Nyayasamucchaya

Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad

Page 101

[ प्रथमोलासे न्याय ४३, ४४ ] न्यायार्थसिन्धु - तरङ्गकलिनो न्यायसमुञ्चयः ।
*निरवकाशं सावकाशात् ॥ ४३ ॥ सि० येन नाप्राप्ति०*न्यायेन यद्यपि निरवकाशत्वमेव बाधकत्वबीजमुक्तम्, यत्कर्तृकावश्यप्राप्तौ विधीयमानस्य हि सेन व्यासावकाशतया निरवकाशत्वात्, तथापि तेन सर्वथा 5 निरवकाशत्वे एव बाधकत्वमित्यायाति, अनेन व कविवारितासम्भवेऽपि बाध्यमानशास्त्रापेक्षयाऽल्पावकाशवेध कत्वमिति कथ्यते । तथा चात्र 'नर' शब्दोऽल्पार्थपरः, सावकाशपदे च सहशब्दोऽधिकार्थपरः, तथा चाल्पविषयं शास्त्रं बहुविषयशास्त्राद् बलवदित्यर्थः । तथा चारूपावकाशं 10 शास्त्रं बह्नवकाशशास्त्रं प्रबाध्य पूर्व प्रवर्त्तत इति पर्यवस्यति । यथा “एद् बहु-स्-भोसि” [ ४. ४. ४. ] इत्यस्य बह्वर्ये सकारादौ स्यादौ प्रवर्त्तमानत्वेन “भिल ऐस्" [ १.४.२.] इत्यस्य च विशिष्य भिस्येव प्रवर्त्तमानत्वेन पूर्वस्य [ एस्वविधायकस्य ] परोल्लिखित [ भिस ऐविधायक शास्त्रा15 पेक्षया दुर्बलत्वम्, तस्य [ एश्वविधायकस्य ] बहुविषयत्वात् तथा च 'वृक्षैः' इत्यादी ऐसेव प्रवर्त्तते, न त्वेवं भवति, एस्वस्य हि ‘वृक्षेभ्यः, एभिः, एभ्यः' इत्यादी सावकाशत्वम्, ऐसश्च सर्वत्रैत्वेन व्याप्तावकाशत्वमेव, तेन चैश्वस्य परत्वेऽपि निरवकाशैस्विधायकशास्त्रदृष्ट्या दुर्बलत्वमेव । यदि हि वृक्षै 20 रित्यादावप्येवमेव प्रवर्तेत तर्हि ऐम्बिधायकस्य वैयर्थ्यमेव स्थात्, कृतं च तच्छास्त्रं स्वसार्धक्यायैतक मायमाक्षिपति, तथा चैत्रमेवैतस्यायं ज्ञापयति । भयं च न कापि वाध्या, निरवकाशस्यापवादत्वेन सर्वतः प्राबल्यात् ॥ ४३ ॥
।
८१
प्रदर्शक इति पूर्वन्यायादस्य विशेषः । यद्यपि पूर्वन्यायेनाप्येत- 40 लक्ष्याणि सिद्ध्यन्ति, तथापि बाधकत्वस्य वैचित्र्यप्रदर्शनार्थोऽयं न्याय इत्यवगन्तव्यम् ॥ ४३ ॥
*वार्णात् प्राकृतम् ॥ ४४ ॥
सि० --- वर्णा :- अकारादयः, तत्सम्बन्धिकार्य वार्णम्, प्रकृतिः - प्रत्ययविधावुद्देश्यत्वेनाश्रीयमाणो वर्णसमुदायरूपः 46 शब्दः, तत्सम्बन्धिकार्यं प्राकृतम्, तथा च वर्णत्वव्याप्यधर्मावच्छिन्नोद्देश्यककार्यापेक्षया प्रकृतित्वावच्छिन्नोद्देश्यक कार्य बलवदिति न्यायार्थः । अत्र प्रकृतिपदेन धातुरेव गृह्यते न तु
नाम, तत्कार्याणां वार्णेष्वेवान्तर्भावादिति केचित् ततादृशसङ्कोचे मानाभावात्, “स्वरितो वाऽनुदात्ते पदादौ " 50 नामप्रयोगविषयेऽप्येतत्प्रवृत्तिचर्चायाः कृतत्वाच्च । स्वमते चात्र [ पा० सू० ८. २. ६. ] इत्यादिसूत्रे भाष्यादौ 'कुमार्यै' इत्यादिपूर्वे व्याख्यातारः, तदपि न समीचीनम् - तारारूपासिद्धधर्थं ज्ञापकम् 'अवतु:' इत्यादिप्रयोगसिद्ध्यर्थं यत्रान्तराकरणमेवेति यत्नाकरणेन तथाविधरूपस्यैवानिष्टत्वानुमानस्य युक्तत्वात् सति 55 हि तादृशरूपस्येष्टत्वेऽवश्यमाचार्यैस्तदर्थं यत्नः कृतो भवेत्, न च कृतः, ततस्तस्यानिष्टत्वमेवेत्यपि कश्चिदुद्भावयेत् । अत्तच तदर्थं यत्नाकरणमस्य न्यायस्य ज्ञापकमिति न किञ्चिदेतत् । पाणिनीये महाभाष्ये च षष्ठाध्यामप्रथमाह्निकान्ते “दाश्वान् साङ्खान् मीढांश्च” [पा० सू० ६. १. १२. ] इति सूत्रम्याख्याव - 60 सरेsस्य न्यायस्य ज्ञापकसिद्धत्वं स्पष्टमेवोक्तम् । ज्ञापकं च तत्र “अभ्यासस्य सवर्णै” [ ६. ४. ७८ ] इति पाणिनीये सूत्रेऽसवर्णग्रहणम् । स्वमतेऽपि "पूर्वस्यास्वे स्वरे खोरियुक्” [ ४. १३७ ] इति सूत्रस्थम् 'अस्त्रे स्वरे' इति वचनं शापकं भवितुमर्हति तथाहि - 'इयेष' इत्यादौ ‘इ+इष्+अ' 85 इति स्थितौ "लघोरुपान्यस्य” [ ४. ३. ४.] इति गुणः कालमेव प्रातः, तत्र दीर्घस्यान्तरङ्गत्वेन पूर्व प्रवृत्याऽस्वस्वर"समानानां तेन दीर्घः " [ १.२.१] इति दीर्घश्च समपरस्वाभावेनास्य प्राप्तिरेव नेति तस्य वैयथ्यं स्पष्टमेवेति व्यर्थीभूतं तदिमं न्यायं ज्ञापयति । ज्ञापिते चास्मियाये 70 गुणस्य प्रत्युद्देश्यकविधित्वेन बलवत्त्वात् तस्य पूर्व प्रवृतावस्वस्वरपरत्वं भवतीति तस्य सार्थक्यं भवति । 'अस्वस्वर' ग्रहणं हि 'ईषतुः' इत्यादौ गुणादेरप्राया तत्रेयुवोरप्रवृत्यर्थमेव कृतं स्यात्, तत्रापि च पूर्व समानदीर्घप्रवृत्त्याऽस्वस्वरपरत्वमसंभवमेयेति न्यायज्ञापनं विना न तस्य सार्थक्यम्, इति प्राचीन- 75 मतम् ।
|
25
*निरवकाशं सावकाशात्* ॥ ४३ ॥ त०—*येन नाप्राप्ति*न्यायस्यैवायं प्रपञ्च इत्युपपादितं वृत्तौ । तथा च तदप्राप्तियोग्येऽचारितार्थ्यं सति कृतेऽचारितार्थ्यमित्येवंरूपद्वितीयबाधबीजस्थलेऽपि यद्यपि पूर्वन्यायस्य प्राप्तिरस्ति तथापि तद्बाधबीजस्य तेन शब्दतो न सङ्ग्रह इति विशिष्य न्यायान्तरेण तदिह कथ्यते । लोके हि द्विधा व्यवहारा दृश्यन्ते, केचिदसम्भवे 30 एवं बाधकाः, केचित् सत्यपि सम्भवे बाधकाः, यथा 'सर्वे ब्राह्मणा भोज्यन्तां, माठर - कौण्डिन्यौ परिवेविषाताम् इत्युके ब्राह्मणत्वेन माठर-कौण्डिन्ययोः प्राप्तं भोजनं परिवेषणेन विशिष्य बिहितेन बाध्यते, तत्र भोजन- परिवेषणयोर्युगपदसम्भवे एव बाधकत्वमिति; अन्यत्र च ‘सर्वेभ्यो ब्राह्मणेभ्यो दधि दीयतां, तक्रं 35 कौण्डिन्याय' इति व्यवहियते, तत्र यद्यपि तदानस्य दधिदानोत्तरं ततः पूर्व वा सम्भवोऽस्ति तथापि विशिष्य विहितत्वेन येन नाप्राप्तौ विहितत्वेन वा तदानं दधिदानस्य बाधकं भवति । तथा च *येन नाप्राप्ति न्यायः सर्वथा निरवकाशत्वे एव बाधक इति नास्ति । अयं च न्यायोऽसम्भवे एवं बाधकत्व
नवीनास्तु - "एतन्यायाभावे “पूर्वस्यास्त्रे स्वरे०" [ ४. १. ३७. ] इति संपूर्णसूत्रमेव व्यर्थम्, न च 'इयाय, इयेष ' इत्यादौ चरितार्थम्, तयोरपि पूर्वप्रवृत्तगुणस्य पूर्वप्रवृत्तबद्धेश्व
।
११ न्यायसमु