Nyayasamucchaya

Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad

Page 63

न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः ।
४३
लभ्यत एवेति न भाष्यव्याख्यानेन तदनुवृत्तिः कल्पनीया" इत्याहुः । नश्चरणाः कठादयः; प्रमाणान्तरप्रतिपन्नार्थस्य शब्देन सङ्कीर्तन
परं स्वमते त्वेवं न सम्भवति बहिष्वपदस्यापि तत्रासत्त्वादिति न्याययोरिह पाठकृतमेव पूर्वपरत्वमाश्रित्यानुवृत्तिः साधनीयैव गत्यन्तराभावात् । न्यायार्थे च जातस्य बहिरङ्गस्येत्युक्त्या 5 समकालप्राप्तिकस्य बहिरङ्गस्य पूर्वन्यायेनासिद्धत्वं भवत्येव, अन्यथा 'अयजे + इन्द्रम्' इत्यादौ 'अयज + इ + इन्द्रम्' इति स्थितौ समकालप्राप्तिकस्य बहिरङ्गस्य समानदीर्घत्वस्याऽपि स्वरानन्तर्यनिमित्तककार्यत्वादसिद्धत्वाभावे शब्दपर विप्रतिषेधेन समानदीर्घे कृते तन्न सिद्ध्येत् । किञ्च समकालप्राप्तिकस्यापि 10 बहिरङ्गस्यानेनासिद्धत्वाभावबोधने “ओमाङि” [१.२.१८ ] इति सूत्रे आडूग्रहणस्य वैयर्थ्यमेव स्यात्, 'अञ्च + आ + ऊट' इति स्थितौ समान दीर्घस्यापि स्वरानन्तर्यनिमित्तकत्वादसिद्धत्वा भावे पूर्व दीर्घे ओवे च रूपसिद्धेः । 'स्वरानन्तयें' इति पदस्य 'स्वरयोरान्तयें' इति यद् व्याख्यानं कृतं तत् प्राचामनुरोधेन 15 वस्तुतस्तु-खरस्यान्यानन्तर्यमेवापेक्षितम्, तत्रान्यः स्वरो वा भवतु व्यञ्जनं वा, न तत्राग्रहः, तथा च सति लक्ष्ये क्वचिदन्यानन्तर्यनिमित्त केऽपि कार्येऽस्य न्यायस्य प्रवृत्तिरुपपादयितुं शक्यते । एतत्र्यायज्ञापकेन च पूर्वन्यायस्यानित्यतामेव ज्ञापयन्ति केचित् परन्तु तन्न शोभनम् - अननुगतानि यत्व कल्पनापेक्षया वचन20 ज्ञापनस्यैव साधीयस्त्वात् ; किञ्चैत्रं पूर्वन्यायस्यानित्यत्वकल्पनादेव सिद्धे *अन्तरङ्गानपि विधीन् बहिरङ्गो यप् बाधते इत्यादि - न्यायानामपि वैयर्थ्यप्रसङ्गादिति ॥ २१ ॥
।
मनुवादः, यज्ञकर्मणि संशितानुशंसनमित्येके, अनुकरणमित्य - 40 परे, अद्यतन्यां परभूतायां यो स्थेणौ तयोरनुकथने कर्तृत्वेन सम्बन्धिनो ये चरणास्तद्वाचिनां शब्दानां स्वैर्द्वन्द्वोऽनुवादविषये एक एकार्थो भवति" इति, यथा- उद्गात् कठकालापम्, प्रत्यष्टात् कठकौथुमम् एषामुदयप्रतिष्ठे कश्विदिहानुवदति, तत्र प्रतिष्ठोदयौ प्रति कठादीनां कर्तृत्वेन सम्बन्धित्वम्, सूत्रे 45 च चरणस्येति सम्बन्धसामान्यमुक्तम्, तथापि क्रियावाचकयोः स्थेणोः सम्बन्धित्वं कर्तृत्वादिना कारकेण भवतीति तत्र कारकचक्रप्रयोक्तृत्वेन कर्तुरेव सम्बन्धित्वेन ग्रहीतुमौचित्यं मुख्यत्वादिति तादृशव्याख्यानमेतन्नयाय सत्त्वमूलकमेव | कर्तृत्वेन सम्ब न्धित्वस्य ग्रहणाच करगत्वादिना सम्बन्धित्वे न भवति 50 समाहारद्वन्द्वः, यथा प्रत्यष्ठात् कठ-कलापाभ्यां कचिदित्यादौ । अत्रैतन्यायवलादेव कर्ताऽपि यत्र मुख्यस्तत्रैव समाहारो भवति, गौणत्वभाजा च कत्रो सम्बन्धे सत्यपि न भवति, यथा प्रत्यष्ठायि कठ- कालापाभ्याम्' इत्यादाविति । अत्र हि भावे प्रत्ययस्य विधानात् कठ - कालापयोः कर्तृत्वे सत्यपि भावस्यैव 55 प्राधान्येन, कर्तुस्तदनुयायित्वान्न प्राधान्यमिति केचिदाहुः, तन रोचयामहे, द्विधा न्यायव्यापाराभावात्, एकदा हि न्यायव्यापारेण कर्तृत्वेन सम्बन्धित्वमिति लब्धं पुनः कर्तुः प्राधान्यलाभार्थं न्यायप्रवर्तनाभावात् । किञ्च भावे प्रत्यये सति कर्तुरप्राधान्यमिति कुतः समायातम् ? कर्ता हि तादृश्याम - 60 वस्थायामपि कारकेषु प्रधानमेव क्रियां प्रत्यपि तस्य प्राधान्यमक्षतमेव केवलं भावार्थकप्रत्ययेन तदनभिधानात् कथं तस्य प्राधान्यं व्याहन्येत तथा च सति कर्मणि प्रत्ययेऽपि तत्प्राधान्यं न स्यात्, तत्रापि प्रत्ययेन कर्तुरनभिधानस्य सत्त्वात्, कर्त्रनुकूलसंख्याद्यभावोऽप्युभयत्र समान एच, तथा च यदीह 65 भावे प्रयोगः प्रसिद्धस्तर्हि प्रत्यष्टापि करुकौथुमेनेत्येव भवितव्यं विपरीतप्रयोगे प्रमाणाभावात् । लोकसिद्ध एवायं न्याय इति यद्यपि नास्त्यत्र ज्ञापकापेक्षा तथापि प्राचां रीत्या ज्ञापकमपि प्रदर्श्यते, तथा हि-“चरणस्य " [ ३. १. १३८. ] इति सूत्रे सम्बन्धविशेषानुल्लेख एव तत्र ज्ञापकः, कर्तृत्वेन सम्बन्ध 70 एवेहेष्ट इति जानतापि लक्ष्यैकचक्षुष्केणाचार्येण सम्बन्धविशेष
।
*गौण-मुख्ययोर्मुख्ये कार्य
सम्प्रत्ययः ॥ २२ ॥
25 सि० - गुणादागतो गौणः गुणादिति पञ्चमी हेतौ, आङ्पूर्वकगमधातोर्ज्ञानमर्थः, क्तप्रत्ययार्थो विषयताश्रयः, ज्ञानं चेहारो पात्मकं हेतुबोधकपदसान्निध्यात्, गुणपदं गुणज्ञानपरम्, तथा चगुणप्रतिसन्धान प्रयोज्यारोपीयविषयताश्रयोऽर्थः -- गौणोऽर्थः यथा गोशब्दस्य जाड्यादिगुणनिमित्तो वाहीकार्थः 'गौर्वाहीकः' 30 इत्यादौ, अप्रसिद्धश्च संज्ञादिरपि तद्गुणारोपादेव बुध्यते । मुखमित्र प्रधानत्वान्मुख्यः प्रथमः प्रधान इत्यर्थः । गौणे ह्यर्थे शब्दः प्रयुज्यमानो मुख्यार्थारोपेण प्रवर्तते, एवं चाप्रसिद्धत्वं गौण | निश्चायकस्य कर्त्रादिपदस्याप्रयोग एतन्यायस्य व्याकरणेऽपि लाक्षणिकत्वं चात्र गौणत्वम् । तथा च गौणमुख्ययोरर्थयोः : नियामकत्वमिति ज्ञापयतीत्यवगम्यते । किञ्चायं न्यायो न सम्भवतोर्मध्ये मुख्य एवार्थे कार्य सम्प्रत्ययः, मुख्यार्थबोधक एव नामसम्बन्धिनि कार्ये प्रवर्तते, किन्तूपात्तं विशिष्यार्थोपस्थापकं 35 शब्दे कार्यप्रवृत्तिरिति न्यायार्थः । एतन्यायोपष्टम्भादेव विशिष्टरूपं यत्र तादृशपदकार्ये एव प्रवर्तते, परिनिष्ठितस्य पदा- 75 "चरणस्यस्थेणोऽद्यतन्यामनुवादे” [ ३. १. १३८. ] इति सूत्रं न्तरसम्बन्धे हि गौणत्वप्रतीतिर्न स्वपरिनिष्ठितस्येति " धातोरिस्थेणोः कर्तुःश्चरणस्येत्यादिना व्याख्यातम्, तथाहि - " तत्रत्योऽयं वर्णोवर्णस्य०” [ २.१. ५०. ] इत्यादीनां यथा 'शिश्रियतुः, वृत्तिग्रन्थः --- " शाखाध्ययननिमित्तकव्यपदेशभाजो द्विजन्मा लुलुवतुः' इत्यादौ प्रवृत्तिस्तथैव 'नियो भुवौ' इत्यादौ क्किबन्त
!