Book Title: Nyayasamucchaya
Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad

View full book text
Previous | Next

Page 35
________________ न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः । - तत्रैवोहयोते । नन्वेवमेतन्यायस्वीकारे "स्थानीवावार्णविधौ",. ४.३३.] इति सूत्रस्थं बहुवचनं ज्ञापकं बोध्यम् , 40 ७.४.१०९.] इति स्थानिवद्विधायकपरिभाषासूत्रस्य वैयर्थ्य- | तद्धि 'अष्टानाम्' इत्यत्र परत्वात् “वाऽष्टन आः स्यादौ" मेव, अनेनैवादेशरूपविकारे सत्यपि स्थानिबुद्धया कार्यस्य संभ-[१. ४. ५३.] इत्यात्वे कृते नान्तत्वाभावात् भूतपूर्वनान्तवादिति चेत् ? न-यत्र त्वधं तदधिकं वा विकृतं तत्र जाति- ' त्वमादायापि संख्यावाचिशब्दादामो नाम्भावार्थ कृतम् , अस्य 5 व्यञ्जकभूयोऽवयवदर्शनाभावेन तत्त्वाप्रतीतौ कार्यसिद्यर्थ विकृत-न्यायस्य च जागरूकत्वे बहुवचनं विनापि भूतपूर्वोपचारे सिद्धे वर्णरूपावयवत्वप्रतीत्यर्थ च तस्यावश्यकत्वात् । अयभाशयः तद्वैयर्थं स्पष्टमेव, तथा च तेन बहुवचननिर्देशेनास्य न्यायस्य 45 यत्रार्घ तदधिकं वा विकृतं तत्राय न्यायो न प्रवर्तत इत्युपपादि क्वचिदौदासीन्यमयीत्यनुमीयत इति ॥८॥ तत्वेन तादृशस्थले वर्णभिन्नविकृतावयवत्वप्रतीतिरनेन न्यायेन कर्तु न शक्यत इति तदर्थ “स्थानीवा." [ ७.४.१०९ } इत्यादिसूत्र- *भूतपूर्वकस्तदुपचार* ॥ ८॥ 10 मावश्यकम् । *भूतपूर्वकस्तदुपचारः* इति न्यायश्च यत्रास्य त यत्त्वस्य न्यायस्य प्रण्यवधीदित्यत्र णत्वसिद्धिः फलन्यायस्य "स्थानीवा." [७. ४. १०९.] इति सूत्रस्य च न : मित्युक्तं, तन्न शोभनम्, तत्र "स्थानीवावर्णविधौ" [७.४. प्रवृत्तिस्तत्र प्रवर्तत इति सर्वेषां विषयविभागो ज्ञेयः ॥७॥ १०९.] इत्यनेन स्थानिवद्भावेनैव गतार्थत्वादेतच्यायानवसरात्। 50 न च स्थानीवेति परिभाषाद्वयमस्यैव न्यायस्य प्रपञ्च इति न *भूतपूर्वकस्तदुपचार:* ॥ ८॥ तयाऽस्यान्यथासिद्धिरिति वाच्यम् , अग्रेऽस्य विषयस्य विवेचयिसि०-पूर्व भूतो भूतपूर्वः, स इवेति भूतपूर्वकः, तदुप-ष्यमाणत्वात् , एवमत्र ज्ञापकत्वेन “ने दा०" [ २. ३. 15 चारः तस्य-सम्प्रति विद्यमानस्यभूत पूर्वस्थानेप्र युज्यमानस्य, । ६९.] इति सूत्रे वधेरपाठ इति यदुक्तं तदपि न चारु, नहि उपचारः-कार्यार्थ व्यवहारः, अथवा तस्य पूर्व प्रयुक्तस्य, स्थानिन आदेशाश्च सूत्रेषु पल्यन्ते । किञ्च तत्र बंधेरपाठात् कथं उपचारः-भूतपूर्वकः, यथा पूर्व भूतस्तथैव सम्प्रति तदभावे- न्यायो ज्ञापयितुं शक्यते ? ज्ञापनं तेन विनाऽनुफ्पनेन प्रमाणऽयीत्यर्थः; कार्यप्रवृत्तिसमये तत्तन्निमित्तस्यासन्निधानेऽपि तत्त- सिद्धेन वस्तुना तस्याक्षेप एव, यथा दिवा भुखानस्य देवदत्तस्य द्वचनसामर्थ्यात् भूतपूर्वमपि तादृशधर्ममादाय तत् तत् कार्य | पीनत्वं रात्रिभोजनेन विनाऽनुपपद्यमानं रात्रिभोजनमाक्षिप20 प्रवर्तनीयमिति भावः । अयं च न्यायो यत्र "स्थानीवा" | तीति, नहि तथा वधेः पाठाभावानुपपत्तिः केनापि प्रमाणेन [७. ४. १०८.] इत्यादिना प्रसिद्धातिदेशशास्त्रेण कथमपि । सिद्धा, सा च तदा सिद्धधेत यदि क्वचित् प्रण्यवधीदिति प्रयोगः 60 शास्त्रप्रवृत्तिनिमित्तभूतो धर्मो न लभ्यः, तेन च शास्त्रानर्थक्य- शास्त्रकृता कृतः स्यात् , सोऽपि च वधेर्णत्वविधायकसूत्रेऽपाठाशङ्का, तत्र शास्त्रारम्भसामर्थ्यादेव तथोपचारं करोतीति नात्र दनुपपद्यमानो भूतपूर्वकमुपचार कल्पयेत् स्वयमेव, न च तत्र ज्ञापकविशेषापेक्षा; तथापि यदि ज्ञापकापेक्षा स्यात् तर्हि पाठाभावस्य कल्पकतोचिता, पूर्वप्रदर्शितरीत्या च तस्यापि प्रयो25 "ऋदुदितः" [१.४.७०,] इति पृथग्योग एवास्थ न्यायस्य गस्य नानुपपद्यमानत्वं बधेरादेशत्वात् । न च न बंधेरादेशत्व ज्ञापको बोध्यः। तथा हि-तत्र वत्तौ प्रथग्योगो भ्वादिष्यदासार्थ । मपि तु प्रकृत्यन्तरमेवेदं प्रत्ययविशेषप्रकृतित्वेन नियम्यते-वधिर्हि 65 इत्युक्तम्, न हि घुटि परे भ्वादिर्धातुः सम्भवति, धातोर्नाम- हिंसार्थकोऽन्यत्रोच्यते स एव तत्र प्रयोक्तव्यो न हन्तिरिति स्वाभावाद् घुटश्च नानो विधानात्, ततश्च भ्वादेरन्यथैव तात्पर्यादिति वाच्यम् , तर्हि भूतपूर्वन्यायास्याप्यप्रसरापत्तेः, वारणसम्भवे तदर्थ योगविभागस्यानावश्यकत्वम् , तथा च | तस्माद् वधेरादेशत्वमेव खीकार्य, तथैव च तत्र “इ-कि-श्तिव् 30 सम्प्रति नाम्नोऽपि भूतपूर्वस्य भ्वादेरपि नोऽन्तो मा भूदित्येत- स्वरूपार्थे" [५.३. १३२.] इति इरपि सिद्धयति । अथ दर्थकः पृथग्योग एतल्यायसरवमनुमापयति । *नानिष्टार्था | स्थानीवेत्यादयोऽस्यैव प्रपञ्च इति चेत् ? तासां परिभाषाणां प्रत्य-70 शास्त्रप्रवृत्तिः इति न्यायेन यत्रैतक्यायप्रवृत्ताविष्टं कार्य सम्प- क्षसिद्धतयाऽनुमानिकेनानेन न्यायेन गतार्थत्वाभावात् , न्याया द्यते तत्रैवाय न्यायः प्रवर्तते, यन्त्र चैतत्प्रवृत्याऽनिष्टसम्भावना | हि लोकशास्त्रव्यवहारादिभिरनुमीयन्त इत्यानुमानिकाः, स्थानी तत्र न प्रवर्तत इति न तदर्थमपि ज्ञापकापेक्षा, तेन 'विज्ञपय्य' | चेत्यादयश्च शास्त्रकृता स्वयमेवोक्ता इति प्रत्यक्षसिद्धाः, नहि 35 इत्यादौ "मारण-तोषण-निशाने ज्ञश्च" [४. २. ३०.] इति प्रत्यक्षसिद्धमानुमानिकेन बाधितुं शक्यते। तथा च यत्रानयोः कृतबस्वस्य ज्ञपेभूतपूर्वज्ञापिरूपत्वोपचाराभावात् "लघो- परिभाषयोन प्रवृत्तिरस्ति च किमपि तादृशं वचनं येन भूतपूर्व-75 यपि" [४. ३. ८६.] इत्यनेन लघूपान्त्यधातुलक्षणो ! धर्माश्रयणं विना न कार्य सिद्धयति तत्रैवास्य न्यायस्य विषय गेरय सिद्धः । एवं च न्यायस्वभावादेवानिष्टेऽथे औदासीन्य- इति स्वीकार्यमिति । पाणिनीयव्याकरणे च परिभाषेन्दुशेखराख्ये सिद्धावपि यदि ज्ञायकापेक्षा स्यात् तर्हि "संख्यानां ाम्" | न्यायसंग्रहग्रन्थे नागेशोपाध्यायः *साम्प्रतिकाभावे भूतपूर्व

Loading...

Page Navigation
1 ... 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159 160 161 162 163 164 165 166 167 168 169 170 171 172 173 174 175 176 177 178 179 180 181 182 183 184 185 186 187 188 189 190 191 192 193 194 195 196 197 198 199 200 201 202 203 204 205 206