Nyayasamucchaya

Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad

Page 113

[प्रथमोल्लासे न्यायाः ५५-५७ ] न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः ।
iPhora...
..
.
.
.."
नवकाशत्येन वा बाधे उभयोः पक्षयोः बाध्यसामान्यचिन्ता- *अपवादात् क्वचि दुत्सगोऽपि ॥५६॥ वाध्यविशेषचिन्तापक्षयोः सम्भवे सत्यपि *येन नाप्राप्त त०-ननु कृते चारिताये सति यो बाधकः स एवापवादन्यायेन बाधे यधोभयोः पक्षयोः स्पष्टतयोदाहरणानि मिलन्ति शब्दशक्यः, अत्र च तस्योत्सर्गेण वाध्यत्वेऽपवादत्वमेव नास्तीति
तथाऽनवकाशत्वेन बाधे न मिलन्ति, *येन नाप्राप्त न्यायेना- कथमत्रापवादशब्दप्रयोग इति चेत् ? न-अपवादशब्दोऽत्र बाध5ऽवकाशे सत्यसति च बाधः, अनवकाशत्वेन बाधे चावकाशा- कत्वेनान्यत्र व्यवहृतशास्त्रपरः, तथा च यत् प्रति यस्य बाधकत्वं 45
भाव एवेत्युभयोः पक्षयोः पार्थक्यमिति विवेकः । तथा च : क्वचिद् दृष्टं तदपि तेन क्वचिद् बाध्यत इति न्यायतात्पर्यात् । *अन्तरङ्गाचानवकाशम् इति न्यायो न येन नाप्राप्त* न्यायेन पाणिनीये तन्त्रेऽपि ऋचिदपवादविषयेऽप्युत्सर्गोऽभिनिविशते* गतार्थः । * उत्सर्गादपवादः* इति न्यायश्च येन नाप्राप्त०* . इति न्याय एतच्यायसमान विषय इव दृश्यते । यश्च कश्चन भेदः न्यायसूचितबाधकत्वस्यैवानुवादक इति तस्यैव प्रपञ्चः । पाणि- स तयाख्यायां परिभाषेन्दुशेखरे स्पष्टः । तस्यायमाशयः10 नीयेऽपि परिभाषेन्दुशेखरीयमुद्रितपुस्तकेषु अन्तरजादण्यपवादो । अपवादशब्दोऽत्र बाधकपरः, कचिदिल्यस्य च सर्वथा निरवकाश-50
बलीयान् इति न्यायः *येन नाप्राप्त न्यायश्च क्वचित् स्थले इत्यर्थः । तथा च सर्वथानिरवकाशरूपबाधकस्थलेऽप्युत्सर्गस्वातन्येण पृथगुलिखितो, कचिच पूर्व एव न्यायो लिखितोयेन शास्त्र प्रवर्तत इति न्यायार्थः । तथा च उत्सर्गशाखे कृतेऽपवानाप्राप्त *न्यायश्च तत्र बीजप्रदर्शकत्वेन वर्णितः, व्याख्यानं दशास्त्रस्य चारितायें सति वन्चिदपत्रादविषयेऽप्यत्सर्गः प्रवर्तत
चोभयोः सहैवोपलभ्यते । स्वमते च *येन नाप्राप्त न्याय ' इति फलतीति । स्वमते च *अपवादात् क्वचिदुत्सर्गोऽपि* 15 एवकारघटित उपलभ्यते, तस्मिन् तन्त्रे च एवकारो न पठ्यते।। इत्युक्त्या तत्रोत्सर्गशास्त्रस्यैव बलवत्त्वं बोध्यते, न त्वपबादशास्त्रस्य 55
तथा च स्वमते बाध्यविशेषचिन्तापक्ष एक, तन्मते बोभी पक्षा । तत्र प्रवृत्तिरिति लभ्यते । अनयोर्युक्तायुक्तत्वविचारश्च न सम्मतौ बाध्यविशेषचिन्तापक्षो बाध्यसामान्यचिन्तापक्षश्च। तथा : संभवति, उभयोः स्वप्रक्रियानुसारं प्रवृत्तत्वात् , तदनुसारमुभयोः च स्वमते येन नाप्राप्त न्यायात् पृथक् *उत्सर्गदपवादः । साधुत्वाचेति संक्षेपः ॥ ५६ ।। इति न्यायलेखनस्यावश्यकताऽस्त्येव । तथा च *अन्तरङ्गाचान- . 20 बकाशम् इत्यस्याप्यावश्यकत्वमेव, पाणिनीयतन्त्रे च नास्य । न्यायस्य पृथक् सत्तोपलभ्यते, अपवादत्वेनानबकाशस्यापि सि०--अर्थशब्दोऽत्र चतुर्थ्यर्थः, अनिष्टायेयमित्यर्थेऽर्थ-60 सङ्ग्रहात् । स्वमतेऽपि तत् कत्तुं शक्यते, किन्तूभयोरपवादत्व- शब्देन सह "तदर्थार्थन"।३.१.७२.] इति सूत्रेण चतुर्थ्ययोर्विद्यमानं सूक्ष्ममन्तरं भेदं ] ग्राहयितुं पृथगुपन्यासो युक्त तानिष्टशब्दस्य तत्पुरुषसमासः, तस्य च विशेष्यलिङ्गता एवेचलमधिकगवेषणया ।। ५५ ॥
“डेऽर्थो वाच्यवत्"|१३४] इति लिङ्गानुशासनसूत्रेण शिष्टेति
शास्त्रप्रवृत्तेर्विशेष्यतया तस्य स्त्रीत्वम् । अयं च नित्यसमासः, 25 *अपवादात् कचिदुत्सगोऽपि* ॥ ५६॥ 'अविग्रहो नित्यसमासः, अस्वपदविग्रहो वा' इति तलक्षणात् , 55 सि०--पूर्वन्यायेनोत्सर्गादपवादस्य बलवत्त्वे बोधिते
। अत्र च अनिष्टायेति कथनेनैवार्थशब्दार्थोऽप्युक्त इति तदर्थकलक्ष्यानुरोधात् क्वचिदस्य वैपरीत्यमप्याश्रयणीयमित्यनेन वाक्यासम्भवेन विग्रहासम्भवात, वृत्यर्थावबोधकवाक्यस्यैव न्यायेनोच्यते । क्वचिदिष्टस्थलेऽपवादशास्त्रादुत्सर्गशास्त्रमपि : विग्रहवाक्यत्वात् । तथा चानिष्टाय शास्त्रस्य प्रवृत्तिनं भवतीति
बलीयो भवतीति न्यायार्थः । एतच्च लक्ष्यानुरोधादेवाचार्येण , न्यायार्थः । शास्त्रशब्देन चेह शासनकरणमुच्यते, तच्च स्वमते 30 वचनरूपेण पठितं, नातोऽत्र ज्ञापकापेक्षा । अस्य च न्यायस्य सूत्र न्यायश्चेत्यनयोरिष्टसिद्ध्यर्थमेव प्रवृत्तिर्नानिष्टसिद्धयर्थमिति 70
स्वीकारादेव 'मखः, मठः' इत्यादयः प्रयोगाः सियन्ति, भावः । नात्र ज्ञापकापेक्षा, किन्तु साध्वनुशासनेऽस्मिन् शास्त्रे तथाहि-मखन्ति-स्वर्ग गच्छन्त्यनेनेत्यर्थे "मख गतौ" इत्य- साधूनामेवानुशास्यत्वेन शिष्टैः प्रयुक्तानामेव लक्ष्यत्वात् , स्माद्धातोः, मठन्ति-निवसन्ति छात्रादयोऽस्मिन्नित्यर्थे “मठ शिष्टैरप्रयुक्ताश्चासाधवोऽलक्ष्या इति तत्र शास्त्रप्रवृत्तेरनौचित्य
निवासे” इत्यस्माद्धातोश्च क्रमशः करणाधिकरणयोरर्थयोः 'मेवैतन्यायमूलम् । तत्र सूत्रस्यानिष्टार्थाऽप्रवृत्तियथा-नयतेर्गि35 "व्यञ्जनाद् धम्" [५. ३. १३२. ] इति घन प्राप्तः, स च : स्वात् फलस्य कर्तृगामित्वविवक्षायाम् “ईगितः" [३.३.९५.] 75
"युनाम्नि घः" [५. ३. १३०.] इत्यस्यापवादभूतस्तथापि इत्यात्मनेपदसिद्धावपि "कर्तृस्थामूप्यिात्" [३. ३. ४०.] प्रकृतम्यायबलेन च एव भवति, न तु घञ् इति । अस्य च इत्यनेन नयतेर्यदात्मनेपदविधानं तन्नियमार्थम्, नियमकचिदित्युक्त्या इष्टस्थलमात्रे प्रवृत्तिरिति न लक्ष्यानुरोधेना-स्वरूपञ्चेदम्-कर्तृस्थामू प्यादेव नयरात्मनेपदं स्थात् , यथा नित्यताधयणावश्यकत्वम्, अनित्यताया एतभ्यायस्वरूप- 'श्रमं विनयते' इत्यत्र, अत्र च शमयतीत्यर्थः । नियमानुरोधेन, 40 एवान्तर्भावात् ॥ ५६ ॥
च कर्तृस्थामू प्यत्वाभावे फलवकर्तर्यपि न स्यात्, यथा-80