Nyayasamucchaya

Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad

Page 93

[प्रथमोल्लासे न्यायौ ३९,४०] न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः ।
७३
कृतस्यैव पुनः पुनः करणे हि व्यापारानुपरमप्रसङ्गेन रूपाणि | न्यायस्य भाष्यकारादिभिर्ध्वनितत्वात् , तदुक्तम्-“इको झल्" कदापि न सिद्धयेयुः । एवञ्च क्रियानुपरमप्रसङ्गस्थल एवैत- [पा. सू. १. २. ९.] इति सूत्रे महाभाष्ये-“अकृतकारि 40 ल्यायप्रवृत्तिरिति तत्त्वम् ॥ ३८॥
खल्वपि शास्त्रम्, अग्निवत्" इति । यथा अनिर्दग्धं पुनर्न *यर
दहति तथा शास्त्र कृतं कार्य पुनर्न करोतीति, युक्तं चैतत् ,
प्रयोजनार्थमेव हि सर्वस्यापि प्रवृत्तिर्मन्दस्यापि, विना प्रयोजनमेव 5 विधिर्बाध्यते ॥ ३९॥
| शास्त्रं कुतः प्रवर्तिष्यते । परिनिष्ठितत्वं चाप्रवृत्तनित्यविध्युद्देश्यतासि०-यस्थ-प्रवत्तयितुमिष्टस्य, विधेः, निमित्त-प्रवृत्ति-वच्छेदकानाकान्तत्वम्, पुनः प्रवृत्तिवारणायैव ह्येतलक्षणे 'अप्र- 45 प्रयोजनमस्ति, असौ विधिर्न बाध्यते, प्रवर्त्यत एवेति भावः । वृत्त' इति विशेषणं दत्तम् । तथा च पूर्वन्यायस्य तदुक्तार्थत्वायथा 'तयार' इत्यादौ तदो दकारस्यैव "धुटस्तृतीयः" . भावे तद्वारणार्थस्य परस्य न्यायस्यापि न तादृशं व्याख्यान
१. ७६.] इति दत्वं क्रियत एव, अप्रेऽसत्त्वबोधनेन | मुचितम् । अस्मन्मते चाग्रिमन्यायस्य [येन नाप्राप्ते यो 10 कार्यान्तरस्य साधयिष्यमाणत्वेन प्रयोजनसद्भावात् ; तथाहि-विधिरारभ्यते स तस्यैव बाधकः* इति न्यायस्य ] अवतरण
असदाधिकारविहितस्य दत्वस्य "च-जः क-गम्" [२.१.८६.] भूतावेवेमौ न्यायाविति नानयोः पृथव्याख्यानमपेक्षितमिति 150 इति परकायें कर्तव्येऽसत्वात् तस्य स्थाने विहितं "तवर्गस्य तथा च तदप्राप्तियोग्येऽचारितार्थ्यमेवाग्रिमन्याये बाधकत्वबीजश्चवर्ग-ष्टवर्गाभ्यां योगे च-टवगौं"[.. ३. ६०.] इति जत्व-मित्येताभ्यां न्यायाभ्यां प्रकटीकृतम् ॥ ३८-३९॥
मप्यसदेवाभूत् स्थानिधर्मात्, ततस्तत्स्थाने "अघोषे प्रथमो15 शिटः" [.३. ५०.] इति कृतं चस्वमप्यसदभूत् , तथा च *येन ना प्राप्ते यो विधिरारभ्यते.
"च-जः क-गम्" [२.१.८६.] इत्यनेन गस्वकत्वे नाभूताम् , I स तस्यैव बाधक:* ॥४०॥ अन्यथा जकारसत्त्वे गत्वं चकारसत्त्वे च कत्वं दुर्वारं स्यादिति ! सि०--पूर्वन्यायेवपवादशास्त्राणां व्यवस्था वर्णिता, 55 'तकुचारु, तरचारु' इत्यादि रूपं स्यात् । अयं च न्यायो यद्यपि सम्प्रत्यपवादपदार्थ बोधयितुमथवा बाधकत्वबीज स्फोरयितु
नावश्यकः, सप्रयोजनस्य विधेः स्वत एव प्रवर्त्तमानत्वेन तदर्थ । मिमं न्यायमाह । अत्र 'नाप्राप्' इति पदघटके प्राप्तपदे भाये 20 न्यायाश्रयणस्यानावश्यकत्वात्, तथापि पूर्वन्यायेन 'तद्' शब्दे क्तः, ततश्च येनेत्यत्र कर्तरि तृतीया, तथा च 'येन नाप्राप्ते'
"धुटस्तृतीयः" ॥२.१.७६.] इति सूत्रस्य प्रवृत्तिः फलाभा- | इत्यस्य यत्कर्तृकावश्यप्राप्ती सस्यामित्यर्थः । 'माप्राप्' इत्यत्र नत्रूवाद वारितेत्यत्रापि ['तच्चारु' इत्यादिप्रयोगेष्वपि तव्याया- । द्वयसत्त्वेन तस्य प्रकृतप्राप्तपदार्थदायबोधकत्वाद् यत्कर्तृका-60 श्रयणेन तत्प्रवृत्तिर्वारिता स्यादिति तन्यायस्यात्र प्रवृत्तिर्मा भूदि-| वश्यप्राप्तीसत्यामारभ्यमाणो यो विधिः-विधायकशास्त्रं तद्विहितं त्यर्थमेवाय न्यायः समाश्रित इति प्राचीनानामाशयः॥ ३९॥ । कार्य वा, स विधिः, तस्यैव-स्वविषयेऽवश्यप्राप्तस्यैव, विधे
'र्बाधकः । अत्रैवकारो भिन्नक्रमत्बेन योजनीयः-स तस्य बाधक 25 *य विधिं प्रत्युपदेशोऽनर्थकः स विधि एवेति, अन्यथा तस्य वैयर्थ्यमिव प्रतिभासेत, अन्यस्य वाधर्बाध्यते* ॥ ३८॥
कत्वाप्राप्तेरन्ययोगव्यच्छेदार्थस्यैवकारस्य वैयात, येन हि 65 *न्यस्य तु विधेनिमित्तमस्ति नासौ बाध्यते* ॥३९॥ ' स्वविषयो ब्याप्तः स एव बाध्यो विरोधात् , यश्चोदासीनस्तेन
त०-प्राचीनरीत्या व्याख्याताविमो न्यायौ वृत्तिसमये । सह बाध्यबाधकभावानौचित्यात् । बाधकपदसामीप्ये त्वेववस्तुतस्तु नानयोाययोरित्थं व्याख्यानमुचितम् , आनर्थक्य- कारेणायोगव्यवच्छेदः क्रियते, तथा च न कदाचिदपि बाधक30 प्रसङ्गात् । तथाहि-पूर्वन्यायेन निष्प्रयोजनस्य विधेरप्रवृत्तिरित्य- | स्वायोगः सर्वदा बाधकत्वमेवेत्यर्थः पर्यवस्यति ।
यमर्थों व्यापारानुपरमप्रसङ्गेन साधितः,न चैतद् युक्तम् *पर्ज- पाणिनीयादितने चात्र न्याये एवकारो नैव पठ्यते, पूर्व-70 न्यवलक्षणप्रवृत्तिः* इति न्यायस्याने वक्ष्यमाणत्वेन तेन न्यायेन | न्यायादिभिः क्वचिदपवादस्यापि बाधकत्वायोगस्य कथितत्वात्। सम्प्रति फलाभावेऽपि तात्कालिकं फलमनपेक्ष्यापि प्राप्तौ सत्यां किञ्च तत्र नयेऽस्य स्वतन्त्रन्यायस्वास्वीकारः, किन्त्वपवादपदार्थ
शास्त्रप्रवृत्तिर्भवतीत्युपपादितत्वात् । इहापि च तच्चार' इत्याद्यर्थ । परिचायकत्वमात्रमस्येति विवेचयिष्यतेऽग्रे। 35 'तद् इत्यादौ "धुटस्तृतीयः" [२. १. ७६.] इति शास्त्रं । प्राचीनैश्चैवकारस्यान्ययोगव्यवच्छेदकत्वार्थतयैव व्याख्यानं प्रवर्तयितुमिष्टमेवेति न तस्य सर्वथाऽऽनर्थक्यम् , अनर्थकप्रवृत्ति- । कृतमिति सम्प्रति तदनुसारमेव व्याख्यायते । यस्तु स्वविषये 75 मच्छ शास्त्र कथमुपदिष्टं स्यात् । न च व्यापारानुपरमवारणार्थमपि क्वचित् प्राप्नोति क्वचिच्च न प्रामोति तादृशस्यानित्यप्राप्तिमतोऽपि न्यायोऽयमपेक्षितः *लक्ष्ये लक्षणं सकृदेव प्रवर्तते* इत्यस्यापि विधेर्बाध्यत्वे प्राप्ते एवकारेण तस्य बाध्यत्वं व्यावय॑ते इति
१. न्यायसमु.