Nyayasamucchaya

Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad

Page 103

[प्रथमोल्लासे न्यायौ ४५,४६ ] न्यायार्थसिन्धु तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः ।
MARWAAAAAAAAAAAAAAAAAAnnAnamnagaane
मपि वर्णाश्रितत्वाद वार्णमेव । तस्य च पूर्वन्यायरीत्या प्राकृत- अभ्याससंप्रसारणस्यावकाशः-इयाज, उवाप, हलादिशेषस्यावकार्यापेक्षया दौर्बल्यमुचितमित्यनेन भ्यायेन तस्य प्राबल्यं
काशः-बिभिदतुः, बिभिदुः, इहोभयं प्राप्नोति-विव्याध, विव्यबोध्यते । स्वृतस्तदाश्रयस्य च कार्यस्य पूर्वन्यायेन येन केनाऽपि
धिय । अभ्याससम्प्रसारणं भवति पूर्वविप्रतिषेधेन" इति । यथाकथविद् यद् दौर्बल्यं प्राप्तं तदनेन निवार्यते सामान्यतो ततो विप्रतिषेधखण्डकवार्तिकम्-"न वा सम्प्रसारणसम्प्रसारणा5 वृतस्तदाश्रयस्य च कार्यस्य बलवत्त्वं बोधयता । प्रकृताऽपेक्षया
श्रयबलीयस्त्वादन्यत्रापि" इति । भाष्यम्-“न वा वक्तव्यः । किं 45 त्वेवं व्याख्यातव्यम्-वृत् तदाश्रयं च काय वार्णमपि प्राकृताद्
कारणम् ? सम्प्रसारणसम्प्रसारणाश्रयस्य बलीयस्त्वादन्यत्रापि। बलवत् । यथा-उपपूर्वकात् 'श्वि'धातोः क्त्वाप्रत्यये तस्य यबा
संप्रसारणं सम्प्रसारणाश्रयं च बलीयो भवतीति वक्तव्यमन्यत्रापि, देशे "हस्वस्य तः पित्कृति" [ ४. ४. ११३. ] इति तागमो
नावश्यामिहैव वक्तव्यम्" इति । ततोऽन्यानि तत्प्रयोजनानि “यजादि-वचेः" [४.१. ७९.1 इति य्वृच्चेत्युभयोः प्राप्ती
प्रदर्शितान्यन्यथा साधितानि च । अत्रैव पुनरेवं शङ्कितं-"तदेत10 तागमः परः हस्वान्तप्रकृत्याश्रितत्वात् प्राकृतश्चेति पूर्वन्यायानु
दनन्यार्थ सम्प्रसारणं तदाश्रयं च बलीयो भवतीति वक्तव्यम् , 50 सारं बलवानपि वृता बाध्यत इति सस्वरान्तस्थायाः स्थाने
पूर्वविप्रतिषेधो वा वक्तव्यः, उभयं न वक्तव्यम् , उक्तमेवोभयेषां वृति उकारे कृते पुनः प्राप्तोऽपि तागमो बृदाश्रयेण
ग्रहणस्य प्रयोजनम्, उभयेषामभ्यासस्य सम्प्रसारणमेव यथा "दीर्घमवोऽन्त्यम्" [१. १. १०३.] इति दीर्येण बाध्यते,
स्यात्, यदन्यत् प्राप्नोति तन्मा भूदिति।" इति । अयमाशयः
यवृतस्तदाश्रयस्य च कार्यस्य क्वचित् परत्वात् कचिन्नित्यत्वात् सतश्च ह्रस्वाभावात् तागमस्य प्राप्तिरेव नेत्युपशूयेति रूपं 15 सिद्धयति । अयं च न्याय इंदृशलक्ष्यानुरोधादेवावलम्ब्यते,
क्वचिच्चान्तरङ्गत्वादेव सिद्ध्या नान्यत्र तस्य न्यायस्यावश्यकता-55 नान्यत् किजनात्र ज्ञापकमिति प्राश्वः । नवीनास्तु नास्य
ऽस्ति, केवलं विव्याध विव्यधिथेत्यादिस्थले तो व्यञ्जनस्या
नादे चश्च युगपत्प्राप्तौ सत्यां पूर्व लुचः प्रवृत्तिश्चेदिष्टस्य यकारस्य न्यायस्यावश्यकतेति भाष्यादिग्रन्थैः प्रमाणयन्तीति प्रपञ्चितं ।
स्थाने रबृन्न स्यादिति दोषः प्राप्नोति, सोऽपि पाणिनीयमते विवरणे । लक्ष्यानुसारेणास्य स्वीकृतत्वपक्षे चास्य स्थिरत्वमेव
"लिट्यभ्यासस्योभयेषाम्" [६. १. १७.] इति सूत्रे उभयेषां न चञ्चलत्वमिति ॥१५॥
ग्रहणेन यथा साध्यते तथा स्वमतेऽपि परत्वादेव व्यवस्थापयितुं 60 30 *य्वृदु वृदाश्रयं च*॥४५॥
शक्यते । उपशूयेत्यादौ च यद्यपि पूर्वाख्यातृभिस्तागमस्य त०-वृतः, तदाश्रयस्य-तमाश्रित्य विधीयमानस्य च प्राकृतकार्यत्वं हस्वान्तप्रकृत्याश्रितत्वात् ग्वृतश्च सखरान्तस्थादीर्घादेः कार्यस्य, प्राबल्यबोधकोऽयं न्याय इति तावत् स्पष्टमेव । धितत्वादु बार्णकार्यत्वमुक्तं तथापि तागमस्यैव केवलं ह्रस्वरूपतत्रेदं विचार्यते-प्राबल्यप्रयोजक रूपमिह किं विवक्षितम् ? | स्वराश्रितत्वाद् वार्णकार्यत्वं स्कृतश्च यजादिरूपप्रकृतिमुद्दिश्य
स्वृत्त्वमिति चेत् ? किं तत् जातिरुपाधिर्वा ?, न तावजातिः- विहितत्वात् प्राकृतकार्यत्वमिति पूर्वन्यायेनैव व्यवस्था सुशकेति 65 25 क्वचिदेकत्रानेकत्र वैवंरूपेणाश्रितत्वाभावात् , एकैकशः क्वचिदित्वं नास्य न्यायस्यावश्यकत्वमिति युक्तमुत्पश्यामः । वृति कृते
क्वचिदुत्वं क्वचिदत्वं च तिष्ठति नैकत्रेति नैतजातिः, न वोपाधिः, दीर्घ-तागमयोः प्राप्तौ दीर्घस्यानमित्तकत्वेनान्तरङ्गत्वात् प्रवृत्ती तस्यापि क्वचिदेकत्राश्रितत्वनियमात् । तथा च बलवत्ताप्रयोजक- तागमप्राप्तिरेव नेत्युपशूयेत्यस्य सिद्धिरित्येवंप्रकारेण सर्वेष्टसिद्धा रूपानिर्णयान वृतो बलवत्त्वं व्यवस्थापयितुं शक्यते इति चेत् ? | नास्य न्यायस्यावश्यकतेति ॥ ४५ ॥ सत्यम्-खमते सखरान्तस्थायाः स्थाने विधीयमानानामिकारा
*उपपदविभक्तेः कारक- 70 30 दीनां प्रत्येकं म्यूदिति संज्ञेल्यवधारणात् , तथा च वृत्त्वं प्रत्येकवृत्ति रूपमिति तेन रूपेण बलवत्त्वं नियन्तुं शक्यत एव । परमते |
विभक्तिः ॥४६॥ चान्तस्थायाः स्थाने प्रयुज्यमानानामेषां सम्प्रसारणमिति संज्ञा, सि०-*बलवन्नित्यमनित्यात् [४१] इति न्याये पठितं यथा-"इग यणः सम्प्रसारणम्" [१. १. ४५.1 इति | बलवत्पदं तदग्रिमन्यायेष्वनुवर्तमानमिह विशेष्यानरोधात
पाणिनीयसूत्रेण विधीयते तद्वदिति भावः । पाणिनीयनये चैत- | स्त्रीत्वविशिष्टत्वेन योजनीयमित्युपपदविभक्तेः कारकविभक्ति35 ध्यायस्थाने *सम्प्रसारणं तदाश्रयं च कार्य बलवत* इति न्यायः | बलवतीति सम्बन्धः । उप समीपे उच्चारितं पदम्-उपपदं, 75 पठ्यते, सच भाष्यकारेणान्यथा तदीयलक्ष्यसिद्ध्या खण्डितः | तन्निमित्ता विभक्तिः-उपपदविभक्तिः, क्रियाजनकार्थक"लिट्यभ्यासस्योभयेषाम्" [६.१.१५.] इति सूत्रव्याख्यावसरे। विभक्तित्वं कारकविभक्तित्वम् । "शक्तार्थ-वषड्-नमः-स्वस्तितथाहि-तत्रैकदेशिवार्तिकम्-“अभ्याससम्प्रसारणं हलादिशेषाद् स्वाहा-स्वधाभिः"[२.२.६८.] इत्यादिसूत्रस्थ 'नमः' इत्यादिविप्रतिषेधेन" भाष्यम्-"अभ्यासस्य [द्वित्वे पूर्वस्य ] सम्प्रसारणं पदानां हि स्वं रूपम्०* इति न्यायेन स्वरूपमात्रबोधकत्वम् , 40 भवति, हलादिशेषाद् [व्यजनस्यानादे चः] विप्रतिषेधेन ।। तेन च स्वरूपेण सह देवादीनां स्वद्योत्यक्रियाकर्मत्वं सम्बन्धः, 80