Nyayasamucchaya

Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad

Page 54

न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः ।
तेषां च प्रायेण प्रयोजनान्तराभावाद् यङ्लुप्यप्रवृत्त्यर्थत्वमे- न तु तावताऽननुबन्धनिर्देशनिमित्ताया यडलप्यप्रवृत्तरनित्यत्वम्वेति विज्ञायते । अस्य न्यायस्य च पञ्चांशाः, तत्राद्यं पञ्चमं | भ्यूहितुं शक्यम् , अनुबन्धकरणसामर्थेनास्य बाध इति कल्पचांशं बिहाय शेषेषु त्रिवंशेष्वस्यानित्यत्वमिति लक्ष्यानु
नादनुबन्धनिर्दिष्टत्वस्य प्रकृतसूत्रे ["डीयध्यैदितः०" इत्यत्र ] 40
अभावस्योपपादितत्वाच, आचार्येण 'नरीनृत्त' इत्यादाविण्रोधादवगम्यते, ततश्च द्वितीयांशस्यास्थिरतया "पिबति-दा- |
निषेधाभावायोपायान्तरमनाश्रित्यानुबन्धनिर्देशसामर्थ्यस्याश्रय5 भू-स्थः सिचो लुप् परस्मै न चेत्" [ ४. ३. ६६.] इत्यनेन |M
णादेवास्य न्यायस्यानुबन्धांशेऽनित्यत्वमायाति, यदि ह्यस्य शवूनिर्दिष्टोऽपि सिचो लुबिनिषेधश्च यथा-अपादित्यत्र |
स्थिरत्वमिष्टं स्थादाचार्यस्य तर्हि नानुवन्धसामर्थ्यमाश्रितं स्यादिति भवति तथा-अपादित्यादियङ्लुबन्तेऽपि भवति, अस्य स्थिरत्वे यदुक्तं तदपि परास्तं वेदितव्यमस्यानुबन्धनिर्देशत्वाभावादेव । 45 तु तत्र न स्यात् । तृतीयांशानित्यत्वस्योदाहरणम्-नरीनृत्त एवं चैतद्विषयकः सर्वोऽपि प्राच्यो विचारो निर्मूलः प्रतिभाति ।
इति, अत्र “डीयश्वैदितः" [४.४.६१.1 इत्यनुबन्ध- यदि चानुबन्धनिर्देशोऽपि द्विधा-खरूपेण, उपसर्जनतया 10 निर्दिष्टोऽपीडूनिषेधः 'नृत्तः' इत्यादाविव भवत्येव, अस्य
[ 'ऐदितः' इत्यादिपदेन] चेति खीक्रियते, अत एव यड्टुपि
इडितः कतरि” [३. २. २२.] इति विहितस्यात्मनेपदस्य स्थिरत्वे तु न स्यात् । चतुर्थांशानित्यत्वे तु पस्पष्टि' इति फलम् ,
यलुप्यप्रवृत्तिरिति मन्यते, तदाऽत्रत्यानुबन्धनिर्देशस्यैकखर-50 अत्र "स्पृशादिसृपो वा" [४. ४. ११२.] इति गणनिर्दिष्टो
निमित्तत्वस्य चोभयांशस्य बाधायेदित्करणमित्यास्थयम्। न च ऽप्यदागमो भवति, अस्य स्थिरत्वे तु न स्यात् ॥ १८॥ । *प्रकृतिग्रहणेन यलुवन्तस्यापि ग्रहणम् इति न्यायेनैकस्वरत्व
स्यापि यङ्लुबन्तेऽतिदेश इति वाच्यम् , एकस्वरत्वस्याशास्त्रीयत्वेन *तिवा शवाऽनुबन्धेन, निर्दिष्टं यद् गणेन च ।
तस्यातिदेशेनातिदेष्टुमशक्यत्वात् , अनेकस्वरत्वस्य साक्षाद्विद्य15 एकस्वरनिमित्तं च, पञ्चैतानि न यङ्--
मानत्वेन तत्रैकस्वरत्वस्य बोधयितुमशक्यत्वात् , परिच्छिन्न-55 लुपि ॥ १८ ॥
परिमाणस्यातिदेशाभावाच । ननु तर्हि किमतिविश्यतेऽनेन त०----अत्र बहुवचनेन गणनिर्देशस्य "तेग्रहादिभ्यः" | न्यायेन[*प्रकृतिग्रहणे यकलुबन्तस्यापि ग्रहणम् इत्यनेन ] इति [४. ४. ३३.] इति यदुदाहरणं वृत्तौ दत्तं तत् प्राचामनुरोधेन, चेत् ? प्रकृतिनिष्ठमनुखारेत्त्वादिकमेवातिदिश्यत इति गृहाण,
वस्तुतस्तु इदमप्यादिशब्देन गणनिर्देशस्यैवोदाहरणम्,बहक्चनेन | यथा-प्रणिदादेतीत्यादौ प्रकृतिनिष्ठं दात्वं 'दादा' इति समुदा20 गणनिर्देशश्च "कर्तयनद्यः श"[३.४.७१.7 इत्येवमादिः, ! येऽतिदिश्यते, तथा चकवरत्वस्यातिदेष्टुमशक्यत्वात् 'नरीनृत्त' 60
स च यङ्लुबन्ते प्रवर्तत एव, यङ्लुपामदादौ पाठसामादि- | इत्यादौ "वेटोऽपतः" [४. ४. ६३.] इत्यस्याप्राप्त्या इणत्यन्यदेतत् । तथा च बहुवचनेन गणनिर्देशाद् यङलुबन्ते | निषेधो न स्यादिति ऐदित्करणसामर्थेन “डीयश्येदितः." प्रवृत्त्यभावस्य फलं मृग्यम् । एवम्-अनुबन्धनिर्देशांशस्यानित्य- [४.४.६१.] इत्यस्य प्राप्तिरिह साध्यते, तत्रापि चैकस्वरादित्य
त्वफलं यदुक्तम्-"डीयश्येदितः क्तयोः" [४. ४. ६१.] | स्यानुवृत्तिः स्वीकार्यव, अन्यथा तदग्रिमे “वेटोऽपतः" [ ४.४. 25 इति, तदपि प्राचामनुरोधेनैव, अस्यानुबन्धनिर्देशत्वाभावात् ,
६३.] इति सूत्रेऽपि तदनुवृत्तिनं स्यात् । एवं च डीयश्यैदितः०"65 अनुबन्धनिर्देशो हि “गा-पा-स्था-दा-मा-हाकः" [४.३.९६.]
इति सूत्रस्था बृत्तिरपि समञ्जसा स्यात् , तथाहि तत्र वृत्तिःइत्येवमादियंत्र खरूपत एवानुबन्धो निर्दिश्यते, प्रकृते चानुबन्ध
"कृत-नृतै-तै-इत्येतेषां वेट्वेन क्योरिट्प्रतिषेधे सिद्ध ऐदित्त्वं स्योपसर्जनतयोपादानं न तु स्वरूपेणेत्यस्यानुबन्धेन निर्दिष्टत्वा
यङ्लुवर्थम् , तेन चरीकृतः चरीकृत्तवान्++++इत्यत्रानेक
स्वरत्वेऽपीटप्रतिषेधः सिद्धः" इति । तथा चानेकवरत्वेऽपीभावः सुतरामिति यलपि प्रवृत्तिरव्याहतैव, ईदृशस्यानुवन्ध30 निर्दिष्टत्वस्वीकारे च "एकखरानुस्खारेतः" [४. ४. ५६]
हैकस्वरनिमित्त इदप्रतिषेध इत्यायाति, तथा चैकखरनिमित्तस्य 70
बाधित एव । तत्रायं इत्यस्याप्यनुबन्धानादष्टत्वमवात तन्मूलकमवतश्यायादाहरण तत् विवेकः-यॉंदित्करणसामादेदित्त्वनिमित्तक एवं तत्र प्रतिषेधः, स्यान्न त्वेकस्वरनिमित्तस्योदाहरणम् । “डीयश्वि०" [४. ४. : तीतभ्यायस्थोभयांशस्य [अनुबन्धनिर्देशविषयस्य, एकस्वर६१.] इति सूत्रे वृत्तौ नृतादीनामै दित्त्वस्य यङलुवर्थत्वकथनं तु निमित्तविषयस्य च ] वाधरूपमस्थिरत्वमायाति, यदि चैदित्
केवले 'नृत्त' इत्यादिस्थले “वेटोऽपतः" [ ४. ४. ६२.] इति | करणसामर्थ्यादनेकवरत्वेऽप्येकस्वरनिमित्तस्य "वेटोऽपतः"10 35 निषेधेनैव सिद्धेऽनुबन्धस्याचारितार्थ्यात् , समुदायरूपस्य यङ्- [४. ४. ६३.] इत्यस्य प्रवृत्तिरित्याश्रीयते, तदा एकस्वरलुबन्तस्येव्यावृत्त्यर्थमेव विज्ञायत इल्याशयकं *केवलेऽचरितार्था | निमित्तांशमात्रस्य वाध इति केवलमनुवन्धानिर्देशांशस्यास्थिरताअनुबन्धाः समुदायस्योपकारका भवन्ति इति न्यायमूलकम् , | सूचकमिदमिति प्राचामुक्तिश्चिन्तनीयवेति प्रतिभाति ।।