Nyayasamucchaya

Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad

Page 100

८०
न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः । [प्रथमोल्लासे न्यायः ४२]
वृक्षे+इन्द्रम्' इत्यत्र पूर्वत्र जस इत्वे परत्र छौ विभक्तौ च | इति सूत्रे महाभाष्येऽन्तरङ्गस्य बलवत्त्वं प्रस्तुत्य बहूनि तस्य 40 कृतायाम् 'त++इन्द्रम् , वृक्ष++इन्द्रम्' इति स्थिती प्रयोजनानि प्रदर्य "यान्येतस्याः परिभाषायाः प्रयोजनानि प्राप्तात् "समानानां तेन दीर्घः” [..२.१.] इति दीर्घात् ! तदर्थमेषा कर्त्तव्या" इत्युपसंहृत्य “यदि सन्ति प्रयोजनानीत्येषा प्रथमम् "अवर्णस्येवर्णादिनदोदरल्" [५.२.६.] इत्योत्वमेव क्रियते । ननु चेयं च कर्त्तव्या *असिद्धं बहिरङ्गलक्षणमन्तरङ्ग5भवति, एकपदाश्रितवर्णद्वयनिमित्तत्वेनान्तरङ्गत्वात्, समान-लक्षणे* इति । किं प्रयोजनम् ?, पचावेदम्, पचाभेदम् दीर्घस्य च पदद्वयाश्रितवर्णद्वयनिमित्तकत्वेन बहिरङ्गत्वात् ।' त्वाद् बहिरङ्गलक्षणगुणस्थान्तरङ्गलक्षणमैत्त्वं मा भूदिति । उमे 45 ज्ञापकं त्वत्र “वृत्त्यन्तोऽस" [ १.१.२५. ] इति सूत्रे तर्हि कर्तव्ये, नेत्याह-अनयैव सिद्धम् । इहापि 'स्योनः, स्योना' वत्वापेक्षया बलवत्वेनौवस्य प्रवर्तनमेव, अन हि वृत्त्यन्त- इति, असिद्धत्वाद् बहिरङ्गलक्षणस्य गुणस्यान्तरङ्गालक्षणो यणा देशो
शब्दादुपस्थितस्य सेरुत्वे तस्योत्वे च कृते 'वृत्त्यन्त+उ+असणे , भविष्यति । यद्यसिद्धं बहिरङ्गलक्षणमन्तरङ्गलक्षणे इत्युच्यते10 इति स्थिते उकारस्य पूर्वेण सह ओत्वं परेणाकारेण योगे च ' 'अक्षयः, हिरण्ययुः' असिद्धत्वाद् बहिरङ्गलक्षणस्योठोऽन्त.
वत्वं प्राप्नोतीति परत्वात् "इवर्णादेरस्वे स्वरे यवरलम्" रङ्गलक्षणो यणादेशो न प्राप्नोति । नैष दोषः--'असिद्ध बहिरङ्ग- 50 [.२.२१.] इत्यनेन वत्वमेव प्राप्तमिति तदविधायौत्व- ! लक्षणमन्तरङ्गलक्षणे' इत्युक्त्वा 'नाजानन्तर्ये बहिष्टप्रक्लप्तिः' निर्देशः कृत इति प्रकृतन्यायाश्रयणं कृतमिति विभाव्यते। : इति । सा तोषा परिभाषा कर्तव्या, न कर्तव्या, आचार्य
अस्ति च तत्राप्येकपदनिष्ठवर्णद्वयाश्रितत्वेनौत्त्वस्यान्तरङ्गत्वम् , ! प्रवृत्तिपियति-भवत्येषा परिभाषेति, सदयं “वत्त्वतुकोरसिद्धः" 15 पदद्वयनिष्ठवर्णद्वयाश्रितत्वेन च वत्वस्य बहिरङ्गत्वम् । तथा| [पा० सू० ६.१. ८६.] इत्याह । इयं तहिं परिभाषा कर्तव्या
चैतस्यायं विनानुपद्यमानः स निर्देश एतस्यायज्ञापक इति । “असिद्धं बहिरङ्गलक्षणमन्तरङ्गालक्षणे' इति । एषा च न कर्तव्या 55 सुस्थमेव । अयं च *वार्णात् प्राकृतम् इत्यादिभिरने वक्ष्य- आचार्यप्रवृत्तिपियति-भवत्येषा परिभाषेति, यदयं “वाह ऊठ" मार्गायैबाध्यत इति व्यक्तीभविष्यत्यग्रे । न च तावताऽस्या- : [पा० सू० ६.४.१३२.] इत्यूठं शात्ति" इत्येवं पूर्वस्य न्यायस्योनित्यत्वं सामान्यशास्त्रस्य विशेषशास्त्रैर्वाधस्य न्यायसिद्धत्वेन भयार्थसाधकत्वं स्थापितम् । *अन्तर बहिरङ्गादु बलीयः* 20 तावताऽनित्यत्वव्यवहारस्यायुक्तत्वात्, अन्यथाऽनित्यत्वेनैव : इतीदृशन्यायस्योपदर्शितबहुप्रयोजनसत्त्वेन तत्करणमावश्यकमिति ताशस्थलेऽप्रवृत्ती विशिष्य ज्ञापकादिभिस्तत्तदर्थस्य ज्ञापने । यद्यपि प्रतिभाति, तथापि यत्रान्तरजाबहिरङ्गयोर्युगपत्प्राप्तिस्तत्र 60 फलाभावात् तेषां न्यायानां वैयर्थ्यप्रसङ्ग इति विभावनीय- | प्रकृतन्यायेन कार्यनिर्वाहेऽपि यत्र बहिरङ्ग प्रवृत्तमन्तरङ्ग च मन्यत्रापि ॥४२॥
| प्रवर्तयितुमिष्टं तत्रानेन न्यायेन लक्ष्यसिद्धयसम्भवात् तदर्थम
*असिद्धं बहिरङ्ग[ लक्षण]मन्तरङ्ग[ लक्षणे]* इति न्यायोऽपि ___ *अन्तरङ्गं बहिरङ्गात्* ॥ ४२ ॥ स्वीकर्तव्य एवेति सिद्धान्ति नोक्ते उभयोरपि कर्तव्यत्वमापतित25 त०-पूर्वम् असिद्ध बहिरङ्गमन्तरङ्गे* इति न्यायो बहि- मिति परेणाक्षिप्तेऽनेनैव { *असिद्ध बहिरङ्गमन्तरङ्गे* इत्यनेनैव ]65
रङ्गस्यान्तरङ्गापेक्षयाऽसिद्धत्वबोधकः प्रोक्तः, तेन च बहिरङ्गत्वस्य | सकललक्ष्यसिद्धिरिति सिद्धान्तितमू । तत्र कैयट:-"इयं हि दुर्बलत्यप्रयोजकत्वमुक्तमेव, अत्रान्तरङ्गत्वस्य बलवत्त्वप्रयोजकत्व-व्यापिका पूर्वोक्तप्रयोजननिष्पादनात् । शास्त्रासिद्धत्वाश्रयणाद् मुच्यते । न च देवदत्तापेक्षया यज्ञदत्तो दुर्बल इत्युक्ते देवदत्तस्य | बहिरङ्गलक्षणं न तावत् प्रवर्तते, अन्तरङ्गलक्षणे तु प्रवृत्ते यत्र
प्राबल्यमयुक्तमेव यथा तथाऽन्तरङ्गापेक्षया बहिरङ्गस्य दुर्बलत्वे निमित्त सद्भावस्तत्र बहिरङ्गलक्षणप्रवृत्तिः” इति । तथा च 30 ज्ञातेऽन्तरङ्गस्य बलवत्वमपि ज्ञातमेवेति किं पुनरुत्तेनान्तरङ्गस्य पूर्वोत्तन्यायस्य [*असिद्धं बहिरङ्गमन्तरङ्के इत्यस्य ] अन्तरङ्गे 70
बलवत्त्वेनेति वाच्यम्, पूर्वन्यायेन यत्र बहिरङ्गं जातमन्तरङ्गं च कर्तव्ये बहिरङ्गमसिद्ध, तदू बहिरङ्गं कृतं चिकीर्षितं वेत्यन्यदेतत् । कर्तव्यं तत्र बहिरङ्गस्यासत्त्वमिव ज्ञेयमिति रीत्याऽन्तरङ्गस्य | इत्येवमर्थवर्णनेन सकलेटसिद्धौ न पृथगन्तरङ्गबलवत्त्वबोधकस्य प्रवृत्तिः साधिता, अनेन च यत्रान्तरङ्ग-बहिरङ्गयोः समकालमेव न्यायस्यावश्यकतेति पूर्वोक्तभाष्यसन्दर्भाशयः । एतेन तस्य
प्राप्तिस्तत्राप्यन्तरङ्गमेव प्रवर्तते बलवत्त्वादित्युच्यते इति विशे-न्यायस्य [*असिद्धं, बहिरङ्गमन्तरङ्गे* इत्यस्य ] आवश्यकत्वे 35षात् । वस्तुतस्तु पूर्वोक्तन्यायस्य [*असिद्धं बहिरङ्गमन्तरङ्गे स्थिरीकृते तत्रापतितान् दोषान् *न स्वरानन्तर्य* इति न्याय-75 इत्यस्य ] व्याख्यायामन्तरङ्गे कर्तव्ये जातं समकालप्राप्तिकं च ज्ञापनेन निरस्यान्ते *असिद्धं बहिरङ्गम् इत्यस्यापि ज्ञापक बहिरङ्गमसिद्धमित्यस्यार्थस्य प्रदर्शितत्वेनास्याऽपि न्यायस्यार्थः - सिद्धत्वमेवेति न तदर्थमपूर्ववचन करणावश्यकतेति शेषभाष्येण पूर्वन्यायेनैव क्रोडीकृत इति नास्य न्यायस्य पृथक्कथनमावश्यकम्। । प्रतिपादितम् । खमते चोभयविधलक्ष्याणां स्पष्टतया संग्रहाय अत एव "विप्रतिषेधे पर कार्यम्" [पा. सू. १. ४. २.] न्यायद्वयमपि स्वीकृतमिति विज्ञेयम् ॥ ४२ ॥