Nyayasamucchaya

Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad

Page 96

न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः । [प्रथमोल्लासे न्यायौ ४०,४१]
v
vvwra...~~-v.nvirmanoranAmwww.
अत्रत्यतत्तन्मतविचारस्तदनुकूलनिवेशप्रवेशादिश्व शास्त्रार्थरसिकैर- तृतीयबाधबीजेन तु प्रथमबाधबीजप्रयोज्यसङ्कोचघटकस्वन्यतोऽवसेयो ग्रन्थगौरवभिया नेहोपन्यस्तः ॥
प्रवृत्तियोग्याथै स्वीयोद्देश्यतावच्छेदकावच्छिन्नेति विशेषणदानरूपः इत्थं सामान्यधर्मावच्छिनोहेश्यताकशास्त्रत्वं बाध्यत्वे बीज- | सङ्कोचः क्रियते। तथा च 'अयज+इ+इन्द्रम्' इत्यत्र विभक्तीमिति संक्षिप्य विवेचितम्, सम्प्रति विशेषधर्मावच्छिन्नोद्देश्यताक-कारस्य “समानानां तेन दीर्घः" [१. २. १.] इति शास्त्र5 शास्त्रत्वं बाधकरवे वीजमिति वर्णयितुं सामान्यस्तत्स्वरूपमुच्यते- प्रवृत्तियोग्यत्वेन “अवर्णस्येवर्णादिनैदोदरल" [१. २.६.] 45 तदप्राप्तियोग्येऽचारितार्थ्यमेव विशेषशास्त्रस्य बाधकत्वे बीजमित्य-! इत्यत्र “समानानां तेन दीर्घः" [ १. २. १.] इति शास्त्रीयबसेयम् । तच्च चतुर्विधम्-तदप्राप्तियोग्येऽचारितार्थ्यम् १. तद- | समानखराव्यवहितपूर्वत्वविशिष्ट समानस्वरत्वरूपोद्देश्यतावच्छेदप्राप्तियोग्येऽचारितार्थे सति कृते चारितार्थ्यम् २, तदप्राप्ति- | कावच्छिन्नो यः खप्रवृत्तियोग्यस्तदतिरिक्तस्यावर्णस्य समानखरा
योग्येऽचारितार्थ्ये सति कृतेऽचारितार्थ्यम् ३, तदप्राप्तियोग्ये. व्यवहितपरसमानखररूपत्वप्रवृत्तियोग्यातिरिक्त इवर्णादावित्येवं. 105चारितार्थे सत्यपवादशास्त्रप्रवृत्त्युत्तरमुत्सर्गशास्त्रप्रवृत्तावपवाद- रूपस्यैव सङ्कोचस्य प्राया 'अयज+इ' इत्यत्र “अवर्णस्येवर्णा-50
शास्त्रप्रणयनवैयर्थ्यसम्भावना ४, चेति । अत्र तदप्राप्तियोग्यं च दिना." [१. २. ६.] इत्यस्य दुर्वारत्वेन न दीर्घः ॥ तद्विधेयाघटित बोध्यम्, तेन तद्विधेयघटिते तदप्राप्तियोग्येऽप- चतुर्थबाधबीजेन च "अतः स्य मोऽम्" [१. ४. ५७.] वादत्वेन जिक्षितशास्त्रस्य चारितार्थेऽपि न क्षतिः । तत्राद्येन | इत्यस्य [ “अनतो लुप्' [१. ४. ५९.] इति सूत्रे 'अनतः'
बाधबीजेनोत्सर्गस्य पूर्वमप्रवृत्तिरित्येव बाधः। तथा चोत्सर्गशा- | इति पदाभावेऽपि] लुबप्राप्तियोग्येऽचारितायेन, अमुत्तर लुपि 15 स्त्रीयोद्देश्यतावच्छेदकावच्छिन्नेऽपवादशास्त्रप्रवृत्तियोग्यलक्ष्यघटका- तु "अतः स्यमोऽम्" [१.४.५७.] इत्यस्य प्रणयनवैययेन 55 तिरिक्तत्वेन सङ्कोचः। यथा-"एदापः" [१.४. ४२.] इति | द्वितीयबाधबीजवत् स्वविहितकार्याश्रयातिरिक्तत्वेनैव लुविधायसूत्रस्य “दीर्घड्याव्यञ्जनात्सेः” [१. ४. ४६. 3 इति सूत्रा- | कशास्त्रे सङ्कोचः, तेनामुत्तरे न लुप्, प्रथमबाधवीजेन बाधाचामः प्राप्तियोग्येऽचारितार्थेन "एदापः" [१.४. ४२.] इत्येत | प्रागपि न लुप, इति बोध्यम् । एवञ्चानेन न्यायेनैव सिद्धे त्प्रवृत्तियोग्यलक्ष्यघटकातिरिक्तत्वेन “दीर्धब्याब्०" [१. ४. | "अनतो लुप" [१.४.५९.] इत्यत्र 'अनतः' इति स्पष्टार्थ20 ४६.] इति शास्त्रीयसिपदार्थे संकोचात् 'पद्मा+स्' इत्यवस्थायां | मेव ॥ "दीर्घब्याब" [१. ४. ४६.] इति सूत्राप्राया “एदापः” | अन्ये तु प्रथमबाधबीजेनैव सर्वत्र निर्वाहेऽन्यानि त्रीणि
१.४.४२.1 इति सूत्रेण सिना सहाप एकारे कृते रूपसिद्धि. | बाधबीजानि नाङ्गीकार्याणीत्याहः. तेषां मतमिह विस्तरभयात् भवति, न चात्र द्वितीयबाधबीजेन निर्वाहः, तस्य बीजस्य "दीर्घ- | संक्षिप्य प्रदीते, तथाहि-द्वितीयबाधवीजस्य फलं सर्वेषा
ड्याब्०" [ १. ४. ४६.] इति सूत्रविषयेऽप्रवृत्तेः । अत एव | मित्युक्तम् , तत्र “अवर्णस्यामः साम्" [१.४. १५.] इत्यत्र 25 चानवानित्यत्र सिलोपसिद्धिः, अन्यथा “अनडुहः सौ" [१. ४. | "हस्खापश्च" [१. ४. ३२.] इत्यत्र च 'आमः' इति पदे 65
७२.] इत्यनेन “दीर्घव्याव्यजनात्" [१.४.४६.] इति : 'आ+आमः' इत्याकारप्रश्लेषेणाकारादेरामः साम्-नामोः सिलोपस्य द्वितीयबाधबीजेन बाधापत्त्या कृतेऽपि नागमे प्रवृत्या प्रथमबाधबीजेन पूर्व सामि आकारादेरामोऽभावेन नाम सिलोपानापत्तेः॥
न भवति । तृतीयबाधबीजफलस्य 'अयजे इन्द्रम्' इत्यस्य च द्वितीयबाधबीजोदाहरणं च सर्वेषामिति, अत्र “अवर्णस्यामः *असिद्ध बहिरङ्गमन्तरङ्गे* इति न्यायेनैव सिद्धिरिति पूर्वमुप30 साम्" [१. ४. १५.] इत्यस्य "हस्खापश्च" [१. ४. ३२.] पादितमेव तच्यायव्याख्यावसरे । चतुर्थस्य बाधबीजस्य फलं 70
इति नामाप्राप्तियोग्येऽचारितार्थेन कृतेऽपि नामि स्थानिवद्भावेन ज्ञानमित्यादावमोलुबभावस्तु 'अनतः' इति कथनादेव सिद्ध इति सामादेशसंभवे चारिताथ्योच द्वितीयबाधबीजेन सामादेशन न तस्याप्यावश्यकतेत्येकेनैव बाधबीजेन सर्वत्र निर्वाह इति नामादेशबाधसिद्धिः । एतद्वाधश्चोत्सर्गशास्त्रीयोद्देश्यतावच्छेदका- | संक्षेपः। विस्तरप्रेप्सुभिराकरग्रन्था अवलोकनीयाः ॥ ४०॥
वच्छिन्ने खविहितकार्याश्रयातिरिक्तत्वेन संकोचः, तथा च 35 "हखापश्च" [१. ४. ३२.] इत्यत्राम्पदार्थे “अवर्णस्या
*बलवन्नित्यमनित्यात् ॥४१॥ मः साम्" [१. ४. १५.] इति शास्त्रविहितसामाश्रयाति- सि०-निरवकाशत्वमूलकं बलवत्त्वं [बाध्यबाधकभावं 175 रिक्तत्वेन सङ्कोचात् सर्वेषामित्यत्र सामोत्तरं न नाम् । एवमत्र । पूर्वन्यायैर्विचार्य, अन्यकारणमूलकं तद् विचारयितुं क्रमेण प्रथमबाधबीजस्य सत्त्वे साम्प्रवृत्तियोग्यलक्ष्यघटकातिरिक्तत्वेना- | प्रवर्त्तमानो नित्यस्य बलवत्वप्रदर्शकं न्यायमाह-बलवदिति।
म्पदार्थे सङ्कोचात् सामः पूर्वमपि नाम् न भवति । एतदेव | नित्य-कृताकृतप्रसाङ्गि, अनित्यात्-नित्यत्वेनाभिमतशास्त्रभित्रात 40 तक्रकौण्डिन्यन्यायस्वरूपम् ॥
तस्मिन् प्रवृत्ते प्रवृत्त्यभाववतः शास्त्रात्, बलवत्-पूर्वप्रवृत्तिक
60