Book Title: Nyayasamucchaya
Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad
View full book text
________________
न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः ।
www.www.m
इति भावः ] तजन्यबोधे प्रकारतया भासमानस्य राजनशब्दस्यैव । ग्रहणं भविष्यतीति व्यर्थ सूत्रम् । उपस्थितार्थत्यागे मानाभावेन तस्य विशेषणतयाऽन्वयसम्भवेन च अर्थवत्परिभाषापि सिद्धा । 10 लक्ष्यानुसारात् तत्तत्संज्ञाकरणज्ञानरूपप्रकरणाच षान्तसंख्यावाचकषष्शब्दस्य संज्ञाकरणेन शब्दशास्त्रीय संज्ञायां स्वरूपाग्रहणज्ञापनाच 'उपसर्गे घोः” [ पा० सू० ३. ३.९२.] इत्यादावदोषेणाशब्दसंज्ञेत्यपि व्यर्थम्" इति "अत एव जनपदापत्य पशुदेवतादिशब्देषु न दोषः, अत एव वृक्षादिषु विशेषाणां ग्रहणम्, 15 “स्खे पुषः” [ पा० सू० ३. ४. ४०. ] इत्यत्र पर्यायाणां विशे
सामान्यमपि कार्यं प्रतिपद्यमानं व्यक्तिद्वारेणैव प्रतिपद्यते इति भवति, मत्स्यपदेन स्वरूपस्य विशेषाणां मीनरूपस्य पर्यायस्य न 40 फले न कश्चिद् भेदः । पाणिनीयतन्त्रे व सूत्ररूपेणायं न्याय: स्वन्येषां “पृथुरोमा झषो मत्स्यो मीनो वैसारिणोऽण्डजः । विसारः पठितः, महाभाष्ये च [ पा० सू० - १. १. ६८.] अस्य न्यायस्य शकली च०” इत्यमरोक्तानां पर्यायाणाम् । यद्यपि प्रकृतसूत्रे ऽर्थंवैयर्थ्यं प्रतिपादितं, तदाशयश्च नागेशेन शब्देन्दुशेखरे संज्ञाप्रक- | ग्रहणेन वृत्तौ साधितमेतत्, तथा हि तत्र वृत्ति:- "अर्थग्रहणात् 5 रणे इत्थं प्रतिपादितः-“अर्थे कार्यस्य बाधेऽपि उपस्थितत्वात् | तत्पर्यायेभ्यो विशेषेभ्यश्च भवति” इति, तथापि तदुपलक्षणं ‘राज्ञः' इत्यादौ [ राजशब्दात् प्रत्ययविधायकसूत्रस्राज्ञ इति पदे लक्ष्यानुसारित्र्याख्यानस्यैव, कथमन्यथा मीनरूपपर्यायादेव स्यान्न 45 स्यैव शरणीकरणीयत्वेन तेनैव सिद्धे नार्थोऽनेन न्यायेनेति भाष्यापृथुरोमादिभ्यः, तथा चेदृशव्यवस्थार्थं लक्ष्यानुसारिव्याख्यानयाशयः । एवं चैवं व्याख्यानेनैव सिद्धेऽत्रत्योभयांशस्यानित्यत्वज्ञापनायां क्लिकपनमनुचितमेव, तथा हि- "प्राज्ज्ञश्व" [ ५. १. ७९.] इत्यत्र दारूपग्रहणेन वृत्तिकृत्प्रतिपादितेन तद्विषये- 50 शब्द संज्ञेत्यंशस्य यद्यपि प्रवृत्त्यभावोऽनुमीयते तथापि न तदनित्यत्वसाधकं भवितुमर्हति तथा सति ज्ञारूपसाहचर्यस्य वृत्तिकृदाश्रितस्यासंगत्यापत्तेः । एतस्य तदनियतानुमापकत्वाख्यानं चानुचितं, पक्षमात्रवृत्तेर्हेतोरसाधारण्यात्, व्याप्तिग्रहणाय हेतोः पक्षादन्यत्रापि वृत्तिरावश्यकी, न च तदिह दर्शितमिति 155 प्रतिपादितं च तदीयन्यासग्रन्थे तस्यातात्त्विकत्वं भयन्तरेणेति सुधीभिर्विचार्यम् ॥ १ ॥ *सर्वार्धदिक्शब्देभ्यो जनपदस्य* ॥२॥
|
षाणां स्वरूपस्य च ग्रहणम्, “सभा राजा" [ पा० सू० ४. २. २३. ] इत्यत्र पर्यायाणामेत्र ग्रहणम्, "पक्षिमत्स्यमृगान् हन्ति" [ पा० सू० ४. ४. ३५. ] इत्यादौ मृगपक्षिणो: पर्यायाणां विशेषाणां स्वरूपस्य च ग्रहणम्, मत्स्यपदेन खरूपस्य विशेषाणां मीन20 रूपपर्यायस्य च ग्रहणं सिद्धयति, अन्यथा तदर्थं यत्नः कर्तव्यः + + + + लक्ष्यानुसारिव्याख्यानेन च मम सर्वेष्टसिद्धिः" इति च । अस्यायमाशयः–“कल्यग्नेरेयण” [६. १. १७. ] “ जाती। राज्ञः” [ ६. १ ९२. ] इत्यादिसूत्रेषु अभिराजादिपदैस्तदर्थस्योपस्थितावर्थे कार्यस्य बाधेऽपि तदर्थकसर्वशब्दात् प्रत्ययोत्पत्त्या - 25 पत्तेस्तद्वारणाय न्यायः समाश्रीयते । तच्च शब्देनार्थोपस्थितावपि तत्र [ शाब्दबोधे ] शब्दस्यापि प्रकारतया भासमानत्वस्य "न सोऽस्ति प्रत्ययो लोके, यः शब्दानुगमादृते । अनुविद्धमिव ज्ञानं, सर्व शब्देन भासते ॥ "
४
सि० - पूर्वन्यायेन सर्वत्र शब्दस्य स्वं रूपमेव बोध्यमिति निर्णीतम्, तथा च सर्वत्र स्वरूपग्रहणस्यैव प्रसक्तौ “अतः 60 स्यादिति “विशेषणमन्तः” [ ७. ४. ११३. ] इति परिभाषा - स्थमोऽम्” [ १. ४ ५७ ] इत्यादेरकारान्तेषु प्रवृत्तिर्न सूत्रमारब्धम्, एवं च प्रत्ययविधावपि तदन्तविधिप्रसक्तौ गर्गादिभ्यो विहितो यज् परमगर्गीदिभ्योऽपि स्यादिति तद्वारणाय * ग्रहणवता नाम्ना न तदन्तविधिः इति न्यायः स्वीक्रियते, 65 तथा च "बहुविषयेभ्यः” [ ६. ३. ४५. ] इति सूत्रेण बहुविषयेभ्यो जनपदेभ्यो विधीयमानः प्रत्ययस्तन्मात्रादेव स्यान्न तु तदन्ताच्छन्दादिति सुमागधक इत्यादिलक्ष्याणामसिद्धिरित्या - शङ्कायां न्यायोऽयं निर्णयाय समाश्रीयते स चायं न्यायः पदान्तराध्याहारेण व्याख्येयः - जनपदस्य यत् कार्यमुच्यमानं 70 स्यात् तत् सुसर्वादिभ्यः परस्यापि भवतीति । 'सुर्वार्धदिक्शब्देभ्यः' इत्यत्र स्वादयः सर्वे प्रसिद्धा एच, दिक्शब्दश्च दिशि दृष्टः शब्द इति व्युत्पत्त्या दिग्वाचकत्वेन रूढः शब्द उच्यते । तत्र, सुर्वार्धदिशः' इत्येतावतैव दिग्वाचकात् परस्य ग्रहणे
wwww
।
इति वाक्यपदीयानुसारं सिद्धत्वेन वहिरुपार्थवाचकाभिशब्दात् 30 नृपतिरूपार्थवाचकराजशब्दादेव च प्रत्ययोत्पत्त्यैव सिद्धमिति नास्यावश्यकता | अर्थवग्रहणे नानर्थकस्य ग्रहणम् इत्यस्य न्यायस्य साधनार्थमपि नास्यावश्यकता, स्वभावत एव शब्दादर्थस्योपस्थितौ तत्त्यागे मानाभावेन तश्यायस्य सिद्धत्वात् । लक्ष्यानुसारिव्याख्यानस्य न्यायसत्त्वेऽपि तत्र तत्रावश्यकत्वेन 35 व्याख्यानेनैव सकलार्थसिद्धिरिति । तथा हि- “स्वस्नेहनार्थात् पुषः " [ ५.४, ६५. ] इत्यत्र स्वशब्दस्य तत्पर्यायस्य तद्विशेषाणां । सिद्धे शब्दग्रहणेन सम्प्रति दिग्वाचकत्वाभावेऽपि दिशि दृष्ट- 75 च ग्रहणं भवतीति खपोषमात्मपोषं रैपोषं धनपोषं गोपोषमित्या- | त्वमात्रेण तस्य दिक्शब्दत्वाद् ग्रहणं भवति दृष्टचैवं दिशदयः प्रयोगा भवन्ति । “पक्षि-मत्स्य-मृगार्थाद् नति” [ ६. ४. ब्दग्रहणं - “प्रभृत्यन्यार्थदिक्शब्दव हिरारादितरैः” [२. २. ३१. ]इत्यत्र मृगपक्षिणोः पर्यायाणां विशेषस्य स्वरूपस्य च ग्रहणं | ७५. ] इति सूत्रेऽपि । अत्र ज्ञापकं "सुसर्वा ऽर्धाद् राष्ट्रस्य"

Page Navigation
1 ... 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43 44 45 46 47 48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88 89 90 91 92 93 94 95 96 97 98 99 100 101 102 103 104 105 106 107 108 109 110 111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123 124 125 126 127 128 129 130 131 132 133 134 135 136 137 138 139 140 141 142 143 144 145 146 147 148 149 150 151 152 153 154 155 156 157 158 159 160 161 162 163 164 165 166 167 168 169 170 171 172 173 174 175 176 177 178 179 180 181 182 183 184 185 186 187 188 189 190 191 192 193 194 195 196 197 198 199 200 201 202 203 204 205 206