Book Title: Nyayasamucchaya
Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad

View full book text
Previous | Next

Page 58
________________ ३८ न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः । *असिद्धं बहिरङ्गमन्तरङ्गे ॥ २० ॥ तेनैव क्रमेण शब्दोपस्थितिः, शब्दोपस्थितिक्रममनुरुध्यैव चार्थो पस्थितिः, तथा च लिङ्ग-संख्यादिवासन्नार्थयुक्तस्य बाह्यार्थेन योग इति बाह्यार्थवाचिशब्दसम्वन्धोऽपि तेनैव क्रमेणेत्युपसर्गसम्बन्धादिभ्यः पश्चादन्यशब्द सम्बन्ध इति विज्ञेयम् । ननु 5 अन्वितस्य बाह्यार्थयोगो भवतीत्ययुक्तम्, शब्दार्थसम्बन्धस्य नित्यत्वेन प्रतिपादितत्वात् शब्दस्य विरम्य व्यापाराभावाद् युगपदेव सकलार्थप्रतीतेः क्रमाभिधानमप्यसङ्गतमिति चेत् ? । यद्यपि "न सन्धि०” [ ७. ४.१११. ] इति सूत्रस्थं नन् उच्यते - नित्येऽपि शब्दार्थसम्बन्धेऽक्रमेऽप्यर्थप्रतिपादने उपाय पदं प्रकरणप्रासेन स्थानी वेत्यनेनैव सम्बद्धमित्येतस्यायप्राप्ताभावेनासन्तमपि क्रमं प्रकृत्याद्यर्थं चानित्योपेय व्यवस्थापनात्, सिद्धत्वनिषेधाय नालमिति शङ्कितुं शक्यते, तथापि द्विग्रहण10 तत्र नागृहीतविशेषा बुद्धिः सामान्य उपजायते इति प्रथमं सामर्थ्यनाप्रकरणस्थस्यानुमानिकस्याप्यस्य निषेध इत्याश्रीयते । 50 सामान्यं [ प्रवृत्तिनिमित्तम् ] अभिधीयते, ततस्तदनुरक्ता द्रव्ये | वस्तुतस्तु एतन्यायसिद्धौ तत्सार्थक्यम् । तेन चैतन्यायप्रतीतिः, लिङ्ग सङ्ख्या शक्तीनामाश्रयोऽपि द्रव्यमेवेति तदेव सिद्धिरिति परस्पराश्रयत्वप्रसङ्गः तथापि लोकसिद्वस्यास्य पूर्वमभिधातव्यम्, ततः संख्यापेक्षया लिङ्गं समासन्नमिति न्यायस्य निषेधार्थं तदित्याश्रित्य व्याकरणेऽपि तथ्प्रवृत्तिर्द्विग्रहणेतदभिधीयते, द्वयादिसङ्ख्या हि वस्त्वन्तरापेक्षोपजायते, एकत्व | नानुमीयत इत्याश्रयणीयमिति चारु ॥ २० ॥ 15 सङ्ख्याऽपि वस्वन्तरापेक्षद्वित्वा दिव्यवच्छेदं करोतीति बहिरङ्गा, साऽपि सजातीयपदार्थापेक्षत्वादन्तरङ्गा, कर्मादीनि तु विजातीयक्रियापेक्षणाद् बहिरङ्गाणि इति न्यायप्राप्तः क्रमः इति, तथा च 'पदव्या' इत्यादौ पूर्व स्त्रीत्वनिमित्तको ङीरुत्पद्यते इति तन्निमित्तको वकारादेशः, पश्चात् कारकविभक्त्या तृतीयया 20 योग इति तन्निमित्तको यकारादेश इति न्यायसिद्धमेवैतत्परिभाषा [ न्याय ] निमित्तभूतं पूर्वोपस्थितनिमित्तकस्यान्तरङ्गत्वमिति समुदितार्थः । एतञ्च " यद्वा पूर्वं व्यवस्थितम्" इत्यनेनोक्तम् } प्रकृत्याश्रितस्यान्तरङ्गत्वं तु पूर्वोपस्थित निमित्तकत्व मेव, अङ्गशब्देन निमित्तस्यैव ग्रहणात्, उद्देश्यत्वेन प्रकृत्याश्रि25 तत्वं नेह ग्राह्यम्, अन्तरङ्गशब्दमर्यादया तदलाभात् । एवमल्पापेक्षस्यान्तरङ्गत्वं बह्वपेक्षस्य बहिरङ्गत्वमित्यपि न, तदर्थ स्यापि शब्दमर्यादया लाभात्, विवेचयिष्यते चैतदग्रे विवरणे । बहिर्निमित्तकत्वरूपवहिरङ्गत्वस्य 'तश्चारु' इत्यप्युदाहरणम् । अत्र चवर्गयोगजं चत्वमुभयपदाश्रितत्वाद् बहिरङ्गमित्ये30 कपदाश्रिते "च-जः कन्गम्" [२.१.८६ . ] इति कत्वे कर्तव्येऽसिद्धमिति कत्वं न भवति । ज्ञापकं त्वस्य न्यायस्य "न सन्धि-डी-य-वि-द्वि-दीर्घासद्विधावस्कूलुक ” [ ७.४.१११. ] इति सूत्रे सन्धिविधित्वेन द्वित्वविधौ स्थानिवद्भावनिषेधे सिद्धेऽपि द्विग्रहणम्, तद्धि दध्यत्रेत्यादौ यत्वादेरेतन्याय-ममनुनासिकादिं च प्रत्ययमित्यल्पापेक्षत्वादन्तरङ्गः, तत्र कृ त० - अन्तरङ्ग - बहिरङ्गशब्दयोः परस्परापेक्षार्थनिरूपकत्वेन तलक्षणेऽन्योन्याश्रयः स्यादिति मत्वाऽभियुक्तैः प्रकृतेराश्रितं यत् स्यादित्यादि परस्परानाश्रितमेव लक्षणमुक्तम् । तत्र प्रकृत्याश्रितस्यापि पूर्वोपस्थितनिमित्तकस्वरूपमेवान्तरङ्गत्वमिति प्रतिपादितं वृत्तौ । तथा च पूर्वं व्यवस्थितमित्येवान्तरङ्गलक्षणम् । 'यस्य 60 वाऽल्पनिमित्तानि' इत्यनेनोक्तमल्पापेक्षस्यान्तरङ्गत्वं तु नवीना न स्वीकुर्वन्ति, तथा हि- परिभाषेन्दुशेखरे संज्ञाकृत बहिरङ्गत्वस्यानाश्रयणस्थापनमुखेन नागेशेनेत्थं खण्डितं तत्-"ननु “येन विधिस्तदन्तस्य " [ पा० सू० १.१.७२. ] इति सूत्रे भाष्ये "इको यणचि " [ पा० सू० ६. १.७७ ] इत्यादावपि तदन्त- 65 विधौ ' स्योन' इत्यत्रान्तरङ्गत्वाद् यद्यणो गुणबाधकत्वमिष्यते, तन्न सिद्ध्येत्, ऊनशब्दमाश्रित्य यणादेशो न शब्दमाश्रित्य गुण इत्यन्तरङ्गत्वाद गुण एव स्यादित्युक्तम् । अत्र कैयटः - सिवेर्बाहुलकादौणादिके नप्रत्यये गुणवलोपोठां प्रसने ऊठ् अपवादत्वाद् वो बाधते, गुणं त्वन्तरङ्गत्वाद् बाधते, गुणो व्यहसम्बन्धि- 70 नीमिग्लक्षणां लध्वीमुपधामार्धधातुकं चाश्रयति; ऊठ् तु वकारान्त व्यञ्जनसन्धिविधित्वेन तृतीयपादस्थस्य द्वित्वस्य व्यञ्जनसन्धिविधित्वात् सन्धिग्रहणेनैव निषेधात्, ततश्च द्विग्रहणं व्यर्थं सत् शास्त्रान्तरेणापि प्राप्तं स्थानिनिमित्तकं कार्यं न स्यादित्येवमर्थतया पर्यवस्यति, तच शास्त्रं नान्यदुपलभ्यते ऋतेऽस्मात्र्यायादिति न्यायस्यास्य सत्त्वमाक्षिपति द्विग्रहणमिति, एतन्यायप्राप्ता- 45 सिद्धत्वमूलक स्थानिसत्वनिषेधाय द्विग्रहणं स्वांशे चरितार्थम् । 55 35 प्राप्तासिद्धत्वद्वारेणापि जायमानस्य स्थानिवद्भावस्य निषेधार्थम्, यतो दध्यत्रेत्यादौ "भदीर्घाद् विरामैकब्यञ्जने" इति १.३.३२. ] द्वित्वे क्रियमाणे “स्वरस्य परे प्राविधौ” [ ७. ४. ११०. ] इति प्राप्तं स्थानिवत्त्वं प्रतिषेद्धमेव तत्र सूत्रे [ " न सन्धि ० " इति सूत्रे ] द्विर्ग्रहणं क्रियते तच्चान्तरेणापि । यण्- गुणौ प्राप्त इति; एवं च संज्ञापेक्षस्यापि बहिरङ्गत्वं स्पष्टमेवोक्तमिति चेत् ? न तदन्तविधावपि बहुपदार्थापेक्षत्वरूपबहिरङ्गत्वस्य गुणे सत्त्वेन तत्र दोषकथनपर भाष्यासङ्गतेः, बहिरङ्गान्त-75 रङ्गशब्दाभ्यां बह्वपेक्षत्वाल्पापेक्षत्वयोः शब्दमर्यादयाऽलाभाच्च । तथा सति असिद्धं बह्वपेक्षमल्पापेक्ष इत्येव वदेत्' इत्यादिना । । 40 द्विग्रहणं सेत्स्यत्येव द्वितीय तृतीयपादयोर्विधीनां क्रमशः स्वर- तथा च 'ऊनशब्दमाश्रित्य यणादेशो नशब्दमाश्रित्य गुण इत्य

Loading...

Page Navigation
1 ... 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159 160 161 162 163 164 165 166 167 168 169 170 171 172 173 174 175 176 177 178 179 180 181 182 183 184 185 186 187 188 189 190 191 192 193 194 195 196 197 198 199 200 201 202 203 204 205 206