Nyayasamucchaya

Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad

Page 72

न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः ।
["इन्-हन्" इत्यादिना सूत्रेण] दीर्घविधानं व्यर्थं सत् इना- "इन्-हन्०" [१. ४.८७.1 इत्यादिशास्त्राणां शिस्योरन्यत्र दीनां शि-स्योरेव दीघी नान्यधुटीति नियमयति, तेन दण्डिना- दीर्घाभाव एव तात्पर्यम् । “अहोऽ" [५. १. ९१.] इत्या- 40 वित्यादौ दीपो न भवति । अयं च न्यायः पुनर्वचनेनैव दिषट्सूच्या बृहद्वृत्तौ लिहादिप्रपञ्चार्थत्वस्योक्त्या चास्य न्यायस्याविज्ञाप्यते, एतदभावे हि "इन् ०" इत्येवमादिसूत्राणां विधित्व- स्थिरत्वमुक्तं वृत्तौ, तत्र यद्यपि न लिहादिषु पाठः पूर्वकृतोऽस्ति 5 मेव स्वीकर्तव्यं स्यात् । तथा च सति तेषां वैययं स्पष्टमेव, | येन सिद्धे सत्यारम्भत्वमेषां स्यात्, लिहादिषु तथा पठित्वैतेषां एतत्साध्यरूपाणां"नि दीर्घः"१.४.८५.] इत्यनेनैव सिद्धे- तथात्वापादने च न कश्चिद् विशेषः, सूत्रैरप्राप्तांशपरिपूरणायैव रुक्तत्वात् । क्वचिच सिद्धे सत्यप्यारभ्यमाणो विधिनियमार्थों न गणेषु विशिष्टो विधिर्गणसत्रैरारभ्यते.सति च सूत्रैः प्राप्तौ तदा-45 भवति न्यायस्यास्थिरत्वात् , यथा “लिहादिभ्यः" [५. १.५०] | रम्भस्यैव प्रत्याख्येयत्वम्, तथा च यथास्थितलिहादिपाठे इति सूत्रेण लिहादिभ्य आकृतिगणेभ्योऽच विधीयते, तत्रैव गणे नास्त्येषां नियमत्वसंभावनेति प्रपश्चार्थत्वमुक्तमिति नैतावतास्य 10 कर्मोपपदेभ्योऽहादिभ्योऽपि भवतीति पाठेनैव पूजाही' इत्यादि- न्यायस्यास्थिरत्वं कल्पयितुं शक्यं, तथापि प्राचां रीत्या तथोसिद्धौ "मोऽच्" [५.१.९१.] इत्यादिसूत्राणि वृथैवा- लेख आहतो वृत्ताविति विज्ञेयम् ॥ २५ ॥ रभ्यन्त इति नियमार्थानि स्युः, न च नियमः सम्भाव्यते, तथाहि-कोदशो नियमः स्यात् ? कर्मोपपदेभ्यो लिहादिभ्योऽजेव ___*धातोः स्वरूपग्रहणे तत्प्रत्यये 50 नाणिनि चेत् ! अस्यार्थस्य लिहादिपाठेनैव सिद्धः, कर्मोप
कार्यविज्ञानम् ॥२६॥ 15 पदेभ्योऽच् चेलिहादिभ्य एवेति चेत् ? तदपि न-अन्येभ्योऽचः
सि०-धातोः स्वरूपस्य ग्रहणं यस्मिन् स विधिः स्वरूपप्रमाणान्तरेणाप्राप्तरिति न प्रत्ययनियमो नापि प्रकृतिनियमः ।
ग्रहणस्तस्मिन् । यद्यपि धातोरित्यस्य स्वरूपेण सम्बन्धः, संभाव्यत इति लिहादिप्रपश्चार्थत्वमेवैयां सूत्राणामित्यास्थेय- ।
स्वरूपस्य च ग्रहणेनेति स्वरूपशब्दस्य धातुना साकाहत्वात् 55 मिति ॥ २५॥
साकाङ्कमसमर्थवदिति न्यायेनासामर्थ्यादिह समासोन प्राप्नोति, ___ *सिद्ध सत्यारम्भो नियमार्थः* ॥ २५॥ । तथापि 20 त०-यद्यपि विधिरत्यन्तमप्राप्तौ. नियमः पाक्षिके सति ।। "सम्बन्धिशब्दः सापेक्षो नित्यं सर्वः समस्यते । तत्र चान्यत्र च प्राप्तौ परिसंख्येति गीयते ॥" ।
वाक्यवत् सा न्यपेक्षा हि वृत्तावपि न हीयते ॥ इति मीमांसकरीत्या पाक्षिक्यां प्राप्तौ सत्यामेव नियमः, न । समुदायेन सम्बन्धो येषां गुरुकुलादिना ।
60 तु सर्वथा प्राप्ती [ तत्र चान्यत्र च प्राप्तौ ] । “नि दीर्घः" [१..
___ संस्पृश्यावयवांस्ते तु युज्यन्ते तद्वता सह ॥" ४. ८५.] इत्यनेन च शि-स्योरन्यत्र च प्राप्तिरेख, न तु पाक्षिकी इति हरिकथितरीत्या सापेक्षत्वेऽपि समासः कृत इत्यवधे25 प्राप्तिः, पाक्षिकी प्राप्तिर्हि विकल्पस्थाने भवति । यथा--'ग्रीहीन- यम् । प्रकृतहरिकारिकार्थस्तु-सर्वः, नित्यं सापेक्षः, सम्बन्धि
वहन्ति' इति, अत्र हि यागीयचरुनिष्पादनार्थ वीहीणामवघातो ! शब्दः समस्यते, हि-यतः, सा व्यपेक्षा वाक्यवद् वृत्तावपिन विधीयते, अवघातश्च निस्तुषीकरणार्थ एव. शक्यते च निस्तषी- ! हीयते । अयमाशयः-सर्वे सम्बन्धिशब्दाः-ये कमपि सम्बन्ध 65 करणमुपायान्तरेण नख विदलनादिनाऽपि । तथा च चहनिष्पा- | प्रवृत्ति निमित्तीकृत्य स्वार्थमभिदधति ते शब्दाः सम्बन्धिशब्दा दनार्थे निस्तुषीकरणायावघातस्य न नियता प्राधिरपि तु पाक्षिकी । उच्यन्ते, ते च नियतमेव स्वसम्बन्धिपदार्थान्तरमाकाअन्त्येव,
हाविध्यभावेद कटाटिपायान्तरेणापि तकरणयसवान यथाऽत्र स्वरूपशब्दः स्वसम्बन्धिनं धातुमाकाङ्क्षति,-तथा च इत्यनेन विधिना नियम्यते-अवधातेनैव व्रीहीन् निस्तुषीकुर्या- ते नित्यं साकाङ्क्षा इति तेषां वाक्य इव वृत्तावपि सामर्थ्य दिति । तथा च नात्र मीमांसकपरिभाषितो नियमः, किन्तु परि- तिष्ठत्येवेति समासो भवति । तथा च *सापेक्षमसमर्थवत्* 70 संख्याविधेरेवान शास्त्रे नियमपदेन व्यवहारः, तदुक्तं नागेशेन
इत्यत्र नित्यसापेक्षातिरिक्तत्वं निवेशनीयमिति ॥
तत्रोदाहरणरूपेण द्वितीयकारिकामाह-समुदायेनेति-'येषां पस्पशाहिके महाभाष्यव्याख्यायाम्-"नन्यस्य परिसंख्यात्वात्
गुरुकुलादीनां समुदायेन सम्बन्धः, ते, अवयवान- गुर्वादीन् , 35 कथं नियमत्वेन व्यवहारः, अस्ति च नियम-परिसंख्ययोर्भेदः.
संस्पृश्य-तैः पूर्वसम्बन्ध्य, तद्वता अवयविना समुदायेन पाक्षिकाप्राप्तिकाप्राप्तांशपरिपूरणफलो नियमः, अन्यनिवृत्तिफला
गुरुकुलादिना, युज्यन्ते-सम्बन्ध्यते' इत्यन्वयः । अयमाशयः-75 च परिसंख्येति चेत् ?, न-नियमेऽप्यप्राप्तांशपरिपूरणफलबोधन- देवदत्तस्य गुरुकुलमित्यादौ देवदत्तस्य गुरुणा गुरोश्च कुलेन द्वाराऽऽर्थान्यनिवृत्तः सत्त्वेनाभेदमाश्रित्योक्तेः" इति । तथा च । सम्बन्धः, गुरुशब्दो हि निरूपकत्वेन देवदत्तादिपदार्थ नित्यमा