Nyayasamucchaya

Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad

Page 71

न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः ।
:
i
|
यावत्, भवति जायते । तेन " नाडी- तन्त्रीभ्यां स्वाङ्गे” पनासम्भवात् संज्ञिनो ग्रहणम् । प्रकरणं च प्रस्तावः - इदमेवं - 40 [ ७. ३. १८०. ] इत्यनेन 'बहुनाडिः कायः, बहुतन्त्रीग्रीवा' संज्ञकेन कर्तव्यमिति, तत्र प्रयोजनं प्रकृतं प्रस्तुतं बुद्धिस्थं भवति इत्यनयोः परिभाषितस्वाङ्गवाचकयोर्नाडी-तत्रीशब्दयोर्यथा ! संज्ञाया बुद्धिस्थत्वात् । यश्चाचिरागतः स्वयमूहासमर्थः स चेत् ग्रहणं भवति, तथा च तत्र कच् निषिध्यते तथैव 'बहुना डिः केनाऽपि गोपालकमानयेत्यादि पूर्वोक्तवाक्यमुक्तः स कदाचिदु5 स्तम्बो, बहुतीर्वीणा' इत्यत्रापि प्राणिस्थत्वाभावेऽपि यौगि भयमपि तदाशयं जानानः सन्देग्धि-कोऽनेन समानेतुमभिकार्थमादाय स्वाङ्गत्वेन ग्रहणात् कन्द्र निषिध्यते । ननु स्तम्बस्य लषितः, किं गवां पालयिता, किं वा कश्चिदेतन्नामप्रसिद्ध इति 1 45 अद्भिर्विमा ग्लायमानत्वेनै केन्द्रियप्राणित्वस्य स्वीकृतत्वेन तत्र अथवा कदाचित् स योगार्थमनुरुध्य यष्टिहस्तं गवां पालकमेवाकथं प्राणिस्थत्वाभाव उक्त इति चेत् ? अन्रोच्यते- "प्राण्यौ नीय कृती भवतीति । तथा च न तत्र कृत्रिमस्यैव गतिरिति षधिवृक्षेभ्योऽवयवे च " [ ६. १. ३१.] इति सूत्रे प्राणिग्रहणे - नियम इत्युभयगतिः सिद्धा । अत्रत्यं भाग्यं व्याचक्षाणानां मध्ये 10 नैत्र वृक्षौषधिग्रहणे सिद्धेऽपि पृथक तहणेनेदं ज्ञाप्यते यत्- कश्चिद् भेद उपलभ्यते, तथा हि- गोपालकमानयेति श्रुतवतः प्राणिग्रहणे व्याकरणे त्रसा एव गृह्यन्ते, न तु स्थावरा इति, पांशुरपादस्योभयगतिः, किं संज्ञेयमुत यौगिकोऽर्थो विवक्षित इति 50 तथा च तत्र नाडीशब्दस्याप्राणिस्थत्वं सुस्थिरम् । भयं च न्याय- भवति, अथवा यष्टिहस्तविषयं तात्पर्यं पांशुरपादः सम्यग् ग्रहीस्तत्र तत्र शास्त्र-लोकयोरुभयोर्ग्रहणदर्शनेनैव सिद्ध:, तथाहि । ष्यतीति कैयटायभिप्रायः । अत्र केचित्--" उभयगतिस्तस्य भव* कृत्रिमा कृत्रिमयोः ०* इति न्याये सत्यपि यच्छास्त्रे वचि- तीति प्रकथनानन्तरं यष्टिहस्तविषयं तात्पर्यं ग्रहीष्यतीत्युक्तिर्म 15 दुभयस्य ग्रहणं दृश्यते, लोकेऽपि क्वचित् कृत्रिमस्य क्वचिद- सम्यक्, किन्तु भयप्रकारकमेव ज्ञानं भाष्यकार आह- साधीय कृत्रिमस्य कचिचोभयोर्ग्रहणं दृश्यते, तेनास्य न्यायस्य सिद्धिइति, साधीयः - अध्यापयिष्यतीति वाक्यशेषज्ञानात् तात्पर्य 55 रिति । पूर्वन्यायस्यानेन बाधितत्वात् प्रकरणादिवशात् सर्वथा साधीयो ग्रहीष्यति, अथवा यष्टिहस्तविषयं तात्पर्य ग्रहीष्यति” इत्यकार्यं निर्वहति । अस्यापि च क्वाचित्कत्वं क्वचिदिति पदेनैवोच्यते, श्रमाहुः । तथा च यथा प्रकरणात् कृत्रिमस्यैव ज्ञानं तथा क्वचितथा च क्वचित् केवलस्याकृत्रिमस्यापि ग्रहणं भवति, यथा- दर्थात् प्रकरणाचोभयस्यापि ज्ञानं लोकसिद्धमेवेति भाष्याशयः । 20 “शिरोऽधसः पढ़े समासैक्ये” [२. ३.४. ] इत्यत्र कृत्रिमं अग्रेऽपि पूर्वपक्षिणा- 'यत्रार्थः प्रकरणं च भवति तत्र केवलं कृत्रि विभक्त्यन्तं पदं विहाय स्वरूपस्यैव ग्रहणे- शिरस्पदम्, अधमस्यैव ग्रहणं स्याद् यथा लोके' इत्याक्षिप्ते 'भाष्यकार आह- "न 60 स्पदमित्यादि सिच्यति ॥ २४ ॥ यथालोके तथा व्याकरणे, उभयगतिः पुनरिह भवति" इति । शास्त्रीयसंज्ञाशब्दो हि तन्नाम्ना लोकेऽप्रसिद्धस्यापि पदार्थस्य ग्रहणाय प्रयुज्यते, न तु लोकप्रसिद्धतदर्थनिरासाय संज्ञाकरणस्याधिकार्थप्रतिपत्त्यर्थत्वादित्युभयोर्ग्रहणं भवतीति
|
भाष्याशयमाह
५१
*क्वचिदुभयगतिः || २४ ॥
त०—प्रकरणस्याभिधानियामकत्वाश्रयणेन हि पूर्वन्यायः 25 सिद्ध इत्यावेदितं तस्य न्यायस्य व्याख्यावसरे । तथा च यत्र प्रकरणेन कृत्रिमस्याकृत्रिमस्य वा ग्रहणमिति न निश्चेतुं शक्यते, अस्ति चोभयोपस्थितिः, तत्रोभयोरेव ग्रहणम् अत्र चाप्रकरण प्रति तदुच्चारणं तत्र केवलं कृत्रिमस्यैव ग्रहणमिति प्रतिपादितं “बहु-गण-वतु-डति-संख्या” [ पा० सू० १.१.२३.] इति 30 सूत्रे महाभाष्ये लौकिकदृष्टान्तेन । तथा हि- [ पूर्वन्यायानुसारं दोषं प्रदर्य ] नैष दोषः, अर्थात् प्रकरणाद् वा लोके कृत्रिमाऽकृत्रिमयोः कृत्रिमे सम्प्रत्ययो भवति । अर्थो वाऽस्यैवंसंज्ञकेन भवति, प्रकृतं वा तत्र भवति - इदमेवंसंज्ञकेन कर्तव्यमिति । आत- सि० - प्रमाणान्तरेण प्राप्तमेवार्थ यदि केनचिद् वचनेन वार्थात् प्रकरणाद्वा । अङ्ग हि भवान् ग्राम्यं पांशुरपादम- विदधाति शास्त्रकृत् तर्हि तस्य वैयर्थ्यशङ्कायां न्यायोऽयं पठितः । 35 प्रकरणज्ञमागतं ब्रवीतु - गोपालकमानय कटजकमानयेति, उभय- तथा च प्रमाणान्तरप्राप्तार्थविधायकं वचनं नियमार्थं भवतीति गतिस्तस्य भवति । साधीयो वा यष्टिहस्तं गमयिष्यति ।" इति । न्यायार्थः । यथा दण्डीत्यादौ दीर्घार्थम् " इन - हन्- पूषा ० ' अयमाशयः---लोके कृत्रिमग्रहणे न कृत्रिमत्वं कारणम्, किन्तु [ १. ४. ८७.] इति वचनम्, तथाहि - सामान्यतो घुटि 75 अर्थः प्रकरणं वा, अर्थः -सामर्थ्यम्, यथा- गोपालकमानय । दीर्घविधायकेन “नि दीर्घः” [ १. ४. ८५.] इत्यनेनैव माणवकमध्यापयिष्यतीति यष्टिहस्तस्य [ गवां पालकस्य ] अध्या- | शि-स्योरपि दीर्घो भविष्यत्येवेति विशिष्य शि-स्योः परतोऽनेन
सिद्धे सत्यारम्भो नियमार्थः ॥ २५ ॥ ३०
।
कैयटः । नागेशोपाध्यायस्तु - " व्याख्यातृपरम्परावगतवक्तृतात्प- 65 यनुपपत्त्या प्रकरणाद्यनादरेणोभयगतिरिति भाष्यार्थ इत्यन्ये" इत्याह । एवं च क्कोभयगतिः ? क्वाकृन्निमस्यैव ? क कृत्रिम स्यैवेत्यर्थे लक्ष्यानुसारि व्याख्यानमेव शरणम्, न केवलन्यायानुसारमेव व्यवस्था संभविनी, उभयोर्न्याययोर स्थिरत्वात् ॥ २४ ॥