Book Title: Nyayasamucchaya
Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad
View full book text
________________
न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः ।
|
नैकस्यैव स्वरस्य स्थाने दीर्घाद्यादेशः, न तु स्वरद्वयस्य स्थाने इत्येव कथयितुं शक्यते, न तु समुदितयोः स्वरयोदीर्घत्वाभावः [ दीर्घसंज्ञाभावः ] इति । तथा चेदं कथनं हस्वादिसंज्ञाविधायक सूत्रविषयमेवोन्चितम् हस्वादिसंज्ञाविधायकसूत्रं च “एकद्वित्रि 5 मात्रा ह्रस्व-दीर्घ-श्रुताः” [१.१.५.] इति, तत्र च व्यञ्जनसमुदायस्य स्वरसमुदायस्य च संज्ञान्यात्त्यर्थमेव "औदन्ताः स्वराः” [ १. १. ४. ] इति पूर्वसूत्रात् 'औदन्ताः' इति पदमनुवर्त्य एक-द्वि-त्रिमात्रा औदन्ता वर्णा यथासंख्यं ह्रस्वादिसंज्ञाः स्युरित्यर्थः प्रदर्शितो वृत्तौ । तथा चेह नेदं शङ्कासमाधानं युक्त 10 मिति । पाणिनीये तन्त्रे महाभाष्येऽपि “उकालोऽच् ह्रस्वदीर्घ - झुतः” [ पा० सू० १.२ २७] इति हखादिसंज्ञा विधायकसूत्रे 'अच्' इति पदस्य [ स्वरार्थकस्य ] प्रयोजनप्रदर्शनायैव प्रतक्ष्यादीनामुपादानं कृतमस्ति । तथाहि---"अचश्च" [ पा० सू० १. २. २८. ] इति सूत्रशेषे अथ पूर्वस्मिन् योगे अज्ग्रहणे 15 सति किं प्रयोजनम् ? "अज्ग्रहणं संयोगाच् समुदायनिवृत्यर्थम् " अज्ग्रहणं क्रियते संयोगनिवृत्त्यर्थम् अच् समुदायनिवृत्त्यर्थं च संयोगनिवृत्त्यर्थं तावत् प्रतक्ष्य प्ररक्ष्य, “हस्त्रस्य पिति कृति तुक्” [ पा० सू० ६. १. ७१ ] इति तुङ् मा भूदिति, अच्समुदायनिवृत्त्यर्थं तितउच्छाया " दीर्घात् पदान्ताद्वा'' [ पा० सू० 20 ६. १. ७६. ] इति विभाषातुङ् मा भूदिति । स्पष्टमेवैतद्भाभ्यस्य ह्रस्वादिसंज्ञाविषयत्वं न तद्विधिविषयत्वम् । तथा च हखादिविधिविषयके न्याये प्रतक्ष्येत्यादिलक्ष्यव्यावृत्तिप्रदर्शनमसम्बद्धमेवेत्यलमधिकेनेति ॥ ४ ॥
>
चैकस्मिन्नप्राप्त कार्यप्रापणार्थोऽयं न्याय इति, स्पष्टमेतद् “आद्य- 40 न्तवदेकस्मिन्" [ पा० सू० १. १. २१ ] इति सूत्रे महाभाष्ये । आदिबद्भावस्य कल्पना यथा - "ईं इच् गतः” इत्यस्य परोक्षायाम् 'अयांच' इत्यादौ, तत्र हि "गुरुनाम्यादेरच्छूर्णोः” [ ३. ४. ४८. ] इत्यां विधेयः, स च नाम्यादर्धातोर्विधीयते यथा - 'ईहाञ्चक्रे' इत्यादी, अयं च 'ई' मात्ररूप- 45 वान नास्यादिः, आदित्यस्य परस्मिन् सत्येव संभवात् इत्यनेन न्यायेन 'ई'कारमात्रे नाम्यादिस्वकल्पना क्रियते, ततश्चां सिद्धो भवति । यथाऽयं वर्णविषये प्रवर्तते तथा नामविषयेऽपि, तथा च यत्रैकमेव नाम विद्यते तत्र तदादित्वतदन्तत्वप्रयुक्तं कार्यं न प्राप्नोतीति तत्राप्यनेन तदादित्वादिक- 50 ल्पना क्रियते, यथा-" इन्द्रे" [१. २. ३०.] इत्यस्य "सप्तभ्या आदिः " [७ ४ ११४ ] इति परिभाषया इन्द्रादौ शब्दे परे इति न्यासकारादिसम्मतव्याख्यापक्षे 'गवेन्द्रयज्ञः' इत्यादाविन्द्रयज्ञशब्दे परे एवं प्रवृत्तिः स्यान तु केवले 'गवेन्द्र' इत्यादाविन्दशब्दे परे इति तत्रापि प्रवृ 55 त्यर्थमेतन्यायाश्रयणेन इन्द्रशब्दमात्रस्येन्द्रशब्दादित्वाद् भवति गवेन्द्र इत्यस्य सिद्धिः । एतन्यायस्यादिवत् कार्याशे ज्ञापकं तु “यस्वरे पादः पदणिक्यघुटि" [ २. १. १०२. ] इति सूत्रे णिपर्युदासकरणम्, तद्धि पोः स्वरादित्वेन तत्र पदादेशो मा भूदित्यर्थमेव कृतम्, णेश्कारमात्ररूपत्वेनासहायत्वात् [ अन्य- 60 स्याभावात् ] स्वरादित्वं नास्त्येवेति तत्र प्राप्तिरेव नेति तद्वर्जनं व्यर्थं कस्मिन्नपि तदादित्वव्यवहारं तत्प्रयुक्तकार्यं च ज्ञापयति । एकस्मिन्नपि तदन्तत्वकल्पना वर्णविषये यथा - 'एता ' इत्यादी, तथा हि- "नामिनो गुणोऽक्किति” [४. ३. १.] इति गुणो नाम्यन्तस्य विधीयमानो यथा 'घेता, जेता' इत्यादौ 65 पूर्वस्य विद्यमानत्वेन नामिनोऽन्तत्वस्य सत्त्वात् स्वभावत एव भवति तथा 'ता' इत्यादौ न प्राप्नोति, तत्र धातोरिकार - मात्ररूपत्येन नाम्यन्तत्वाभावात् सति चानेन न्यायेन नाम्यन्तत्वातिदेशे गुणो भवतीति । नामविषये एकस्मिँस्तदन्तत्वकल्पना यथा- 'सर्वस्मै' इत्यादौ, तथा हि- "सर्वादेः स्मैस्मातौ” [ १. ४. ७. ] इत्यत्र सर्वादेरिति पदस्य स्याद्यधिकारस्थत्वेन, स्यादिना च नाम विनाऽनुपपद्यमानेन "नाम्नः' इति पदस्थाक्षेपो भवति, येन विना यदनुपपन्नं तेन तदाक्षिप्यते इति न्यायात्, तच्च विशेष्यं सर्वादेरिति च विशेषणम्, ततश्च “विशेषणमन्तः " [ ७. ४. ११३. ] इति परिभाषया सर्वाद्य - 75 न्तस्य नाम्न इत्यर्थ इति न्यासकारव्याख्यानुसारं "परम सर्वस्मै " इत्यादावेव स्मायादेशः प्राप्नोति न तु 'सर्वस्मै' इत्यादी पूर्वस्याभावेन सर्वाद्यन्तत्वाभावात् अनेन न्यायेन चैकस्मिन्नपि सर्वशब्दे सर्वाद्यन्तत्यकार्यस्यातिदेशाद् भवति स्मायादेशः ।
|
*आद्यन्तवदेकस्मिन् ॥ ५ ॥
25 सि० – अत्रैकशब्दोऽसहायार्थकः, न तु संख्यार्थकः, बहुषु सत्स्वपि एकत्वस्य तन्मध्यपतितत्वेन तस्याच्यावर्तकत्वं स्यात् एतच्च विवरणे स्पष्टम् । तथा चास्य न्यायस्य एकस्मिन् असहाये - आदित्वाऽन्तत्वव्यवहारप्रयोजकशून्ये, आद्यन्तवत् आदिश्वान्तश्चाद्यन्तौ तयोः सतोरिवेत्यर्थे आद्यन्तवदिति सप्त30 यन्तादिवार्थे यतिः [ 'वत्' प्रत्ययः ], आद्यन्तयोः सतोर्या
ष्टशो व्यवहारो भवति तादृशो व्यवहारः, तन्निमित्तकं कार्य च स्यादित्यर्थः वस्तुतस्तु व्यवहारस्यापि कार्यार्थतया कार्यमेवातिदिश्यते न व्यवहार इत्येव स्वीकर्तव्यम् । अयमाशयः - सत्यन्यस्मिन् यस्मात् पूर्वं नास्ति परमस्ति स 'आदिः' इत्यु35 च्यते, सत्यन्यस्मिन् यस्मात् परं नास्ति पूर्वमस्ति सोऽन्त इत्युच्यते, ततश्च अन्यस्मिन् सत्येवाद्यन्तव्यवहारस्तन्निमित्तकं कार्यं च भवति, असति चान्यस्मिन्नसहाये [ एकस्मिन् ] आद्य न्तव्यवहारो न प्राप्त इति तन्निमित्तकानि कार्याणि न सिध्यन्तीति तदर्थं यतः कर्तव्य इत्ययं न्यायः समाश्रीयते, तथा न्यायसमु० २
।
70

Page Navigation
1 ... 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159 160 161 162 163 164 165 166 167 168 169 170 171 172 173 174 175 176 177 178 179 180 181 182 183 184 185 186 187 188 189 190 191 192 193 194 195 196 197 198 199 200 201 202 203 204 205 206