Book Title: Nyayasamucchaya
Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad
View full book text
________________
[ प्रथमोलासे न्याय ४३, ४४ ] न्यायार्थसिन्धु - तरङ्गकलिनो न्यायसमुञ्चयः ।
*निरवकाशं सावकाशात् ॥ ४३ ॥ सि० येन नाप्राप्ति०*न्यायेन यद्यपि निरवकाशत्वमेव बाधकत्वबीजमुक्तम्, यत्कर्तृकावश्यप्राप्तौ विधीयमानस्य हि सेन व्यासावकाशतया निरवकाशत्वात्, तथापि तेन सर्वथा 5 निरवकाशत्वे एव बाधकत्वमित्यायाति, अनेन व कविवारितासम्भवेऽपि बाध्यमानशास्त्रापेक्षयाऽल्पावकाशवेध कत्वमिति कथ्यते । तथा चात्र 'नर' शब्दोऽल्पार्थपरः, सावकाशपदे च सहशब्दोऽधिकार्थपरः, तथा चाल्पविषयं शास्त्रं बहुविषयशास्त्राद् बलवदित्यर्थः । तथा चारूपावकाशं 10 शास्त्रं बह्नवकाशशास्त्रं प्रबाध्य पूर्व प्रवर्त्तत इति पर्यवस्यति । यथा “एद् बहु-स्-भोसि” [ ४. ४. ४. ] इत्यस्य बह्वर्ये सकारादौ स्यादौ प्रवर्त्तमानत्वेन “भिल ऐस्" [ १.४.२.] इत्यस्य च विशिष्य भिस्येव प्रवर्त्तमानत्वेन पूर्वस्य [ एस्वविधायकस्य ] परोल्लिखित [ भिस ऐविधायक शास्त्रा15 पेक्षया दुर्बलत्वम्, तस्य [ एश्वविधायकस्य ] बहुविषयत्वात् तथा च 'वृक्षैः' इत्यादी ऐसेव प्रवर्त्तते, न त्वेवं भवति, एस्वस्य हि ‘वृक्षेभ्यः, एभिः, एभ्यः' इत्यादी सावकाशत्वम्, ऐसश्च सर्वत्रैत्वेन व्याप्तावकाशत्वमेव, तेन चैश्वस्य परत्वेऽपि निरवकाशैस्विधायकशास्त्रदृष्ट्या दुर्बलत्वमेव । यदि हि वृक्षै 20 रित्यादावप्येवमेव प्रवर्तेत तर्हि ऐम्बिधायकस्य वैयर्थ्यमेव स्थात्, कृतं च तच्छास्त्रं स्वसार्धक्यायैतक मायमाक्षिपति, तथा चैत्रमेवैतस्यायं ज्ञापयति । भयं च न कापि वाध्या, निरवकाशस्यापवादत्वेन सर्वतः प्राबल्यात् ॥ ४३ ॥
।
८१
प्रदर्शक इति पूर्वन्यायादस्य विशेषः । यद्यपि पूर्वन्यायेनाप्येत- 40 लक्ष्याणि सिद्ध्यन्ति, तथापि बाधकत्वस्य वैचित्र्यप्रदर्शनार्थोऽयं न्याय इत्यवगन्तव्यम् ॥ ४३ ॥
*वार्णात् प्राकृतम् ॥ ४४ ॥
सि० --- वर्णा :- अकारादयः, तत्सम्बन्धिकार्य वार्णम्, प्रकृतिः - प्रत्ययविधावुद्देश्यत्वेनाश्रीयमाणो वर्णसमुदायरूपः 46 शब्दः, तत्सम्बन्धिकार्यं प्राकृतम्, तथा च वर्णत्वव्याप्यधर्मावच्छिन्नोद्देश्यककार्यापेक्षया प्रकृतित्वावच्छिन्नोद्देश्यक कार्य बलवदिति न्यायार्थः । अत्र प्रकृतिपदेन धातुरेव गृह्यते न तु
नाम, तत्कार्याणां वार्णेष्वेवान्तर्भावादिति केचित् ततादृशसङ्कोचे मानाभावात्, “स्वरितो वाऽनुदात्ते पदादौ " 50 नामप्रयोगविषयेऽप्येतत्प्रवृत्तिचर्चायाः कृतत्वाच्च । स्वमते चात्र [ पा० सू० ८. २. ६. ] इत्यादिसूत्रे भाष्यादौ 'कुमार्यै' इत्यादिपूर्वे व्याख्यातारः, तदपि न समीचीनम् - तारारूपासिद्धधर्थं ज्ञापकम् 'अवतु:' इत्यादिप्रयोगसिद्ध्यर्थं यत्रान्तराकरणमेवेति यत्नाकरणेन तथाविधरूपस्यैवानिष्टत्वानुमानस्य युक्तत्वात् सति 55 हि तादृशरूपस्येष्टत्वेऽवश्यमाचार्यैस्तदर्थं यत्नः कृतो भवेत्, न च कृतः, ततस्तस्यानिष्टत्वमेवेत्यपि कश्चिदुद्भावयेत् । अत्तच तदर्थं यत्नाकरणमस्य न्यायस्य ज्ञापकमिति न किञ्चिदेतत् । पाणिनीये महाभाष्ये च षष्ठाध्यामप्रथमाह्निकान्ते “दाश्वान् साङ्खान् मीढांश्च” [पा० सू० ६. १. १२. ] इति सूत्रम्याख्याव - 60 सरेsस्य न्यायस्य ज्ञापकसिद्धत्वं स्पष्टमेवोक्तम् । ज्ञापकं च तत्र “अभ्यासस्य सवर्णै” [ ६. ४. ७८ ] इति पाणिनीये सूत्रेऽसवर्णग्रहणम् । स्वमतेऽपि "पूर्वस्यास्वे स्वरे खोरियुक्” [ ४. १३७ ] इति सूत्रस्थम् 'अस्त्रे स्वरे' इति वचनं शापकं भवितुमर्हति तथाहि - 'इयेष' इत्यादौ ‘इ+इष्+अ' 85 इति स्थितौ "लघोरुपान्यस्य” [ ४. ३. ४.] इति गुणः कालमेव प्रातः, तत्र दीर्घस्यान्तरङ्गत्वेन पूर्व प्रवृत्याऽस्वस्वर"समानानां तेन दीर्घः " [ १.२.१] इति दीर्घश्च समपरस्वाभावेनास्य प्राप्तिरेव नेति तस्य वैयथ्यं स्पष्टमेवेति व्यर्थीभूतं तदिमं न्यायं ज्ञापयति । ज्ञापिते चास्मियाये 70 गुणस्य प्रत्युद्देश्यकविधित्वेन बलवत्त्वात् तस्य पूर्व प्रवृतावस्वस्वरपरत्वं भवतीति तस्य सार्थक्यं भवति । 'अस्वस्वर' ग्रहणं हि 'ईषतुः' इत्यादौ गुणादेरप्राया तत्रेयुवोरप्रवृत्यर्थमेव कृतं स्यात्, तत्रापि च पूर्व समानदीर्घप्रवृत्त्याऽस्वस्वरपरत्वमसंभवमेयेति न्यायज्ञापनं विना न तस्य सार्थक्यम्, इति प्राचीन- 75 मतम् ।
|
25
*निरवकाशं सावकाशात्* ॥ ४३ ॥ त०—*येन नाप्राप्ति*न्यायस्यैवायं प्रपञ्च इत्युपपादितं वृत्तौ । तथा च तदप्राप्तियोग्येऽचारितार्थ्यं सति कृतेऽचारितार्थ्यमित्येवंरूपद्वितीयबाधबीजस्थलेऽपि यद्यपि पूर्वन्यायस्य प्राप्तिरस्ति तथापि तद्बाधबीजस्य तेन शब्दतो न सङ्ग्रह इति विशिष्य न्यायान्तरेण तदिह कथ्यते । लोके हि द्विधा व्यवहारा दृश्यन्ते, केचिदसम्भवे 30 एवं बाधकाः, केचित् सत्यपि सम्भवे बाधकाः, यथा 'सर्वे ब्राह्मणा भोज्यन्तां, माठर - कौण्डिन्यौ परिवेविषाताम् इत्युके ब्राह्मणत्वेन माठर-कौण्डिन्ययोः प्राप्तं भोजनं परिवेषणेन विशिष्य बिहितेन बाध्यते, तत्र भोजन- परिवेषणयोर्युगपदसम्भवे एव बाधकत्वमिति; अन्यत्र च ‘सर्वेभ्यो ब्राह्मणेभ्यो दधि दीयतां, तक्रं 35 कौण्डिन्याय' इति व्यवहियते, तत्र यद्यपि तदानस्य दधिदानोत्तरं ततः पूर्व वा सम्भवोऽस्ति तथापि विशिष्य विहितत्वेन येन नाप्राप्तौ विहितत्वेन वा तदानं दधिदानस्य बाधकं भवति । तथा च *येन नाप्राप्ति न्यायः सर्वथा निरवकाशत्वे एव बाधक इति नास्ति । अयं च न्यायोऽसम्भवे एवं बाधकत्व
नवीनास्तु - "एतन्यायाभावे “पूर्वस्यास्त्रे स्वरे०" [ ४. १. ३७. ] इति संपूर्णसूत्रमेव व्यर्थम्, न च 'इयाय, इयेष ' इत्यादौ चरितार्थम्, तयोरपि पूर्वप्रवृत्तगुणस्य पूर्वप्रवृत्तबद्धेश्व
।
११ न्यायसमु

Page Navigation
1 ... 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159 160 161 162 163 164 165 166 167 168 169 170 171 172 173 174 175 176 177 178 179 180 181 182 183 184 185 186 187 188 189 190 191 192 193 194 195 196 197 198 199 200 201 202 203 204 205 206