Book Title: Nyayasamucchaya
Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad
View full book text
________________
[प्रथमोल्लासे न्यायौ ४५,४६ ] न्यायार्थसिन्धु तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः ।
MARWAAAAAAAAAAAAAAAAAAnnAnamnagaane
मपि वर्णाश्रितत्वाद वार्णमेव । तस्य च पूर्वन्यायरीत्या प्राकृत- अभ्याससंप्रसारणस्यावकाशः-इयाज, उवाप, हलादिशेषस्यावकार्यापेक्षया दौर्बल्यमुचितमित्यनेन भ्यायेन तस्य प्राबल्यं
काशः-बिभिदतुः, बिभिदुः, इहोभयं प्राप्नोति-विव्याध, विव्यबोध्यते । स्वृतस्तदाश्रयस्य च कार्यस्य पूर्वन्यायेन येन केनाऽपि
धिय । अभ्याससम्प्रसारणं भवति पूर्वविप्रतिषेधेन" इति । यथाकथविद् यद् दौर्बल्यं प्राप्तं तदनेन निवार्यते सामान्यतो ततो विप्रतिषेधखण्डकवार्तिकम्-"न वा सम्प्रसारणसम्प्रसारणा5 वृतस्तदाश्रयस्य च कार्यस्य बलवत्त्वं बोधयता । प्रकृताऽपेक्षया
श्रयबलीयस्त्वादन्यत्रापि" इति । भाष्यम्-“न वा वक्तव्यः । किं 45 त्वेवं व्याख्यातव्यम्-वृत् तदाश्रयं च काय वार्णमपि प्राकृताद्
कारणम् ? सम्प्रसारणसम्प्रसारणाश्रयस्य बलीयस्त्वादन्यत्रापि। बलवत् । यथा-उपपूर्वकात् 'श्वि'धातोः क्त्वाप्रत्यये तस्य यबा
संप्रसारणं सम्प्रसारणाश्रयं च बलीयो भवतीति वक्तव्यमन्यत्रापि, देशे "हस्वस्य तः पित्कृति" [ ४. ४. ११३. ] इति तागमो
नावश्यामिहैव वक्तव्यम्" इति । ततोऽन्यानि तत्प्रयोजनानि “यजादि-वचेः" [४.१. ७९.1 इति य्वृच्चेत्युभयोः प्राप्ती
प्रदर्शितान्यन्यथा साधितानि च । अत्रैव पुनरेवं शङ्कितं-"तदेत10 तागमः परः हस्वान्तप्रकृत्याश्रितत्वात् प्राकृतश्चेति पूर्वन्यायानु
दनन्यार्थ सम्प्रसारणं तदाश्रयं च बलीयो भवतीति वक्तव्यम् , 50 सारं बलवानपि वृता बाध्यत इति सस्वरान्तस्थायाः स्थाने
पूर्वविप्रतिषेधो वा वक्तव्यः, उभयं न वक्तव्यम् , उक्तमेवोभयेषां वृति उकारे कृते पुनः प्राप्तोऽपि तागमो बृदाश्रयेण
ग्रहणस्य प्रयोजनम्, उभयेषामभ्यासस्य सम्प्रसारणमेव यथा "दीर्घमवोऽन्त्यम्" [१. १. १०३.] इति दीर्येण बाध्यते,
स्यात्, यदन्यत् प्राप्नोति तन्मा भूदिति।" इति । अयमाशयः
यवृतस्तदाश्रयस्य च कार्यस्य क्वचित् परत्वात् कचिन्नित्यत्वात् सतश्च ह्रस्वाभावात् तागमस्य प्राप्तिरेव नेत्युपशूयेति रूपं 15 सिद्धयति । अयं च न्याय इंदृशलक्ष्यानुरोधादेवावलम्ब्यते,
क्वचिच्चान्तरङ्गत्वादेव सिद्ध्या नान्यत्र तस्य न्यायस्यावश्यकता-55 नान्यत् किजनात्र ज्ञापकमिति प्राश्वः । नवीनास्तु नास्य
ऽस्ति, केवलं विव्याध विव्यधिथेत्यादिस्थले तो व्यञ्जनस्या
नादे चश्च युगपत्प्राप्तौ सत्यां पूर्व लुचः प्रवृत्तिश्चेदिष्टस्य यकारस्य न्यायस्यावश्यकतेति भाष्यादिग्रन्थैः प्रमाणयन्तीति प्रपञ्चितं ।
स्थाने रबृन्न स्यादिति दोषः प्राप्नोति, सोऽपि पाणिनीयमते विवरणे । लक्ष्यानुसारेणास्य स्वीकृतत्वपक्षे चास्य स्थिरत्वमेव
"लिट्यभ्यासस्योभयेषाम्" [६. १. १७.] इति सूत्रे उभयेषां न चञ्चलत्वमिति ॥१५॥
ग्रहणेन यथा साध्यते तथा स्वमतेऽपि परत्वादेव व्यवस्थापयितुं 60 30 *य्वृदु वृदाश्रयं च*॥४५॥
शक्यते । उपशूयेत्यादौ च यद्यपि पूर्वाख्यातृभिस्तागमस्य त०-वृतः, तदाश्रयस्य-तमाश्रित्य विधीयमानस्य च प्राकृतकार्यत्वं हस्वान्तप्रकृत्याश्रितत्वात् ग्वृतश्च सखरान्तस्थादीर्घादेः कार्यस्य, प्राबल्यबोधकोऽयं न्याय इति तावत् स्पष्टमेव । धितत्वादु बार्णकार्यत्वमुक्तं तथापि तागमस्यैव केवलं ह्रस्वरूपतत्रेदं विचार्यते-प्राबल्यप्रयोजक रूपमिह किं विवक्षितम् ? | स्वराश्रितत्वाद् वार्णकार्यत्वं स्कृतश्च यजादिरूपप्रकृतिमुद्दिश्य
स्वृत्त्वमिति चेत् ? किं तत् जातिरुपाधिर्वा ?, न तावजातिः- विहितत्वात् प्राकृतकार्यत्वमिति पूर्वन्यायेनैव व्यवस्था सुशकेति 65 25 क्वचिदेकत्रानेकत्र वैवंरूपेणाश्रितत्वाभावात् , एकैकशः क्वचिदित्वं नास्य न्यायस्यावश्यकत्वमिति युक्तमुत्पश्यामः । वृति कृते
क्वचिदुत्वं क्वचिदत्वं च तिष्ठति नैकत्रेति नैतजातिः, न वोपाधिः, दीर्घ-तागमयोः प्राप्तौ दीर्घस्यानमित्तकत्वेनान्तरङ्गत्वात् प्रवृत्ती तस्यापि क्वचिदेकत्राश्रितत्वनियमात् । तथा च बलवत्ताप्रयोजक- तागमप्राप्तिरेव नेत्युपशूयेत्यस्य सिद्धिरित्येवंप्रकारेण सर्वेष्टसिद्धा रूपानिर्णयान वृतो बलवत्त्वं व्यवस्थापयितुं शक्यते इति चेत् ? | नास्य न्यायस्यावश्यकतेति ॥ ४५ ॥ सत्यम्-खमते सखरान्तस्थायाः स्थाने विधीयमानानामिकारा
*उपपदविभक्तेः कारक- 70 30 दीनां प्रत्येकं म्यूदिति संज्ञेल्यवधारणात् , तथा च वृत्त्वं प्रत्येकवृत्ति रूपमिति तेन रूपेण बलवत्त्वं नियन्तुं शक्यत एव । परमते |
विभक्तिः ॥४६॥ चान्तस्थायाः स्थाने प्रयुज्यमानानामेषां सम्प्रसारणमिति संज्ञा, सि०-*बलवन्नित्यमनित्यात् [४१] इति न्याये पठितं यथा-"इग यणः सम्प्रसारणम्" [१. १. ४५.1 इति | बलवत्पदं तदग्रिमन्यायेष्वनुवर्तमानमिह विशेष्यानरोधात
पाणिनीयसूत्रेण विधीयते तद्वदिति भावः । पाणिनीयनये चैत- | स्त्रीत्वविशिष्टत्वेन योजनीयमित्युपपदविभक्तेः कारकविभक्ति35 ध्यायस्थाने *सम्प्रसारणं तदाश्रयं च कार्य बलवत* इति न्यायः | बलवतीति सम्बन्धः । उप समीपे उच्चारितं पदम्-उपपदं, 75 पठ्यते, सच भाष्यकारेणान्यथा तदीयलक्ष्यसिद्ध्या खण्डितः | तन्निमित्ता विभक्तिः-उपपदविभक्तिः, क्रियाजनकार्थक"लिट्यभ्यासस्योभयेषाम्" [६.१.१५.] इति सूत्रव्याख्यावसरे। विभक्तित्वं कारकविभक्तित्वम् । "शक्तार्थ-वषड्-नमः-स्वस्तितथाहि-तत्रैकदेशिवार्तिकम्-“अभ्याससम्प्रसारणं हलादिशेषाद् स्वाहा-स्वधाभिः"[२.२.६८.] इत्यादिसूत्रस्थ 'नमः' इत्यादिविप्रतिषेधेन" भाष्यम्-"अभ्यासस्य [द्वित्वे पूर्वस्य ] सम्प्रसारणं पदानां हि स्वं रूपम्०* इति न्यायेन स्वरूपमात्रबोधकत्वम् , 40 भवति, हलादिशेषाद् [व्यजनस्यानादे चः] विप्रतिषेधेन ।। तेन च स्वरूपेण सह देवादीनां स्वद्योत्यक्रियाकर्मत्वं सम्बन्धः, 80

Page Navigation
1 ... 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159 160 161 162 163 164 165 166 167 168 169 170 171 172 173 174 175 176 177 178 179 180 181 182 183 184 185 186 187 188 189 190 191 192 193 194 195 196 197 198 199 200 201 202 203 204 205 206