________________
હિંદુસ્તાનને પ્રાચીન ઇતિહાસ વસુબંધુ તેને કૃપાપાત્ર હતો. રાજકવિએ સમુદ્રગુપ્તનું જે ચરિત્રાલેખન કર્યું છે, તે જોતાં તેનાથી ય ચઢે એવા પક્ષપાતી અબુલ ફઝલે કરેલા અકબરના ચરિત્રાલેખનની યાદ આવે છે.
ધમાલીઆ જીવનમાંથી જે થોડો અવકાશ તેને મળતો હશે તેને દીપાવનારી આવી આવી કલાઓમાં સમુદ્રગુપ્તની કુશલતા વધારે હો કે ઓછી હે પણ એ તો સ્પષ્ટ જ છે કે તેની ઈશ્વરદત્ત શક્તિઓ કાંઈ સાધારણ નહોતી કે બહુ સારી રીતે તે હિંદી નેપોલિયન બિરૂદને હકદાર થાય એવો પ્રતિભાશાળી નર તે હતે. કમનશીબે એના સમયના સિક્કા પરની એના મહેરાંની છાપ તેના મેના સિક્કાનો ખ્યાલ આપે એટલી સાફ નથી.
દૈવની અકળ ગતિથી જેણે લગભગ આખું હિંદ પિતાની એકચક્ર સત્તા નીચે આપ્યું હતું અને જેના રાજકીય સંબંધોને વિસ્તાર
- દક્ષિણમાં લંકાદ્વીપથી માંડી ઉત્તરમાં એકસસ તેના ઇતિહાસની નદી સુધી પહોંચેલ હતા, એવા સંગીતવિશારદ, પુનઃ પ્રાપ્તિ કવિ તથા યુદ્ધવીર આ મહાન રાજાનું નામ
સુદ્ધાં હિંદના ઈતિહાસકારે આ પુસ્તકની પ્રસિદ્ધિ પૂર્વે જાણતા નહોતા. છેલ્લાં વીશ વર્ષ દરમિયાન થયેલા શિલાલેખ તથા સિકકાઓના બારીક અને મહેનતુ અભ્યાસને પરિણામે એની લુપ્ત થયેલી કીર્તિનું ફરી જનતા સમક્ષ સ્થાપન કરી શકાયું છે. એની યાદગાર કારકિર્દીની વિગતવાર કથની હાલમાં આપવાનું બની શક્યું છે તે ધીરજભરી શોધખોળનાં પરિણામ રૂપ છૂટીછવાઈ હકીક્તને એકસૂત્રમાં પરોવી લુપ્ત ઇતિહાસને પાછો મેળવવામાં પુરાતત્ત્વના પ્રયત્નની સફળતાના સુંદર દષ્ટાંતરૂપ છે. આ જ રીતે ટુકડેટુકડે મળતી માહિતીના નકશા ઉપરથી જ હિંદને યથાર્થ પ્રાચીન ઇતિહાસ ઉપજાવી શકાય એમ છે. '
સમુદ્રગુપ્તના મરણની ચેકસ સાલ જણાયેલી નથી, પણ એ તે નક્કી છે કે તે મોટી ઉમર સુધી જીવ્યો હતે અને લગભગ અર્ધી
