Nyayasamucchaya

Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad

Page 97

[प्रथमोल्लासे न्यायः ४१] न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः ।
७७
मित्यर्थः । अवश्यमेकस्याप्रवृत्तौ कल्पनीयायां यद्धि शास्त्रं स्वत : शिष्टप्रयोग सर्वाण्यपि रूपाण्युपायं विनाऽप्यसाधयिष्यन्त्यएव कदाचित् प्रवृत्यभाववत् तस्यैव प्रवृत्त्यभावः कार्य | कथम् ? अचकलदित्यादीनि कलि-हल्योः प्रथमत एवान्त । औचित्यात्, यद्धि शास्त्रमन्यस्मिन् कृतेऽकृते च प्रवृत्तिमत् । स्वरादिलुक्करणेनासाधयिष्यन्त, अपीपटदिस्यादीनि तु पट्वादीनां तस्याभावस्य पूर्वमलप्तत्वात् तत्कल्पनस्यानौचित्यमिति भावः। प्रथमतो वृद्धिं कृत्वा पश्चादन्त्यस्वर। दिलुक्करणेनेति। ततश्च 5एवं च नित्यस्य बलवत्त्वे तदेव बीजम् , दाायात्र ज्ञापकमपि ! यदेतल्यायाशङ्कितः सूरिभिः पवादिषु प्रथम वृद्ध र्व्यवस्थापनार्थ 45 प्रदर्शयिष्यत इत्यन्यत्। यथा-'अकार्ट' इत्यादौ सिजलुकि कलि-हलिवर्जनयत्रः कृतः स एतस्यायज्ञापक इति व्यक्तमेव" सत्यपि प्रत्ययलक्षणेन "सिचि परस्मै समानस्याडिति" इति । अत्रेदमुच्यते-कलि-हलिवर्जनेन लोपापेक्षया वृद्धेयली[४.३. ४४.] इति वृद्धिः प्रवर्तिव्यत एवेति नित्या सा, यस्त्वमित्येव ज्ञापयितुं शक्यते, तावतैव स्वस्य चारितार्थ्यात् ,
ततश्चानित्यात् "धुड् हस्वालुगनिटस्तथोः" [४. ३. ७०.] अपीपटदित्यादीनां सिद्धेश्च, लोपस्य वृद्ध्यपेक्षया कथं बलवत्त्व10 इति सिज्लुको बलवतीति पूर्वमेव प्रवत्तते, ततश्व हस्वाभावात् मित्यत्र तस्य व्यापाराभावात् । यावता विना न स्व सिज्लुम् न भवति ।
चारितार्थ्य तावदेव ज्ञापनीयम् । लोपस्य बलीयस्वे पूर्व नियते ___ अब ज्ञापकं तु "नामिनोऽकलि-हलेः" [४. ३. ५१.] एव हि कलि-हलिवर्जनस्य वैयर्थ्यशङ्का भवति, तदेव कलिइति सूत्रे कलिहलिवर्जनम्, तद्धि हलिं कालें वाऽग्रहीत्- हलिग्रहणं स्ववैयर्थ्यशार्थ लोपबलीयस्त्वं नित्यमनित्याद 'अजहलत् , अचकलत्' इत्यादिसिद्धये पूर्व "त्रन्त्यस्वरादेः" । बलवदिति रूपम् ] ज्ञापयिष्यतीति चित्रम्। किञ्च वृद्धय15[७.४.४३.] इत्यस्य प्रवृत्त्यर्थ कृतं स्यात्, तच्च स्वत एव पेक्षया लोपस्य बलीयस्वं स्वत एव परत्वादपि सिद्धम् , परो 56 सिद्धम् , यन्त्यस्वरादिलोपस्य कृताकृतप्रसङ्गित्वेन नित्यत्वात् . हि लोपः। तथा च "स्पर्धे" [परः ७. १. ११८.] इति पूर्वमेव प्रवच्या ततो "नामिनः" [.. ३.५१.1 इति परिभाषया लोपस्य वृद्धधपेक्षया परत्वाद् बलवत्त्वे प्राप्ते सूत्रस्य प्राप्त्यभावादेव तद्विरप्राप्तेति कलि-हल्योः समानलोपि-! कलि-हलिवर्जनेन वृद्धबलवत्वं ज्ञाप्यते इति भवति, नित्यस्य स्वेन "असमानलोपे." [.१.६३.1 इत्यादिसूत्राणां बलवत्त्वज्ञापने च वृद्धरनित्यतया दुर्बलत्वमेव स्यात्, तञ्च 20 प्रायभावात् , यत् तु कृतं कलिहलिवर्जनं तदन्यत्र ध्यन्त्य- कलि-हलिग्रहणप्रतिकूलम् । तस्मानित्यस्य बलवत्त्वे ज्ञापकान्तर-80 स्वरादिलोपापेक्षया वृद्धेबलवत्वज्ञापनाय, तच ज्ञापनं तस्य । मन्वेषणीयं, पूर्वोक्तमक्लप्ताभावस्याभावकल्पनापेक्षया लप्तावैयर्थे सत्येव सम्भवति, तस्य वैयथ्यं च प्रकतन्यायाश्रयणे- भावस्याभावकल्पनस्यैवौचित्यमिति वा न्यायसङ्गतं तन्मूलं नैवेति । एवं च कलि-हलिवर्जनं प्रक्रतन्यायज्ञापनद्वारा स्वीकरणीयमिति प्रतीमः । एतेन यदि त्वेष न्यायो नाभविष्यदिबर्बलीयस्वज्ञापकम.एतस्यायमानापियवा त्यादिना या व्यतिरेकच्याप्तिरुक्ता साऽपि प्रत्युक्ता बेदितव्या, 25 लोपस्य नित्यत्वेन पदमाख्यदपीपटदित्यादावपि पूर्वमन्त्य- परत्वादेव लोपस्य बलीयस्त्वात् । किञ्च *परान्नित्यं बलवत्*65 स्वरादिलोपे कृते समानलोपित्वेन सन्वद्दावाद्यनापत्तिरिति । इति न्यायेनापि नात्र व्यवस्था सम्भविनी, नित्यत्वेनाभिमतस्य कलि-हलिवर्जनेन वृद्धबलीयस्त्वमपि ज्ञाप्यते, अन्यथा । लोपस्यैव परत्वस्यापि सत्त्वात् । तथा च वृद्धेबलीयस्त्वमात्रज्ञापितेऽप्येतस्याये स्वस्य चारितार्थ्याभावात् , एतन्यायमात्र- ज्ञापनन र
ज्ञापनेन स्वचारितार्थेऽपीपटदित्यादिरूपसिौ च-निर्वाधायां सत्त्वे हि नित्यत्वात् पूर्वमन्त्यस्वरादिलोपे समानलोपित्वेन सर्वोऽप्ययं प्राचीनानां ग्रन्थः किमाशयक इति विचारणीयं 30 सन्वदावाद्यप्रवृस्याऽजहलदित्यादिसिद्वेः सुसंपादत्वात्। तथा सुधाभिारा
सुधीभिरिति ॥ ४ ॥ चयावता विनाऽनुपपत्तिस्तावत् सर्व ज्ञापयतीति न्यायेन वृद्धे-
*बलचन्नित्यमनिस्यात् ॥ ४१ ॥ बलीयस्त्वमपि ज्ञापयति, तथा पूर्व वृद्धा सत्यामैकारलोपे- त०-बाधकत्वबीजकथनप्रसोनानवकाशस्वस्य सकलबाधऽसमानलोपित्वेन सम्बद्रावः स्यादिति तद्वारणाय कलि-हलि- : कबीजप्राधान्येन तन्निरूपणमादौ कृतं *येन नाप्राप्त०* इति
वर्जनस्य स्वाशे चारितार्थ्यम्, इति प्राचीनानामाशयः। न्यायेन, सम्प्रति नित्यत्वमपि क्वचिद् बाधकत्वबीजमिति वर्णयितुं 35 तथाहि-तेषां ग्रन्थस्य निगमनांश:-"तदेवं पटवादीनां प्रथमतो न्यायोऽयमाश्रितः । अस्य च [ नित्यस्य ] बाधकत्वबीजं कृताकृत
वृद्धरेव सम्पादनार्थ यत् कलिहलिवर्जनोपायः सूरिभिः कृतः, प्रसङ्गित्वमेव । कृताकृतप्रसङ्गिनोऽपि विधेः शब्दान्तरस्य शब्दान्तरे तदेवंकरणाभावे नित्यत्वादेतल्यायेन बलवत्वादन्त्यस्वरादि-: शब्दान्तराद् वा प्राप्तौ न नित्यत्वमिति *शब्दान्तरस्य प्राप्नुवन् लुक एव सर्वत्र प्रथमत एव प्रवृत्तिं भवन्तीमाशय तन्नि-विधिरनित्यः* *शब्दान्तरात् प्रामुवतः शब्दान्तरे प्रामुक्तश्चा.
वारणार्थमेव । यदि त्वेष न्यायो नाभविष्यत् तदात्यस्वरादि- नित्यत्वम् * *लक्षणान्तरेण प्राप्नुवन् विधिरनित्यः* इत्यादिन्यायः 40 लचो बलवत्त्वाशलाया अप्यभावानानिष्टार्थेति न्यायेन यथा । परिभाषेन्दुशेखरे निरूपितम् । यदा तु शास्त्रव्यतिरेकेण तद्विधेय-80
१०......... 70