Book Title: Nyayasamucchaya
Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad

View full book text
Previous | Next

Page 107
________________ [प्रथमोल्लासे न्यायौ ४७,४८ ] न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुञ्चयः । प्रागेव लुकि कृते विभक्त्यभावादसत्वादेशान्तरेषु त्व-मौ विधी- | शेष्यात् । यथा विबादीनाम् "अप्रयोगीत्" [१. १. ३७.] 40 येते' इति । एतचायुक्तम्-नायं नियोगः *उत्सर्गस मानदेशा | इति सूत्रेण 'एति-अपगच्छतीति इत्' इति सार्थकसंज्ञाकरणाद अपवादा:* इति । इनमकज्वहुन्यां भिन्नदेशानामध्यपवादत्व- यददर्शनं तदपि लोपशब्देन "न वृद्धिश्चाविति किल्लोपे" दर्शनात् । ततश्चासत्यां मपर्यन्तानुवृत्तावादेशान्तराणामपि [४. ३. ११.] इति सूत्रे गृह्यते, तथाऽस्मिन् न्यायेऽपि . 5 बाधको त्वमौ सर्वादेशौ स्यातामनेकाच्त्वादिति सप्रयोजना | लुग्लोपेत्संज्ञादीनां सर्वेषां ग्रहण वेदितव्यम् । तथा च 'अबुद्ध' मपर्यन्तानुवृत्तिः । तस्मादन्यथा व्याख्यायते-तव-ममादय | आदेशाः स्थानिप्रकृप्त्यर्थमिहानुवर्त्तन्ते, तत्र तबादीनां प्रसङ्गे | इत्यत्र “धुड्-हस्वात्०" [ ४. ३. ७०.] इत्यनेन सिचः सर्व- 45 सिद्धयोस्त्वमयोर्मपर्यन्तानुवृत्तिस्त्वया कृतं त्वत्कृतमित्याद्यर्थी विधिभ्यः पूर्वमेव लोपकरणात् “ग-ड-द-बादेश्चतुर्थान्तस्यैक भवन्ती लुको बाधकत्वं ज्ञापयति । ततश्च तवाद्यनुवृत्तिसहिता स्वरस्यादेचतुर्थः स्ध्वोश्च प्रत्यये" [२. १. ७७.] इति 10 मपर्यन्तानुवृत्तिापनाय भवति । केवला हिमपर्यन्तानुवृत्ति- सूत्रेणादेश्चतुर्थत्वं न । न च सिचो लोपेऽपि स्थानिवद्भावेन लाधवाय स्थात्, गरीयसी हि तवाद्यनुवृत्त्या स्थानिप्रतीतिः । चतुर्थत्वमादेः स्यादेवेति शङ्कनीयम्, सकारस्थ वर्णमात्रत्वेन ततो ज्ञापनाय न प्रभवेत् । तस्मात् तवाद्यनुवृत्तिसहिता मपये- | सानिमामिलामा निती.. न्तानुवृत्तियेथोक्तार्थज्ञापनायालम्" इति । नागेशेन च-*उत्सगे- त्यर्थे 'शंस्थाः' इत्यत्र किपः पूर्वमेवेसंज्ञारूपेऽदर्शने जाते समानदेशा अपवादाः* इति न्यायस्यासम्भवे एव बाधकत्वमिति स्थाधातोराकारस्य "ईय॑ञ्जनेऽयपि" [४. ३. ९७.] इति 15 वार्तिकानुसारित्वेन तन्मतानुसारमेव प्रकृतन्यायस्य ज्ञापकसिद्ध-ईन भवति, ईत्वविधायकसूत्रेऽयपीति पर्युदासेन व्यञ्जनलाभे त्वम् । 'सत्यपि सम्भवे बाधनं भवतीति' भाष्यकृन्मते च* उत्स- | सत्यपि 'व्यञ्जने' इति पदं साक्षाद् व्यञ्जनग्रहणायेति व्याख्यार्गसमानदेशा अपवादाः इत्यस्यास्वीकारात्, प्रकृतन्यायो वाच- | नात् । ज्ञापकं त्वस्य "सस्तः सि" [४.३.९२.] इत्यत्र 55 निक एव श्नमकज्बहुयां भिन्नदेशानामपवादत्वदर्शनेन *उत्सर्ग-विषयसप्तमीव्याख्यानम् , सीत्यत्र निमित्तसप्तम्यां स्वीकृतायां समानदेशा अपवादाः इति न्यायस्यानियतत्वं तु न स्थापनीयं तु बसेरद्यतन्यां तामि 'अवात्ताम्' इत्यादौ सिजुत्पत्त्यनन्तरं 30 तेषामुत्सगेभिन्न देशत्वस्य कारणान्तरप्रयोज्यत्वात् । तथाहि- | "सस्तः सि" [४.३. ९२.] इति तादेशे सिद्धे पश्चात 'नम्' रुधादिधातुभ्यो विहितः शबपवादोऽपि न शब्वत् प्रकृति- | सिचः "धुड्-दूस्वात्"[४.३.७०.] इत्यनेन लोपेऽवात्ताप्रत्यययोर्मध्ये भवति, किन्तु मित्त्वात् [मकारानुबन्धकरणात् मिति रूपसिद्धिर्यद्यपि सम्भवति, तथापि यद् विषयससमी-60 "मिदचोऽन्त्यात् परः" [पा. सू. १. १. ४७.] इति पाणि- | त्वेनाचार्यैाख्यानं कृतं तस्यायमेवाशयो यत्-लोपविधेः सर्वनिपरिभाषासूत्रानुसारमन्त्यवरात् परो भवति, 'अकब' प्रत्ययः विधिभ्यो बलवत्त्वमिति सिजुत्पत्यनन्तरमेव "धुड-हस्वाद." 25 'क'प्रत्ययापवादोऽपि कप्रत्ययवत् प्रकृतेः परो न भवति, किन्तु | [ ४. ३. ७०.] इति लोपः प्रसज्येतेति सकारपरत्वाभावेन “अव्ययसर्वनाम्नामक प्राक् टे:"[पा. सू. ५.३. ७१.] "सस्तः सि"[४. ३. ९२.] इति तादेशो न स्यात् । न च इति तद्विधायकसूत्रे 'प्राक् टेः' इत्युक्तत्वादन्यवरादिसमुदायात् | स्थानिवद्भावेन निर्वाहः, 'सि' इति वर्णमात्रस्य निमित्तत्वेना-6: पूर्व भवति, एवं 'बहुच्' प्रत्ययः कल्पबादिप्रत्ययानामपत्राद- श्रयाद् वर्णाश्रये विधौ च स्थानिवद्भावपर्युदासात् । तथा च भूतोऽपि “विभाषा सुपो बहुच पुरस्तात् तु" [पा० सू०५.३.| तादेशविधानार्थमिह विषयसप्तम्याश्रयणमावश्यकमिति विषय30६८.] इति विधायकसूत्रे पुरस्तादिति कथनेन प्रकृतेःपूर्व भवतीति | सप्तमीत्वेन व्याख्यानमस्य न्यायस्य ज्ञापकं साध्वेव। विषय सर्वत्र विशेषवचनादेवापवादानामुत्सर्गभिन्नदेशत्वमिति न तेनो- | सप्तम्यां स्वीकृतायां च वसेरद्यतनीतामि 'अवात्ताम्' इत्यादौ त्सर्गा-ऽपवादयोः समानदेशत्वनियमे व्याघातः ।" इत्येवंरूपेण सिचो विषयतायामेव "सस्तः सि" [४. ३. ९२.] इति 70 कैयटोक्तस्य चिन्त्यत्वं साधितमित्यास्तां विस्तरः ॥ ४७ ॥ तत्वे पश्चात् सिचि तस्य लोपेऽपि स्थानिवद्भावेन "व्यञ्जना नामनिदि" [४.३. ४५.] इति वृद्धिः सिद्धा। अत्र च *सर्वेभ्यो लोप:* ॥४८॥ [वृद्धौ] सिजिति समुदायस्यैव निमित्तत्वेनाश्रयणात् समुदा35 सि०-विशेष्यानुरोधेन पूर्वतोऽनुवृत्तं बलवदिति पदं ! यस्य च वर्णरूपत्वाभावान्न स्थानिवद्भावनिषेधाशङ्का, यद्यपि पुंलिङ्गेन विपरिणमयितव्यम् , तथा च सर्वेभ्यो विधिभ्यो । लोपशब्देन लुपोऽपि संग्रहः सम्भवतीति पूर्वन्यायोऽप्यनेन 75 लोपविधिबलवानिति न्यायार्थः सम्पन्नः लोपपदेन चादर्शन- न्यायन गताथ: स्यात् तथाऽप्याचायरय न्यायः पृथगुक्त हात वाचिना लुप्-लुकोः सामान्येन ग्रहणप्राप्तावपि लुपः पूर्वन्या-नात्र लोपशब्देन लुपो ग्रहणम् । उत्तरन्यायबाध्यमानत्वावास्य येन बलबत्त्वस्योक्तत्वादन लोपपदेन लुगेव गृह्यते पारि-| दुर्बलत्वम् ॥ ४८ ॥ •rnimarwar

Loading...

Page Navigation
1 ... 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159 160 161 162 163 164 165 166 167 168 169 170 171 172 173 174 175 176 177 178 179 180 181 182 183 184 185 186 187 188 189 190 191 192 193 194 195 196 197 198 199 200 201 202 203 204 205 206