Nyayasamucchaya

Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad

Page 52

३२
न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः ।
लोपः । यथाऽऽअन्तस्य ग्रहण तथैव ङीप्रत्ययान्तस्यापि ग्रहण- | प्यम् । तथा च द्विर्वचनस्य द्विःप्रयोगमात्रत्वमिति द्विःप्रयोगो मेतन्यायसहकारेण बोध्यम् । तथा च "अतः कृकमि०" | द्विवचनं घाष्टमिति महाभाष्येऽप्युक्तम् । तथा च प्रयोगद्वयरूपे 40 [२.३.५.] इति सूत्रे कुम्भपदेन कुम्भीत्यस्यापि ग्रहणे-अय-समुदायेऽनेन प्रकृतित्वबोधनमित्स्यायाति । तच्च युक्तिसिद्धमेवेति स्कुम्भीत्यत्रापि सः सो भवतीति विज्ञेयम् ॥ १६ ॥
नात्र ज्ञापकापेक्षा, नह्येकमेव रूपं द्विधोचारितं स्वस्माद् भिद्यते,
तथा च वृत्ती ज्ञापकोपन्यासः प्राचामनुरोधेनैव, किञ्च ज्ञापितेऽपि 5 *प्रकृतिग्रहणे यङ्लबन्तस्यापि न्याये 'एकम्बरात्' इत्यस्य खांशे चारितार्थ्याभावः, तिवा [ग्रहणम् ]* ॥ १७॥
शवाऽनुबन्धेन.* इत्याद्यग्रिमन्यायेनेकखरनिमित्तकस्य कार्यस्य 45 सि०-प्रकृतिशब्दस्यान्यन्न प्रधानपुरुषादौ रूढत्वेऽपि
यङ्लुबन्तेऽप्रवृत्त्या तन्निवृत्त्यर्थ स्यैकस्वरग्रहणस्य वैययं स्पष्टमेव, शब्दशास्त्रे प्रत्ययविधावुद्देश्यत्वेनाश्रीयमाणः शब्दः प्रकृति- | अवधीदित्यादीनां तनिवृत्त्यर्थत्वस्य पूर्वमेवापनोदितत्वात् । न च रित्युच्यते । तत्र प्रत्यासत्या यस्य प्रकृतित्वेनाश्रितस्य ग्रहणमिष्ट | ज्ञापिते न्याये यङ्लबन्तस्यापि निवृत्तये तस्य सार्थक्येनाग्रि10 तत्र यङ्लुबन्तस्यापि तस्य ग्रहण विज्ञेयमित्यर्थः । यद्यपि प्रकृति
मन्याये एकस्वरनिमित्तस्य ग्रहणं न कार्यमिति वाच्यम् , अस्यापदं नाम-धातूभयवाचकं प्रत्ययविधौ यथायथमभयोरेवोहेश्य- भावे यङलुबन्ते खत एव निषेधाप्रवृत्तेरेतज्ज्ञापकस्यैकस्वरादि-50 त्वेनाश्रीयमाणत्वात् तथापि यो धातोरेव विधानेनेह प्रत्या- त्यस्य वेयर्थ्यतादेवस्थ्यात् । तस्मात् स्वतः सिद्धमिमं न्यायमाश्रित्य सत्या यत्र यप्रकृतिभूतो धातुर्गृह्यते तत्र यङ्लबन्तोऽपि यङ्लुबन्तस्यापि प्रकृतिग्रहणेन ग्रहणे तत्रापीयनिषेधः स्यादित्यगृह्यते इति विज्ञेयम् । अत्र च ज्ञापकम् “एकस्वरादनुस्वारेतः” |
ग्रिमन्याये एकस्वरनिमित्तस्य कार्यस्य यलुपि न प्रवृत्तिरित्या15 [४. ४. ५६.] इति सूत्रे 'एकस्वराद्' इति वचनम् ,
थितमित्यास्थेयम् । तथा च प्रकृतसूत्रस्थमेकखरादिति पदमेकअनुस्वारेतां धातूनां स्वभावत एकस्वरत्वेन व्यावाभावात्
स्वरनिमित्तकार्यस्य यङ्लुबन्तेऽप्रवृत्तिरित्यशे एव ज्ञापक्रमिति 'एकस्वराद्' इति विशेषणस्य वैयर्थ्याद् व्यर्थीभूतं च तदेत- । खीकार्यम् , अत एव पाणिनीये तन्त्रे “एकस्वरानुम्बारेतः" न्यायसत्ता ज्ञापयति । सति चास्मिन् यङलुबन्तस्यानेकस्वरत्वेन | [४. ४.५६.] इत्येतत्सूत्रसमानार्थके “एकाच उपदेशेऽनुतयावृत्तये एकस्वरग्रहणस्य चारितार्थ्यम् । न च हन्तेर्वधादेशे। दात्तात्" [पा० सू० ७. २.१०.] इति सूत्र महाभाष्ये 'एक20 तस्यादन्तत्वादनेकस्वरत्वेन स्थानिवद्भावाच्च तस्यानुस्वारेवेन स्वरात्' इत्येतत्स्थानीयस्य 'एकाचः' इति पदस्य प्रयोजनकथ
तत्र प्राप्तस्येणूनिषेधस्याप्रवृत्त्यर्थमेकस्वरादिति चरितार्थमिति नावसरे यङ्लुकव्यावृत्तिरेव प्रयोजनत्वेनोक्ता, न तु प्रकृतिग्रहणे 60 वाच्यम्, तावन्मात्रप्रयोजनकत्वे “अवधानुस्वारेतः” इति
यङ्लुबन्तस्यापि ग्रहणमिति न्यायो ज्ञापितः, तथाहि-तत्र वधिवर्जनादेवावधीदित्यादिसिद्वौ सामान्येनानेकस्वरवर्जनार्थ
भाष्येऽन्यानि प्रयोजनानि प्रदर्शयित्वा, तेषां खण्डनं च विधाय स्यैकस्वरादित्यस्य वैयर्थ्यस्य दुरपह्नवत्वात् , सति हि वधातिरि- वध्यर्थहन्तेर्वधादेशस्थले इप्रतिषेधाभावार्थत्वमेकाजग्रहण25 तानेकस्वरनुस्वारेद्वातुबाहुल्ये तदर्थ सामान्यसूत्रकरणस्यौचित्यं | स्योक्त्वा तस्य श्रूयमाण काचपरत्वमाश्रित्य च यङ्लुबन्तेऽपि स्यात्, न तु तथाऽस्ति, तञ्च तदैव स्याद यदि यङलुबन्तस्यापि निषेधाप्रवृत्तिरिति सूचितम्, यङ्लुबन्ते च प्रकृतेरनुदात्तत्वे67 प्रकृतिग्रहणेन ग्रहणं स्यात्, तच्चानेनैव न्यायेन सम्पाद्यमिति
| [अनुखारेत्वेऽपि श्रूयमाणैकच्चा एकस्वरत्वा भावात् । व्यर्थमेकस्वरादिति वचनं न्यायमिमं ज्ञापयतीति युक्तमेव । | प्रकृतिग्रहणेन यङ्लुबन्तस्य ग्रहणं च द्विःप्रयोगो द्विवचनम्' ज्ञापिते चास्मिच्याये 'चर्क' इत्यादीनां बहनामनेकस्वराणा
| इत्याश्रित्यैव कैयटेनोक्तम् , तथाहि तत्रत्यकैयटग्रन्थः-द्विःप्रयोगे 30 मनुस्वारेतां सद्भावेन तव्यावृत्त्यर्थमेकस्वरादित्यस्य सार्थक्यम् । द्विवचने भवति भिदिरुपदेशेऽनुदात्त उपदेशे एकाजिल्यतो लोपे तथा च 'चर्क' इत्यादीनामनेकस्वरत्वेन तत्र नेण निषेध इति । कृते [ 'बेभिदिता' इत्यत्र ] सम्प्रत्यनेकाच्त्वेऽपि प्रतिषेधप्रसङ्गः,70 अस्य च चापल्येनाग्रिमन्यायेन बाधः सिद्धो भवति । फलं | श्रूयमाणे त्वेकाच्याश्रीयमाणे आवृत्तिसंख्ययैकत्वसंख्याया बाधचास्य न्यायस्य 'प्रणिदादेति' इत्यत्र "नेमादा"[२.३. | नात् प्रतिषेधाभावः” इति । इत्थं चैतन्यायं विनापि द्वित्वस्य ७९.] इति नेर्णत्वसिद्धिः, अन्यथा कृतद्वित्वस्य रूपभेदेन द्विःप्रयोगमावल्यमाश्रित्य प्रकृतित्वं यङलुबन्ते स्वाभाविकमिति 35 दामहणेनाग्रहणं स्यात् ॥ १७ ॥
तदाश्रित्य प्रवर्तमानमिनिषेधं वारयितुमेकखरादिति पदं
श्रूयमाणैकखरबोधनपरमिति समाश्रयणीयमित्येकवरनिमित्त कार्य 75 *प्रकृतिग्रहणे यङ्ग्लुबन्तस्यापि
| यङलुपि न भक्तीति तिवा शवा* इत्यादिन्यायोक्तकस्वर[ग्रहणम् ]* ॥ १७॥
निमित्तस्य यङ्लुप्यभावोऽपि सिद्ध इतीदमपि 'एकस्वरात्' इति त०-यब्लुबन्तस्थले हि प्रकृतिद्धिरुच्यत इत्येतावदेव वैरू- । पदमग्रिमन्याये प्रमाणभूतमिति स्वीकार्यम् । एषैव च सरणिः