Nyayasamucchaya

Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad

Page 35

न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः ।
-
तत्रैवोहयोते । नन्वेवमेतन्यायस्वीकारे "स्थानीवावार्णविधौ",. ४.३३.] इति सूत्रस्थं बहुवचनं ज्ञापकं बोध्यम् , 40
७.४.१०९.] इति स्थानिवद्विधायकपरिभाषासूत्रस्य वैयर्थ्य- | तद्धि 'अष्टानाम्' इत्यत्र परत्वात् “वाऽष्टन आः स्यादौ" मेव, अनेनैवादेशरूपविकारे सत्यपि स्थानिबुद्धया कार्यस्य संभ-[१. ४. ५३.] इत्यात्वे कृते नान्तत्वाभावात् भूतपूर्वनान्तवादिति चेत् ? न-यत्र त्वधं तदधिकं वा विकृतं तत्र जाति- ' त्वमादायापि संख्यावाचिशब्दादामो नाम्भावार्थ कृतम् , अस्य 5 व्यञ्जकभूयोऽवयवदर्शनाभावेन तत्त्वाप्रतीतौ कार्यसिद्यर्थ विकृत-न्यायस्य च जागरूकत्वे बहुवचनं विनापि भूतपूर्वोपचारे सिद्धे वर्णरूपावयवत्वप्रतीत्यर्थ च तस्यावश्यकत्वात् । अयभाशयः
तद्वैयर्थं स्पष्टमेव, तथा च तेन बहुवचननिर्देशेनास्य न्यायस्य 45 यत्रार्घ तदधिकं वा विकृतं तत्राय न्यायो न प्रवर्तत इत्युपपादि
क्वचिदौदासीन्यमयीत्यनुमीयत इति ॥८॥ तत्वेन तादृशस्थले वर्णभिन्नविकृतावयवत्वप्रतीतिरनेन न्यायेन कर्तु
न शक्यत इति तदर्थ “स्थानीवा." [ ७.४.१०९ } इत्यादिसूत्र- *भूतपूर्वकस्तदुपचार* ॥ ८॥ 10 मावश्यकम् । *भूतपूर्वकस्तदुपचारः* इति न्यायश्च यत्रास्य त यत्त्वस्य न्यायस्य प्रण्यवधीदित्यत्र णत्वसिद्धिः फलन्यायस्य "स्थानीवा." [७. ४. १०९.] इति सूत्रस्य च न : मित्युक्तं, तन्न शोभनम्, तत्र "स्थानीवावर्णविधौ" [७.४. प्रवृत्तिस्तत्र प्रवर्तत इति सर्वेषां विषयविभागो ज्ञेयः ॥७॥ १०९.] इत्यनेन स्थानिवद्भावेनैव गतार्थत्वादेतच्यायानवसरात्। 50
न च स्थानीवेति परिभाषाद्वयमस्यैव न्यायस्य प्रपञ्च इति न *भूतपूर्वकस्तदुपचार:* ॥ ८॥ तयाऽस्यान्यथासिद्धिरिति वाच्यम् , अग्रेऽस्य विषयस्य विवेचयिसि०-पूर्व भूतो भूतपूर्वः, स इवेति भूतपूर्वकः, तदुप-ष्यमाणत्वात् , एवमत्र ज्ञापकत्वेन “ने दा०" [ २. ३. 15 चारः तस्य-सम्प्रति विद्यमानस्यभूत पूर्वस्थानेप्र युज्यमानस्य, । ६९.] इति सूत्रे वधेरपाठ इति यदुक्तं तदपि न चारु, नहि
उपचारः-कार्यार्थ व्यवहारः, अथवा तस्य पूर्व प्रयुक्तस्य, स्थानिन आदेशाश्च सूत्रेषु पल्यन्ते । किञ्च तत्र बंधेरपाठात् कथं उपचारः-भूतपूर्वकः, यथा पूर्व भूतस्तथैव सम्प्रति तदभावे- न्यायो ज्ञापयितुं शक्यते ? ज्ञापनं तेन विनाऽनुफ्पनेन प्रमाणऽयीत्यर्थः; कार्यप्रवृत्तिसमये तत्तन्निमित्तस्यासन्निधानेऽपि तत्त- सिद्धेन वस्तुना तस्याक्षेप एव, यथा दिवा भुखानस्य देवदत्तस्य
द्वचनसामर्थ्यात् भूतपूर्वमपि तादृशधर्ममादाय तत् तत् कार्य | पीनत्वं रात्रिभोजनेन विनाऽनुपपद्यमानं रात्रिभोजनमाक्षिप20 प्रवर्तनीयमिति भावः । अयं च न्यायो यत्र "स्थानीवा" | तीति, नहि तथा वधेः पाठाभावानुपपत्तिः केनापि प्रमाणेन [७. ४. १०८.] इत्यादिना प्रसिद्धातिदेशशास्त्रेण कथमपि । सिद्धा, सा च तदा सिद्धधेत यदि क्वचित् प्रण्यवधीदिति प्रयोगः 60 शास्त्रप्रवृत्तिनिमित्तभूतो धर्मो न लभ्यः, तेन च शास्त्रानर्थक्य- शास्त्रकृता कृतः स्यात् , सोऽपि च वधेर्णत्वविधायकसूत्रेऽपाठाशङ्का, तत्र शास्त्रारम्भसामर्थ्यादेव तथोपचारं करोतीति नात्र दनुपपद्यमानो भूतपूर्वकमुपचार कल्पयेत् स्वयमेव, न च तत्र ज्ञापकविशेषापेक्षा; तथापि यदि ज्ञापकापेक्षा स्यात् तर्हि पाठाभावस्य कल्पकतोचिता, पूर्वप्रदर्शितरीत्या च तस्यापि प्रयो25 "ऋदुदितः" [१.४.७०,] इति पृथग्योग एवास्थ न्यायस्य गस्य नानुपपद्यमानत्वं बधेरादेशत्वात् । न च न बंधेरादेशत्व
ज्ञापको बोध्यः। तथा हि-तत्र वत्तौ प्रथग्योगो भ्वादिष्यदासार्थ । मपि तु प्रकृत्यन्तरमेवेदं प्रत्ययविशेषप्रकृतित्वेन नियम्यते-वधिर्हि 65 इत्युक्तम्, न हि घुटि परे भ्वादिर्धातुः सम्भवति, धातोर्नाम- हिंसार्थकोऽन्यत्रोच्यते स एव तत्र प्रयोक्तव्यो न हन्तिरिति स्वाभावाद् घुटश्च नानो विधानात्, ततश्च भ्वादेरन्यथैव तात्पर्यादिति वाच्यम् , तर्हि भूतपूर्वन्यायास्याप्यप्रसरापत्तेः,
वारणसम्भवे तदर्थ योगविभागस्यानावश्यकत्वम् , तथा च | तस्माद् वधेरादेशत्वमेव खीकार्य, तथैव च तत्र “इ-कि-श्तिव् 30 सम्प्रति नाम्नोऽपि भूतपूर्वस्य भ्वादेरपि नोऽन्तो मा भूदित्येत- स्वरूपार्थे" [५.३. १३२.] इति इरपि सिद्धयति । अथ दर्थकः पृथग्योग एतल्यायसरवमनुमापयति । *नानिष्टार्था | स्थानीवेत्यादयोऽस्यैव प्रपञ्च इति चेत् ? तासां परिभाषाणां प्रत्य-70 शास्त्रप्रवृत्तिः इति न्यायेन यत्रैतक्यायप्रवृत्ताविष्टं कार्य सम्प- क्षसिद्धतयाऽनुमानिकेनानेन न्यायेन गतार्थत्वाभावात् , न्याया द्यते तत्रैवाय न्यायः प्रवर्तते, यन्त्र चैतत्प्रवृत्याऽनिष्टसम्भावना | हि लोकशास्त्रव्यवहारादिभिरनुमीयन्त इत्यानुमानिकाः, स्थानी
तत्र न प्रवर्तत इति न तदर्थमपि ज्ञापकापेक्षा, तेन 'विज्ञपय्य' | चेत्यादयश्च शास्त्रकृता स्वयमेवोक्ता इति प्रत्यक्षसिद्धाः, नहि 35 इत्यादौ "मारण-तोषण-निशाने ज्ञश्च" [४. २. ३०.] इति प्रत्यक्षसिद्धमानुमानिकेन बाधितुं शक्यते। तथा च यत्रानयोः कृतबस्वस्य ज्ञपेभूतपूर्वज्ञापिरूपत्वोपचाराभावात् "लघो- परिभाषयोन प्रवृत्तिरस्ति च किमपि तादृशं वचनं येन भूतपूर्व-75 यपि" [४. ३. ८६.] इत्यनेन लघूपान्त्यधातुलक्षणो ! धर्माश्रयणं विना न कार्य सिद्धयति तत्रैवास्य न्यायस्य विषय गेरय सिद्धः । एवं च न्यायस्वभावादेवानिष्टेऽथे औदासीन्य- इति स्वीकार्यमिति । पाणिनीयव्याकरणे च परिभाषेन्दुशेखराख्ये सिद्धावपि यदि ज्ञायकापेक्षा स्यात् तर्हि "संख्यानां ाम्" | न्यायसंग्रहग्रन्थे नागेशोपाध्यायः *साम्प्रतिकाभावे भूतपूर्व