Book Title: Nyayasamucchaya
Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad
View full book text
________________
[ १ उल्लासे न्याय: ५७, २ उल्लासे न्याय: १] न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः ।
वारयति, शास्त्रत्वं च सूत्रन्याययोरेव स्वमते इति प्रतिपादितं । पूर्वम्, ततश्च नियमस्या निष्टार्थत्ववारणं नानेन कर्तुं शक्यत इतीष्टनियमबोधनाय सार्थक्यमेवकारस्येति तेन नास्य न्यायस्या- । नित्यत्वं साधयितुं शक्यते । किञ्च तत्र “ नेदमसोरकि" इत्यपि 5 न्यासः कर्तुं शक्यते, इदमदसोर कि सति भिस ऐस नेत्यर्थेनैवेष्टसिद्धेरिति तदर्थमेवकारस्यानुपयुक्तत्वमेवेति न तेन न्यायानित्यत्वज्ञापनमुचितम् । न च तथैव न्यासः कुतो न कृतः, तथा सति सार्धमात्रालाघवमपीति वाच्यम्, विधिप्रकरणत्वेन तनिर्वाहाय विधेरेवाश्रयणीयत्वौचित्यात् । न च नियमसूत्राणां निषेध 10 मुखेन प्रवृत्तिरिति नियमेऽकृतेऽपि निषेध एव फलतीति वाच्यम्, विधिमुखेनापि प्रवृत्तेः स्वीकारात् अत्र तथैवाश्रयणात् । यद्यपि विधेरिह सिद्धत्वेन निषेध एव शास्त्रतात्पर्यमिति तन्मुखे नैव प्रवृत्तिरुचिता, तथापि शब्दतो निषेधाप्रतीतेर्विधिकरणत्वा- |
।
व्याघातादित्यास्तां विस्तरेणेति ॥ ५७ ॥
155
20
KANIKIRIKTIRIRSKRINKINIAIRES इति न्यायसमुच्चयस्य सिन्धुकलिते प्रथमोलासे कलिकाल
www.www.www
Www
सर्वज्ञेन भगवता श्री हेमचन्द्रसूरीश्वरेण समुचितानां
wwwwwwwwwww
सप्तपञ्चाशतो न्यायानां तपोगच्छाधिपति सूरिचकचक्रवर्ति सर्वतन्त्र स्वतन्त्र- श्रीमद्विजयने मिसूरीवरपट्टालङ्कारेण 'व्याकरण वाचस्पतिशास्त्रविशारद-कविरत्न' इति पदालङ्कृतेन विजयलावण्यसूरिणा विरचितं
तरङ्गाभिधं विवरणम् ॥
25
30
क्वचित् प्राच्यः पन्थाः क्वचिदपि च नव्यो बुधपथः, क्वचित् स्वातन्त्र्याध्वा क्वचिदपि च तेषां समुदयः । श्रितोऽस्मिन् शिष्याणां मतिविकसनार्थं शुभधिया,
बुधैर्बुद्धा तत्त्वं तदनुगतमर्थं श्रितजने ॥ १ ॥ सूरीन्द्रं हेमचन्द्रं कलिसकल विदं संस्मरामोऽभिरामं,
धीमन्तं हेमहंसं गणिमणिममलं तं कथं विस्मरामः । न्यायानामर्थसार्थ निजमतघटितं धारयन्तीं यदीयां,
मषां प्राप्य जाता वयमिह प्रभवः साधु सिन्धौ तरङ्गे ॥ २ ॥
AMA
९५
[ अथ न्यायसमुच्चये द्वितीयोल्लासः ] अथान्येऽपि तत्र तत्राचार्यैः कण्ठतोऽभिप्रायतश्च व्यवहृता वाचक श्री हेमहंसगणिना च समुश्चिता ये न्यायास्ते व्याख्यायन्ते
35
* प्रकृतिग्रहणे खार्थिकप्रत्ययान्तानामपि ग्रहणम् ॥ १ ॥
सि० - यस्मात् प्रत्ययो विधीयते स शब्दः प्रकृतिः, स च द्विविधः धातुरूपो नामरूपश्च तस्य ग्रहणं यत्र तच्छाखं प्रकृतिग्रहणम्, तत्र स्वार्थिकप्रत्ययान्तानामपि स्वस्याः प्रकृतेरर्थ एव 40 शाप्यो येषां ते स्वार्थिकाः ते च ते प्रत्यया अन्ते येषां तेषामपि [ प्रकृतीनामिति योग्यतया सम्बन्धनीयम्, ] ग्रहणं भवतीति न्यायार्थः । केवलप्रकृतिग्रहणे प्रत्ययान्तस्य ग्रहणं प्राप्नोति स्वरूपभेदादिति तत्प्रायर्थोऽयं न्यायः । अत्र च ज्ञापकसर्वादिगणे नियमार्थं उत्तर-उतमप्रत्ययोपादानम्, तथाहि -तदु- 46 पादानेऽयमाशयः - इतर- इतमौ प्रत्ययौ प्रत्ययस्य च केवलस्य *न केवला प्रकृतिः प्रयोक्तव्या, नागि केवलप्रत्ययाः इति महाभाष्यादिसम्मतरीत्या प्रयोग एव नास्तीति कुतस्तयोः संज्ञासंभवः ?, ततश्च प्रत्ययः प्रकृतिं विनाऽनुपपद्यमानः प्रकृतिमाक्षिपति, येन विना यदनुपपन्नं तत् तेना क्षिप्यते इति 50 • न्यायात्, ततश्च येभ्यो यत्-तत्- किमन्यैक-शब्देभ्यः स्वार्थिकौ
तर - तमौ संभवतस्ते यदादिशब्दा इतर-डतमान्ता इह उतरइतमाभ्यां संगृह्यन्ते, तेन यतरस्मै यतरस्मादित्य । दिषु स्मायादयः सिद्धाः, किन्तु सूरिभिरस्य उतर-उतमयो रुपादानस्य नियमार्थत्वमुक्तम् । तथाहि - “सर्वादेः स्मैस्मातौ [ १.४.७] 55 इति सूत्रे बृहद्वृत्ति:- "डतर-डतमौ प्रत्ययौ, त्योः स्वार्थिकत्वात् प्रकृतिद्वारेणैव सिद्धे पृथगुपादानमत्र प्रकरणेऽन्यस्वार्थिकप्रत्य - यान्तानामग्रहणार्थम्, अन्यादिलक्षणदार्थ च" इति । नियमाकारश्चायम्- 'यदि सर्वादीनां स्वार्थिकप्रत्ययान्तानां प्रकृतिसर्वादिव्वद्वारेण सर्वादित्वं स्यात् तदा इतर- डत्तमान्तानामेव स्थान 60 स्वन्यस्वार्थिकप्रत्ययान्तानाम्' इति, तेन प्रकृष्टार्थे स्वार्थिकतममपि सर्वतमाय सर्वतमादित्येव भवति, न तु स्मायादयो भवन्ति । इत्थं चान्यस्वार्थिकप्रत्ययान्तानां सर्वादित्ववारणाय क्रियमाणस्य उतर - तमग्रहणस्य तदैव तदर्थत्वं स्याद् यदि तेषामन्यस्वार्थिकप्रत्ययान्तानामन्त्र ग्रहणं केनापि प्राप्तं स्यात्, न च सा 66 प्राप्तिः प्रकृतन्याय मन्तरेण सम्भवतीति प्रकृतन्यायं विनानुपपद्यमानं इतर- दत्तमयोर्नियामकत्वं प्रकृतन्यायं ज्ञापयतीति स्वीकायम् । तत्र धातुरूप प्रकृतिग्रहणे स्वार्थिकप्रत्ययान्तग्रहणस्योदाहरणं
यथा- "विनिमेय यूतपणं पणि-व्यवहोः " [२. २. १६. ]
1

Page Navigation
1 ... 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159 160 161 162 163 164 165 166 167 168 169 170 171 172 173 174 175 176 177 178 179 180 181 182 183 184 185 186 187 188 189 190 191 192 193 194 195 196 197 198 199 200 201 202 203 204 205 206