Nyayasamucchaya

Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad

Page 36

१६
न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः ।
गतिः* इति न्यायाकारः सूचितः। “नामि" [पा० सू० ६. | इत्यमरकोशानुसारमोदनं सिद्धम पक्कमम] मुच्यते, यदि च 40 ४, ३.1 इति सूत्रे भाष्येऽस्य न्यायस्योल्लेखः समुपलभ्यते, तत्र तत पक्वं कथं तत पक्तव्यमिति व्यवहियते । तथा च तत्र च केवलमेतदेव दृश्यते-'तत्र वचनाद्भूतपूर्वगति विज्ञास्यते' इति, भाविनि स्वरूप भूतवदपचारेणौदनशब्दप्रयोगः, तथैव भाविनि तावता च भूतपूर्वगतिरित्यतावदेव न्यायविधेयम् , साम्प्रतिका-..
पदेऽपि पदत्वव्यवहारः, एवं च नात्र ज्ञापकापेक्षा । अयं च 5 भाव इति तु स्वरूपकथनम् , साम्प्रतिकाभावे सत्येव तद्गतेरा
भाविधर्मोपचारो लक्ष्यानुरोधादेवेति नानिष्टेऽर्थे भवति, श्रयणस्थावसरात् । तत्रास्य न्यायस्य उल्लेखप्रसङ्गश्चायमासीत्...
नानिष्टार्था शास्त्रप्रवृत्तिः इति न्यायाञ्च, तथा च 'अपाठीद'45 "नामि" [पा. सू० ६. ४. ३.] इति हि स्वरान्तानां नानां
इत्यादौ अटि भाविनि सति स्वरादित्वसंभावनायामपि पूर्व षष्ठी बहुवचने दीविधायकं सूत्रम्, यथा स्वमते “दी|ना
स्वरादित्वोपचाराभावेन “व्यञ्जनादेर्वोपान्त्यस्यातः” [४. म्यतिसृचतसृषः” [ १. ४. ४८.] इति सूत्रम् । तत्रेद शङ्कितं 10 पूर्वपक्षिणा-'आमि इत्येवोच्यताम् , दीर्धे कृतेऽपि भूतपूर्वगत्या रपि स्वत एवं सिद्धेति न तदर्थमपि ज्ञापकापेक्षेति ॥ ९॥
| ३. ४७.] इति वृद्धिः सिद्धा। तथा चानिष्टे विषयेऽप्रवृत्ति"हस्वापश्च" [१.४.३२.] इति नुट् [स्वमते नामादेशः] भविष्यति' इति, तत्र च बहु विचार्य अन्ते उत्तरसूत्रे “नोप- | *भाविनि भूतवदुपचार:* ॥९॥ 50 धायाः [पा० सू० ६. ४.७.] इत्यत्रानुवृत्त्यर्थमावश्यकः सन
त०-अयं न्यायः संज्ञा विषय एव प्रवर्तते, लोकन्यवहारकारपाठः स्पष्टप्रतिपत्तये इहैव कृत इति समाहितम् । अनेन हि
मूलकतया लोके संज्ञा विषय एव तथा व्यवहरणात् , उपपादयि15 सूत्रेण नकारान्तस्य शब्दस्योपान्त्यस्य नामिदी? विधीयते, स
ष्यते चैतदप्रे। तथा च संज्ञाविषयकमेवोदाहरणं-रवणं तक्षणआमि चेत् विधास्यते तर्हि 'चर्मणाम्' इत्यादावपि भविष्यतीति
मिति । अत्र ज्ञापकापेक्षा नेत्युक्तं वृत्ती, तेन कैश्चिदत्र यज्ज्ञातत्र मा भूदित्येतदर्थ नामि दीर्घविधानमावश्यकमिति । तथा च
पकमुपन्यस्तं तदनावश्यकम्। किञ्च न तज्ज्ञापकं भवितुमर्हति, 55 तत्रत्य भाष्यस्थ संग्राहकं वार्तिकम्-"नामि दीर्घ आमि चेत
तथा हि-तेषां प्रन्थः-निवेदकन्त्वस्य "रवर्णात्०" [२ ३. स्यात् कृते दीर्घे न नुड् भवेत् वचनाद् यत्र तन्नास्ति, नोपधा
६३.] इत्यनेन पदे एव णत्वविधानम् , तथा हि-णत्वं तावन्नृ20 याश्च चर्मणाम् ॥ इति । अनेन च स्थानीवेति परिभाषातोऽस्य |
णामित्यादिपदेष्विव रवणादिनामन्यपि दृश्यते, "रघुवर्णात्." न्यायस्य विविक्तविषयत्वमपि सूचितं भवति। नहि देवशब्दस्य ।।
पत्य[२ ३. ६३.] इति सूत्रेण च पदे एव विहितम्, ततो ज्ञायते आमि दीर्धे कृते 'देवा-आम्' इति स्थिते स्थानिवद्भावेन तत्र
नाम्नां णत्वे कर्तव्ये 'एष न्यायोऽस्तीति धिया सूत्रे पदें इत्यु-60 ह्रस्वान्तत्वं संभवति, अत्र देवशब्दस्य स्थानित्वाभावात् , देव
}क्तम्, इति । अत्रेदमुच्यते-'पदे' इति हि निमित्त-निमित्तिनोशब्दाकारस्य स्थानित्वेऽपि तस्येह नामकार्यित्वाभावात् , तथा च
मिन्नपदस्थत्वव्यावृत्तये समुपादीयते, न च तत्प्रयोजनं 'पद25 नात्र स्थानिवद्भावविषय इति न्यायस्यास्यावश्यकता भवतीति॥८॥ |
! इत्यस्याभावे सम्पद्यते इति तदर्थ सार्थक तत् कथमिदं ज्ञापयितुं
प्रभवेत् , ज्ञापनं हि तेन विनाऽनुपरमानेन वस्तुना भवतीति *भाविनि भूतवदुपचार:* ॥ ९॥
प्रागपि प्रतिपादितम् । तथा च निमित्त-निमित्तिनोमिन्नपदस्थत्व-65 सि०-भाविनि आगामिनि-अग्रेऽवश्य सम्पद्यमाने व्यावर्त्तकमिदं न रवणादिषु णत्व प्रवृत्ती बाधकं स्यात्, पदत्वधर्मे, भूतवत् सम्पन्नवत् , उपचारः व्यवहारः, स च कार्य- | वत्येव प्रवृत्तिरित्यंशे तात्पर्याभावात्, भवति चात्र पदसंज्ञायां निमित्तक एवेति भाविधर्मादिनिमित्तकमपि कार्य क्वचिल्लक्ष्या- सत्यामपि णत्वप्रवृत्तिखीकारे बाधकाभावः । कृत्प्रत्ययोत्पत्ति30 नुरोधाद् वचनसामर्थ्याच कार्यमित्यर्थः, यथा नृणामित्यादौ। मात्रेण तस्य नामत्वे सति स्यादौ सति च पश्चात् कार्यान्तरकरणे
पदे "रवर्णावोण एकपदेऽनन्त्यस्य." [२. ३. ६३.]] दोषाभावादिति नात्र तस्य न्यायस्याश्रयणीयता । लौकिकव्यव- 70 इत्यादिना पात्वं क्रियते, तथा रवण तक्षणमित्यादौ स्याद्युत्पत्तेः हारेण सिद्धे च तस्मिन् नामत्वादितः पूर्वमपि णत्वप्राप्तिरित्यन्यपूर्व पदत्वाभावेऽपि भाविपदवमाश्रित्य णत्वं क्रियत एव । पूर्व- देतत् । तथा चेदं ज्ञापकत्वकथनं चिन्त्यमेव ! पाणिनीयादितवे च न्यायवदस्यापि साम्प्रतिकाभावे एव प्रवृत्तिः, तथा च यत्र यो नेदृशो न्यायोऽवलम्बितः, न चायं न्यायः परिभाषेन्दुशेखरा35 धर्मः सम्प्रति नास्ति कार्यानुरोधात् सूत्रादिसार्थक्याय च ख्यन्यायसंग्रहे सङ्गृहीतः । यद्यपि भाष्यकृता क्वचिद् भाविन्याः तस्याश्रयणमावश्यकं तत्र भाविनोऽपि धर्मस्याश्रयणम् । अय- संज्ञायाः समाश्रयणं भवतीति प्रतिपादितम्-'इग्यणः सम्प्रसार-15 मपि न्यायो लोकसिद्ध एव, दृश्यते हि लोके 'ओदनं पचति | णम्" [पा० सू० १. १. ४५.] इति सूत्रे भाष्ये, तथापि न देवदत्तः' इत्यादिप्रयोगे भाविनो धर्मस्य भूतवदुपचारः, तत् तादृशन्यायवचनकल्पनापरं किन्तु लोकसिद्धविषयकथनमातथाहि-"भिस्सा स्त्री भक्तमन्धोऽनमोदनोऽस्त्री स दीदिविः" | त्रम्, तथा हि-तत्र भाष्येऽनेन सूत्रेण वाक्यस्य संज्ञा क्रियते?