Book Title: Nyayasamucchaya
Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad
View full book text
________________
[प्रथमोल्लासे न्यायाः ५५-५७ ] न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः ।
iPhora...
..
.
.
.."
नवकाशत्येन वा बाधे उभयोः पक्षयोः बाध्यसामान्यचिन्ता- *अपवादात् क्वचि दुत्सगोऽपि ॥५६॥ वाध्यविशेषचिन्तापक्षयोः सम्भवे सत्यपि *येन नाप्राप्त त०-ननु कृते चारिताये सति यो बाधकः स एवापवादन्यायेन बाधे यधोभयोः पक्षयोः स्पष्टतयोदाहरणानि मिलन्ति शब्दशक्यः, अत्र च तस्योत्सर्गेण वाध्यत्वेऽपवादत्वमेव नास्तीति
तथाऽनवकाशत्वेन बाधे न मिलन्ति, *येन नाप्राप्त न्यायेना- कथमत्रापवादशब्दप्रयोग इति चेत् ? न-अपवादशब्दोऽत्र बाध5ऽवकाशे सत्यसति च बाधः, अनवकाशत्वेन बाधे चावकाशा- कत्वेनान्यत्र व्यवहृतशास्त्रपरः, तथा च यत् प्रति यस्य बाधकत्वं 45
भाव एवेत्युभयोः पक्षयोः पार्थक्यमिति विवेकः । तथा च : क्वचिद् दृष्टं तदपि तेन क्वचिद् बाध्यत इति न्यायतात्पर्यात् । *अन्तरङ्गाचानवकाशम् इति न्यायो न येन नाप्राप्त* न्यायेन पाणिनीये तन्त्रेऽपि ऋचिदपवादविषयेऽप्युत्सर्गोऽभिनिविशते* गतार्थः । * उत्सर्गादपवादः* इति न्यायश्च येन नाप्राप्त०* . इति न्याय एतच्यायसमान विषय इव दृश्यते । यश्च कश्चन भेदः न्यायसूचितबाधकत्वस्यैवानुवादक इति तस्यैव प्रपञ्चः । पाणि- स तयाख्यायां परिभाषेन्दुशेखरे स्पष्टः । तस्यायमाशयः10 नीयेऽपि परिभाषेन्दुशेखरीयमुद्रितपुस्तकेषु अन्तरजादण्यपवादो । अपवादशब्दोऽत्र बाधकपरः, कचिदिल्यस्य च सर्वथा निरवकाश-50
बलीयान् इति न्यायः *येन नाप्राप्त न्यायश्च क्वचित् स्थले इत्यर्थः । तथा च सर्वथानिरवकाशरूपबाधकस्थलेऽप्युत्सर्गस्वातन्येण पृथगुलिखितो, कचिच पूर्व एव न्यायो लिखितोयेन शास्त्र प्रवर्तत इति न्यायार्थः । तथा च उत्सर्गशाखे कृतेऽपवानाप्राप्त *न्यायश्च तत्र बीजप्रदर्शकत्वेन वर्णितः, व्याख्यानं दशास्त्रस्य चारितायें सति वन्चिदपत्रादविषयेऽप्यत्सर्गः प्रवर्तत
चोभयोः सहैवोपलभ्यते । स्वमते च *येन नाप्राप्त न्याय ' इति फलतीति । स्वमते च *अपवादात् क्वचिदुत्सर्गोऽपि* 15 एवकारघटित उपलभ्यते, तस्मिन् तन्त्रे च एवकारो न पठ्यते।। इत्युक्त्या तत्रोत्सर्गशास्त्रस्यैव बलवत्त्वं बोध्यते, न त्वपबादशास्त्रस्य 55
तथा च स्वमते बाध्यविशेषचिन्तापक्ष एक, तन्मते बोभी पक्षा । तत्र प्रवृत्तिरिति लभ्यते । अनयोर्युक्तायुक्तत्वविचारश्च न सम्मतौ बाध्यविशेषचिन्तापक्षो बाध्यसामान्यचिन्तापक्षश्च। तथा : संभवति, उभयोः स्वप्रक्रियानुसारं प्रवृत्तत्वात् , तदनुसारमुभयोः च स्वमते येन नाप्राप्त न्यायात् पृथक् *उत्सर्गदपवादः । साधुत्वाचेति संक्षेपः ॥ ५६ ।। इति न्यायलेखनस्यावश्यकताऽस्त्येव । तथा च *अन्तरङ्गाचान- . 20 बकाशम् इत्यस्याप्यावश्यकत्वमेव, पाणिनीयतन्त्रे च नास्य । न्यायस्य पृथक् सत्तोपलभ्यते, अपवादत्वेनानबकाशस्यापि सि०--अर्थशब्दोऽत्र चतुर्थ्यर्थः, अनिष्टायेयमित्यर्थेऽर्थ-60 सङ्ग्रहात् । स्वमतेऽपि तत् कत्तुं शक्यते, किन्तूभयोरपवादत्व- शब्देन सह "तदर्थार्थन"।३.१.७२.] इति सूत्रेण चतुर्थ्ययोर्विद्यमानं सूक्ष्ममन्तरं भेदं ] ग्राहयितुं पृथगुपन्यासो युक्त तानिष्टशब्दस्य तत्पुरुषसमासः, तस्य च विशेष्यलिङ्गता एवेचलमधिकगवेषणया ।। ५५ ॥
“डेऽर्थो वाच्यवत्"|१३४] इति लिङ्गानुशासनसूत्रेण शिष्टेति
शास्त्रप्रवृत्तेर्विशेष्यतया तस्य स्त्रीत्वम् । अयं च नित्यसमासः, 25 *अपवादात् कचिदुत्सगोऽपि* ॥ ५६॥ 'अविग्रहो नित्यसमासः, अस्वपदविग्रहो वा' इति तलक्षणात् , 55 सि०--पूर्वन्यायेनोत्सर्गादपवादस्य बलवत्त्वे बोधिते
। अत्र च अनिष्टायेति कथनेनैवार्थशब्दार्थोऽप्युक्त इति तदर्थकलक्ष्यानुरोधात् क्वचिदस्य वैपरीत्यमप्याश्रयणीयमित्यनेन वाक्यासम्भवेन विग्रहासम्भवात, वृत्यर्थावबोधकवाक्यस्यैव न्यायेनोच्यते । क्वचिदिष्टस्थलेऽपवादशास्त्रादुत्सर्गशास्त्रमपि : विग्रहवाक्यत्वात् । तथा चानिष्टाय शास्त्रस्य प्रवृत्तिनं भवतीति
बलीयो भवतीति न्यायार्थः । एतच्च लक्ष्यानुरोधादेवाचार्येण , न्यायार्थः । शास्त्रशब्देन चेह शासनकरणमुच्यते, तच्च स्वमते 30 वचनरूपेण पठितं, नातोऽत्र ज्ञापकापेक्षा । अस्य च न्यायस्य सूत्र न्यायश्चेत्यनयोरिष्टसिद्ध्यर्थमेव प्रवृत्तिर्नानिष्टसिद्धयर्थमिति 70
स्वीकारादेव 'मखः, मठः' इत्यादयः प्रयोगाः सियन्ति, भावः । नात्र ज्ञापकापेक्षा, किन्तु साध्वनुशासनेऽस्मिन् शास्त्रे तथाहि-मखन्ति-स्वर्ग गच्छन्त्यनेनेत्यर्थे "मख गतौ" इत्य- साधूनामेवानुशास्यत्वेन शिष्टैः प्रयुक्तानामेव लक्ष्यत्वात् , स्माद्धातोः, मठन्ति-निवसन्ति छात्रादयोऽस्मिन्नित्यर्थे “मठ शिष्टैरप्रयुक्ताश्चासाधवोऽलक्ष्या इति तत्र शास्त्रप्रवृत्तेरनौचित्य
निवासे” इत्यस्माद्धातोश्च क्रमशः करणाधिकरणयोरर्थयोः 'मेवैतन्यायमूलम् । तत्र सूत्रस्यानिष्टार्थाऽप्रवृत्तियथा-नयतेर्गि35 "व्यञ्जनाद् धम्" [५. ३. १३२. ] इति घन प्राप्तः, स च : स्वात् फलस्य कर्तृगामित्वविवक्षायाम् “ईगितः" [३.३.९५.] 75
"युनाम्नि घः" [५. ३. १३०.] इत्यस्यापवादभूतस्तथापि इत्यात्मनेपदसिद्धावपि "कर्तृस्थामूप्यिात्" [३. ३. ४०.] प्रकृतम्यायबलेन च एव भवति, न तु घञ् इति । अस्य च इत्यनेन नयतेर्यदात्मनेपदविधानं तन्नियमार्थम्, नियमकचिदित्युक्त्या इष्टस्थलमात्रे प्रवृत्तिरिति न लक्ष्यानुरोधेना-स्वरूपञ्चेदम्-कर्तृस्थामू प्यादेव नयरात्मनेपदं स्थात् , यथा नित्यताधयणावश्यकत्वम्, अनित्यताया एतभ्यायस्वरूप- 'श्रमं विनयते' इत्यत्र, अत्र च शमयतीत्यर्थः । नियमानुरोधेन, 40 एवान्तर्भावात् ॥ ५६ ॥
च कर्तृस्थामू प्यत्वाभावे फलवकर्तर्यपि न स्यात्, यथा-80

Page Navigation
1 ... 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159 160 161 162 163 164 165 166 167 168 169 170 171 172 173 174 175 176 177 178 179 180 181 182 183 184 185 186 187 188 189 190 191 192 193 194 195 196 197 198 199 200 201 202 203 204 205 206