Nyayasamucchaya

Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad

Page 25

न्यायार्थं सिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः ।
|
[ ७. ४. १५. ] “अमद्रस्य दिशः " [७. ४. १६. ] इति बिधिषु तदन्तविधेः प्रतिषेधकः, ध्वनितं चेदम् “असमासे निष्का- 40 सूत्रद्वयमेकदेशानुमत्या सम्मिल्य तथा हि-राष्ट्रवाचिनः दिभ्यः " [ पा० सू० ५.१ २०. ] इति सूत्रे महाभाष्ये, तथा सुर्वार्धात् परस्योत्तरपदभूतस्य वृद्धिः प्रथमेन विधीयते च तत्रत्यं भाष्यम् - "ग्रहणवता प्रातिपदिकेन तदन्तविधिः प्रति"बहुविषयेभ्यः " [६. ३. ४५] इत्यादिसूत्रविहितान् षिध्यते; न च ठञविधौ काचित् प्रकृतिर्गृह्यते" इति, तत्र कैयटः ं प्रत्ययान् निमित्तत्वेनाश्रित्य द्वितीयेनापि "अमवस्य दिशः " यत्र विशिष्टा प्रकृतिरुपादीयते तत्रैव तदन्तविधेः प्रतिषेधः, [७. ४. १६. ] इति सूत्रेण मदभिन्नस्य राष्ट्रवाचक- उच्विधौ “[ प्राग्वते पा० सू० ५. 1. १८. ] इत्यत्र तु45 स्योत्तरपदस्य दिग्वाचकात् परस्य राष्ट्रवाचित्वनिमित्तकं प्रत्यये ! प्रातिपदिकाधिकारात् प्रातिपदिकमात्रं प्रकृतित्वेनाश्रीयते” इति परतो वृद्धिर्विधीयते, ततश्च “बहुविषयेभ्यः” [ ६. ३. ४५. ] व्याचख्यौ । तथा च विशिष्य आनुपूर्व्यवच्छिन्नविषयताप्रयोइत्यादीनां *ग्रहणवता०* इति न्यायविरोधात् तदन्तेभ्यः | जकपदेन नामग्रहण एव तदन्तविधिनिषेधकोऽसौ न्यायः, 10 प्रत्ययविधायकत्वाभावेन निमित्तानुपलम्भादेतयोर्निर्विषयत्व- “बहुविषयेभ्यः " [ ६ ३ ४५. ] इति सूत्रं हि न विशिष्य मेव स्यादिति पूर्वं सूत्रं सुसर्वार्धपूर्वस्य जनपदस्य प्रत्ययविधौ किमपि नाम गृह्णाति किन्तु बहुत्वविषयेभ्यो राष्ट्रवाचिनामभ्य 50 ग्रहणस्यानुमापकं परं च दिग्वाचकपूर्वस्य । तथा च ज्ञापकस्य इति सामान्यत एव ततश्च मुमागधकादिषु * ग्रहणवता • * इति बाधकतया ग्रहणवता०* इति न्यायं बाधित्वाऽनेन न्यायेन न्यायस्याप्रवृत्त्या स्वत एव “बहुविषयेभ्यः” [ ६. ३. ४५. ] “बहुविषयेभ्यः” [ ६. ३. ४५. ] इत्यादीनां सुसर्वार्धदिक इति प्रत्ययः स्यादेवेति न प्रकृतस्य न्यायस्योत्थानस्यावश्यक15 शब्दपूर्वादपि प्रत्ययविधानेन सुमगधेषु भवः - सुमागधकः, तेति । अत्रोच्यते-आनुपूर्व्यवच्छिन्नविषयताप्रयोजकपदेन नामसर्वमगधेषु भवः–सर्वमागधकः, अर्धमगधेषु भवः - अर्धमाग : ग्रहण एव तस्य तदन्तविधिनिषेधस्य प्रवृत्तिरिति स्वीकारे 'द्विख 55 धकः, मगधानां पूर्वौ भागः–पूर्वमगधाः, तेषु भवः - पूर्वमाग - रादनद्या : " [ ६. १.७१ ] इत्यादिष्वपि नामग्रहणवत्त्वाभावात् धक इत्यादयः सिद्ध्यन्ति, पूर्वमागधक इत्यत्र च पूर्वशब्दस्य ! तदन्तविधेरप्रतिषेधे 'दात्तेय' इत्यत्र दत्ताशब्दादिव परमदत्तासम्प्रति देशावयववाचकत्वेऽपि दिशि दृष्टत्वेन दिक्शब्दत्वात् शब्दादपि एयण् स्यात्, ततश्च आनुपूर्व्यवच्छिन्नविषयताप्रयो20 प्रत्ययः । ज्ञापकस्य विशेषविषयत्वाश्रयणाच्च सुसर्वार्धदिक्शब्द | जकत्वमपहाय नामवृत्तिविषयताप्रयोजकत्वमेव ग्रहणवन्नामत्व" भिन्नपूर्वस्य जनपदस्य प्रत्ययविधौ ग्रहणं न भवतीति ऋद्धमगमित्यास्थेयम् [ प्रतिपादयिष्यते चैतत्तन्यायव्याख्यावसरे विस्त- 60 धेषु भव इत्यर्थेऽकनोऽभावेन “भवे” [६. ३. १२३. ] | रेण ], एवं च "बहुविषयेभ्यः” [ ६. ३. ४५. ] इत्युक्त्या बहुइत्यनेनाणेव भवतीति आर्धमगधक इत्येव, तनोत्तरपदवृद्धेरप्य- वचनमात्रविषयाणामङ्ग-वङ्ग-वृजि-मद्र-मगध-पञ्चालादीनां नाम्नां प्राप्तेः । अयं च न्यायोsव्यापक एव परिच्छिन्नविषयत्वादिति विषयतायाः समुपस्थित्या नामवृत्तिविषयताप्रयोजकपदत्वमस्या25 नास्यानित्यताज्ञापकसंभव इति नित्य एवायम् ॥ २ ॥ क्षतमेवेति तदन्तविधिप्रतिषेधप्राप्तिरक्षतैवेति तत्प्रतिषेधकोऽयं न्याय आवश्यक एवेति । नन्वत्र “सर्वार्घाद्राष्ट्रस्य [ ७. ४. 65 १५. ] इति “अमद्रस्य दिशः” [ ६. ४. १६. ] इति च वृद्धिविधानं यज्ज्ञापकत्वेनोपन्यस्तम्, तन्नोचितं, यतः “मद्रादञ्” [६. ३. ६४.] इति सूत्रवृत्तावेत द्विहितस्याच्प्रत्ययस्य "बहुविषयेभ्यः” [ ६.३. ४५ ] इति प्राप्तस्याकजः, तदपवादभूतस्य “वृजिमद्राद्देशात् क:" [ ६ ३. ३८ ] इति विहितस्य कस्या- 70 पत्रादत्वं यदुक्तं तत् तयोः [ अकञ्-कयोः ] तदन्तादप्राप्त्या न संगच्छत इति तथा वचनं ज्ञापयति यत्-सुसर्वार्धदिक्शब्देभ्यो जनपदस्येति तदन्तविधि प्रापको न्यायोऽस्तीति प्रतिपादितत्वेन तस्यैव ज्ञापकत्वोपन्यासस्यौचित्यादिति चेत् ? सत्यम्, तस्यैक
*सुसर्वार्धदिक्शब्देभ्यो जनपदस्य ||२||
।
त० — निरूपिताऽस्य प्रसङ्गसङ्गतिर्वृत्तौ पूर्वन्यायेन शब्दस्य स्वं रूपमेव बोध्यमित्यादिना । पाणिनीये तो “येन विधिस्तदन्तस्य " [पा० सू० १. १. ७२. ] इति सूत्रेण प्राप्तस्य तदन्तविधेः "समास30 प्रययविधौ प्रतिषेधः" इति वार्त्तिकेन निषेधः पठ्यते महाभाष्ये, तथा च प्रत्ययविधौ तदन्तग्रहणाभावात् बहुविषयेभ्यो जनपदेभ्यः केवलेभ्य एव प्रत्ययः स्यान्न तु तदन्तेभ्य इति तदप वादभूतं “सुसर्वार्धदिक्शब्देभ्यो जनपदस्य' इति वचनं वार्तिकरूपेण पठ्यते महाभाष्ये, तथा च न ज्ञापकादिकं तत्राश्रीयते, 35 *ग्रहणवता] नाम्ना न तदन्तविधिः इति न्यायश्च 'समास | देशानुमत्या दिक्शब्दविषये तत्र्यायसत्त्वानुमापकत्वसम्भवेऽपि 75 प्रत्ययविधौ प्रतिषेधः' इति वार्त्तिकस्थप्रत्ययांशानुवादमात्रमिति सुर्वार्घाशे वृद्धिविधायकसूत्रस्यैव ज्ञापकत्वस्याश्रयणमुचितमेति परिभाषेन्दुशेखरे स्पष्टम् । अत्रदं विचार्यते - स्वमते ग्रहणवता | दिक्शब्दाशेऽपि तादृशस्य वृद्धिविधायकस्यैव ज्ञापकत्वमाश्रयणीनाम्ना न तदन्तविधिः इति न्यायस्यायं न्यायोऽपवादभूत यमिति विचारेण तस्यानुल्लेखात् ज्ञापिते च तस्मिन् न्यायेइति हि वृत्तौ प्रतिपादितम् स न्यायश्च विशिष्य गृहीतनामखेव ऽत्रानोऽकय्कापवादत्ववचनमपि तदुदाहरणत्वेनोचितमेवेति न
|