Book Title: Nyayasamucchaya
Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad

View full book text
Previous | Next

Page 25
________________ न्यायार्थं सिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः । | [ ७. ४. १५. ] “अमद्रस्य दिशः " [७. ४. १६. ] इति बिधिषु तदन्तविधेः प्रतिषेधकः, ध्वनितं चेदम् “असमासे निष्का- 40 सूत्रद्वयमेकदेशानुमत्या सम्मिल्य तथा हि-राष्ट्रवाचिनः दिभ्यः " [ पा० सू० ५.१ २०. ] इति सूत्रे महाभाष्ये, तथा सुर्वार्धात् परस्योत्तरपदभूतस्य वृद्धिः प्रथमेन विधीयते च तत्रत्यं भाष्यम् - "ग्रहणवता प्रातिपदिकेन तदन्तविधिः प्रति"बहुविषयेभ्यः " [६. ३. ४५] इत्यादिसूत्रविहितान् षिध्यते; न च ठञविधौ काचित् प्रकृतिर्गृह्यते" इति, तत्र कैयटः ं प्रत्ययान् निमित्तत्वेनाश्रित्य द्वितीयेनापि "अमवस्य दिशः " यत्र विशिष्टा प्रकृतिरुपादीयते तत्रैव तदन्तविधेः प्रतिषेधः, [७. ४. १६. ] इति सूत्रेण मदभिन्नस्य राष्ट्रवाचक- उच्विधौ “[ प्राग्वते पा० सू० ५. 1. १८. ] इत्यत्र तु45 स्योत्तरपदस्य दिग्वाचकात् परस्य राष्ट्रवाचित्वनिमित्तकं प्रत्यये ! प्रातिपदिकाधिकारात् प्रातिपदिकमात्रं प्रकृतित्वेनाश्रीयते” इति परतो वृद्धिर्विधीयते, ततश्च “बहुविषयेभ्यः” [ ६. ३. ४५. ] व्याचख्यौ । तथा च विशिष्य आनुपूर्व्यवच्छिन्नविषयताप्रयोइत्यादीनां *ग्रहणवता०* इति न्यायविरोधात् तदन्तेभ्यः | जकपदेन नामग्रहण एव तदन्तविधिनिषेधकोऽसौ न्यायः, 10 प्रत्ययविधायकत्वाभावेन निमित्तानुपलम्भादेतयोर्निर्विषयत्व- “बहुविषयेभ्यः " [ ६ ३ ४५. ] इति सूत्रं हि न विशिष्य मेव स्यादिति पूर्वं सूत्रं सुसर्वार्धपूर्वस्य जनपदस्य प्रत्ययविधौ किमपि नाम गृह्णाति किन्तु बहुत्वविषयेभ्यो राष्ट्रवाचिनामभ्य 50 ग्रहणस्यानुमापकं परं च दिग्वाचकपूर्वस्य । तथा च ज्ञापकस्य इति सामान्यत एव ततश्च मुमागधकादिषु * ग्रहणवता • * इति बाधकतया ग्रहणवता०* इति न्यायं बाधित्वाऽनेन न्यायेन न्यायस्याप्रवृत्त्या स्वत एव “बहुविषयेभ्यः” [ ६. ३. ४५. ] “बहुविषयेभ्यः” [ ६. ३. ४५. ] इत्यादीनां सुसर्वार्धदिक इति प्रत्ययः स्यादेवेति न प्रकृतस्य न्यायस्योत्थानस्यावश्यक15 शब्दपूर्वादपि प्रत्ययविधानेन सुमगधेषु भवः - सुमागधकः, तेति । अत्रोच्यते-आनुपूर्व्यवच्छिन्नविषयताप्रयोजकपदेन नामसर्वमगधेषु भवः–सर्वमागधकः, अर्धमगधेषु भवः - अर्धमाग : ग्रहण एव तस्य तदन्तविधिनिषेधस्य प्रवृत्तिरिति स्वीकारे 'द्विख 55 धकः, मगधानां पूर्वौ भागः–पूर्वमगधाः, तेषु भवः - पूर्वमाग - रादनद्या : " [ ६. १.७१ ] इत्यादिष्वपि नामग्रहणवत्त्वाभावात् धक इत्यादयः सिद्ध्यन्ति, पूर्वमागधक इत्यत्र च पूर्वशब्दस्य ! तदन्तविधेरप्रतिषेधे 'दात्तेय' इत्यत्र दत्ताशब्दादिव परमदत्तासम्प्रति देशावयववाचकत्वेऽपि दिशि दृष्टत्वेन दिक्शब्दत्वात् शब्दादपि एयण् स्यात्, ततश्च आनुपूर्व्यवच्छिन्नविषयताप्रयो20 प्रत्ययः । ज्ञापकस्य विशेषविषयत्वाश्रयणाच्च सुसर्वार्धदिक्शब्द | जकत्वमपहाय नामवृत्तिविषयताप्रयोजकत्वमेव ग्रहणवन्नामत्व" भिन्नपूर्वस्य जनपदस्य प्रत्ययविधौ ग्रहणं न भवतीति ऋद्धमगमित्यास्थेयम् [ प्रतिपादयिष्यते चैतत्तन्यायव्याख्यावसरे विस्त- 60 धेषु भव इत्यर्थेऽकनोऽभावेन “भवे” [६. ३. १२३. ] | रेण ], एवं च "बहुविषयेभ्यः” [ ६. ३. ४५. ] इत्युक्त्या बहुइत्यनेनाणेव भवतीति आर्धमगधक इत्येव, तनोत्तरपदवृद्धेरप्य- वचनमात्रविषयाणामङ्ग-वङ्ग-वृजि-मद्र-मगध-पञ्चालादीनां नाम्नां प्राप्तेः । अयं च न्यायोsव्यापक एव परिच्छिन्नविषयत्वादिति विषयतायाः समुपस्थित्या नामवृत्तिविषयताप्रयोजकपदत्वमस्या25 नास्यानित्यताज्ञापकसंभव इति नित्य एवायम् ॥ २ ॥ क्षतमेवेति तदन्तविधिप्रतिषेधप्राप्तिरक्षतैवेति तत्प्रतिषेधकोऽयं न्याय आवश्यक एवेति । नन्वत्र “सर्वार्घाद्राष्ट्रस्य [ ७. ४. 65 १५. ] इति “अमद्रस्य दिशः” [ ६. ४. १६. ] इति च वृद्धिविधानं यज्ज्ञापकत्वेनोपन्यस्तम्, तन्नोचितं, यतः “मद्रादञ्” [६. ३. ६४.] इति सूत्रवृत्तावेत द्विहितस्याच्प्रत्ययस्य "बहुविषयेभ्यः” [ ६.३. ४५ ] इति प्राप्तस्याकजः, तदपवादभूतस्य “वृजिमद्राद्देशात् क:" [ ६ ३. ३८ ] इति विहितस्य कस्या- 70 पत्रादत्वं यदुक्तं तत् तयोः [ अकञ्-कयोः ] तदन्तादप्राप्त्या न संगच्छत इति तथा वचनं ज्ञापयति यत्-सुसर्वार्धदिक्शब्देभ्यो जनपदस्येति तदन्तविधि प्रापको न्यायोऽस्तीति प्रतिपादितत्वेन तस्यैव ज्ञापकत्वोपन्यासस्यौचित्यादिति चेत् ? सत्यम्, तस्यैक *सुसर्वार्धदिक्शब्देभ्यो जनपदस्य ||२|| । त० — निरूपिताऽस्य प्रसङ्गसङ्गतिर्वृत्तौ पूर्वन्यायेन शब्दस्य स्वं रूपमेव बोध्यमित्यादिना । पाणिनीये तो “येन विधिस्तदन्तस्य " [पा० सू० १. १. ७२. ] इति सूत्रेण प्राप्तस्य तदन्तविधेः "समास30 प्रययविधौ प्रतिषेधः" इति वार्त्तिकेन निषेधः पठ्यते महाभाष्ये, तथा च प्रत्ययविधौ तदन्तग्रहणाभावात् बहुविषयेभ्यो जनपदेभ्यः केवलेभ्य एव प्रत्ययः स्यान्न तु तदन्तेभ्य इति तदप वादभूतं “सुसर्वार्धदिक्शब्देभ्यो जनपदस्य' इति वचनं वार्तिकरूपेण पठ्यते महाभाष्ये, तथा च न ज्ञापकादिकं तत्राश्रीयते, 35 *ग्रहणवता] नाम्ना न तदन्तविधिः इति न्यायश्च 'समास | देशानुमत्या दिक्शब्दविषये तत्र्यायसत्त्वानुमापकत्वसम्भवेऽपि 75 प्रत्ययविधौ प्रतिषेधः' इति वार्त्तिकस्थप्रत्ययांशानुवादमात्रमिति सुर्वार्घाशे वृद्धिविधायकसूत्रस्यैव ज्ञापकत्वस्याश्रयणमुचितमेति परिभाषेन्दुशेखरे स्पष्टम् । अत्रदं विचार्यते - स्वमते ग्रहणवता | दिक्शब्दाशेऽपि तादृशस्य वृद्धिविधायकस्यैव ज्ञापकत्वमाश्रयणीनाम्ना न तदन्तविधिः इति न्यायस्यायं न्यायोऽपवादभूत यमिति विचारेण तस्यानुल्लेखात् ज्ञापिते च तस्मिन् न्यायेइति हि वृत्तौ प्रतिपादितम् स न्यायश्च विशिष्य गृहीतनामखेव ऽत्रानोऽकय्कापवादत्ववचनमपि तदुदाहरणत्वेनोचितमेवेति न |

Loading...

Page Navigation
1 ... 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159 160 161 162 163 164 165 166 167 168 169 170 171 172 173 174 175 176 177 178 179 180 181 182 183 184 185 186 187 188 189 190 191 192 193 194 195 196 197 198 199 200 201 202 203 204 205 206