Book Title: Nyayasamucchaya
Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad

View full book text
Previous | Next

Page 88
________________ न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः । [प्रथमोल्लासे न्यायः ३५ ] शास्त्रत्वाभावात्" इत्याहुः, तन्न-अनुस्वार-विसर्जनीयादीनामप्य- ! निर्देश एव, अन्यथा ऋगादीनामप्पर्यान्तानां द्वन्द्वे समासान्तनेकवर्णबोधकयोध्यत्वेन सर्वादेशतापत्तेः, शब्दमर्यादा विहाय | प्रवृत्त्या "ऋक्-पू:-पथ्यपात्" इति निर्देशः समुचितः स्यात्, खेच्छयाऽर्थकरणे सौत्राक्षराणि खण्डयित्वाऽन्यथा तेषां नामा- | अतश्च समासान्तविधायकसूत्र एवं समासान्ताकरणमाचार्यादिकरणेऽतिप्रसङ्गाच्च । तस्मादिदमत्रावधेयम्-स्वरूपबोधकस्थले । णामिममाशयं ज्ञापयति यत्-समासान्तविधिलक्ष्यानुसारीति 5 स एवायमिति प्रत्यभिज्ञया बोभ्य-बोधकयोरभेद इत्युपेयते, तथा 'क्वचिन्नापि भवतीति ॥ 45 च स एवायमीकाराद्यादेशो यो बोधके 'ईच्' इत्याद्याकारक आगमो यथा-पट्टा पटिता' इत्यादौ सेटः पटेनित्यमेवेद्धआसीदिति प्रतीत्याऽनेकवर्णत्वमप्यस्यैव धर्म इत्यस्यावश्यमेव चित इति विकल्प्य विहितोऽस्यागमस्यानित्यत्वं विनाऽनुपपन्नः । मन्तव्यतया भवत्यनेकवर्णत्वधर्मवानीजादेश इति स्यादेवाभेदः । तथा च क्वचिदनिटोऽपि वेट्वं दृश्यते, यथा-पक्ता, पचिता, निर्देशं विनापि सर्वस्य 'प्या'शब्दस्य स्थाने इति स निर्देशो व्यर्थः आस्कन्तव्यमास्कान्दितव्यमिति । अत्र च पचि-स्कन्दी उभा10 सन् ज्ञापयितुं शक्नोति न्यायांशमिममिति । शापिते चास्मिन् वप्यनुस्वारेताविति पक्षेऽपीटा न भाव्यं, दृश्यते च क्वचिदिद- 50 न्यायांशेऽनुबन्धस्यानेकवर्णघटकवर्णपदेनाग्रहणादू बोधकावस्था सहितः प्रयोगोऽपीत्यागमविधेरन्यथापि भवनरूपमनित्यत्वं यामप्यनेकवर्णत्वस्येजादेशेऽभावेन सर्वादेशार्थमभेदनिर्देशस्य चा- ! विनाऽसम्भवि। तथा धावेरूदित्वात् क्तयोर्वेदत्वेऽपि गतौरिताथ्यम् । तथा च वर्णविशिष्टत्वमनेकवर्णत्वमिति फलति । नित्यमिट-घावितः, धावितवानितिः शड्यर्थे त नेट-धोतः, वर्णश्चानुबन्धभिन्नो गृह्यते, वैशिष्टयं च स्वघटितत्वम् , खेतरो धौतवानिति। तथा जभेस्तिवि "जभः स्वरे" [४. ४. १०..] 15 योऽनुबन्धभिन्नो वर्णस्तद्धटितत्वमित्युभयसम्बन्धेन, इजादिपदेषु । इति नागमे-जम्भतीति भवति, जाभीतीति यङ्लुगन्ते च 05 द्वितीयसम्बन्धाभावात् तस्यानेकवणेत्वाभावः। तथा चाभद-नागमोन भवति. आगमस्यानित्यत्वादेवी एवं कमेणिडन्तस्य निर्देशं विना तस्य सर्वादेशत्वासंभव इति सर्वादेशत्वार्थमभेदनिर्दे- आने परेमागमे कामयमान इति भवति, तस्यैवानित्यत्वाश्रयणे सो शस्य चारितार्थ्यमिति ॥ ३४ ॥ च-कामयान इति मागमरहितोऽपि प्रयोगो भवति । एतदनि*समासान्ता-ऽऽगम-संज्ञा-ज्ञापक- त्यत्वसूचकं च इडायागमानामनित्यत्वेन लक्ष्येषु प्रयुक्तत्वेऽपि 20 गण-ननिर्दिष्टान्यनित्यानि* ॥ ३५॥ तदर्थ यत्नाकरणमेव, तथा हि-पट्टा पटितेत्यादौ विकल्पेनेडा-60 . । गमादि प्रयुक्तम्, न च तदर्थ कोऽपि यत्नः शास्त्रे कृतः, तथा सि०-समासस्य अन्तः-समासान्तः, समासचरमावयच चैतझ्यायांशमवलम्ब्यैव तथाप्रयोगाः सम्पादनीया इति शास्त्रतया विधीयमानः 'अत्' इत्यादिः। आगमः-कमपि वर्ण पदं कृतामाशयः प्रतीयते । अन्यत्रापि यत्र वचनानित्यत्वार्थ यत्नो वोद्दिश्य तत्समीपे विधीयमानो मागमादिः । संज्ञया निर्दिष्टं न कृतस्तत्र तथालक्ष्यदर्शनेनैव तादृशार्थज्ञापनमुन्नेयम् ॥ संज्ञानिर्दिष्टम् , संज्ञां निर्दिश्य विधीयमानं कार्यम् । ज्ञापन 25 स्वरूपबोधकेन सौत्रनिर्देशादिना गणपाठादिना च निर्दिष्टं __ संज्ञानिर्दिष्टं यथा-"धातोरनेकस्वराद्" [३. ४. ४६.]65 ज्ञापकनिर्दिष्टम् । नजा समस्तेनासमस्तेन वा निर्दिष्टं कार्य- हात सूत्रण पराक्षा र - इति सूत्रेण परोक्षां संज्ञां निर्दिश्य आम् विहितः, सच मनिर्दिष्टम् । एतानि अनित्यानि-न नियतानि लक्ष्यानुरोधात् चकासामासेत्यादौ नित्यमेव प्रवर्तते, दरिद्राञ्चकारेत्यादी क्वचिनापि भवन्ति, क्वचिदन्यथा च भवन्तीति भावः । सर्व चानित्यत्वेन विकल्प्य प्रवर्तते, अत एव ददरिद्रावित्यपि रूपं वाक्यं सावधारणमिति बिनापि नित्यमिति कथनेनैषां नित्यत्वे : भवात, तच्च सज्ञानाद भवति, तच्च संज्ञानिर्दिष्टस्यानित्यत्वं विनाऽसम्भवि । एतर्दश30 प्राप्तेऽनिष्टस्थलेऽप्रवृत्यर्थमयं न्यायः स्वीक्रियते। अनित्यत्व- ज्ञापक तु "आता ण ज्ञापकं तु "आतो गव औः" [४. २. १२०.] इत्यत्र 70 कथनेनैव यथाप्रयोगदर्शनं कचिन्न भवन्तीति सिद्धे “यथा ओकारविधानेऽपि पपावित्यादिसिद्धाचौकारविधानमेव, तद्धि प्रयोगदर्शनं कचिदिति शेषः" इति ग्रन्थेन वाक्यपूरणं प्राचा दरिद्राधातोः परोक्षायां णवि "अशित्यस्सन्-णकच्-णकानटि" मनावश्यकम् , कचिन्न भवन्तीत्येव धनित्यत्वमेषामिति प्रथक [४. ३. ७७.] इत्याकारलोपे दरीद्रावित्यस्य सिद्ध्यर्थ विधीक्वचिदिति पूरणं व्यर्थमेव ॥ । यते, अन्यथा तत्र 'ददरिद्रो' इति रूपं स्यात् । यदि च 35 तत्र समासान्तो यथा-ब्रय मापो यत्रेत्यर्थे बहुवी हिसमासे | "धातोरनेकस्वराद्” [३. ४. ४६. ] इति विहित आम् 75 "ऋक्-पू: पथ्यपोऽत्" [७. ३. ७६.] इत्यति कृते 'बहुपं | नित्यः स्यात् तर्हि दरिद्रातर्णव आमादेशे ददरिद्रावित्यस्यासरः' इति भवति, क्वचिच्च 'बह्वाम्पि बहुम्पि वा सरांसि संभवेन तदर्थमौकारविधानं व्यर्थमेव स्यात्, कृतं चौकारइत्यपि समासान्तरहितः प्रयोगः समुपलभ्यसे, स च समा- विधानं स्वसार्थक्यविधायकमेतन्यायांशं ज्ञापयति, ज्ञापिते । सान्तविधेरनित्यत्वेनैव साधुः स्यात् । एतद्विषयज्ञापकश्व-"-। तस्मिन्नामोऽभवनेन 'ददरिद्रौ' इत्यत्र औकारभवणार्थमौकार40 पू:-पथ्यपोऽत्" [७. ३. ७६.] इति सूत्रे 'पथ्यपः' इति । विधानस्य चारितायं भवति । 80

Loading...

Page Navigation
1 ... 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159 160 161 162 163 164 165 166 167 168 169 170 171 172 173 174 175 176 177 178 179 180 181 182 183 184 185 186 187 188 189 190 191 192 193 194 195 196 197 198 199 200 201 202 203 204 205 206