Nyayasamucchaya

Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad

Page 39

न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः ।
ख्यप्रमाणस्य न प्रसर इति तत्र यथासंख्यमन्वयनियमार्थमिदं प्रदर्शन वार्तिकम् - "अर्थतश्वेल्ललुटोर्नन्द्यरोहण सिन्धुतक्षशिलादिषु सूत्रमिति ॥ दोषः” इति, तद्भाष्यम् - "अर्थतश्चेल्ललुटोर्नन्द्यरीहण सिन्धुतक्षशिलादिषु दोषो भवति, “स्यतासी लृलुटोः " [ पा० सू० ३. १. ३३. ] स्यतासी द्वौ, ललुटोरित्यस्य त्रयोऽर्थाः, वैषम्यात् संख्यातानुदेशो न प्राप्नोति । "नन्दिग्रहिपचादिभ्यो ल्युणिन्यचः” 45 [ पा० सू० ३.१.१३४. ] इति नन्द्यादयो बहवः, ल्युणिन्यचस्त्रयः, वैषम्यात् संख्यातानुदेशो न प्राप्नोति । "अरीहणादयः " [ पा० सू० ४२.८० ] पठिताः बहवः, बुलादयः सप्तदश, वैषम्यात् संख्यातानुदेशो न प्राप्नोति । “सिन्धुतक्षशिलादिभ्योऽणनौ" [पा० सू० ४. ३.९३ ] सिन्धुतक्षशिलादयो बहवः, 50 अणञौ द्वौ, वैषम्यात् संख्यातानुदेशो न प्राप्नोति” इति। अस्यायमाशयः - गृह्यमाण [ उच्चार्यमाण ] शब्दार्थभूतानां संख्यया साम्यं विवक्षितमित्यर्थो विज्ञायते चेत् तदा यत्र गणेन निर्देशः क्रियते तत्र तदर्थभूता बहवो भवन्ति, प्रत्ययाश्च न तावन्त इति संख्यातानुदेशो न प्राप्नोति यथा “भौरिक्याद्यैषुकार्यादेर्विध- 5 भक्तम्" [ ६.२. ६८.] भौरिक्यादयो बहवः, इषुकार्यादयश्च बहवः प्रत्ययौ द्वाविति संख्यातानुदेशो न प्राप्नोतीत्युभयोः पक्षयोर्दोष इति, इत्थमुभयोः पक्षयोर्दोषान् प्रदर्श्य शब्दतः साम्यं स्वीकृत्य तस्मिन् पक्षे प्रसक्तान् दोषान् "स्थानेऽन्तरतमः " [ पा० सू० ११.५० ] इति सूत्रेण [ "आसन्नः " ७४. १२०.60
।
अथ 'समानाम्' इत्यस्य साम्यवतामित्यर्थः, तत्र साम्यं शब्दतो ग्राह्यमर्थतो वेति निर्णयाय - " किं पुनः शब्दतः साम्ये 5 संख्यातादेशो भवत्याहोस्विदर्थंतः" इत्येवं विचाराधिकरणमा रब्धम्, तदाशयश्च कैयटेनेत्थं प्रकटितः- “यद्यप्यर्थे शब्दस्य गुणभावादर्थत एव साम्यं न्याय्यं तथापि शब्दधर्मेणाप्यर्थस्य व्यपदेशो दृश्यते, यथा-भ्रमरशब्दस्य द्विरेफत्वात् द्विरेफी भ्रमर इति, तथा द्वयक्षरं मसिं, द्वयक्षरमस्थि, तस्माच्छन्दतोऽपि साम्यम - ! 10 त्राशङ्कितम्”, तस्यायमाशयः -- यद्यप्यर्थप्रत्यायनार्थमेव शब्दः प्रयुज्यत इति शब्दस्य गुणत्वमर्थस्य प्राधान्यमित्यर्थत एव साम्यं ग्राह्यमिति नास्ति संदेह इति न विचारारम्भावश्यकता, तथापि वाच्यवाचकयोरभेदोपचारात् शब्दधर्मेणाप्यर्थस्य व्यवहारो लोके भ्रमरादिपदार्थे द्विरेफवत्त्वादिव्यवहारविधया क्रियत एवेति शब्द15 स्यापि तत्र प्राधान्यदर्शनादस्ति शङ्का [५. ३. १ ] इति, शब्दतः साम्यविवक्षापक्षे चायमर्थः - शब्दतः संख्यया समानां योऽनुदेशः पश्वाद्भव उच्चार्यमाणेन सम्बन्धः स यथासंख्यमिति, तथा च संज्ञया निर्दिष्टानां प्रतिनिर्दिष्टेन सह न शब्दतः साम्यं भवति, संज्ञाया एकरूपत्वात् तेषां चानेकत्वादिति तत्र दोषः 20 स्यादित्याह - उभयोः पक्षयोर्दोष गुणी विवेचयन् भाष्यकृत् । तथा च शब्दसाम्यपक्षदूषणवार्तिकम् - "संख्या साम्यं शब्दतवेण्णला- | इति परिभाषासूत्रेणेत्यर्थः ] परिजहार । ततश्च यत्र यथासंख्यमदयः परस्मैपदाना, डारौरसः प्रथमस्यायवायाव एच इत्यनिर्देशः " निष्टं तत्र कुत्रचिदुपायान्तरमपि च प्रक्रियानुसारं प्रदर्श्य इति [ तद्भाष्यम्,] अगमको निर्देशोऽनिर्देशः, "परस्मैपदानां | स्वरितत्वप्रतिज्ञया " खरितेनाधिकारः " [ पा० सू० १.३. णलतुसुस्थलतुसणल्वमाः" [पा० सू० ३.४.८२ ] इति पलादयो ११.] इत्यग्रिमसूत्रस्थस्खरितेनेति पदमनुवर्त्य नवासमानयोग25 बहवः, 'परस्मैपदाना' मित्येकः शब्दः, वैषम्यात् संख्यातानुदेशो | वचनादिति वार्त्तिकेन च समाहितम्, एकस्मिन् योगे उच्चारिता- 65 न प्राप्नोति । डारौरसः प्रथमस्य “लुटः प्रथमस्य डारौरसः” नामेव यथासंख्यं भवति, न त्वन्यत्रोच्चारितानामित्यर्थत्वेन तस्य [ पा० सू० २.४.८५.] डारौरसो बहवः प्रथमस्येत्येकः शब्दः, वार्त्तिकस्य सर्वदोषाः परिहृताः । तस्यायमाशयः - अनुदेश उच्चावैषम्यात् संख्यातानुदेशो न प्राप्नोति । "एचोऽय वायावः" [पा० रणम्, योगान्तरे तु शब्दस्योच्चारणेऽपि अत्र तस्यानुमानमेवेति सू० ६.१.७८.] अयवायावो बहवः, एच इत्येकः शब्दः, वैषम्यात् नानुदेशप्रा सिरिति न्यायसिद्धैव तत्रास्य न्यायस्याप्रवृत्तिरिति स्वमते 30 संख्यातानुदेशो न प्राप्नोतीति । अयमाशयः - परस्मैपदशब्देन चानिष्टस्थलेऽप्रवृत्तयेऽस्यानित्यत्वमेवाश्रीयते, तदपि समानयोग- 70 परोक्षास्थानिका नव त्यादय आदेशा उपस्थाप्यन्ते इति तेषां पठितानामेत्र यथासंख्यमिति स्वीकारेणैव सिद्धम्, तथाहि - 'दिग्देशनवानां गलादिभिर्नवभिः सह साम्यमर्थत एवास्ति, न तु कालेषु' इति हि पदं "पूर्वापराधरेभ्योऽसस्तातौ पुरवधश्चैषाम् ” शब्दतः, इति शब्दतः साम्यस्य ग्रहणे संख्यातानुदेशो न [ ७.२.११५. ] इति सूत्रे न पठितमपि तु "दिक्शब्दाद् प्राप्नोति । एवम्-लुटः [ श्वस्तन्याः ] प्रथमपुरुषस्य स्थाने विधी दिग्देशकालेषु प्रथमा पञ्चमी - सप्तम्याः” [ ७.२.११३.] इति 35 यमानाः डारौरसः [ ता-तारौ तारसः ] बहवः प्रथमस्येत्येकः सूत्रादेवानुवृत्तमिति तेन सह न यथासंख्यं भविष्यतीति ॥१०॥ 75 शब्द इति संख्यातानुदेशो न प्राप्नोति । एवम् एचोऽयवायावः [ पा० सू० ६.१.७८ ] इति सूत्रे अयवायावश्चत्वारः, एच इत्येकं पदमिति शब्दतः साम्याभावात् संख्यातानुदेशो न प्राप्नोतीति शब्दतः साम्याश्रयणं न युक्तमिति । अथास्त्वर्थतः साम्य
|
*विवक्षातः कारकाणि ॥ ११ ॥
सि० - 'विवक्षातः' इत्यत्र तस्प्रत्ययस्था निन्याः पञ्चम्याः प्रयोज्यत्वमर्थः कारकत्वं च क्रियायां जनकत्वेनान्वयित्वम्,
40 मिति चेत् ? अत्रापि पक्षे दूषणसद्भावात् तथाहि तत्र दूषण | तद्वन्ति च यद्यपि पदानि न भवन्ति, पदानां शब्द रूपत्वेन क्रिया
१९