Nyayasamucchaya

Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad

Page 44

न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः ।
इत्थच विनाऽपि ज्ञापकमपेक्षातः प्रतियोगं शब्दोपस्थानं सम्भा । मधिकार इत्यस्यार्थस्य निर्णयाय व्याख्यानस्यैव शरणीकरणीयतया
,
|
"
।
व्यत एवेति लोकसिद्धोऽयं न्यायस्तथापि स्वशास्त्रसम्मतत्वसूचनाय पूर्वाचार्यादिप्रक्रियामनुसृत्य ज्ञापकादिकमुपन्यस्तम् । पाणिनीये तन्त्रे चैतत्स्थानीयं परिभाषासूत्रमेव पाणिनिना कृतम्, 5 तच्च “स्वरितेनाधिकारः” [ पा० सू० १.३.११. ] इति, भाष्यकृता च सूत्रस्य प्रयोजनस्फोरणायेत्थं शङ्कासमाधी कृते, तथाहि - "किमर्थमिदमुच्यते ?" इति सूत्रप्रयोजनाक्षेपभाष्यम्, तदाशयक्ष आकाङ्क्षादिवशात् प्रस्तुतपदस्य सम्बन्धो लोक इव व्याकरणशास्त्रेऽपि भविष्यत्येवेति न सूत्रप्रयोजनं किमपीति । 10 ततः समाधानवार्तिकम् “अधिकार: प्रतियोगं तस्या निर्देशार्थः” इति, तद्भाष्यम् - " अधिकारः क्रियते प्रतियोगं तस्यानिर्देशार्थ" इति । किमिदं प्रतियोगमिति ! योगं योगं प्रति प्रतियोगमिति, योगे योगे तस्य ग्रहणं मा कार्षम्” इति । पुनराक्षिपति - " किं गतमियता सूत्रेण” इति, किमयमर्थोऽधिकारशब्देन वक्तुं शक्यते 15 उत नेति तदाशयः, समाधत्ते -- गतमित्याह कुतः ? लोकतः, तद्यथा लोके 'अधिकृतोऽसौ ग्रामे अधिकृतोऽसौ नगरे' इत्युच्यते यो यत्र व्यापारं गच्छति, शब्देन चाप्यधिकृतेन कोऽन्यौ व्यापारः शक्योऽवगन्तुमन्यदतो व्यापारात्” इति अधिकारशब्दो व्यापारार्थकः, शब्दस्य चार्थबोधनं व्यापारः, स च स्वस्थान 20 एव परिक्षण इति कोऽन्यस्ततोऽधिको व्यापारः स्यात् प्रतियोगमुपस्थितिभिन्न इति प्रतियोगमुपस्थानमेवात्राधिकारशब्दार्थ | इति तदाशयः समाधानबाधकवार्त्तिकम् - "न वा निर्दिश्यमाना धिकृतत्वाद् यथा लोके” इति । तद्भाष्यम्-"न वा एतत् प्रयोजनमस्ति, किं कारणम् ? निर्दिश्यमानाधिकृतत्वात्, यथा लोके 25 निर्दिश्यमानमधिकृतं गम्यते, तद्यथा- 'देवदत्ताय गौदयसामू, यज्ञदत्ताय, विष्णुमित्राय' इति गौरिति गम्यते । एवमिहापि“पदरुजबिशस्पृशो घय्” [ पा० सू० ३. ३.१६.] "सृस्थिरे” | [ पा० सू० ३. ३. १७. ] “भावे” [ पा० सू० ३. ३. १८. घत्रिति गम्यते” इति, वचनं विनाऽपि लोकव्यवहारादेव 30 सूत्रसाध्योऽर्थः सिद्ध इति वृथा सूत्रमिति भाष्याशयः । अथ समाधानवार्त्तिकम् – “अन्यनिर्देशस्तु निवर्त्तकस्तस्मात् परिभाषा” इति । भाष्यम्-“अन्यनिर्देशस्तु निवर्त्तको भवति, तद्यथा-'देवदत्ताय गौर्दीयताम्, विष्णुमित्राय कम्बलः' इति कम्बलो गोर्निवर्त्तको भवति; एवमिहापि "अभिविधौ भाव 35 इनुण्” [ पा० सू० ३. ३. ४४.] घञो निवर्त्तकः स्यात् तस्मात् परिभाषा" इति । अयमाशयः - धाराप्रवाहेनानुवृत्तिस्थले लोकन्यायेन सिद्धावपि यत्रान्यविधेयादिसम्बन्धात् प्रकृतविधेया- 'गोटा ग्रहणं कर्तव्यम्, तत्र च टाप्रत्याहारः, टापः टाशदिनिवृत्तिर्भवति, तत्र तदग्रे पुनः प्रकृतसम्बन्धाय परिभाषासूत्र | ब्दादारभ्य ष्यङो ङकारं यावदिति तेनेष्टसिद्धिरित्यादि तत्र सूत्रे मिदमावश्यकमिति, एषा च युक्तिः खकीये न्याये [ अपेक्षा- महाभाष्ये प्रतिपादितम्, स्वरितेनाधिकार गतिरित्यर्थमाश्रित्य च 80 40 तोऽधिकार इत्यत्रा ]पि वक्तुं शक्यत एव । अत्रैवान्ते कियत्पर्यन्त- | तत् खण्डितम् । तथा च "गोस्त्रियोः " [ पा० सू० १.२.४८ ]
लोकन्यायव्याख्यानाभ्यामेव सर्वार्थसिद्धावेतत् सूत्रं व्यर्थमिति प्रस्तुत्य फलान्तरतया स्थापितं सूत्रम्, तथाहि - "न तहींदानीभयं योगो वक्तव्यः" इत्याक्षेपभाष्यम् । “वक्तव्यश्च किं प्रयोजनम् ? स्वरितेनाधिकारगतिर्यथाविज्ञायेत । अधिकं कार्यम् 45 अधिकः कारः " । अयमाशयः - प्रतियोगमुपस्थितार्थस्य तस्य परिभाषासूत्रस्यानावश्यकत्वेऽपि अधिकारबोधायेदमावश्यकम्, स्वरितत्वं हि निर्दिश्य एतदधिकारपठितानां ग्रहणमिति बोधनं यथा स्यात् इत्येकं प्रयोजनम्, स्वरितत्वयुक्तेन शब्देनाधिक कार्यं यथा स्यात् इत्यर्थबोधनायापि सूत्रमिदमावश्यकम् 50 स्वरितत्वयुक्तस्य चाधिकोव्यापारो यथा बुध्येत तदर्थमपीदमावश्यकम् इति । क्रमेणोदाहरति- 'अधिकारगतिः " गोलियोरुप - सर्जनस्थ” [ पा० सू० १.२. ४८ ] इत्यत्र 'गोटा' ग्रहणं चोदितं तन्न कर्तव्यं भवति, स्त्रीग्रहणं स्वरयिष्यते, स्वरितेनाधिकारगतिर्भविष्यतीति "स्त्रियाम्" [पा० सू० ४ १.३.]55 इत्येवं प्रकृत्य ये विहितास्तेषां ग्रहणं विज्ञास्यते, तत्र खरितेनाधिकारगतिर्भवतीति न दोषो भवति" [ अधिकार गतिः ] । द्वितीय फलोदाहरणम् - "अधिकं कार्यम्, अपादानमाचार्यः किं न्याय्यं मन्यते ? यत्र प्राप्यनिवृत्तिः, तेनेहैव यथा स्यात्ग्रामादागच्छति, नगरादगच्छति सांकाश्यकेभ्यः पाटलिपुत्रा 60 अभिरूपतरा इत्यत्र न स्यात्, स्वरितेनाधिकं कार्यं भवतीत्यत्रापि सिद्धं भवति । तथा अधिकरणमाचार्यः किं न्याय्यं मन्यते ?, यत्र कृत्स्र आधारात्मा व्याप्तो भवति, तेनेद्दैव स्यात् - तिलेषु तैलं दनि सर्पिरिति गङ्गायां घोषः, कूपे भवति [ अधिकं कार्यम् ] तृतीय फलोदाहरणम्-“अधिकं कारः, गर्गकुलमित्यत्र न स्यात्, स्वरितेनाधिकं कार्यमित्यत्रापि सिद्धं 65 पूर्वविप्रतिषेधाश्च न पठितव्या भवन्ति । “गुण-वृद्धयौत्वतृज्यद्भावगुणेभ्यो नुम्पूर्वविप्रतिषिद्धम्" "नुमचिरतृज्वद्भावेभ्यो नुद्र” इति, नुम्नुटौ स्वरयिष्येते, तत्र स्वरितेनाधिकः कारो भव नुम्नुटी भविष्यतः" इति । अयमाशयः स्वरितत्वं नाम स्वर- 70 विशेषः, स च यत्रार्थविशेषो बुबोधयिषितस्तत्र करिष्यते, तेन च यत्र स्त्रीप्रत्ययग्रहणमिष्टं यथा “गोश्चान्ते हवोऽनं शिसमा से
]
|
यो बहुव्रीहौ” [ २.४.९६ ] इत्यादौ, तत्र च व्याद्यन्तस्य इति क्रियते, तेनान्येषां 'स्त्रियां क्तिः" इत्यादिस्त्रीप्रत्ययानां ग्रहणं न भवति, तथा 'अतितन्त्रीः' इत्यादिशब्दानामपि हखत्वं न 75 भवति, तथैव पाणिनीयेऽपि तद्विषयके “गोस्त्रियोरुपसर्जनस्य” [पा० सू० १.४.४८ ] इति सूत्रेऽतितन्त्ररित्यादौ हस्वव्यावृत्त्यर्थं
।
२४