Book Title: Nyayasamucchaya
Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad
View full book text
________________
न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः ।
ख्यप्रमाणस्य न प्रसर इति तत्र यथासंख्यमन्वयनियमार्थमिदं प्रदर्शन वार्तिकम् - "अर्थतश्वेल्ललुटोर्नन्द्यरोहण सिन्धुतक्षशिलादिषु सूत्रमिति ॥ दोषः” इति, तद्भाष्यम् - "अर्थतश्चेल्ललुटोर्नन्द्यरीहण सिन्धुतक्षशिलादिषु दोषो भवति, “स्यतासी लृलुटोः " [ पा० सू० ३. १. ३३. ] स्यतासी द्वौ, ललुटोरित्यस्य त्रयोऽर्थाः, वैषम्यात् संख्यातानुदेशो न प्राप्नोति । "नन्दिग्रहिपचादिभ्यो ल्युणिन्यचः” 45 [ पा० सू० ३.१.१३४. ] इति नन्द्यादयो बहवः, ल्युणिन्यचस्त्रयः, वैषम्यात् संख्यातानुदेशो न प्राप्नोति । "अरीहणादयः " [ पा० सू० ४२.८० ] पठिताः बहवः, बुलादयः सप्तदश, वैषम्यात् संख्यातानुदेशो न प्राप्नोति । “सिन्धुतक्षशिलादिभ्योऽणनौ" [पा० सू० ४. ३.९३ ] सिन्धुतक्षशिलादयो बहवः, 50 अणञौ द्वौ, वैषम्यात् संख्यातानुदेशो न प्राप्नोति” इति। अस्यायमाशयः - गृह्यमाण [ उच्चार्यमाण ] शब्दार्थभूतानां संख्यया साम्यं विवक्षितमित्यर्थो विज्ञायते चेत् तदा यत्र गणेन निर्देशः क्रियते तत्र तदर्थभूता बहवो भवन्ति, प्रत्ययाश्च न तावन्त इति संख्यातानुदेशो न प्राप्नोति यथा “भौरिक्याद्यैषुकार्यादेर्विध- 5 भक्तम्" [ ६.२. ६८.] भौरिक्यादयो बहवः, इषुकार्यादयश्च बहवः प्रत्ययौ द्वाविति संख्यातानुदेशो न प्राप्नोतीत्युभयोः पक्षयोर्दोष इति, इत्थमुभयोः पक्षयोर्दोषान् प्रदर्श्य शब्दतः साम्यं स्वीकृत्य तस्मिन् पक्षे प्रसक्तान् दोषान् "स्थानेऽन्तरतमः " [ पा० सू० ११.५० ] इति सूत्रेण [ "आसन्नः " ७४. १२०.60
।
अथ 'समानाम्' इत्यस्य साम्यवतामित्यर्थः, तत्र साम्यं शब्दतो ग्राह्यमर्थतो वेति निर्णयाय - " किं पुनः शब्दतः साम्ये 5 संख्यातादेशो भवत्याहोस्विदर्थंतः" इत्येवं विचाराधिकरणमा रब्धम्, तदाशयश्च कैयटेनेत्थं प्रकटितः- “यद्यप्यर्थे शब्दस्य गुणभावादर्थत एव साम्यं न्याय्यं तथापि शब्दधर्मेणाप्यर्थस्य व्यपदेशो दृश्यते, यथा-भ्रमरशब्दस्य द्विरेफत्वात् द्विरेफी भ्रमर इति, तथा द्वयक्षरं मसिं, द्वयक्षरमस्थि, तस्माच्छन्दतोऽपि साम्यम - ! 10 त्राशङ्कितम्”, तस्यायमाशयः -- यद्यप्यर्थप्रत्यायनार्थमेव शब्दः प्रयुज्यत इति शब्दस्य गुणत्वमर्थस्य प्राधान्यमित्यर्थत एव साम्यं ग्राह्यमिति नास्ति संदेह इति न विचारारम्भावश्यकता, तथापि वाच्यवाचकयोरभेदोपचारात् शब्दधर्मेणाप्यर्थस्य व्यवहारो लोके भ्रमरादिपदार्थे द्विरेफवत्त्वादिव्यवहारविधया क्रियत एवेति शब्द15 स्यापि तत्र प्राधान्यदर्शनादस्ति शङ्का [५. ३. १ ] इति, शब्दतः साम्यविवक्षापक्षे चायमर्थः - शब्दतः संख्यया समानां योऽनुदेशः पश्वाद्भव उच्चार्यमाणेन सम्बन्धः स यथासंख्यमिति, तथा च संज्ञया निर्दिष्टानां प्रतिनिर्दिष्टेन सह न शब्दतः साम्यं भवति, संज्ञाया एकरूपत्वात् तेषां चानेकत्वादिति तत्र दोषः 20 स्यादित्याह - उभयोः पक्षयोर्दोष गुणी विवेचयन् भाष्यकृत् । तथा च शब्दसाम्यपक्षदूषणवार्तिकम् - "संख्या साम्यं शब्दतवेण्णला- | इति परिभाषासूत्रेणेत्यर्थः ] परिजहार । ततश्च यत्र यथासंख्यमदयः परस्मैपदाना, डारौरसः प्रथमस्यायवायाव एच इत्यनिर्देशः " निष्टं तत्र कुत्रचिदुपायान्तरमपि च प्रक्रियानुसारं प्रदर्श्य इति [ तद्भाष्यम्,] अगमको निर्देशोऽनिर्देशः, "परस्मैपदानां | स्वरितत्वप्रतिज्ञया " खरितेनाधिकारः " [ पा० सू० १.३. णलतुसुस्थलतुसणल्वमाः" [पा० सू० ३.४.८२ ] इति पलादयो ११.] इत्यग्रिमसूत्रस्थस्खरितेनेति पदमनुवर्त्य नवासमानयोग25 बहवः, 'परस्मैपदाना' मित्येकः शब्दः, वैषम्यात् संख्यातानुदेशो | वचनादिति वार्त्तिकेन च समाहितम्, एकस्मिन् योगे उच्चारिता- 65 न प्राप्नोति । डारौरसः प्रथमस्य “लुटः प्रथमस्य डारौरसः” नामेव यथासंख्यं भवति, न त्वन्यत्रोच्चारितानामित्यर्थत्वेन तस्य [ पा० सू० २.४.८५.] डारौरसो बहवः प्रथमस्येत्येकः शब्दः, वार्त्तिकस्य सर्वदोषाः परिहृताः । तस्यायमाशयः - अनुदेश उच्चावैषम्यात् संख्यातानुदेशो न प्राप्नोति । "एचोऽय वायावः" [पा० रणम्, योगान्तरे तु शब्दस्योच्चारणेऽपि अत्र तस्यानुमानमेवेति सू० ६.१.७८.] अयवायावो बहवः, एच इत्येकः शब्दः, वैषम्यात् नानुदेशप्रा सिरिति न्यायसिद्धैव तत्रास्य न्यायस्याप्रवृत्तिरिति स्वमते 30 संख्यातानुदेशो न प्राप्नोतीति । अयमाशयः - परस्मैपदशब्देन चानिष्टस्थलेऽप्रवृत्तयेऽस्यानित्यत्वमेवाश्रीयते, तदपि समानयोग- 70 परोक्षास्थानिका नव त्यादय आदेशा उपस्थाप्यन्ते इति तेषां पठितानामेत्र यथासंख्यमिति स्वीकारेणैव सिद्धम्, तथाहि - 'दिग्देशनवानां गलादिभिर्नवभिः सह साम्यमर्थत एवास्ति, न तु कालेषु' इति हि पदं "पूर्वापराधरेभ्योऽसस्तातौ पुरवधश्चैषाम् ” शब्दतः, इति शब्दतः साम्यस्य ग्रहणे संख्यातानुदेशो न [ ७.२.११५. ] इति सूत्रे न पठितमपि तु "दिक्शब्दाद् प्राप्नोति । एवम्-लुटः [ श्वस्तन्याः ] प्रथमपुरुषस्य स्थाने विधी दिग्देशकालेषु प्रथमा पञ्चमी - सप्तम्याः” [ ७.२.११३.] इति 35 यमानाः डारौरसः [ ता-तारौ तारसः ] बहवः प्रथमस्येत्येकः सूत्रादेवानुवृत्तमिति तेन सह न यथासंख्यं भविष्यतीति ॥१०॥ 75 शब्द इति संख्यातानुदेशो न प्राप्नोति । एवम् एचोऽयवायावः [ पा० सू० ६.१.७८ ] इति सूत्रे अयवायावश्चत्वारः, एच इत्येकं पदमिति शब्दतः साम्याभावात् संख्यातानुदेशो न प्राप्नोतीति शब्दतः साम्याश्रयणं न युक्तमिति । अथास्त्वर्थतः साम्य
|
*विवक्षातः कारकाणि ॥ ११ ॥
सि० - 'विवक्षातः' इत्यत्र तस्प्रत्ययस्था निन्याः पञ्चम्याः प्रयोज्यत्वमर्थः कारकत्वं च क्रियायां जनकत्वेनान्वयित्वम्,
40 मिति चेत् ? अत्रापि पक्षे दूषणसद्भावात् तथाहि तत्र दूषण | तद्वन्ति च यद्यपि पदानि न भवन्ति, पदानां शब्द रूपत्वेन क्रिया
१९

Page Navigation
1 ... 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159 160 161 162 163 164 165 166 167 168 169 170 171 172 173 174 175 176 177 178 179 180 181 182 183 184 185 186 187 188 189 190 191 192 193 194 195 196 197 198 199 200 201 202 203 204 205 206