Nyayasamucchaya

Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad

Page 155

[द्वितीयोल्लासे न्यायौ १८,१९ ] न्यायार्थसिन्धु तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः ।
नैयकचर्मणमित्यपि रूपभवनेन रूपयस्यापि भवनात्, न | विधान, प्रयोजयन्ति-प्रवर्तयन्तीति । अत्र च "अभ्वादेर-40 ज्ञायते-एतच्यायसद्भावाद् न्यङ्कादिशब्दप्रयोगे "न्यकोर्दा त्वसः सौ" [१. ४. ९०.] इति सूत्रस्थमभ्वादेरिति पद[५. ४. ८. 3 इत्यस्य प्रवृत्ती निषिद्धायामपि व्युत्पत्यव्युत्पत्ति- ! मेकदेशानुमत्या ज्ञापकमित्युक्तं तत्रैव सूत्रे बृहद्वृत्तौ। तथाहिपक्षाभ्यां द्वैरूप्यं जातम् , आहोखिदेतन्यायाभावात् केवलन्य- "अभ्वादेरिति किम् ? पिण्डं असते-पिण्डग्रः, चर्म वस्ते-च5 शब्दप्रयोग इव न्यक्वादिशब्दप्रयोगेऽपि पक्षद्वयेऽपि प्रत्येक | मकः *अर्थवद्रहणे नानर्थकस्य : इत्येव सिद्धे, 'अभ्वादेः' इति "न्यकोर्वा" [७.४.८.] इत्यस्यैव प्रवृत्त्या द्वैरूप्यं जातमिति । वचनम् अनिनस्मन्ग्रहणान्यर्थवता चानर्थकेन च तदन्तविधि 45 अव्युत्पत्तिपक्षस्यैवाश्रयणे तु यकारस्य पदान्तगत्वाभावेन "रत्रः प्रयोजयन्ति इति न्यायज्ञापनार्थम् , तेनानापि भवतिपदान्तात्." [ ७. ४.५.] इत्यैदागमाभवनाद् “न्यको खरणाः खुरणाः" इति। अयमाशयः- "अभ्वादेरेत्वसः."[१.
[५. ४. ८.] इत्यस्य त्वेतच्यायनिषिद्धत्वेनाप्रवृत्त्या नैयङ्कु । ४. ९०.] इत्यन्नास सार्थक एव ग्रहीष्यते, स च 'अपसराः' 10 चर्मणमिति रूपस्य कथमायभवनेन न्याङ्कुचर्मणमित्येकमेव रूप- । इत्यादावस्ति, 'पिण्डग्रः' इत्यादौ च 'प्रस्' धातोरवयवभूतोऽस मव्युत्पत्तिपक्षे स्यात् , इत्येत्रमेतन्यायसद्भावः फलेन निश्चिक्ये ।। | समुदायैकदेशतयाऽनर्थक इति तस्येहास्ग्रहणेन ग्रहण न स्यात् ,50 इति । अत्रेदमुच्यते-अत्रैकं रूपमिष्टं रूपद्वयं वेति पूर्व केनचित् समुदायो ह्यर्थवान् तस्यैकदेशोऽनर्थका* *अर्थवद्हणे प्रमाणेन निर्धारणीयम्-तदस्ति न वा?, अस्ति चेत् तदाऽव्यु- | नानर्थकस्य* इति न्यायाभ्यामिति तद्वर्जनार्थमिहाभ्वादेरिति त्पत्तिपक्ष एवाश्रीयताम् , “न्यकोर्वा" [ ७. ४. ८.] इत्यस्य | पदं व्यर्थमेवेति व्यर्थीभूतं तदेकदेशानुमत्या [स्थालीपुलाक15 चेह प्रवृत्तिः स्वत एव न स्यात् , णित्तद्धिताव्यवधानाभावात् । न्यायेन ] संपूर्णन्यायमिमं ज्ञापयति । तथा चानर्थकस्याप्य
“य्वः पदान्तात्." [. ४. ५. ] इत्यत्र च न वो णित- सो ग्रहणे 'पिण्डग्रः, चर्मवः' इत्यादावपि दीर्घः स्यादिति तद्वा-55 द्वितप्रत्ययाव्यवधानं निमित्तमसंभवात, तस्य चेह न्याङ्कुचर्मण- | रणाय अभ्वादेरिति वर्जनमावश्यकम् । फलं चास्य न्यायमित्यत्राव्युत्पत्तिपक्षाश्रयणेनैव प्रवृत्त्यभाव इति । यदि च । स्थासंशे 'खरणाः, स्वरणाः' इति, 'अन्न खरस्येव नासिका यस्य नैयङ्कुचर्मणमित्येवैक रूपमिष्टं तर्हि व्युत्पत्तिपक्ष एवाश्रीयताम् । । खुर इब नासिका यस्येति चार्थे बहुव्रीहिसमासे "खर-खुरा20 उभयविधं रूपमिष्टं चेत् पक्षद्वयमाश्रीयतामिति सर्वथा निर्वाहे | मासिकाया नस"[७.३.१६०.] इति नसादेशे-खरणाः
सति न्यायाश्रयणमनावश्यकमेवेति न्याकुचर्मणमिति रूपसिद्धि- ! खुरणाः इति भवति, अत्र 'नस्'शब्दावयवस्यासोऽनर्थक- 60 रूपेण फलेनायं न्यायो निश्चिक्ये इति कथनं निर्मूलमेव प्रतिभाति। वेऽपि प्रकृतन्यायबलेन तस्यापि तदन्तविधिप्रयोजकत्वे न चैव रीत्या 'नैयकवम् , न्या कवम्' इति रूपदयस्यापि पक्ष- I स्थितेऽसन्तत्वनिबन्धनो दीर्घोऽत्र सिद्धः। न च स्त्रियमदूयाश्रयणेन सिद्धौ "न्यकोवो" [७. ४. ८.] इति सूत्रमपि । स्थतीत्यर्थे 'स्यस'शब्दस्यासन्तस्य दीर्घवारणार्थमभ्वादेरित्यस्य 25 किमर्थमनुष्ठीयते इति वाच्यम्, पक्षद्वयेऽपि रूपद्यस्य साधुत्व- | चारितायेन ज्ञापकत्वासम्भव इति वाच्यम् , यत एतावन्मालाभाय सूत्रसार्थक्यात् । कैश्चिच वैयाकरणैरत एवेशं सूत्रं त्रफलत्वे "अनसोऽत्वसः सौ"[१.४.९०.] इत्येव न्यासः 65 नारभ्यतेऽपि, सर्वथा निर्मूलोऽयं न्याय इति प्रतिभाति, ततश्च कृतः स्यात् , येनासधातुवर्जन स्फुटमेव विशिष्य प्रतीयेतेति तदर्थक्लिष्टकल्पना व्यर्थति ॥ १८ ॥
सामान्येन भ्वादिवर्जनवैयर्थ्यस्य तादवास्थ्यमेव स्यात् , यतश्च
तथा न्यासमकृत्वा सामान्येन "अभ्वादेः" इति भ्वादिवर्जन*अनिनस्मन्ग्रहणान्यर्थवताऽनर्थकेन च
मकारि तत् 'पिण्डग्रस्' इत्यादिवारणार्थमेव, तत्र चार्थवद्रहण30 तदन्तविधि प्रयोजयन्ति* ॥ १९॥ न्यायेनैव सिद्धिरिति तद्वैयर्थ्य न्यायज्ञापनं विनाऽपनोद-70
सि०-'अन् इन अस् मन्' इत्येवमादयः शब्दा विधि-यितुमशक्यमेव । अथोदाहरणानि, तत्र अन् अर्थवान् यथासुत्रेषु पख्यन्ते, तेषां च विशिष्टरूपोपादानविषयत्वात् तत्र 'राजन'शब्दे, अन्न हि राजिधातोः "उक्षि-तक्षि०" [उणा. *अर्थवद्रहणे नानर्थकस्य ग्रहणम् इति न्यायोपस्थित्याऽर्थ- ९००.1 इत्यौणादिकेऽनि अनुमानस्य प्रत्ययत्वेन सार्थक्यम्,
वतामेव तेषां ग्रहणं स्यान्नानर्थकानामिति स्थिते तत्रानर्थकानातस्य च पुसि राजेति रूपम् , स्त्रियां च "स्त्रियां तृतोऽस्वस्त्रा. 35 मपि ग्रहणार्थ तस्यायापवादभूतोऽयं न्यायः पठ्यते । अस्यार्थ:- (देडी"|२.४.१.] इति ख्यां राज्ञीति । अनर्थकोऽन् 15
अन इन अस मन' एषां ग्रहणं येष तानि शास्त्राणि-अनि- | यथा-अशधातोः "षप्यशोभ्याम"उणा०९०३.इत्यौनस्मनग्रहणानि, प्रयोजककर्तृभूतानि, अर्थवता-सार्थकेन स्वगृ- | णादिके तनि-अष्टन् शब्दः, तस्य प्रियशब्देन सह बहवीही हीतरूपेण, अनर्थकेन-समुदायैकदेशतयाऽर्थपर्याप्तिरहितेन च | प्रियाष्टा इति, इत्थं च "अनोऽस्य" [२.१.१०८.] इति तेन तेन रूपेण, तदन्ते विधिः-तदन्तविधिः, तम्, अन्नन्तादिषु सूत्रे उभयोरप्यनोर्ग्रहणे यथा सार्थकस्य राजीत्यत्रानोऽकारस्य