Nyayasamucchaya

Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad

Page 43

न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः ।
रूपोऽधिकारो भवति । तथा च वचनान्तरापेक्षाज्ञाप्योऽधि- । यनान्तरेण लभ्यत्वमिति सूच्यते । अपेक्षावशादेव च मध्ये कार:-उत्तस्त्र समुपस्थानमिति न्यायार्थः । एवं चाधिकारस्य ! विशेषातिदेशाद् विच्छिन्नोऽप्यधिकारोऽग्रेऽपेक्षितश्चेत् तर्हि ज्ञापकापेक्षा न भवति, लक्ष्यानुसारिभिर्वचनैराकान्तित्वमा- प्रवर्तत एव । अधिकारस्यैव विषयत्वादेवाधिकारविषये मण्डूत्रेणापेक्षितं पदमधिकृतं विज्ञायत इति भावः। तत्रापेक्षया कलुतिभ्यायोऽपि स्वीक्रियते, अयमाशयः-अधिकारस्य द्वयी 45 प्रवृत्तिवदनपेक्षया निवृत्तिरपि स्वतः सिद्धा भवतीति न तदर्थ- | गति:-धाराप्रवाहन्यायेन मण्डूकप्लुतिन्यायेन च, यत्रावि. मपि ज्ञापकाद्यपेक्षेति सूचयितुमेवायं न्यायः प्रवृत्तः, यथा-! च्छिन्न एवाधिकारो यथाऽपेक्षं प्रवर्तते परत्र निवर्तते च तत्र "णषमसत् परेस्यादिविधौ च." [२.१.६०.] इति सूत्रस्थं धाराप्रवाहगतिराश्रीयते, यत्र च मध्ये विच्छिद्य पुनः प्रत्रअसत् परे इति पदं “रात् सः" [२.१. ९०.] इति सूत्र- तेते तत्र मण्डूकगतिः । तत्र धाराप्रवाहानुवृत्तिः प्रसिद्वैव, पर्यन्तमेवाधिक्रियते, न तत ऊर्ध्वम् , 'स्यादिविधौ' इति च मण्डूकप्लुतानुवृत्तिश्च यथा-"धातोरिवर्ण" [२. १.५०.]50 10 “नोर्यादिभ्यः" [२. १. ९९.] इति यावदित्येषोऽर्थोऽनेन इत्यतोऽनुवर्तमानो धातोरित्यधिकारो "भ्रश्नोः" [२. १. न्यायेन ज्ञापकं विनाऽपि साधितः । एतत्यायज्ञापकं तु- | ५३.] इत्यादिसूत्रत्रये विशेषातिदेशसद्भावादसम्बद्धोऽपि "समानानां तेन दीर्घः" [१. २. १.] इति सूत्रस्थं समा- "योऽनेकस्वरस्य" [२. १. ५६.] इत्यत्रापेक्षातः पुनरनुनानामिति पदम् , समानानामिति पदे हि "हस्वा-ऽऽपश्च" | वृत्तः । इत्थं चानेनैव न्यायेनेदृशस्थलस्यापि निर्वाहे विशेषा
[1. ४. ३२.] इति सूत्रेणामो नाम् विहितः, "हस्वापश्च" | तिदिष्टो विधिः प्रकृताधिकारं न बाधते इति न्यायान्तर-55 15[१. ४. ३२.] इति सूत्रे चामोनामिति न श्रूयत इति कथं | स्वीकारेन किमपि फलम्। केचित्तु “धातोरिवर्ण." [२.
तेन तस्य स्थाने तस्य विधानं स्यात् 'आमो नाम्' इति पद-!१.५०.] इत्यतो धातोरित्यस्यानुवृत्तिः धाराप्रवाहन्यायेनैव द्वयं च "आमो नाम् वा" [१. ४. ३१.] इति पूर्वसूत्रे चलति, मध्ये च सूत्रत्रयेऽसम्भवादसम्बध्यमानोऽप्यविच्छिन्न एव पठितम् , ततश्च तदधिकारं विना तत्सम्बन्ध इह सूत्रे , एवेति न मण्डूकलुतिरत्रेत्याहुः, तन्मते च मण्डूकप्लुतेरुदाहरण हिस्वापश्चैत्यन्त्र] दुर्लभः, तदसम्बन्धे च समानानामिति । यथा-"अनवर्गात् स्वरे वोऽसन्" [१.२.४०.] इति 60 20 निर्देशोऽनुपपन्न इति तं विनाऽनुपपद्यमानः स पूर्वसूत्रस्थ- सूत्रस्थोऽसन्नित्यधिकारः "अइउवर्णस्यान्तेऽनुनासिकोऽनी.
पदानामपेक्षावशादधिकार इत्यर्थकमिमं न्यायमाक्षिपत्येव, दादेः" [१. २.३१.] इति सूत्रं मध्ये लङ्कयित्वा "तृतीतदुपपादकान्तरस्यानुपलम्भात् ; एतच्चानुवृत्तौ ज्ञापकम् ।। यस्य पञ्चमे" [१. ३. १.] "प्रत्यये च" [१. ३. २.] निवृत्तौ तु-"ऐदौत् सन्ध्यक्षरैः" [१. २. १२.] इति सूत्रे ' इति सूत्रयोर्गत इति तेन 'ककुम्मण्डलम्, अम्मयः' इत्यादौ सन्ध्यक्षरैरिति पदमेव ज्ञापकम् , अन हि उपसर्गसम्बन्धि- समासाम्तर्वतिविभक्त्या "नामसिदरच्यञ्जने"[१.१.२१.] 65 भिन्नस्याकारस्यैव विधानम् "ऋत्यारुपसर्गस्य"१.२. ९.1: इत्यनेन च क्रमात् पदसंज्ञासत्त्वे पदान्तस्यापि मस्यासत्वात् इत्यतोऽनुवर्तमानस्य 'उपसर्गस्य' इत्यस्य पदस्य निवृत्ति विना "तो मु-मः०" [१.३.१४.] इत्यनुस्वारा-ऽनुनासिकौ न न सिध्यति, न च तन्निवृत्तौ किमपि ज्ञापकान्तरमुपलभ्यते, भवतः । एतच्चावश्यमेव स्वीकार्य यदुभयत्रपक्षे [धाराप्रवाहे ततश्चापेक्षाभावादेव निवृत्तिरिति कल्प्यते; तथा चैतन्यायस्य मण्डकप्तौ च अपेक्षात एवाधिकार इति नैतन्याय विना प्रवृत्ति निवृत्योरुभयोरपेक्षाप्रयोज्यत्वबोधकत्वं सुसम्पन्नम् । तयोः सिद्धिरिति ॥ १२ ॥
70 30 अयं च न्यायोऽपेक्षामाश्रित्यैव प्रवर्तत इति यत्र निरपेक्षा- बोधकं किञ्चिलिङ्गं भवति तत्र स्वभावत एव न प्रवर्तते, यथा। * अपेक्षातोऽधिकारः॥ १२॥ * "प्रत्यये च" [१.३.२.] इत्यत्र चकारोऽनुवर्तमानवा- त०-सूत्राणि हि यथासम्भवमल्पाक्षराणि विधीयन्ते, "अल्पाग्रहणस्य स्वस्मिन् विषये निवृत्तिबोधक इति तत्र निवृत्तोऽपि । क्षरमसन्दिग्धम्" इत्यादिना सूत्रस्य लक्षितत्वेनाल्पाक्षरत्वस्य वाशब्द उत्तरत्रानुवर्तते, तन्मूलक एव चकारस्योत्तरत्र वा: तत्र गुणत्वात् , किन्तु असंदिग्धत्व-सारवत्त्व-विश्वतोमुखत्वानां 35 ग्रहणनिवृत्यर्थत्वव्यवहारो वृत्तौ कृतः, तत्र हि विनाऽपि सिद्धयर्थं तत्र पदान्तराणामपेक्षा भवत्येव, तत्रैकप्रकरणपठिताना 75
चकारं पूर्वसूत्रस्थपदयोस्तत्रानुवृत्तानां 'वा' 'पदान्ते' 'अनु-, सूत्राणां मध्ये तत्प्रकरणसामान्यार्थसूचक पदमेकत्रैव पठ्यते, नासिक' इति पदानामनुवृत्तिसिद्धौ क्रियमाणश्चकारः किमपि | आकासावशाच तस्य प्रतियोगमुपस्थितिर्भवति स एव चाधिकारवैलक्षण्यं सूचयति, तच्च स्वघटितयोगस्य नित्यत्वमेव, एवं च शब्देन प्रयुज्यते; लोकेऽपि प्रथमे वाक्ये समुपात्तं पदमाकाङ्क्षावाग्रहणनिवृत्यर्थत्वेन क्रियमाणश्चकारो वाग्रहणस्याधिकारत्वं वशादग्रिमवाक्येष्वपि सम्बन्ध्यत एव, यथा अत्र विद्यालये 10 सूचयति, तत्फलं चोत्तरत्रानुवृत्तिरेव । तथा चानेन चकार- देवेन्द्रः पठति, महेन्द्रोऽध्यापयति, सुरेन्द्रो वाचयति' इत्यादि-80
करणरूपेण लिङ्गेनैतन्यायप्रवृत्तिं विनाऽप्यनुवृत्ति-निवृत्त्यो- वाक्येषु पूर्ववाक्यस्थे 'अत्र विद्यालये' इति पदे अनुवर्तते एव ।