Nyayasamucchaya

Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad

Page 175

[ द्वितीयोल्लासे न्यायौ २६, २७ ] न्यायार्थसिन्धु - तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः ।
* संज्ञा न संज्ञान्तरबाधिका* ॥ २७ ॥ सि० - बाध्य बाधकभावस्या समावेश मूलकत्वाद् द्वयोः बाध्यत्वेन बाधकत्वेन चाभिमतयोः ] समावेशः सम्भवति तत्र बाध्य बाधकभावो न भवतीति स्थितिः, तत्र
यत्र
नुपपद्यमानत्वेन पूर्वं सन्धिप्रवृत्तेरावश्यकतया वा “य्वः पदान्तात्०” [ ७, ४. ५. ] इति सूत्रविषये प्रकृतन्यायस्यानुपयोग एवेति नात्रत्येन 'तत्प्राप्ती' इत्यनुवृत्तेन पदेनैतन्यायांशज्ञापनं युक्तमिति पर्यवस्यति ॥ अथ 'आतो नेन्द्रवरुणस्य " [ ७.४.२९. ] इत्युत्तरपदवृद्धिप्रतिषेधस्य ज्ञापकत्वं विचार्यतेआग्नेन्द्रं सूक्तमित्यत्र “देवतानामात्वादी” [ ७. ४ २८] इत्युभयपदवृद्धौ प्राप्तायामुत्तरपदस्यानेन वृद्धिर्निषिध्यते, तत्र अमिवेन्द्रश्च देवते यस्येत्यर्थे पूर्वमभिशब्देन्द्रशब्दयोर्द्वन्द्वे कृते 'अग्नि + इन्द्र + अण्' इति स्थितौ वृद्धेरपेक्षयाऽन्तरङ्गत्वात् समान10 दीर्घे तत आत्वस्याप्यप्राप्या आत्वविषयाभावेन न्द्र' इत्यस्या : स्वरत्वेन च वृद्धेरप्राप्तिः, यदि चैकवर्णाश्रयत्वाद् बहिरङ्गत्वा - भावेनात्वमेव परत्वात् प्रवर्त्तते ततः सन्धिकार्यमित्युच्यते तदापि 'अमेन्द्र' इत्यवस्थायामुत्तरपदस्य 'न्द्र' रूपत्वेन वृद्धेरप्राप्तेः, आयस्वरस्य वृद्धौ रूपसिद्धिसत्त्वेन इन्द्ररूपस्योत्तरपदस्य 15 वृद्धिप्रतिषेधो व्यर्थ एव स चेमं न्यायं ज्ञापयति, ज्ञापिते पूर्वमुभयपदस्य वृद्धिरेव स्यादिति तद्वारणायोत्तरपदवृद्धि - संज्ञानामेकस्मिन्नपि बह्नीनां समावेशः शक्यत एवेति न्याय - 05 निषेधश्चरितार्थ इति स्थितिः । ' आग्नेन्द्रः' इत्यादिप्रयोगाच तस्य खांशे फ्लोदाहरणभूताः, न्यायस्य फलं तु बृहद्वृत्तौ 'पूर्वैषुकामशमः' इत्युक्तम् । अत्रापि हि पूर्व सन्धिकार्ये प्रवृत्ते *उभय20 स्थाननिष्पन्नोऽन्यतरव्यपदेशभाग इति न्यायेन 'एषुकामशमी' शब्दे उत्तरपदत्वातिदेशेऽपि पूर्वशब्दस्य वैकल्येन दिग्वाचकत्वं न स्यादिति दिगर्थवाचकात् परत्वं न स्यात्, यदि च पूर्वशब्दस्यैव तेन न्यायेन व्यपदेश इत्याश्रीयते तदोत्तरपदमेव विकलं भवेत् उभयव्यपदेशश्चानेन न्यायेन कर्तुमशक्यः, यदि च एक25 देशविकृतन्यायेन 'षुकामशमी' शब्दे एव उत्तरपदत्वं प्राग्ग्रामवाचित्वं चाश्रीयते तद ' ' शब्दोकारस्यैव वृद्धिः स्यादित्यनिष्टं प्रसज्येतेति न्यायोपयोगः ॥ पाणिनीये तन्त्रेऽपि “आतो नेन्द्रवरुणस्य” [ ७. ४. २९. ] इत्येतत्सूत्रस्थानीयेन "नेन्द्रस्य परस्य" [ पा० सू० ७. ३.२२. ] इति सूत्रेणैवायं न्यायो ज्ञापितो महा30 भाष्ये, तथा हि- " अन्तादिवच” [ पा० सू० ६. १.८५ ] इति सूत्रे महाभाष्ये --'' उत्तर पदवृद्धिश्चैका देशात्" [ वार्त्तिकम् ], उत्तरपदवृद्धिश्चैकदेशाद् भवति विप्रतिषेधेन । उत्तरपदवृद्धेरवकाशः - पूर्वत्रैगर्त्तकः, अपरत्रैगर्तकः, एकादेशस्यावकाशः - दण्डाग्रम्, क्षुपाग्रम् ; इहो भयं प्राप्नोति पूर्वैषुकामशमः, अपरैषुकामशमः, 35 उत्तरपदवृद्धिर्भवति विप्रतिषेधेन" इति वृद्धेः परत्वाद् बलवत्त्वं प्रदर्श्य शङ्कते -“एकादेशप्रसङ्गस्त्वन्तरङ्गबलीयस्त्वात्” [ वार्तिकम्], एकादेशस्तु प्राप्नोति, किं कारणम् ? अन्तरङ्गबलीयस्त्वात् - अन्तरङ्गं बलीयो भवति, तत्र को दोषः ? " तत्र वृद्धिविधानम्” [ वार्तिकम् ], तत्र वृद्धिर्विधेया, नैष दोषः, आचार्यप्रवृत्तिर्ज्ञाप40 यति- 'पूर्वोत्तरपदयोस्तावत् कार्यं भवति, नैकादेशः, इति । यदयं
>
|
|
१५५
"नेन्द्रस्य परस्य ' [ पा० सू० ७. ३. २२. ] इति वृद्धिप्रतिषेधं शास्ति । कथं कृत्वा ज्ञापकम् ? “इन्द्रे द्वावची, तत्रैकः “यस्य " [पा० सू० ६.४. १४८. ] इति लोपेन ह्रियते, अपर एकादेशेन, अनचूक इन्द्रशब्दः सम्पन्नः, तत्र को वृद्धेः प्रसङ्गः ?, पश्यति त्वाचार्य:- पूर्वोत्तरपदयोस्तावत् कार्यं भवति नैका देश 45 इति, ततो "नेन्द्रस्य परस्य " [ पा० सू० ७. ३. २२. ] इति वृद्धिप्रतिषेधं शास्ति ॥ इति स्पष्टाशयं भाष्यम् । एतद्भाष्यैकवाक्यतया खमतेऽपि " आतो नेन्द्रवरुणस्य” [ ७. ४. २९. ] इति सूत्रमेव पूर्णस्यास्य न्यायस्यैकदेशानुमत्या ज्ञापकमित्यादर्तव्यमिति ॥ २६ ॥
50
|
|
[ औचित्य ] सिद्धमेवार्थमनेन न्यायेनाह - संज्ञा न संज्ञान्तरबाधिकेति- संज्ञा - सम्यग्ज्ञायतेऽर्थोऽनया सा, संज्ञान्तरस्य -- अन्यस्याः संज्ञायाः, बाधिका - प्रवृत्तिविधातिका, न भवतीति शेषः । पूर्वरीत्यौचित्यसिद्धोऽप्ययमर्थः शास्त्रकारवचनैरप्यनुमातुं शक्यते, तथा हि प्रादीनां शब्दानां "धातोः पूजार्थ० " 60 [३.१.१] इत्युपसर्गसंज्ञाविधायकसूत्रमेवात्रार्थे ज्ञापकम्, यदि हि “ऊर्याद्यनुकरण० " [३.१.२.] इत्यव्यवहितोत्तरसूत्रविधीयमानया गतिसंज्ञयोपसर्गसंज्ञायाः परत्वाद् बाधः स्यात् तर्हि बाधस्य नैयत्येन पूर्वसूत्रेणोपसर्गसंज्ञावचनमनर्थकमेव स्यात्, तथा चोपसर्गसंज्ञां सूत्रेण बोधयन् सूत्रकारः संज्ञानां 65 परस्परं बाध्यबाधकभावाभावं सूचयत्येवेति 'प्रस्थः' इत्यादौ 'प्र' शब्दस्य गत्युपसर्गसंज्ञयोः सत्योः “गति-क्वन्यः ०" [३. १. ४२. ] इति गतिसंज्ञा निमित्तस्तत्पुरुषसमासः, “उपसर्गादातो डोऽश्यः " [५. १. ५६ ] इत्युपसर्गसंज्ञानिमित्तस्ततः पराद् धातोर्डप्रत्ययश्च युगपदभूताम् । अस्य च न्यायस्यैौचित्य मूल- 70 कत्वाद् यत्र संज्ञा - फलयोः समावेशासंभवस्तत्र तयोर्युगपद् विधातुमशक्यतया बाध्यमान कार्यप्रयोजिका संज्ञाऽपि न प्रवर्त्तते निष्फलत्वात् संज्ञायाश्च फलवत्वौचित्यात्, अत एव “स्पृहेव्याप्यं वा” [ २. २. २६. ] इति सूत्रे वाग्रहणं चरितार्थम्, अन्यथाऽस्य न्यायस्य प्रवृत्त्या कर्मसंज्ञा-सम्प्रदानसंज्ञयोर्बाध्य - 75 बाधकभावाभावादुभयोरपि तयोः प्रवृत्तेर्विकल्पेन संज्ञाविधानाभावेऽपि विभक्तिद्वयोत्पत्त्या चैत्रं चैत्राय वा स्पृहयतीति रूपद्वयं सिध्यत्येवेति विकल्पस्य वैयर्थ्यं स्यादेव एवं च सिद्धेऽपि द्वैरूपये क्रियमाणो विकल्पो यत्र संज्ञानिमित्त कार्य