Nyayasamucchaya

Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad

Page 58

३८
न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः ।
*असिद्धं बहिरङ्गमन्तरङ्गे ॥ २० ॥
तेनैव क्रमेण शब्दोपस्थितिः, शब्दोपस्थितिक्रममनुरुध्यैव चार्थो पस्थितिः, तथा च लिङ्ग-संख्यादिवासन्नार्थयुक्तस्य बाह्यार्थेन योग इति बाह्यार्थवाचिशब्दसम्वन्धोऽपि तेनैव क्रमेणेत्युपसर्गसम्बन्धादिभ्यः पश्चादन्यशब्द सम्बन्ध इति विज्ञेयम् । ननु 5 अन्वितस्य बाह्यार्थयोगो भवतीत्ययुक्तम्, शब्दार्थसम्बन्धस्य नित्यत्वेन प्रतिपादितत्वात् शब्दस्य विरम्य व्यापाराभावाद् युगपदेव सकलार्थप्रतीतेः क्रमाभिधानमप्यसङ्गतमिति चेत् ? । यद्यपि "न सन्धि०” [ ७. ४.१११. ] इति सूत्रस्थं नन् उच्यते - नित्येऽपि शब्दार्थसम्बन्धेऽक्रमेऽप्यर्थप्रतिपादने उपाय पदं प्रकरणप्रासेन स्थानी वेत्यनेनैव सम्बद्धमित्येतस्यायप्राप्ताभावेनासन्तमपि क्रमं प्रकृत्याद्यर्थं चानित्योपेय व्यवस्थापनात्, सिद्धत्वनिषेधाय नालमिति शङ्कितुं शक्यते, तथापि द्विग्रहण10 तत्र नागृहीतविशेषा बुद्धिः सामान्य उपजायते इति प्रथमं सामर्थ्यनाप्रकरणस्थस्यानुमानिकस्याप्यस्य निषेध इत्याश्रीयते । 50 सामान्यं [ प्रवृत्तिनिमित्तम् ] अभिधीयते, ततस्तदनुरक्ता द्रव्ये | वस्तुतस्तु एतन्यायसिद्धौ तत्सार्थक्यम् । तेन चैतन्यायप्रतीतिः, लिङ्ग सङ्ख्या शक्तीनामाश्रयोऽपि द्रव्यमेवेति तदेव सिद्धिरिति परस्पराश्रयत्वप्रसङ्गः तथापि लोकसिद्वस्यास्य पूर्वमभिधातव्यम्, ततः संख्यापेक्षया लिङ्गं समासन्नमिति न्यायस्य निषेधार्थं तदित्याश्रित्य व्याकरणेऽपि तथ्प्रवृत्तिर्द्विग्रहणेतदभिधीयते, द्वयादिसङ्ख्या हि वस्त्वन्तरापेक्षोपजायते, एकत्व | नानुमीयत इत्याश्रयणीयमिति चारु ॥ २० ॥ 15 सङ्ख्याऽपि वस्वन्तरापेक्षद्वित्वा दिव्यवच्छेदं करोतीति बहिरङ्गा, साऽपि सजातीयपदार्थापेक्षत्वादन्तरङ्गा, कर्मादीनि तु विजातीयक्रियापेक्षणाद् बहिरङ्गाणि इति न्यायप्राप्तः क्रमः इति, तथा च 'पदव्या' इत्यादौ पूर्व स्त्रीत्वनिमित्तको ङीरुत्पद्यते इति तन्निमित्तको वकारादेशः, पश्चात् कारकविभक्त्या तृतीयया 20 योग इति तन्निमित्तको यकारादेश इति न्यायसिद्धमेवैतत्परिभाषा [ न्याय ] निमित्तभूतं पूर्वोपस्थितनिमित्तकस्यान्तरङ्गत्वमिति समुदितार्थः । एतञ्च " यद्वा पूर्वं व्यवस्थितम्" इत्यनेनोक्तम् } प्रकृत्याश्रितस्यान्तरङ्गत्वं तु पूर्वोपस्थित निमित्तकत्व मेव, अङ्गशब्देन निमित्तस्यैव ग्रहणात्, उद्देश्यत्वेन प्रकृत्याश्रि25 तत्वं नेह ग्राह्यम्, अन्तरङ्गशब्दमर्यादया तदलाभात् । एवमल्पापेक्षस्यान्तरङ्गत्वं बह्वपेक्षस्य बहिरङ्गत्वमित्यपि न, तदर्थ स्यापि शब्दमर्यादया लाभात्, विवेचयिष्यते चैतदग्रे विवरणे । बहिर्निमित्तकत्वरूपवहिरङ्गत्वस्य 'तश्चारु' इत्यप्युदाहरणम् । अत्र चवर्गयोगजं चत्वमुभयपदाश्रितत्वाद् बहिरङ्गमित्ये30 कपदाश्रिते "च-जः कन्गम्" [२.१.८६ . ] इति कत्वे कर्तव्येऽसिद्धमिति कत्वं न भवति । ज्ञापकं त्वस्य न्यायस्य "न सन्धि-डी-य-वि-द्वि-दीर्घासद्विधावस्कूलुक ” [ ७.४.१११. ] इति सूत्रे सन्धिविधित्वेन द्वित्वविधौ स्थानिवद्भावनिषेधे सिद्धेऽपि द्विग्रहणम्, तद्धि दध्यत्रेत्यादौ यत्वादेरेतन्याय-ममनुनासिकादिं च प्रत्ययमित्यल्पापेक्षत्वादन्तरङ्गः, तत्र कृ
त० - अन्तरङ्ग - बहिरङ्गशब्दयोः परस्परापेक्षार्थनिरूपकत्वेन तलक्षणेऽन्योन्याश्रयः स्यादिति मत्वाऽभियुक्तैः प्रकृतेराश्रितं यत् स्यादित्यादि परस्परानाश्रितमेव लक्षणमुक्तम् । तत्र प्रकृत्याश्रितस्यापि पूर्वोपस्थितनिमित्तकस्वरूपमेवान्तरङ्गत्वमिति प्रतिपादितं वृत्तौ । तथा च पूर्वं व्यवस्थितमित्येवान्तरङ्गलक्षणम् । 'यस्य 60 वाऽल्पनिमित्तानि' इत्यनेनोक्तमल्पापेक्षस्यान्तरङ्गत्वं तु नवीना न स्वीकुर्वन्ति, तथा हि- परिभाषेन्दुशेखरे संज्ञाकृत बहिरङ्गत्वस्यानाश्रयणस्थापनमुखेन नागेशेनेत्थं खण्डितं तत्-"ननु “येन विधिस्तदन्तस्य " [ पा० सू० १.१.७२. ] इति सूत्रे भाष्ये "इको यणचि " [ पा० सू० ६. १.७७ ] इत्यादावपि तदन्त- 65 विधौ ' स्योन' इत्यत्रान्तरङ्गत्वाद् यद्यणो गुणबाधकत्वमिष्यते, तन्न सिद्ध्येत्, ऊनशब्दमाश्रित्य यणादेशो न शब्दमाश्रित्य गुण इत्यन्तरङ्गत्वाद गुण एव स्यादित्युक्तम् । अत्र कैयटः - सिवेर्बाहुलकादौणादिके नप्रत्यये गुणवलोपोठां प्रसने ऊठ् अपवादत्वाद् वो बाधते, गुणं त्वन्तरङ्गत्वाद् बाधते, गुणो व्यहसम्बन्धि- 70 नीमिग्लक्षणां लध्वीमुपधामार्धधातुकं चाश्रयति; ऊठ् तु वकारान्त
व्यञ्जनसन्धिविधित्वेन तृतीयपादस्थस्य द्वित्वस्य व्यञ्जनसन्धिविधित्वात् सन्धिग्रहणेनैव निषेधात्, ततश्च द्विग्रहणं व्यर्थं सत् शास्त्रान्तरेणापि प्राप्तं स्थानिनिमित्तकं कार्यं न स्यादित्येवमर्थतया पर्यवस्यति, तच शास्त्रं नान्यदुपलभ्यते ऋतेऽस्मात्र्यायादिति न्यायस्यास्य सत्त्वमाक्षिपति द्विग्रहणमिति, एतन्यायप्राप्ता- 45 सिद्धत्वमूलक स्थानिसत्वनिषेधाय द्विग्रहणं स्वांशे चरितार्थम् ।
55
35 प्राप्तासिद्धत्वद्वारेणापि जायमानस्य स्थानिवद्भावस्य निषेधार्थम्, यतो दध्यत्रेत्यादौ "भदीर्घाद् विरामैकब्यञ्जने" इति १.३.३२. ] द्वित्वे क्रियमाणे “स्वरस्य परे प्राविधौ” [ ७. ४. ११०. ] इति प्राप्तं स्थानिवत्त्वं प्रतिषेद्धमेव तत्र सूत्रे [ " न सन्धि ० " इति सूत्रे ] द्विर्ग्रहणं क्रियते तच्चान्तरेणापि ।
यण्- गुणौ प्राप्त इति; एवं च संज्ञापेक्षस्यापि बहिरङ्गत्वं स्पष्टमेवोक्तमिति चेत् ? न तदन्तविधावपि बहुपदार्थापेक्षत्वरूपबहिरङ्गत्वस्य गुणे सत्त्वेन तत्र दोषकथनपर भाष्यासङ्गतेः, बहिरङ्गान्त-75 रङ्गशब्दाभ्यां बह्वपेक्षत्वाल्पापेक्षत्वयोः शब्दमर्यादयाऽलाभाच्च । तथा सति असिद्धं बह्वपेक्षमल्पापेक्ष इत्येव वदेत्' इत्यादिना ।
।
40 द्विग्रहणं सेत्स्यत्येव द्वितीय तृतीयपादयोर्विधीनां क्रमशः स्वर- तथा च 'ऊनशब्दमाश्रित्य यणादेशो नशब्दमाश्रित्य गुण इत्य