छेदकी
पाणिनीयतन्त्रे च सामान्यतो नाम-धातूभयोरेव प्रकृतित्वेन 30 भूतो धर्मों यथा पूर्वत्वं परत्वं द्वित्वं च, तथा परत्वमपि
ग्रहणम् “खरितो वाऽनुदात्ते पदादौ" [पा० सू० ८. २. ६. 170 तादशपरत्वप्रतियोगिताकपर्यास्यनुयोगितावच्छेदको धर्म
इति सूत्रे महाभाष्ये 'कुमाय' इत्यादावस्य न्यायस्य प्रवर्तितत्वात् , इकारवृत्तिस्तब्यक्तित्वरूपः, तद्धर्मावच्छिन्नानुयोगिताक
तेन च नानोऽपि प्रकृतिपदेन ग्रहणमिति स्पष्टमेव । धातोस्तु पर्याप्तिामित्वप्रतियोगिताका, ताशप्राप्तिप्रतियोगिभूतो
! प्रकृतित्वेन ग्रहणमिति चैतन्यायज्ञापकेनैव लन्धमित्युभयग्रहणधर्मो नामित्वम् , तद्धर्मावच्छिन्नस्थानिताकत्वं “नामिनोऽक
मुचितम् । अन्यचास्य ज्ञापकादिविषये वृत्तावेव विवेचितमिति 35 लिहले" [४.३.५१.1 इति सूत्रस्येति लक्षणसमन्वयः ।।
नेह विवियत इति ॥ ४४ ।।। यत् तु-समाननिमित्तकत्वरूपसमानाश्रयत्व एवायं न्यायः प्रवर्तत इति केचिदाहुः, तन्न-ज्ञापितेऽपि इयायेयेषेत्याद्यसिद्धेः । *वृद वृदाश्रयं च*॥४५॥ सूत्रवैयर्थ्यस्य तदवस्थत्वाच्च, इयायेत्यादौ हि परेकारनिमित्त- सि०-सस्वरान्तस्थायाः स्थाने विधीयमाना इकारोकत्वं दीर्घस्य, प्रत्ययनिमित्तकत्वं वृद्धेरिति तयोः समाननिमित्त- कारकीरा वृदितिशब्देन व्यवह्रियन्ते । तच स्वतो वर्णस्य 40 स्वाभावः सुतरामेवेति किमधिकेन परिष्करणेनेति ॥ १४॥ ! स्थाने विधीयमानत्वाद् वार्णमेव, सदाश्रितं च दीर्धादिकार्य
___75