Nyayasamucchaya

Author(s): Lavanyasuri
Publisher: Vijaylavanyasurishwar Gyanmandir Botad

Page 24

न्यायार्थसिन्धु-तरङ्गकलितो न्यायसमुच्चयः ।
www.www.m
इति भावः ] तजन्यबोधे प्रकारतया भासमानस्य राजनशब्दस्यैव । ग्रहणं भविष्यतीति व्यर्थ सूत्रम् । उपस्थितार्थत्यागे मानाभावेन तस्य विशेषणतयाऽन्वयसम्भवेन च अर्थवत्परिभाषापि सिद्धा । 10 लक्ष्यानुसारात् तत्तत्संज्ञाकरणज्ञानरूपप्रकरणाच षान्तसंख्यावाचकषष्शब्दस्य संज्ञाकरणेन शब्दशास्त्रीय संज्ञायां स्वरूपाग्रहणज्ञापनाच 'उपसर्गे घोः” [ पा० सू० ३. ३.९२.] इत्यादावदोषेणाशब्दसंज्ञेत्यपि व्यर्थम्" इति "अत एव जनपदापत्य पशुदेवतादिशब्देषु न दोषः, अत एव वृक्षादिषु विशेषाणां ग्रहणम्, 15 “स्खे पुषः” [ पा० सू० ३. ४. ४०. ] इत्यत्र पर्यायाणां विशे
सामान्यमपि कार्यं प्रतिपद्यमानं व्यक्तिद्वारेणैव प्रतिपद्यते इति भवति, मत्स्यपदेन स्वरूपस्य विशेषाणां मीनरूपस्य पर्यायस्य न 40 फले न कश्चिद् भेदः । पाणिनीयतन्त्रे व सूत्ररूपेणायं न्याय: स्वन्येषां “पृथुरोमा झषो मत्स्यो मीनो वैसारिणोऽण्डजः । विसारः पठितः, महाभाष्ये च [ पा० सू० - १. १. ६८.] अस्य न्यायस्य शकली च०” इत्यमरोक्तानां पर्यायाणाम् । यद्यपि प्रकृतसूत्रे ऽर्थंवैयर्थ्यं प्रतिपादितं, तदाशयश्च नागेशेन शब्देन्दुशेखरे संज्ञाप्रक- | ग्रहणेन वृत्तौ साधितमेतत्, तथा हि तत्र वृत्ति:- "अर्थग्रहणात् 5 रणे इत्थं प्रतिपादितः-“अर्थे कार्यस्य बाधेऽपि उपस्थितत्वात् | तत्पर्यायेभ्यो विशेषेभ्यश्च भवति” इति, तथापि तदुपलक्षणं ‘राज्ञः' इत्यादौ [ राजशब्दात् प्रत्ययविधायकसूत्रस्राज्ञ इति पदे लक्ष्यानुसारित्र्याख्यानस्यैव, कथमन्यथा मीनरूपपर्यायादेव स्यान्न 45 स्यैव शरणीकरणीयत्वेन तेनैव सिद्धे नार्थोऽनेन न्यायेनेति भाष्यापृथुरोमादिभ्यः, तथा चेदृशव्यवस्थार्थं लक्ष्यानुसारिव्याख्यानयाशयः । एवं चैवं व्याख्यानेनैव सिद्धेऽत्रत्योभयांशस्यानित्यत्वज्ञापनायां क्लिकपनमनुचितमेव, तथा हि- "प्राज्ज्ञश्व" [ ५. १. ७९.] इत्यत्र दारूपग्रहणेन वृत्तिकृत्प्रतिपादितेन तद्विषये- 50 शब्द संज्ञेत्यंशस्य यद्यपि प्रवृत्त्यभावोऽनुमीयते तथापि न तदनित्यत्वसाधकं भवितुमर्हति तथा सति ज्ञारूपसाहचर्यस्य वृत्तिकृदाश्रितस्यासंगत्यापत्तेः । एतस्य तदनियतानुमापकत्वाख्यानं चानुचितं, पक्षमात्रवृत्तेर्हेतोरसाधारण्यात्, व्याप्तिग्रहणाय हेतोः पक्षादन्यत्रापि वृत्तिरावश्यकी, न च तदिह दर्शितमिति 155 प्रतिपादितं च तदीयन्यासग्रन्थे तस्यातात्त्विकत्वं भयन्तरेणेति सुधीभिर्विचार्यम् ॥ १ ॥ *सर्वार्धदिक्शब्देभ्यो जनपदस्य* ॥२॥
|
षाणां स्वरूपस्य च ग्रहणम्, “सभा राजा" [ पा० सू० ४. २. २३. ] इत्यत्र पर्यायाणामेत्र ग्रहणम्, "पक्षिमत्स्यमृगान् हन्ति" [ पा० सू० ४. ४. ३५. ] इत्यादौ मृगपक्षिणो: पर्यायाणां विशेषाणां स्वरूपस्य च ग्रहणम्, मत्स्यपदेन खरूपस्य विशेषाणां मीन20 रूपपर्यायस्य च ग्रहणं सिद्धयति, अन्यथा तदर्थं यत्नः कर्तव्यः + + + + लक्ष्यानुसारिव्याख्यानेन च मम सर्वेष्टसिद्धिः" इति च । अस्यायमाशयः–“कल्यग्नेरेयण” [६. १. १७. ] “ जाती। राज्ञः” [ ६. १ ९२. ] इत्यादिसूत्रेषु अभिराजादिपदैस्तदर्थस्योपस्थितावर्थे कार्यस्य बाधेऽपि तदर्थकसर्वशब्दात् प्रत्ययोत्पत्त्या - 25 पत्तेस्तद्वारणाय न्यायः समाश्रीयते । तच्च शब्देनार्थोपस्थितावपि तत्र [ शाब्दबोधे ] शब्दस्यापि प्रकारतया भासमानत्वस्य "न सोऽस्ति प्रत्ययो लोके, यः शब्दानुगमादृते । अनुविद्धमिव ज्ञानं, सर्व शब्देन भासते ॥ "
४
सि० - पूर्वन्यायेन सर्वत्र शब्दस्य स्वं रूपमेव बोध्यमिति निर्णीतम्, तथा च सर्वत्र स्वरूपग्रहणस्यैव प्रसक्तौ “अतः 60 स्यादिति “विशेषणमन्तः” [ ७. ४. ११३. ] इति परिभाषा - स्थमोऽम्” [ १. ४ ५७ ] इत्यादेरकारान्तेषु प्रवृत्तिर्न सूत्रमारब्धम्, एवं च प्रत्ययविधावपि तदन्तविधिप्रसक्तौ गर्गादिभ्यो विहितो यज् परमगर्गीदिभ्योऽपि स्यादिति तद्वारणाय * ग्रहणवता नाम्ना न तदन्तविधिः इति न्यायः स्वीक्रियते, 65 तथा च "बहुविषयेभ्यः” [ ६. ३. ४५. ] इति सूत्रेण बहुविषयेभ्यो जनपदेभ्यो विधीयमानः प्रत्ययस्तन्मात्रादेव स्यान्न तु तदन्ताच्छन्दादिति सुमागधक इत्यादिलक्ष्याणामसिद्धिरित्या - शङ्कायां न्यायोऽयं निर्णयाय समाश्रीयते स चायं न्यायः पदान्तराध्याहारेण व्याख्येयः - जनपदस्य यत् कार्यमुच्यमानं 70 स्यात् तत् सुसर्वादिभ्यः परस्यापि भवतीति । 'सुर्वार्धदिक्शब्देभ्यः' इत्यत्र स्वादयः सर्वे प्रसिद्धा एच, दिक्शब्दश्च दिशि दृष्टः शब्द इति व्युत्पत्त्या दिग्वाचकत्वेन रूढः शब्द उच्यते । तत्र, सुर्वार्धदिशः' इत्येतावतैव दिग्वाचकात् परस्य ग्रहणे
wwww
।
इति वाक्यपदीयानुसारं सिद्धत्वेन वहिरुपार्थवाचकाभिशब्दात् 30 नृपतिरूपार्थवाचकराजशब्दादेव च प्रत्ययोत्पत्त्यैव सिद्धमिति नास्यावश्यकता | अर्थवग्रहणे नानर्थकस्य ग्रहणम् इत्यस्य न्यायस्य साधनार्थमपि नास्यावश्यकता, स्वभावत एव शब्दादर्थस्योपस्थितौ तत्त्यागे मानाभावेन तश्यायस्य सिद्धत्वात् । लक्ष्यानुसारिव्याख्यानस्य न्यायसत्त्वेऽपि तत्र तत्रावश्यकत्वेन 35 व्याख्यानेनैव सकलार्थसिद्धिरिति । तथा हि- “स्वस्नेहनार्थात् पुषः " [ ५.४, ६५. ] इत्यत्र स्वशब्दस्य तत्पर्यायस्य तद्विशेषाणां । सिद्धे शब्दग्रहणेन सम्प्रति दिग्वाचकत्वाभावेऽपि दिशि दृष्ट- 75 च ग्रहणं भवतीति खपोषमात्मपोषं रैपोषं धनपोषं गोपोषमित्या- | त्वमात्रेण तस्य दिक्शब्दत्वाद् ग्रहणं भवति दृष्टचैवं दिशदयः प्रयोगा भवन्ति । “पक्षि-मत्स्य-मृगार्थाद् नति” [ ६. ४. ब्दग्रहणं - “प्रभृत्यन्यार्थदिक्शब्दव हिरारादितरैः” [२. २. ३१. ]इत्यत्र मृगपक्षिणोः पर्यायाणां विशेषस्य स्वरूपस्य च ग्रहणं | ७५. ] इति सूत्रेऽपि । अत्र ज्ञापकं "सुसर्वा ऽर्धाद् राष्ट्रस्य"