Nyayasamucchaya

Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad

Page 62

४२
न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः ।
वाविति शक्यमिति शङ्का निरालम्बनैव, तथाsस्याः शङ्कायाः 'यतः स्थानिवद्भावेन स्थानिवत् कार्यमेव स्यात् न तु स्थानिवद्रूपम्, वत्करणस्यैतावन्मात्रार्थकत्वात्' इति समाधानमापे चिन्त्यमेव, स्थानिवद्भावेन स्थानिकार्याति देशे आदेशप्रयुक्तकार्यस्याभावात्, आदेशस्वरूपसच्चेऽपि तस्याकिञ्चित्करत्वात् । 45 अतिदिश्यमानधर्मविरुद्ध स्वाश्रयधर्मप्रयुक्त कार्याभावस्यातिदेशस्वभावसिद्धत्वात्' इत्येवमत्रत्यत्तह्रन्थः सर्वोऽपि काशकुशावलम्बनमिव प्रतीयते । अन्ते च 'स्थानिवद्भावपुंवद्भाव" इत्यादिन्यायेन नानिष्टार्थी शास्त्रप्रवृत्तिः इति न्यायेन वा यत् समाधानमुक्तं तत् कथञ्चित् स्वीकार्य स्यात् ; किन्त्वत्र सूत्रारम्भ- 50 सामर्थ्यादेव स्थानिवद्भावाभावस्योपपादयितुं शक्यत्वेन वृथागतिकगत्याश्रयणम् । अत एव परिभाषेन्दुशेखरे नागेशेन “पूर्वस्यास्चेस्वरे० " [ ४. १.३७. एतत्सूत्र स्थानीयस्य “अभ्यासस्यासवर्णे" [वा. सू. ६.४.७८.] इति सूत्रस्यारम्भसामर्थ्यादेवाभ्यासकार्ये [ द्वित्वे पूर्वस्य कार्ये ] तदुत्तरखण्ड- 55 स्वरादेशस्य न स्थानिवत्त्वमिति सामान्येनैव ज्ञापितम् ॥ २१ ॥
|
।
[ ७.४. ११०. ] इति परिभाषयोः सजातीयः पूर्वन्यायस्तथा तत्परिभाषयोर्निषेधरूपाया " न सन्धि०" [ ७. ४. १११] इति परिभाषायाः सजातीयोऽयं न्याय इति बोद्धव्यम् । वस्तुतस्तु 'इयेष' इत्यत्र स्वे स्वरे परे इयुवा देशविधान - 5 सामर्थ्यादेव तत्र नासिद्धत्वं न वा "स्वरस्य परे प्राविधौ” [ ७. ४. ११० ] इति स्थानिवद्भाव इति विनाऽपि न्यायं तत्र सिद्धिरिति 'बभूवुषा' इत्येव न्यायोदाहरणं विज्ञेयम् । यत्विह “स्थानिवद्भावमाशङ्क्य " स्वरस्य परे०" [ ७. ४. १०० ] इत्यत्र सप्तमीनिर्देशेन "सप्तम्या [ निर्दिष्टे ] पूर्वस्य" 10 [ ७. ४. १०५. ] इति परिभाषया अनन्तरपरनिमित्त एवादेशः स्थानिवत्, इह च णवा सह गुणस्थानिन इकारस्य व्यवहितत्यान स्थानिवद्भावः इति केचिदूचुः, तन्न युक्तम् - "लघोरु पान्त्यस्य” [४. ३. ४. ] इति सूत्रे समुपस्थितस्याक्तितीत्यस्य क्विद्भिन्नप्रत्ययवाचकस्य सप्तम्यन्तत्वेन तत्र च "सप्तम्या पूर्वस्य” 15 [ ७. ४. १०५. ] इत्यस्योपस्थितिरवश्यं स्वीकार्येति तद्विहितो गुणोsपि प्रत्ययानन्तरस्यैव भवति, किन्तु उपान्त्यस्य कदाचिदपि प्रत्ययान्तरत्वासम्भवेन येन नाव्यवधानं तेन व्यवहितेsपि भवति इति न्यायेनैकवर्णव्यवधानेऽपि प्रवृत्तिर्भवति, न तावता तस्य परनिमित्तकादेशाभावत्वम् । किञ्च "स्वरस्य 20 परे० " [ ७. ४. ११० ] इति सप्तम्या पूर्वस्य" [ ७. ४. १०५. ] इति चोभे अपि परिभाषे, परिभाषाणां च विधिसूत्राणि प्रति शेषतया गुणत्वम् गुणानां व न परस्परं सम्बन्धः, गुणानां च परार्थत्वादसम्बन्धः समत्वात् स्यादिति न्यायात्; युक्तं चैतत् यथा राजसेवकानां राजानं प्रत्येव सेव्यसेवकभावो 95 न परस्परं सेव्यसेवकभावः, तथा परिभाषासूत्राणामपि परस्परमुपकार्योपकारकभावाभावात् । इत्थं च “स्वरस्य परे०" [ ७. ४. ११०.] इत्यत्र “सप्तम्या [ निर्दिष्टे ०" ७. ४. १०५] इत्यस्योपस्थितिरसम्भविनी, तथा च नात्र तत्परिभाषाया उपस्थितिः । किञ्च 'अस्व' इत्यस्य नमा निर्दिष्टत्वेनानित्यत्वेन समा30 धानमपि न रमणीयम्, नजा निर्दिष्टस्यानित्यत्वे मानाभावात्, प्रत्युत निषेधाश्च बलीयांस इत्यस्यैव युक्तत्वात् किञ्च तथा सति ईषतुः, ईषुः' इत्यादावपि समानदीर्घं प्रबाध्येयादेश एव स्यात् : एवं भवतु वा स्थानिवद्भावस्तथापि स्वेऽपि परेऽत्रेयादेशो भविष्यतीत्यपि निर्युक्तिकमतिप्रसङ्गावहं च वचनम् । पर्जन्यब35 लक्षणप्रवृत्त्या समाधानमपि निरालम्बनमेव, तेन हि न्यायेन
निमित्तसद्भावे फलाभावेऽपि लक्षण प्रवृत्तिरित्यायाति, यथा पर्जन्यो जले स्थले वा फलमसमीक्ष्यैव जलं वर्षति तथैव फलाभावेऽपि लक्षणानां प्रवृत्तिरित्यत्रैव तत्तात्पर्यात् । एवं नत्रा निर्दिष्टस्यानित्यत्वेन पूर्वं समाधाय पश्चात् “न च स्थानि40 वद्भावेनादेशस्य स्थानिस्वरूपभवनादस्वस्व रास्थित्या कथमियु
*न स्वरानन्तर्ये* ॥ २१ ॥
त० - अत्र वृत्तौ पूर्वन्यायस्थपदयोः 'वहिरङ्गम्, अन्तरङ्गे' इत्यनयोरनुवृत्तिः सूचिता सा चावश्यक्येव । यद्यपि न्यायाना परस्परनिरपेक्षत्वं ज्ञापकसिद्धत्वेन भिन्नदेशस्थत्वं च तथा हि- 60 पूर्वन्याय: “न सन्धिडी ० " [ ७. ४. १११.] इति सूत्रस्थद्विग्रहणेन ज्ञापितः, अयं च "वृत्त्यन्तोऽस” [ १. १. २५.] इति निर्देशेनेति *यथोद्देशं संज्ञा - परिभाषम् इति पक्षेऽनयोबहुव्यवहितत्वमिति नानुवृत्तिः सम्भवति, तथाप्याचार्यैरुभयोन्यययोः सहैव पठिततयाऽव्यवहितत्वमिति तदभिसन्धा- 85 यैव पदानुवृत्तिः स्वीकृता । दृश्यते चैतन्यायस्थानीये * नाजानन्तर्ये बहिष्प्रकृप्तिः * इति न्याये नागेशादिनापि 'अन्त' रने' इति पदानुवृत्त्याश्रयणम् । तथा हि- तथ्यायव्याख्याने तेनोतम् " परिभाषार्थस्तु – अचोऽन्यानन्तर्यनिमित्त केऽन्तरङ्गे कर्तव्ये जातस्य बहिरङ्गस्य बहिष्ट्वप्रकृतिर्न, बहिष्पदेन बहिरङ्गम्, तस्य 70 Tata हरवं [तस्य ], तत्प्रयुक्तासिद्धत्वस्य न प्रकृतिःन प्राप्तिरिति । 'असिद्धं वहिरङ्गम्' [ अन्तरङ्गे ] इत्युक्त्वा नाजानन्तर्येः इति वक्ष्यामीति भाष्योत्त्या तत्रत्यस्य 'अन्तरङ्गे' इत्यस्यानुवृत्तिसूचनात् " इति । तथा च यथा तत्र नये भाष्योक्तिप्रामाण्यादनुवृत्तिः कल्प्यते तथा खमतेऽपि सहपाठसामर्थ्यात 75
साध्या । केचित्तु - "न्याययोर्ज्ञापकदेशस्थत्वस्यौचित्येनोभयोर्भिन्नदेशस्थतया तत्र परस्परमसामीप्यान्न पदानुवृत्तिसम्भवः । * नाजानन्तर्ये बहिष्टुप्रकृप्तिः इति न्याये च 'अन्तरङ्गे' इत्यतावन्मात्रमेवानुवर्तनीयं तच बहियपदार्थस्य नित्यसाकाङ्क्षत्वेन
सा