Nyayasamucchaya

Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad

Page 92

७२
न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः । [प्रथमोल्लासे न्यायौ ३७,३८]
*पूर्वेऽपवादा अनन्तरान् विधीन् बाधन्ते ११९.] इति परिभाषासूत्रबाधे सामर्थ्याभाव एव बीजमिति 40 नोत्तरान्॥३६॥
युक्तः पन्थाः ॥ ३७ ॥ त०-अत्र "उत्सर्गशास्त्रमुक्त्वाऽपवादशास्त्रकथन मिति | न्यायोपेतः पन्थाः, प्रतियोगिज्ञानस्याभावज्ञान इवापवादज्ञाने मध्येऽपवादाः पूर्वान् विधीन् बाधन्ते 6 उत्सर्थज्ञानस्याप्यावश्यकत्वात्" इत्येकः पक्षः, स च लक्षणैक
नोत्तरान* ॥ ३७॥ चक्षुष्कविषयः। “पूर्वमपवादशास्त्रमुल्लिल्य तद्विषयपरिहारेणो- त०-- अयमपि न्यायोऽपवादशास्त्रस्याविशेषात् सर्वोत्सर्गत्सर्गशास्त्रप्रवृत्त्यर्थ पश्चादुत्सर्गशास्त्रोल्लेखः” इति द्वितीयः पक्षः, शास्त्रबाधकत्वे प्रसक्ते तस्य संकोचार्थ एव । तत्र मूलं चैतन्याया- 45 स च लक्ष्यैकचक्षुष्कविषयः। तत्र प्रथमपक्षस्यैव शिष्यानुकूल- नुकूललक्ष्याणां सिद्धये उपायान्तराकरणमेवेति प्राचीना आहः,
तया तस्यैव समादरेणायं न्यायः पठ्यते । यत्रापवादशास्त्रमेव तन्न युक्तम्-तादृशलक्ष्याणामनभिधान एवाचार्याणां तात्पर्य10 पूर्व पठ्यते पश्चादुत्सर्गशास्त्र तत्र केनाऽपि विशिष्ठेन प्रयोजनेन मित्येव कुतो नावधार्येत । ततश्च यत्र पूर्व परतश्चोत्सर्गशास्त्राणि
भवितव्यमिति लक्षणैक चक्षुष्क आलोचयति. तच प्रयोजनमेतदेव पठ्यन्ते मध्ये चाफ्वादशास्त्रं, तत्र "स्पर्धे" ७.४.११९.1 इति यद्-अव्यवहितमेवोत्सर्गशास्त्रमयं बाधते न व्यवहितमिति । | परिभाषासूत्रसह कारेणापि पूर्वशास्त्रबाधे कृते निरवकाशत्वमूलस्य 50 सर्वबाघस्येष्टत्वे हि सर्वानुत्सर्गान् पूर्व मुक्त्वैवाश्वादान् कथयेत् . बलवत्त्वस्य प्रक्षीणतया "स्पर्धे"[५.४.११९.1 इति शास्त्रबाधे
यत्र न तत् कृतं तत्र पूर्वोक्त एवं ग्रन्थकृतामाशय इत्युक्तन्यायः | प्रमाणाभावेन खोत्तरोत्सर्गशास्त्रबाधेऽपवादशास्त्रस्य सामर्थ्याभाव 15 सिद्धयति । इति 'सक्-अङ्-जिच्'विधायकसूत्राणामेवमुपन्या
| एवैतन्यायमूलमित्यवगन्तव्यमिति, तदेवोक्त वृत्तौ ॥ ३७॥ सक्रमस्य ज्ञापकत्वमुपन्यस्यता न्यायार्थमञ्जूषाकृतामाशयं केचिद्
अयं विधि प्रत्युपदेशोऽनर्थका वर्णयन्ति, तदपि न-प्रकृतशास्त्रक्रमस्योपपत्तेरुक्तत्वेन तस्य क्रमस्थात्र ज्ञापकत्वासम्भवात् ॥ ३६॥
स विधिर्बाध्यते ॥ ३८॥ 55 *मध्येऽपवादाः पूर्वान् विधीन्
सि०-यम-उत्सर्गतया स्वविषये प्राप्त, विधि प्रति
विधिविषयकः, उपदेशः कथनं लक्ष्ये प्रवृत्तत्वान्वाख्यानम् , 20 बाधन्ते नोत्तरान* ॥ ३७॥
अनर्थकान कमप्यर्थं साधयति, स विधिः, बाध्यते-प्रवृत्तिसि०-मध्य इति वर्तमानक्रियाऽपेक्षा सप्तमी, उत्सर्ग-विकलीक्रियते, स्वयमेव न प्रवर्तत इति यावत् । यस्य सूत्रस्य शास्त्राणांमध्ये वर्तमानाः, अपवादाः-अपवादशास्त्राणि, पूर्वान्- लक्ष्ये प्रवर्तने किञ्चित् फल नास्ति तत् सूत्रं तन्त्र न अवय॑ते, 60 स्वस्मात् पूर्व पठितानू , विधीन्-विधायकानि उत्सर्गशास्त्राणि, | सस्या: मन्त्रावते ध्यसंस्कारार्थत
सर्वस्याः सूत्रप्रवृत्तेर्लक्ष्यसंस्कारार्थत्वाद् येन किमपि लक्ष्ये न बाधन्ते-प्रतिषिध्य प्रवर्तन्ते, नोत्तरान्-स्वोत्तरपठितानि सूत्राणि संक्रियते स विधिरानर्थक्यान्न प्रवर्तते इति भावः । लोके 26 न बाधन्त इति न्यायार्थः । यथा "ब्रह्म-भ्रूण-वृत्रात् विप्" मेघादिकृता वृष्टिर्जलेऽपि स्थलेऽपि च दृष्टा, यन्त्र च वर्षणस्य [५.१. १६१.] इति सूत्रेण भूते ब्रह्माद्युपपदाद्धन्तेर्विहितः
| किमपि प्रयोजन नास्ति तत्रापि मेघो वर्षति, तथा शास्त्रेऽपि क्विप विशेषविहितवादपवादः, स च स्वविषये "कर्मणोऽणू" ! प्राप्तमिति तद्वारणाय न्यायोऽयमाश्रितः । यथा-"तनि-त्यजि-65 [५. १. ७२.] इत्यणं "ब्रह्मादिभ्यः" [५.१.८५.] इति ।
यजिभ्यो ड" [उणा. ८९५.] इत्यनेन डप्रत्यये 'तद् टकं “हनो णिन्" [५. १. १६०.] इति णिनं च बाधते
त्यद् यद्' शब्दा निष्पाद्यन्ते, अत्र दस्य पुनः "धुटस्तृतीयः" 30 पूर्वोक्तत्वात् ; "क्त-क्तवतू" [५.१.१७४.] इति क्तवतुं तु
[२. १. ७६.] इति दविधिः स्यात् , न च तदुपरतिरिति न बाधते परतः पठितत्वात् , अन अग्-टको कालसामान्ये
तत्प्रयोगस्य कदापि परिनिष्ठितत्वं न स्यादिति तस्य प्रवर्तने विहिताविति सामान्यविहितत्वं तयोः, णिन् तु यद्यपि भूते
| फलाभावेन तस्य प्रवृत्तिरनेन न्यायेन वार्यते । तथा संचस्का-70 विहितस्तथाप्युपपदविशेषानुक्तेः सामान्यविहित एवेति ते विपा
रेत्यादावुपसर्गयोगानन्तरमेव पूर्व स्सटि ततः परोक्षानिमित्त के बाध्यन्ते, सच मध्ये पटितत्वेन परतः पठितं क्तवतुं न बाधते,
द्वित्वे 'स्कृ-स्कृ' इति स्थिती "अघोषे शिटः" [४. १. ४५.] 36 एतच्यायप्रवृत्तेः । तथा च 'ब्रह्महा' 'ब्रह्म हतवान्' इति
इति द्वित्वे पूर्वस्य स्सदो लुकि, पुनश्च स्सट्र विधायकसूत्रस्य प्रारूपद्यमेव भवति, न तु-ब्रह्मघातः, ब्रह्मघ्नः, ब्रह्मघातीति च।
प्तिसत्त्वात् स्सद भविष्यति, अनेन न्यायेन निवर्त्यते, यतः स्सटि अस्य मूलं तु ताशप्रयोगा एवेति लक्ष्यानुरोधादेवाय न्यायः | सत्यपि "अघोष शिट" इत्यस्य प्रवत्या तस्य लपि फला-75 समाश्रीयते इति प्राचीनाः। वस्तुतस्तु पूर्वशास्त्रबाधेन बाधकता- भावः । लक्ष्यस्य परिनिष्ठितत्वार्थमीरन्यायस्यावश्यकत्वम् । बीजस्यानवकाशत्वस्योपक्षीणतया "स्पर्धे" परः ७.४. | तथा चेदशलक्ष्यसिद्धिरेवान न्याये मानमिति प्राचीनाः ।