Nyayasamucchaya

Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad

Page 50

३०
न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः ।
*लक्षण-प्रतिपदोक्तयोः प्रतिपदोक्तस्यैव ग्रहणम् ॥ १५ ॥
सि०
">
त० – अत्र लक्षणशब्दोऽभ्रादित्वादप्रत्ययान्तः, लक्षणमस्त्यस्येति विवक्षितत्वात्; लक्षणया वा लक्षणपदं लाक्षणिकपरम्, तत्त्वं च लाघवात् प्रतिपदोक्तभिन्नत्वमेव, लक्षणशब्दस्य चिह्नसूत्रोभयार्थकत्वेनेह विवक्षितत्वात् तस्यानेकार्थकत्वेनानुगतलक्ष. णासंभवात्, प्रतिपदोक्तत्वस्य चानुगतत्वात् । तथा च यद विशेषणतया प्रतिपदोक्तत्वं विवक्षितं तद्विशिष्टत्वं प्रतिपदोक्तत्वम्, वैशिष्टयं च स्ववृत्त्यानुपूर्व्यवच्छिन्न विधेयताश्रयत्व - स्वार्थान्वय्य10 र्थंकपदवृत्त्यानुपूर्वीमत्पदप्रयोज्योद्देश्य तानि रूपितविधेयताश्रयत्वैत- | तद्विषये, दन्यतरसम्बन्धेन, पूर्वसम्बन्धो यत्र विधेयस्य विशेष्यत्वेन ग्रहणं | पदेन लिङ्गविशिष्टस्यापि लिङ्गबोधकप्रत्ययविशेषसम्बद्धतादृशस्थलपरः, द्वित्तीयश्च यत्र विधेयस्य विशेषणतया ग्रहणं स्यापि ग्रहणं बोधनं भवतीति न्यायार्थः । लिङ्गप्रत्ययकृत- 50 वैरूप्येन शब्दभेदालिङ्गविशेष बोधकत्वरूपार्थभेदाच्च सामातादृशस्थल परः । प्रथमस्य लक्ष्यं यथा- "नोऽप्रशानो० [१. | ३. ९.] इत्यत्र न-पदम्, तदर्थे एव प्रतिपदोक्तत्वस्य विवक्षि- न्येन विशेषेण वा निर्दिष्टस्य नाम्नस्तत्तल्लिङ्गविशेषबोधकप्रत्यय15 तत्वात् तेन नपदवृत्त्यानुपूर्व्यवच्छिन्नविधेयताश्रयत्वं यत्र स्यात्, विशिष्टस्य तस्य ग्रहणं न स्यादित्यप्राप्तस्य तद्ग्रहणस्य प्रापणार्थोऽयं यथा भवानित्यादौ नोन्त इति नशब्दमुच्चार्य विधीयमाने नकारे न्यायः अत्र च ज्ञापको “राजन् सखे: ०" [ ७. ३. १०६] इति तत्रैव प्रतिपदोक्तत्वं तस्य त्वन्तत्रेत्यत्र न । द्वितीयसम्बन्धस्य सूत्रस्थो नान्तनिर्देशः, सहि यत्रास्य नकारान्तमेव रूपं तत्रैव 55 लक्ष्यं च-“ऋते तृतीयासमासे” [ १.२.८ ] इत्यत्र तृतीयासमासान्तोsट् स्यादित्येवमर्थं कृतः, स च महती चासौ राज्ञीत्यर्थे समासपदम्, तथाहि तत्र तृतीयान्तमुद्दिश्य विहितः समास एव । महाराज्ञीत्यत्राट् मा भूदित्येवमर्थ एव । यदि चायं न्यायो न 20 गृह्यते, न तु यथाकथञ्चित् तृतीयान्तस्य विहितः समासः, तथा स्यात् तर्हि 'राज- सखेः ०" इति करणेऽपि राज्ञीशब्दस्य च - परमेण ऋतेनेति परिनिष्ठितविभक्त्या समासे परमत्र्त्तेनेत्यत्रार्न स्वरूपत एव राजशब्दत्वाभावेन प्रत्ययाप्राप्तौ तग्रहणं व्यर्थमेव भवति, तत्र समासपदान्वयितृतीयार्थकतृतीया पदवृत्त्यानुपूर्वीम- स्यादिति प्रकृतन्यायस्य सत्तां सूचयति, ज्ञापिते त्वस्मिन् 60 स्पद[तृतीयापद] प्रयोज्योद्देश्यतानिरूपित विधेयताश्रयत्वाभावात्, राजग्रहणे स्त्रीप्रत्ययविशिष्टस्य तस्या [राज्ञीत्यस्या ] ऽपि एवमन्यत्रापि यथायथं लक्षणं सङ्गमनीयम् । परिभाषेन्दुशेखरे च । ग्रहणं प्राप्तमिति तद्वारणार्थो नान्तनिर्देशः स्वांशे चरितार्थः । 25 नागेशेनास्य न्यायस्य नापूर्वार्थविधायकत्वमपि तु न्यायसिद्धार्था- | फलं च “त्यदामेन देत दो द्वितीयाटयैस्यवृत्त्यन्ते” [ २.१.३३] इत्यत्र त्यदामिति बहुवचनेन तदादिगणपठितनाममात्र निर्देशेऽपि त्यदाद्यधिकारे सर्वत्र स्त्रीत्वादिविशिष्टानामपि त्यदादीनां 65 ग्रहणम्, तेन 'सा, स्या' इत्यादौ "तः सौ सः [ २.१४२. ] इति ते कर्तव्ये त्यदादेः सेवापाव्यवधानाभावेन सत्प्रवृत्तिर्भवति, अन्यथा आपा व्यवधाने सिपरत्वाभावेन सत्वं न स्यात्, लिङ्गविशिष्टस्यापीत्यनेन लिङ्गबोधकप्रत्ययाविशिष्टस्यापि ग्रहणे बोधिते आपच लिङ्गबोधकप्रत्ययत्वेन तद्विशिष्टस्यापि 70 नामत्वेनैव ग्रहणे 'ता, त्या' इत्यनयोस्त्यदादित्वानपायात् । नामग्रहणे इत्युक्त्या च यत्र लिङ्गप्रत्ययविशिष्टस्य ग्रहणं न तत्र नामग्रहणं भवति, यथा-"अतः कृकमि कंस-कुम्भ-कुशा- कर्णीपात्रेऽनव्यस्य " [ २. ३. ५. ] इत्यत्र 'कुशा' इति लिङ्गप्रत्ययविशिष्टस्य ग्रहणे 'कुश' इत्यविकृतस्य नाम्नो ग्रहणाभावे 'अय: 75 कुशः' इत्यत्र रः सो न भवति । न्यायान्तरवदयमपि न्यायश्च
wwwww
इत्याहुः, तदसत् - उणादीनामव्युत्पन्नत्वपक्षे 'गो' इत्यादिशब्दानां 40 लाक्षणिकत्वाभावेन तत्रात्त्वव्यावृत्त्यर्थं धातोरित्यस्यानुवृत्तेरावश्यकत्वेन ज्ञापकत्वासंभवात्, अत एव " औत्" [ पा० सू० १. १. १५.] इति सूत्रे महाभाष्ये वर्णग्रहणेऽप्यस्य न्यायस्य चर्चा कृता ॥ १५ ॥
* नामग्रहणे लिङ्गविशिष्टस्यापि [ ग्रहणम् ] ॥ १६ ॥
नाम्नो ग्रहणं बोधनं येन तन्नामग्रहणं पदं, तंत्र नामबोधकपदे समुच्चारिते सति प्रत्यासत्त्या तेनैव
।
नुवादकत्वमेवेति प्रतिपादितम्, तथा हि तत्रत्यो ग्रन्थः- लक्षणं लाक्षणिकमुपचारात्, तत्तद्विभक्तिविशेषाद्यनुवादेन विहितो हि समासादिः प्रतिपदोक्तः, तस्यैव ग्रहणं, शीघ्रोपस्थितिकत्वात् द्वितीयो हि विलम्बोपस्थितिकः । + + + + इदमेव ह्येतत्परि30 भाषाबीजम् ।” इति । अयमाशयः - यद्धि लक्षणानुसन्धानपूर्वकं विज्ञायते तस्य विलम्बेनोपस्थितेः तच्छब्दानुवादेन विहितस्य शीघ्रमुपस्थितस्य ग्रहणे सति शास्त्रस्य कृतार्थत्वात्, विलम्बेनोपस्थितस्य ग्रहणे मानाभाव एवैतन्न्यायमीजभूत इति नात्र ज्ञापका पेक्षा, तथापि दार्व्यप्रदर्शनाय ज्ञापक्रमप्युपन्यस्तमेतद्वृत्तौ । यत्तु - 35 “आत्सन्ध्यक्षरस्य” [४.२.१.] इति सूत्रे वृत्तौ धातोरित्यस्य सम्बन्धस्य कृतत्वेनास्य न्यायस्य वर्णग्रहणेऽप्रवृत्तिः, अन्यथा अन्ते सन्ध्यक्षरस्य नामसु लाक्षणिकस्यैव सत्त्वेनानेन न्यायेन तत्र दोषाभावात् धातोरनुवृत्तिर्व्यथैव स्यात्; वर्णग्रहणे चाप्रवृत्तौ । पल इति "सर्वादि- विष्वग्-देवाडुद्रिः” [ ३. २. १२२. ] इति नामान्तस्य सन्ध्यक्षरस्यापि स्यादिति धातोरित्यनुवृत्तिः सार्थिका” | सूत्रस्थ - विष्वक्शब्देन 'विषूची' इति लिङ्गप्रत्ययविशिष्टः शब्दो
45