Book Title: Nyayasamucchaya
Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad

View full book text
Previous | Next

Page 100
________________ ८० न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः । [प्रथमोल्लासे न्यायः ४२] वृक्षे+इन्द्रम्' इत्यत्र पूर्वत्र जस इत्वे परत्र छौ विभक्तौ च | इति सूत्रे महाभाष्येऽन्तरङ्गस्य बलवत्त्वं प्रस्तुत्य बहूनि तस्य 40 कृतायाम् 'त++इन्द्रम् , वृक्ष++इन्द्रम्' इति स्थिती प्रयोजनानि प्रदर्य "यान्येतस्याः परिभाषायाः प्रयोजनानि प्राप्तात् "समानानां तेन दीर्घः” [..२.१.] इति दीर्घात् ! तदर्थमेषा कर्त्तव्या" इत्युपसंहृत्य “यदि सन्ति प्रयोजनानीत्येषा प्रथमम् "अवर्णस्येवर्णादिनदोदरल्" [५.२.६.] इत्योत्वमेव क्रियते । ननु चेयं च कर्त्तव्या *असिद्धं बहिरङ्गलक्षणमन्तरङ्ग5भवति, एकपदाश्रितवर्णद्वयनिमित्तत्वेनान्तरङ्गत्वात्, समान-लक्षणे* इति । किं प्रयोजनम् ?, पचावेदम्, पचाभेदम् दीर्घस्य च पदद्वयाश्रितवर्णद्वयनिमित्तकत्वेन बहिरङ्गत्वात् ।' त्वाद् बहिरङ्गलक्षणगुणस्थान्तरङ्गलक्षणमैत्त्वं मा भूदिति । उमे 45 ज्ञापकं त्वत्र “वृत्त्यन्तोऽस" [ १.१.२५. ] इति सूत्रे तर्हि कर्तव्ये, नेत्याह-अनयैव सिद्धम् । इहापि 'स्योनः, स्योना' वत्वापेक्षया बलवत्वेनौवस्य प्रवर्तनमेव, अन हि वृत्त्यन्त- इति, असिद्धत्वाद् बहिरङ्गलक्षणस्य गुणस्यान्तरङ्गालक्षणो यणा देशो शब्दादुपस्थितस्य सेरुत्वे तस्योत्वे च कृते 'वृत्त्यन्त+उ+असणे , भविष्यति । यद्यसिद्धं बहिरङ्गलक्षणमन्तरङ्गलक्षणे इत्युच्यते10 इति स्थिते उकारस्य पूर्वेण सह ओत्वं परेणाकारेण योगे च ' 'अक्षयः, हिरण्ययुः' असिद्धत्वाद् बहिरङ्गलक्षणस्योठोऽन्त. वत्वं प्राप्नोतीति परत्वात् "इवर्णादेरस्वे स्वरे यवरलम्" रङ्गलक्षणो यणादेशो न प्राप्नोति । नैष दोषः--'असिद्ध बहिरङ्ग- 50 [.२.२१.] इत्यनेन वत्वमेव प्राप्तमिति तदविधायौत्व- ! लक्षणमन्तरङ्गलक्षणे' इत्युक्त्वा 'नाजानन्तर्ये बहिष्टप्रक्लप्तिः' निर्देशः कृत इति प्रकृतन्यायाश्रयणं कृतमिति विभाव्यते। : इति । सा तोषा परिभाषा कर्तव्या, न कर्तव्या, आचार्य अस्ति च तत्राप्येकपदनिष्ठवर्णद्वयाश्रितत्वेनौत्त्वस्यान्तरङ्गत्वम् , ! प्रवृत्तिपियति-भवत्येषा परिभाषेति, सदयं “वत्त्वतुकोरसिद्धः" 15 पदद्वयनिष्ठवर्णद्वयाश्रितत्वेन च वत्वस्य बहिरङ्गत्वम् । तथा| [पा० सू० ६.१. ८६.] इत्याह । इयं तहिं परिभाषा कर्तव्या चैतस्यायं विनानुपद्यमानः स निर्देश एतस्यायज्ञापक इति । “असिद्धं बहिरङ्गलक्षणमन्तरङ्गालक्षणे' इति । एषा च न कर्तव्या 55 सुस्थमेव । अयं च *वार्णात् प्राकृतम् इत्यादिभिरने वक्ष्य- आचार्यप्रवृत्तिपियति-भवत्येषा परिभाषेति, यदयं “वाह ऊठ" मार्गायैबाध्यत इति व्यक्तीभविष्यत्यग्रे । न च तावताऽस्या- : [पा० सू० ६.४.१३२.] इत्यूठं शात्ति" इत्येवं पूर्वस्य न्यायस्योनित्यत्वं सामान्यशास्त्रस्य विशेषशास्त्रैर्वाधस्य न्यायसिद्धत्वेन भयार्थसाधकत्वं स्थापितम् । *अन्तर बहिरङ्गादु बलीयः* 20 तावताऽनित्यत्वव्यवहारस्यायुक्तत्वात्, अन्यथाऽनित्यत्वेनैव : इतीदृशन्यायस्योपदर्शितबहुप्रयोजनसत्त्वेन तत्करणमावश्यकमिति ताशस्थलेऽप्रवृत्ती विशिष्य ज्ञापकादिभिस्तत्तदर्थस्य ज्ञापने । यद्यपि प्रतिभाति, तथापि यत्रान्तरजाबहिरङ्गयोर्युगपत्प्राप्तिस्तत्र 60 फलाभावात् तेषां न्यायानां वैयर्थ्यप्रसङ्ग इति विभावनीय- | प्रकृतन्यायेन कार्यनिर्वाहेऽपि यत्र बहिरङ्ग प्रवृत्तमन्तरङ्ग च मन्यत्रापि ॥४२॥ | प्रवर्तयितुमिष्टं तत्रानेन न्यायेन लक्ष्यसिद्धयसम्भवात् तदर्थम *असिद्धं बहिरङ्ग[ लक्षण]मन्तरङ्ग[ लक्षणे]* इति न्यायोऽपि ___ *अन्तरङ्गं बहिरङ्गात्* ॥ ४२ ॥ स्वीकर्तव्य एवेति सिद्धान्ति नोक्ते उभयोरपि कर्तव्यत्वमापतित25 त०-पूर्वम् असिद्ध बहिरङ्गमन्तरङ्गे* इति न्यायो बहि- मिति परेणाक्षिप्तेऽनेनैव { *असिद्ध बहिरङ्गमन्तरङ्गे* इत्यनेनैव ]65 रङ्गस्यान्तरङ्गापेक्षयाऽसिद्धत्वबोधकः प्रोक्तः, तेन च बहिरङ्गत्वस्य | सकललक्ष्यसिद्धिरिति सिद्धान्तितमू । तत्र कैयट:-"इयं हि दुर्बलत्यप्रयोजकत्वमुक्तमेव, अत्रान्तरङ्गत्वस्य बलवत्त्वप्रयोजकत्व-व्यापिका पूर्वोक्तप्रयोजननिष्पादनात् । शास्त्रासिद्धत्वाश्रयणाद् मुच्यते । न च देवदत्तापेक्षया यज्ञदत्तो दुर्बल इत्युक्ते देवदत्तस्य | बहिरङ्गलक्षणं न तावत् प्रवर्तते, अन्तरङ्गलक्षणे तु प्रवृत्ते यत्र प्राबल्यमयुक्तमेव यथा तथाऽन्तरङ्गापेक्षया बहिरङ्गस्य दुर्बलत्वे निमित्त सद्भावस्तत्र बहिरङ्गलक्षणप्रवृत्तिः” इति । तथा च 30 ज्ञातेऽन्तरङ्गस्य बलवत्वमपि ज्ञातमेवेति किं पुनरुत्तेनान्तरङ्गस्य पूर्वोत्तन्यायस्य [*असिद्धं बहिरङ्गमन्तरङ्के इत्यस्य ] अन्तरङ्गे 70 बलवत्त्वेनेति वाच्यम्, पूर्वन्यायेन यत्र बहिरङ्गं जातमन्तरङ्गं च कर्तव्ये बहिरङ्गमसिद्ध, तदू बहिरङ्गं कृतं चिकीर्षितं वेत्यन्यदेतत् । कर्तव्यं तत्र बहिरङ्गस्यासत्त्वमिव ज्ञेयमिति रीत्याऽन्तरङ्गस्य | इत्येवमर्थवर्णनेन सकलेटसिद्धौ न पृथगन्तरङ्गबलवत्त्वबोधकस्य प्रवृत्तिः साधिता, अनेन च यत्रान्तरङ्ग-बहिरङ्गयोः समकालमेव न्यायस्यावश्यकतेति पूर्वोक्तभाष्यसन्दर्भाशयः । एतेन तस्य प्राप्तिस्तत्राप्यन्तरङ्गमेव प्रवर्तते बलवत्त्वादित्युच्यते इति विशे-न्यायस्य [*असिद्धं, बहिरङ्गमन्तरङ्गे* इत्यस्य ] आवश्यकत्वे 35षात् । वस्तुतस्तु पूर्वोक्तन्यायस्य [*असिद्धं बहिरङ्गमन्तरङ्गे स्थिरीकृते तत्रापतितान् दोषान् *न स्वरानन्तर्य* इति न्याय-75 इत्यस्य ] व्याख्यायामन्तरङ्गे कर्तव्ये जातं समकालप्राप्तिकं च ज्ञापनेन निरस्यान्ते *असिद्धं बहिरङ्गम् इत्यस्यापि ज्ञापक बहिरङ्गमसिद्धमित्यस्यार्थस्य प्रदर्शितत्वेनास्याऽपि न्यायस्यार्थः - सिद्धत्वमेवेति न तदर्थमपूर्ववचन करणावश्यकतेति शेषभाष्येण पूर्वन्यायेनैव क्रोडीकृत इति नास्य न्यायस्य पृथक्कथनमावश्यकम्। । प्रतिपादितम् । खमते चोभयविधलक्ष्याणां स्पष्टतया संग्रहाय अत एव "विप्रतिषेधे पर कार्यम्" [पा. सू. १. ४. २.] न्यायद्वयमपि स्वीकृतमिति विज्ञेयम् ॥ ४२ ॥

Loading...

Page Navigation
1 ... 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159 160 161 162 163 164 165 166 167 168 169 170 171 172 173 174 175 176 177 178 179 180 181 182 183 184 185 186 187 188 189 190 191 192 193 194 195 196 197 198 199 200 201 202 203 204 205 206