Nyayasamucchaya

Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad

Page 51

50
न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः । mmmmmmmmmmmmmmmruartermarrirmirmirrorariomurariwarrrrrrrrrrrr rrware न गृह्यत इति विषूचीमञ्चतीत्यर्थ न तस्य सूत्रस्य प्रवृत्तिः।, | म्बन्धावच्छिन्नत्वेन तद्भिन्नत्वाभावात् । अस्य च न्यायस्या- 40 तत्प्रवृत्तौ च तत्रापि डद्यादेशेऽनिष्टरूपप्रसक्तिरिति ॥ १६॥ नित्यत्वं "स्त्रियाम्" [३.२.६९.] इति सूत्रेण ज्ञायते,
अन्यथा महत्याः करः-महाकर इत्यादावपि “महतः कर-घास*नामग्रहणे लिङ्गविशिष्टस्यापि
विशिष्टे डाः"३.२.६९.1 इत्यनेनैव सिद्धे किमेतेन प्रयोजन [ग्रहणम् ]* ॥ १६ ॥
स्यात् , यत् तु कृतमिदं सूत्रं तेन ज्ञायतेऽस्यानित्यत्वमेव शङ्कित5 त०-अत्र लिङ्गपदं लिङ्गबोधकप्रत्ययपरं लक्षणया । प्रत्यय- | मिति । तथा च यत्र प्रवृत्तिरस्य न्यायस्य नेष्टा तत्रानित्यत्वा-45 विशिष्टस्य हि रूपान्तरत्वेनाग्रहणे प्राप्त एवं न्यायप्रवृत्तेरावश्यक- | श्रयणं कार्यम् । अत एव-"ब्याप् प्रातिपदिकात्" [पा० सू० लम्, प्रत्ययाभावे हि लिङ्गार्थमात्रवैशिष्टयेऽपि तदहणे बांधका-४, १.१.] इति सूत्रे महाभाष्येऽस्य न्यायस्य प्रयोजनानि भावादर्थभेदेन शब्दभेदस्यासति विशेषवाधकेऽत्र शास्त्रेऽस्वीका- दोषाँश्च प्रदर्शयित्वा--- रात् । न च *एकदेशविकृतमनन्यवत् इति न्यायेनैव लिङ्ग
"एतेऽस्याः परिभाषाया दोषाः, 10 बोधकप्रत्ययविशिष्टस्यापि ग्रहणे सिद्ध किमर्थोऽयं न्याय इति एतानि च प्रयोजनानि स्युः । शङ्कनीयम् , नामग्रहणस्य परिच्छिन्नपरिमाणग्रहणत्वेन परिच्छिन्न
एते दोषाः समा भूयांसो वा-, परिमाणग्रहणे चोक्तन्यायाप्रवृत्तेस्तव्याख्यावसरे प्रतिपादितत्वात् । तस्मान्नार्थोऽनया परिभाषया । किचात्रैकदेशविकृतत्वमपि नास्ति, किन्तु वर्णान्तराधिक्यमिति नहि दोषाः सन्तीति परिभाषा न कर्तव्या लक्षणं वा न ।
तच्यायस्यावसराभावाच्च । ननु "अत इञ्”[६.१.३१.] | परिणेयम्, नहि भिक्षुकाः सन्तीति स्थाल्यो नाधिश्रीयन्ते, न च 15 इत्यादौ 'अदन्तानाम्नः' इत्यर्थात् तस्यापि नामग्रहणवेन तत्रा- | मृगाः सन्तीति यवा नोप्यन्ते । दोषाः खल्वपि साकल्येन 55
प्येतच्यायप्रवृत्ती रमा गौरीत्यादिस्त्रीप्रत्ययविशिष्टादप्येतच्यायसह- परिगणिताः, प्रयोजनानामुदाहरणमात्रम् । कुत एतत् ? नहि कारेण प्रत्ययः स्यादिति चेत् ? न-नामत्व-तव्याप्यानुपूर्वी- दोषाणां लक्षणमस्तीति । तस्माद् यान्येतस्याः परिभाषायाः प्रकारेण बोधके नामग्रहणे सतीति निवेशेनादोषात् । अत्पदं चा- | प्रयोजनानि, तदर्थमेषा कर्तव्या, प्रतिविधेयं च दोषेषु" इत्युक्तम् । दन्तत्वप्रकारेण बोधकम् , अदन्तत्वं च न नामवरूपं तयाप्य | तस्यायमाशयः-यद्यपीह दोष-प्रयोजनयोः समत्वमेव प्रतिभाति, 20 वेति तेन रूपेण [ अदन्तत्वेन ] ग्रहणे नामग्रहणस्वाभावेन | दोषाणामेव भूयस्त्वं वा, तथापि प्रयोजनानां लक्षणवत्त्वेन 60 प्रकृतन्यायाप्रवृत्तेः। नन्वेवं "कुमारः श्रमणादिना"३.१.११५ तेषामिह साकल्येन परिगणनं न कृतमतोऽपि बहुतराणि इति सूत्रनिर्दिष्टे श्रमणादिगणे श्रमणा-प्रबजिता-कुलटा-गर्भिणी प्रयोजनान्यस्याः सन्ति । सन्ति चेमे दोषा अपि, किन्तु दोषत्यादीनां स्त्रीलिङ्गविशिष्टानां शब्दाना पाठात् नामग्रहणे लिङ्गः सत्त्वमात्रेण प्रयोजनवकार्यस्याननुष्ठानं न लोकसिद्धम् , सत्यपि
विशिष्टस्यापि ग्रहणम् इति खीकृत्य कुमारीशब्देनैव सह श्रमणा- भिक्षुकादिसंभवे पाकादिकृतेः सत्यपि च मृगाद्युपद्रवसम्भवे 25 दीनां समास इति यदुक्त वृत्तौ तन्न संगच्छेत, “कुमारण् | कृष्यादिकृतेश्च दर्शनात् । तथा च प्रयोजनवत्त्वादयं न्यायः 65
क्रीडायाम्" इति क्रीडार्थकधातोरपि सत्त्वेन कुमारत्वस्य नामत्व- कर्तव्य एव, दोषाणां च प्रतिविधानं कर्तव्यम्, प्रतिविधानं व्याप्यत्वाभावेन कुमारत्वेन रूपेण बोधके कुमारशब्दे न्याया
चानित्यत्वाश्रयणमेवेत्युक्तं कैयटेन तत्रैव, अनित्यत्वेन चानिष्टप्रवृत्तेरिति चेत् ? न-नामत्वव्याप्यशाब्दबोधीयविषयताप्रयोजक- स्थले न प्रवृत्तिरिति भावः ।
स्यैव नामग्रहणपदेन ग्रहणात्, प्रकृतसूत्रे [ “कुमारः श्रमणा- अत्र कैश्चित्-'स' इति पुंल्लिंगेऽप्येतच्यायप्रवृत्त्यैव “आ 30 दिना" इति सूत्रे] कुमारप्रकृतिकस्याद्यन्तस्यैव बोधेन तत्रत्यकु- द्वरः" [२. १. ४१.} इत्यत्वप्रवृत्तिः, 'ते' इति नपुंसक-70
मारपदप्रयोज्यविषयताया नामत्वव्याप्यत्वेनादोषात् । नन्वेवम् द्विवचनेऽपि न्यायेनैवात्त्वमिति तयोरपि पुस्लिम-क्लीवयोरेतदुदा. "अत इब्" [६.१.३१.] इत्यत्रापि "सन्तादपत्ये' [६. | हरणत्वमाहुः, तन्न-लिङ्गपदस्य लिङ्गप्रत्ययविशिष्टपरत्वेन व्याख्या१.२९.] इत्यस्योपस्थितत्वान्डसन्तत्वस्य नामत्वव्याप्यत्वात् | तत्वात् । पुंलिङ्ग-क्लीबयोस्तु स्वाभाविक्येव प्रवृत्तिः, यत्र हि 'अदन्तान्ङसन्तनाम्नः' इत्यर्थस्यैव स्वीकार्यत्वेनादन्तत्वावच्छिन्न- प्रत्ययादिवेशिष्टयेन शब्दभेदसंभावनयाऽप्रवृत्तिशका तत्रैव न्यायॐ शाब्दबोधीयविषयताया अपि नामत्वव्याप्यत्वेनात्पदस्यापि नाम- प्रवृत्तेरावश्यकत्वात् , पुंल्लिङ्ग-क्लीबयोस्तु शब्दस्वरूये भेदाभावेन 75 ग्रहणत्वापत्तिरिति न्यायप्रवृत्त्या रमादिशब्देभ्योऽपि प्रत्ययः स्या- प्रवृत्तौ बाधकाभावात् । अयस्कुशेत्यत्र विकारत्वाविवक्षायां दिति चेत् ? न-नामत्वावच्छिन्नविशेष्यतानिरूपिताभेदसम्बन्धा- । “भाज-गोण-नाग-स्थल-कुण्डकाल-कुश०" [२. ४. ३०.] वच्छिन्नप्रकारताभिन्न विषयताया एव ग्रहणेनादोषात् । अदन्त-! इति डोने, तत्र हि अयः-प्रधाना कुशा, अयःसहिता वा स्वावच्छिन्नविषयताया नामत्वावच्छिन्नविशेष्यतानिरूपिताभेदस- कुशेत्यर्थः, मयूरव्यसकादित्वाच प्रधानपद स्य सहितपदस्य वा