Nyayasamucchaya

Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad

Page 94

न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः । [प्रथमोल्लासे न्यायः ४०]
तदाशयः । अवश्यप्राप्तिमत इव प्रास्यप्राप्तिमतोऽपि [तादृश- ___ *येन नाप्राप्ते यो विधिरारभ्यते स तस्यैव 40 विधि प्रत्यपि बाधकत्वे प्राप्तेऽयं न्याय आरभ्यते। यथा
_बाधकः* ॥ ४०॥ 'विद्वत् कुलम् , विद्वान् , हे विद्वन् !' इत्यादौ सर्वत्र सकारस्य । त०-नाय स्वतन्त्रो न्यायः किन्त्वपवादपदार्थबोधक इति
"सो रुः [२. १. ७२.] इति सत्वं प्रामोत्येव; एवं 'स्वनडुत् | नागेशादीनां मतम् । तथाहि-*अन्तरङ्गादपवादो बलीयान् * 5 कुलम्, अनड्वान् , हे अनड्वन् !' इत्यादी सर्वत्र हस्य "हो धुद- इति न्यायमुल्लिख्य नागेशेनालेखि-"तत्रापवादपदार्थमाह-येन पदान्ते" [२.१.८२] इति ढत्वं प्रामोत्येव; "पदस्य" |
नाप्राप्ते यो विधिरारभ्यते स तस्य बाधको भवतीति, तत्र 'येन 45
| नाप्राप्ते यो विधिरारभ्यते स' इत्यन्तोऽपवादपदार्थः । लोके [२. १. ७९ ] इति संयोगान्तलोपात् तु 'विद्वान् , हे |
सति विरोधे बलीयसा दुर्बलस्य बाधदर्शनालोकसिद्धमेवार्थमाहविद्वन् !, अनड्वान् , हे अनइन् !' इत्यादावेव प्रामोति, नागमेन
'तस्य बाधक' इति। एवं च विशेषशास्त्रोद्देश्यविशेषधर्मावच्छिन्नसंयोगस्य भवनात्, 'विद्वत् कुलम्, स्वनडुत् कुलम्' इत्यादी
वृत्तिसामान्यधर्मावच्छिन्नोद्देश्यताकशास्त्रस्य विशेषशास्त्रेण बाध 10 तु न प्रामोति, धुटोऽभवनानागमाभावात् संयोगानिष्पत्तेः ।
इति फलति । विशेषशास्त्रोद्देश्यो यो विशेषधर्मावच्छिन्नः, तदृत्तियः 50 एवं च सति रुत्व-ढत्वयोः संयोगान्तलोपस्य च बाधनाथ "संस्- !
! सामान्यधर्मः, तदवच्छिन्नोद्देश्यताकशास्त्रस्य, विशेषशास्त्रेण ध्वंसू-क्वस्स्वनडुहो दः" [२. १. ६८.] इति दत्वविधायकसूत्रं
विशेषधर्मावच्छिन्नोद्देश्यताकशास्त्रेण बाध इति तदर्थः, सामान्यत्वं प्रारब्धम् , परन्तु तत्सूत्रमेकान्तप्राप्तिमती रूत्व-दत्वे एवं बाधते
व्यापकत्वम् , विशेषत्वं व्याप्यत्वम् । ननु सामान्यधर्मे विशेषप्रकृतन्यायात्, न तु कादाचित्कप्राप्तिमन्तं संयोगान्तलोपम्,
शास्त्रोद्देश्य विशेषधर्मावच्छिन्नवृत्तित्वविशेषणं व्यर्थ, सामान्यधर्मे 15 तेन 'विद्वत् कुलं, स्वनडुत् कुलम्' इत्यादी क्रमाद् त्वं दत्वं च विशेषशास्त्रोद्देश्यविशेषधर्मावच्छिन्नवृत्तित्वासत्त्वे तस्य सामान्यत्वा-55
बाधित्वा दत्वमेव जातम्, 'विद्वान्, अनवान्' इत्यादी तु सम्भवादिति चेतन-उद्देश्यतावच्छेदकतावच्छेदकसम्बन्ध एव दत्वसूत्रेण संयोगान्तलोपस्याबाधात् संयोगान्तलोपो भवत्येव ।
व्यापकतावच्छेदको ग्राह्य इति भ्रमवारणाय तत्सार्थक्यात , ज्ञापकं त्वस्य "संस् ध्वंस्" [२. १. ६८.] इति सूत्रे | अन्यथा उद्देश्यतावच्छेदकावच्छेदकसम्बन्धेनेत्येवोपादीयेत, तथा कसः सन्तत्वविशेषणम्, तथाहि-क्कसः सकारस्य दत्वविधियथा च सम्बन्धानलेखपूर्वकं ताशविशेषणमात्रोपादानेन कालिकाति20 सो रुत्वं बाधते तथा संयोगान्तलोपमपि यदि बाधेत तदा । रिक्तन येन केनापि सम्बन्धेन बृत्तिता विवक्षितेति तात्पर्यमव-60
कसः सन्तत्वं न कदापि व्यभिचरतीति तस्य सन्तत्वविशेषण सेयम् । तेन "खरादेर्द्वितीयः" [४. १. ४.] इत्यनेन “आव्यर्थमेव स्यात् "संभवे व्यभिचारे च स्याद् विशेषणमर्थवत्" | द्योऽश एकस्वरः" [ ४. १. २.] इत्यस्य बाधः, तस्य खुद्देश्यइति न्यायात्, यत् तु सन्तत्वविशेषणं कृतं तेनेदं ज्ञायते ! तावच्छेदकं धात्ववयवादिभूत स्वरपरत्वविशिष्ट द्वितीयैकस्वरत्वम् ,
यत्-कदाचित् कसः सन्तत्वं व्यभिचरत्यपि, सच व्यभिचारस्त- तच यद्यप्यद्देश्यतावच्छेदकावच्छेदकखरूपसम्बन्धेनोर्णनावेत्यत्र 25 देव स्याद् यदि संयोगान्तलोपः प्रवर्तेत, संयोगान्तलोपप्रवृत्ति- नुशब्देऽस्ति, तत्र धात्ववयवप्रथमैकवरत्वं स्वरूपसम्बन्धेन 65
चैतन्यायाधीनैव, ततश्च 'विद्वान, अनसान इत्यादौ दवा-! नास्ति, किन्तूवित्यत्रास्तीति तयोः सामानाधिकरण्यस्याप्यभावेन प्रवृत्त्यर्थ कृतं सन्तत्वविशेषणमेतयोः सन्तत्वाभावप्रयोजकसंयो- व्याप्यव्यापकभावस्य सर्वथाऽभावेऽपि स्वघटकस्वरत्ववदुत्तरत्वगान्तलोपप्रवृत्तिज्ञापनद्वारा न्यायमिमं सूचयतीति, सन्तत्वा- सम्बन्धन प्रथमैकस्वरत्वस्य द्वितीयकावरे सत्त्वात् तस्य द्वितीयक
भावेन विद्वानित्यादौ दत्वं न भवतीति प्राचीनमतानुसारि खरत्वव्यापकत्वमुपपन्नम् ॥ 30 व्याख्यानम् । एवकाररहितन्यायस्वरूपस्वीकारे, एवकारस्य नन्वत्र बाधः कः पदार्थः । न तावद् व्यापकधर्मावच्छिन्ने 70 भिन्नक्रमतया व्याख्याने वा, अवश्यप्राप्तिमतो रुत्व-हस्वयोर्दत्व. व्याप्यधर्मावच्छिन्नत्वबोधनम्, तथा सति “खरादेर्द्वितीयः" विधिर्याधकः स्यादेव, संयोगान्तलोपश्च नावश्यप्राप्तिमानिति [४. १. ४.] इति शास्त्रीयोद्देश्यतावच्छेदकमादिभूतस्वरत्वं तद्विषयेऽस्य न्यायस्यौदासीन्येन "स्पर्धे" [७.४.११९.] व्याप्य, तद्धर्मावच्छिन्नातिरिक्तत्वस्य "आद्योंऽश एकस्वरः"[ ४.
इति परिभाषासूत्रेण व्यवस्थायां कृतायां परत्वात् "पदस्य" १. २.7 इति शास्त्रीयोद्देश्यतावच्छेदकप्रथमैकस्वरत्वस्य व्यापक35/२.१.७९.] इति संयोगान्तलोपे विद्वानित्यादि सिद्ध्यति, त्वात् तद्धर्मावच्छिन्ने बोधनं स्यात्, तथा सति धातोरादिभूतो 75
सन्तविशेषणं च संयोगान्तलोपस्याबाधास् स्वत एव चरितार्थ- यः स्वरस्तद्भिन्नखरघटितो यः प्रथमैकवरोंऽशः, तस्य द्वित्वमिमिति न ज्ञापकम् । अन्यविधेरवश्यप्राप्तौ विधीयमानस्य त्यर्थे 'आटतः' इत्यादौ 'अ' इत्यस्य तथाभूतस्वरभिन्नखरघटिशास्त्रस्य वैयर्थ्यमेव चोक्तन्यायज्ञापकमित्यवसेयम् । विशेषश्च तत्वाभावाद् द्वित्वानापत्तेः, तथा जिपिणत्तद्धितत्वस्य "वृद्धिःस्वरेविवरणे विलोकनीयः ॥ ४०॥
वादेः" [७. ४. १.] इति शास्त्रीयोद्देश्यतावच्छेदकस्य व्याप्य