Nyayasamucchaya

Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad

Page 82

45
न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः । am
marAmrumorrumawwarKore गां चानयेत्यत्र भिक्षार्थ गच्छता प्रधानभूतया भिक्षया सह तदर्थ विशेषवचनाश्रयणमावश्यकम् । नकारादेशस्य गौणत्वेन 40 गवानयनस्यापि विधानम् , अन्वाचयविषयीक्रियमाणश्चान्बा- विधानमेव हि न्यायज्ञापकमित्युच्यते; न्यायार्थश्च गौणत्वादेव चीयमानः, तस्य निवृत्ती-स्वभावतोऽभवने सति, प्रधानस्य- सिद्ध इति किं ज्ञापनेन, अत एव पाणिनीये नये नायं न्यायो तेन सह प्राधान्येन शिष्टस्य, न अपाय:-निवृत्तिरिति न्यायार्थः। दृश्यते इति ॥ ३१ ॥ 5 अन 'अपाय' इति पदं पूर्वन्यायादनुवर्त्य व्याख्येयम् , उक्तं चन्यायानामाचार्येण सहपठितत्वेन परस्परसम्बन्ध इति । एतदु
*निरनुबन्धग्रहणे न सानुदाहरणम्-'बुद्धीः धेनूः' इत्यादि, अत्र पुंस्त्वाभावात् "शसो
बन्धकस्य* ॥ ३२ ॥ ऽता." [१.४.५.] इत्यनेन शसः सस्य नत्वाभावेऽपि! सिक-निरनयन्धकस्य-निर्गतोऽनुबन्धो यस्मात् तस्य,
प्राधान्येन शिष्टो दीर्घः स्यादेव । अस्य ज्ञापकं तु “शसोऽता ग्रहणे--सूत्रे समुच्चारणे सति, सानुबन्धकस्य-अनुबन्धेन 10 सच नः"[१.४. ५९.] इति सूत्रेण नस्वविधेन्वाचया
सहितस्य, न, ग्रहणमिति पदमर्यादाक्षिप्यते, पूर्वत्र ग्रहणपदधैन चकारेण विधानमेव, अन्याचयेन विधानस्य चैतदेव फलं साहचर्यात । "कार्य स्यादितीहोत्तरन च शेषः' इति च प्राचा यत्-क्वचित प्रधानस्यैव विधानेऽपि विधेश्चारितामिति, तच्च- लेख आर्थिकः, ग्रहणाभावे हि कार्याभावः सुतरामेव सिद्धः 150 तन्यायसत्त्वे एव संगतं स्यादिति ॥ ३१ ॥
कश्चित् प्रत्ययादिनिरनुबन्धः क्वचिदन्यत्र सानुबन्धश्च दृश्यते,
तत्र विधिप्रदेशेषु कथं व्यवस्थेति संशये, अनुबन्धस्य लक्ष्येऽवि. *नान्वाचीयमाननि नेवृत्तौ प्रधानस्य:॥३१॥
| द्यमानत्वेनोभयोरैकरूप्यादुभयोरेव ग्रहणमिति पूर्वपक्षे च प्राप्ते15 त०--अन्वाचयेन विधानं हि तस्यानुषङ्गिकत्वं द्योतयति।
यात ।। ऽयं न्यायो निर्णयति यत्-निरनुबन्धकस्यैव ग्रहणमिति, युक्त तथा च न तत्र मुख्यतया विधानस्यावश्यकत्वं भवति, यथा चैतत शास्त्रे, उभयविधरूपदर्शनालक्ष्ये तददर्शनेऽप्यवश्य-55 भिक्षामट गां चानयेति नियुक्तो बटुर्यदि भिक्षार्थमटन् गां पश्यति ।
मन्यतरस्मिन् परिहरणीये सति, विनिगमकान्तराभावाच्छास्त्रे शक्नोति चानुषङ्गिकत्वेन तामानेतुं तानयति, अन्यथा नान
। श्रूयमाणं रूपवैलक्षण्यमेव विनिगमकं स्वीकार्यमिति । तथा च यति, न च तावताऽसावकृतकार्य इत्याख्यायते, प्राधान्येनोक्तस्य
| "येऽवणे' [३. २. १००.] इति सूत्रे "तस्मै हिते" 20 भिक्षाटनस्य सम्पादितत्त्वात् ; तथेहापि “शसोऽता सश्च नः
[७.१.३५.] इति विहिते निरनुबन्ध एव यप्रत्यये नसादेशो पुंसि"|१.४.५९.] इति सूत्रेण प्राधान्येन दीर्घ एव विधेयः,
भवति, न तु सानुबन्ध ज्यादिरूपे, तथा च नासिकायै हितं 60 नकारादेशश्च सति पुंस्त्वे विधेयोऽसति च न विधेय इति न
। नस्यमिति भवति, न तु नासिका यत्रास्तीत्यर्थे "सुपन्धादेयः" नियतो व्याप्यत्वात् , व्याप्यनिवृत्तौ हि न व्यापकनिवृत्तिः, अयो-',
[६.२. ८४.] इति विहितञ्यप्रत्ययान्ते नासिक्यमित्यत्र । गोलके वहिव्याप्यस्य धूमस्य निवृत्तावपि व्यापकस्य वहेरनिवृत्तः।'
। अत्र च ज्ञापकं-"न यि तद्धिते" [ २. १. ६५, ] इत्यत्र 25 तथा च न्यायसिद्ध एवायमर्थ इति नात्र ज्ञापकापेक्षा, यत् तु
[उ : व्यञ्जनमात्र निर्देशः, तथा हि-तत्र निरनुबन्ध-सानुबन्धयोज्ञापकमुपन्यस्तं तद् दादाय । वस्तुतस्तु-अत्रान्बाचयेन नकार-।
रुभयोरेव ग्रहणं स्यादित्येतदर्थमेव व्यञ्जनमानं निर्दिश्यते, 65 विधानमिति न प्रामाणिकं, तथा सति च तस्यैच्छिकत्वापत्तेः, न
। अन्यथा य्कारमात्रस्य कस्यापि प्रत्ययस्याभावादेव तथा निर्देच तथेष्टमिति नेतेन न्यायेन 'धेनूः, मतीः' इत्यादौ दीर्घः साध
शोऽसङ्गतः स्यात् , तथा च व्यञ्जनमात्र निर्देशन सूचयत्यायितुं शक्यः, किन्तु सूत्रस्य यादशे प्रवृत्तिस्तावदंशे प्रवर्तते,
चार्यः यदिह यकारादित्वमानं विवक्षितमिति तथाभूतो निर30 याक्तोंऽशस्य तु प्रवृत्तर्निमित्तमेव नास्ति, तस्य प्रवृत्तिः कथं ।
नुबन्धः सानुबन्धो वा प्रत्यय इह गृह्यते । अकारसहिततयोस्यात् । किञ्चान सूत्रे [ “शसोऽता सश्च नः पुंसि” इत्यत्र ]
पादाने कृते तु तादृशनिरनुबन्धयप्रत्ययस्य सम्भवात् सानु-70 वाक्यार्थद्वयम्-शसोऽता सह पूर्वसमानस्य दीर्घः स्यादित्येकं वा
बन्धस्य यस्य ग्रहणमेतन्यायविरोधात् कतुं न शक्यत इत्येतक्यम्, पुंसि च शसः सस्य नत्वं स्यादिति द्वितीयम्, तत्र प्रथ
न्यायाशङ्कया कृतो व्यञ्जनमात्रनिर्देश एतन्यायज्ञापक इति । मस्य वाक्यस्य प्राधान्यात् तत्सत्व एव नत्वं प्रवर्तत इति 'एतान् ,
यद्यपि 'ये' इति निर्देशे लाघवं नास्ति, 'यि' इत्येतस्य सार्ध35 गाः पश्य' इत्यादौ न प्रवर्त्तते, प्रथमवाक्याप्रवृत्तेः; धेनूरित्यादौ ।
मात्रिकत्वात् 'ये' इति निर्देशस्य च सार्धद्विमात्रिकत्वादिति च प्रथमस्य वाक्यस्य प्रवृत्तावपि निमित्ताभावादेव द्वितीयं न लाघवादेव 'यि' इति निर्देशः कृत इति कथयितुं शक्यत इति ? प्रवर्तत इति समुच्चीयमानत्वेऽपि दोषाभावः । यदि चान्वाचीय- न तस्य ज्ञापकत्वं संभवति, कथञ्चिदसाङ्गत्ये सत्येव ज्ञापमानत्वमेव नकारादेशस्याभिमतं तर्हि तु तस्यानुषङ्गिकत्वेनैव कत्वस्य दृष्टत्वात् , तथापि 'ये इति ब्याप्यनिर्देशमपहाय दुर्बलत्वं बोधितमेवेति न तनिवृत्ती प्रधानस्य निवृत्तिरिति न : व्यापकत्वेन 'यि' इति निर्देशः सर्वसङ्ग्रहार्थः, सत्येवास्मिन्