Nyayasamucchaya

Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad

Page 107

[प्रथमोल्लासे न्यायौ ४७,४८ ] न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुञ्चयः ।
प्रागेव लुकि कृते विभक्त्यभावादसत्वादेशान्तरेषु त्व-मौ विधी- | शेष्यात् । यथा विबादीनाम् "अप्रयोगीत्" [१. १. ३७.] 40 येते' इति । एतचायुक्तम्-नायं नियोगः *उत्सर्गस मानदेशा | इति सूत्रेण 'एति-अपगच्छतीति इत्' इति सार्थकसंज्ञाकरणाद अपवादा:* इति । इनमकज्वहुन्यां भिन्नदेशानामध्यपवादत्व- यददर्शनं तदपि लोपशब्देन "न वृद्धिश्चाविति किल्लोपे" दर्शनात् । ततश्चासत्यां मपर्यन्तानुवृत्तावादेशान्तराणामपि
[४. ३. ११.] इति सूत्रे गृह्यते, तथाऽस्मिन् न्यायेऽपि
. 5 बाधको त्वमौ सर्वादेशौ स्यातामनेकाच्त्वादिति सप्रयोजना
| लुग्लोपेत्संज्ञादीनां सर्वेषां ग्रहण वेदितव्यम् । तथा च 'अबुद्ध' मपर्यन्तानुवृत्तिः । तस्मादन्यथा व्याख्यायते-तव-ममादय | आदेशाः स्थानिप्रकृप्त्यर्थमिहानुवर्त्तन्ते, तत्र तबादीनां प्रसङ्गे | इत्यत्र “धुड्-हस्वात्०" [ ४. ३. ७०.] इत्यनेन सिचः सर्व- 45 सिद्धयोस्त्वमयोर्मपर्यन्तानुवृत्तिस्त्वया कृतं त्वत्कृतमित्याद्यर्थी विधिभ्यः पूर्वमेव लोपकरणात् “ग-ड-द-बादेश्चतुर्थान्तस्यैक
भवन्ती लुको बाधकत्वं ज्ञापयति । ततश्च तवाद्यनुवृत्तिसहिता स्वरस्यादेचतुर्थः स्ध्वोश्च प्रत्यये" [२. १. ७७.] इति 10 मपर्यन्तानुवृत्तिापनाय भवति । केवला हिमपर्यन्तानुवृत्ति- सूत्रेणादेश्चतुर्थत्वं न । न च सिचो लोपेऽपि स्थानिवद्भावेन
लाधवाय स्थात्, गरीयसी हि तवाद्यनुवृत्त्या स्थानिप्रतीतिः । चतुर्थत्वमादेः स्यादेवेति शङ्कनीयम्, सकारस्थ वर्णमात्रत्वेन ततो ज्ञापनाय न प्रभवेत् । तस्मात् तवाद्यनुवृत्तिसहिता मपये- | सानिमामिलामा
निती.. न्तानुवृत्तियेथोक्तार्थज्ञापनायालम्" इति । नागेशेन च-*उत्सगे- त्यर्थे 'शंस्थाः' इत्यत्र किपः पूर्वमेवेसंज्ञारूपेऽदर्शने जाते
समानदेशा अपवादाः* इति न्यायस्यासम्भवे एव बाधकत्वमिति स्थाधातोराकारस्य "ईय॑ञ्जनेऽयपि" [४. ३. ९७.] इति 15 वार्तिकानुसारित्वेन तन्मतानुसारमेव प्रकृतन्यायस्य ज्ञापकसिद्ध-ईन भवति, ईत्वविधायकसूत्रेऽयपीति पर्युदासेन व्यञ्जनलाभे त्वम् । 'सत्यपि सम्भवे बाधनं भवतीति' भाष्यकृन्मते च* उत्स- | सत्यपि 'व्यञ्जने' इति पदं साक्षाद् व्यञ्जनग्रहणायेति व्याख्यार्गसमानदेशा अपवादाः इत्यस्यास्वीकारात्, प्रकृतन्यायो वाच- | नात् । ज्ञापकं त्वस्य "सस्तः सि" [४.३.९२.] इत्यत्र 55 निक एव श्नमकज्बहुयां भिन्नदेशानामपवादत्वदर्शनेन *उत्सर्ग-विषयसप्तमीव्याख्यानम् , सीत्यत्र निमित्तसप्तम्यां स्वीकृतायां
समानदेशा अपवादाः इति न्यायस्यानियतत्वं तु न स्थापनीयं तु बसेरद्यतन्यां तामि 'अवात्ताम्' इत्यादौ सिजुत्पत्त्यनन्तरं 30 तेषामुत्सगेभिन्न देशत्वस्य कारणान्तरप्रयोज्यत्वात् । तथाहि- | "सस्तः सि" [४.३. ९२.] इति तादेशे सिद्धे पश्चात 'नम्' रुधादिधातुभ्यो विहितः शबपवादोऽपि न शब्वत् प्रकृति- | सिचः "धुड्-दूस्वात्"[४.३.७०.] इत्यनेन लोपेऽवात्ताप्रत्यययोर्मध्ये भवति, किन्तु मित्त्वात् [मकारानुबन्धकरणात् मिति रूपसिद्धिर्यद्यपि सम्भवति, तथापि यद् विषयससमी-60 "मिदचोऽन्त्यात् परः" [पा. सू. १. १. ४७.] इति पाणि- | त्वेनाचार्यैाख्यानं कृतं तस्यायमेवाशयो यत्-लोपविधेः सर्वनिपरिभाषासूत्रानुसारमन्त्यवरात् परो भवति, 'अकब' प्रत्ययः विधिभ्यो बलवत्त्वमिति सिजुत्पत्यनन्तरमेव "धुड-हस्वाद." 25 'क'प्रत्ययापवादोऽपि कप्रत्ययवत् प्रकृतेः परो न भवति, किन्तु | [ ४. ३. ७०.] इति लोपः प्रसज्येतेति सकारपरत्वाभावेन
“अव्ययसर्वनाम्नामक प्राक् टे:"[पा. सू. ५.३. ७१.] "सस्तः सि"[४. ३. ९२.] इति तादेशो न स्यात् । न च इति तद्विधायकसूत्रे 'प्राक् टेः' इत्युक्तत्वादन्यवरादिसमुदायात् | स्थानिवद्भावेन निर्वाहः, 'सि' इति वर्णमात्रस्य निमित्तत्वेना-6: पूर्व भवति, एवं 'बहुच्' प्रत्ययः कल्पबादिप्रत्ययानामपत्राद- श्रयाद् वर्णाश्रये विधौ च स्थानिवद्भावपर्युदासात् । तथा च
भूतोऽपि “विभाषा सुपो बहुच पुरस्तात् तु" [पा० सू०५.३.| तादेशविधानार्थमिह विषयसप्तम्याश्रयणमावश्यकमिति विषय30६८.] इति विधायकसूत्रे पुरस्तादिति कथनेन प्रकृतेःपूर्व भवतीति | सप्तमीत्वेन व्याख्यानमस्य न्यायस्य ज्ञापकं साध्वेव। विषय
सर्वत्र विशेषवचनादेवापवादानामुत्सर्गभिन्नदेशत्वमिति न तेनो- | सप्तम्यां स्वीकृतायां च वसेरद्यतनीतामि 'अवात्ताम्' इत्यादौ त्सर्गा-ऽपवादयोः समानदेशत्वनियमे व्याघातः ।" इत्येवंरूपेण सिचो विषयतायामेव "सस्तः सि" [४. ३. ९२.] इति 70 कैयटोक्तस्य चिन्त्यत्वं साधितमित्यास्तां विस्तरः ॥ ४७ ॥
तत्वे पश्चात् सिचि तस्य लोपेऽपि स्थानिवद्भावेन "व्यञ्जना
नामनिदि" [४.३. ४५.] इति वृद्धिः सिद्धा। अत्र च *सर्वेभ्यो लोप:* ॥४८॥ [वृद्धौ] सिजिति समुदायस्यैव निमित्तत्वेनाश्रयणात् समुदा35 सि०-विशेष्यानुरोधेन पूर्वतोऽनुवृत्तं बलवदिति पदं ! यस्य च वर्णरूपत्वाभावान्न स्थानिवद्भावनिषेधाशङ्का, यद्यपि
पुंलिङ्गेन विपरिणमयितव्यम् , तथा च सर्वेभ्यो विधिभ्यो । लोपशब्देन लुपोऽपि संग्रहः सम्भवतीति पूर्वन्यायोऽप्यनेन 75 लोपविधिबलवानिति न्यायार्थः सम्पन्नः लोपपदेन चादर्शन- न्यायन गताथ: स्यात् तथाऽप्याचायरय न्यायः पृथगुक्त हात वाचिना लुप्-लुकोः सामान्येन ग्रहणप्राप्तावपि लुपः पूर्वन्या-नात्र लोपशब्देन लुपो ग्रहणम् । उत्तरन्यायबाध्यमानत्वावास्य येन बलबत्त्वस्योक्तत्वादन लोपपदेन लुगेव गृह्यते पारि-| दुर्बलत्वम् ॥ ४८ ॥
•rnimarwar