Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI vijayane misUrIzvaragranthamAlA - ratnam z zrImattapogacchAdhipati zAsanasamrAT - sUricakracakravatti bAlabrahmacAri- vividhatIrthoddhAraka - sarvatantra svatantra-jagadguru-svargastha - paramapUjya zrImadvijayane misUrIzvara paTTAlaGkAra-vyAkaraNavAcaspati zAstravizArada - kaviratna - sAdhikasaptalakSazloka pramANa saMskRtasAhityasarjaka paramazAsanaprabhAvaka - nirupamavyAkhyAnA mRtavarSi - bAlabrahmacAri-svargastha - paramapUjya zrImad vijayalAvaNya varIzvaraviracitaH // syAdyarthaprakAzaH // sampAdakaH saMzodhakazca vyAkaraNa ratna - zAstravizArada - kavidivAkara-dezanAdacabAlabrahmacAri- paramapUjya - zrImad- vijayadakSasUrIzvara paTTadharaH sAhityaratna - zAstravizArada -kavibhUSaNapadAlaGkRta: zrImadvijayasuzIlasUriH // prakAzikA : * mahAgujarAta - saurASTrAntargata- voTAda - nagarastha-zrIjJAnopAsaka samitiH / * nemi saM0 17 vIra saM0 2492, vikrama saM0 2022, prathamAvatI pustaka, saMkhyA 1000 mUlyam 12.507
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ etadgranthamudraNavyaye sahAyakA :500) ru0 sAdaDI, zrIjaina zvetAmbara mUrtipUjaka saMghanI, 'pratiSThA samiti' 300) ru0 bambaI luhAracAta jainasaMgha, 10 zanIlAla dalasukhabhAI khaMbhAtavAlA 151) ru0 zA0 kapUracaMdajI jeThAjI ha0 zaGkaralAlajI, varADA. prakAzikA-jJAnopAsaka samitiH, boTAd, saurASTra / kAryavAhakaH- bagaDIyA cimanalAla hricndrH| prAptisthAnam : 00000000000000000000000000000 OM0000000000000000000000000000 900000000000000000000 zrImadvijayalAvaNya sUrIzvara-jJAnamandira boTAda, saurASTra 00000000000000000000 000000000000000000000 sarasvatI pustaka bhaNDAra ratanapola, hAthIkhAnA rAjanagara, ahamadAvAda (gujarAta) ............3 000000000000000000000000000C 600000000000000000000000000.00 ( asya sarve'dhikArA rAjaniyamAnusAraM svAyattIkRtAH ) mudrakaH- zrI guNAnanda mizra zrI zyAma prinTiGga presa, darabhaMgA (bihAra)
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya - nivedana 'syAdyartha prakAza' e nAmanI A pustikA prakAzita karatAM amo ati Ananda anubhavIe chIe / vizvamAM zrIjainadharmanA mahAn jJAnajyotirdhara ane mahAvaiyAkaraNa tarIke prasiddhi pAmelA evA vyAkaraNavAcaspati - zAstravizArada - kaviratna - svargastha - paramapUjya - paramopakArI - AcAryapravara- zrImad vijayalAvaNya sUrIzvarajI mahArAjazrIe zAsanaprabhAvaka aneka granthonuM sarjana ka che, te paikono A samupama grantha che / AnuM saMzodhana ane sampAdana kArya sva0 pU0 sUrIzvarajI mahArAjazrInA pradhAnapaTTadhara pU0 AcArya zrImad vijayadattasUrIzvarajI mahArAjazrInApaTTadhara pU0 zrAcArya zrImad vijayasuzIlasUrIzvarajI mahArAjazrIe sundara karela che / mudraNakArya mithilAprAntAntargata darabhaGgA nagara, darabhaGgA presa kampanInAM prasiddha presamAM thayuM che / A anupama granthanA praNetA svargastha pU0 gurudevano tathA AgranthanuM sampAdana ane saMzodhana karanAra pU0 AcArya mahArAjazrIno sAdara savinaya koTizaH vandanA pUrvaka AbhAra mAnIe chAe / mudraNakArya karanAra presa mAlikano paNa AbhAra mAnIe choe / amArI samitine A rIte sva0 pU0 gurudevanA aneka grantha- prakAzanano lAbha malato rahe ema zubhecchA rAkhatAM viramIe choe /
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ OM ahaM namaH pa bhUmikA a padavAkyavicArasArapArAvAraNA vicakSaNAH ! suviditameva bhavatAM yat- sakalavAGmayapravezAya zabdAnuzAsanAnuzIlanamabhyarhitatama, yataH tat 'mukham' ityucyate'bhiyuktairiti / sarveSu cAGgaSu mukhasyeva sarveSvanuzAsaneSu zabdAnuzAsanasyaiva prAdhAnyamiti sarvasammataM vastu / tadavadhRtyaiva bahubhiH prAcInaM rAcAryaiH svasvamativibhavAnusAraM ziSTalakSyANyAlocya tadanusAreNa zabdAnuzAsanAni viracitAni yAni ca aindracAndrAdinAmabhiH prathitAni loke / teSu ca samprati na sarvANi samupalabhyante'pi tu paJcaSASTova dRSTipathamavataranti / teSu yathAyathaM kAThinyAvyApakatvAdi-doSAnAkalayya, ziSyadayAvazaMvadaiH kalikAla sarvajJaiH sarvatomukha pratibhAnavadbhiH zrImadbhirhemacandrAcAryaiH saralatamaM vyApakatamaM ca zrIsiddhahemazabdAnuzAsanAbhidhAnaM zabdAnuzAsanaM vyaraci / tatra ca sarveSAM sukhena pravezAya bRhadvRttiH zabdamahArNavanAmA nyAsagranyazca svopajJa eva prakaTitaH / tasya ca nyAsagranthasya pracAravairalyAt kecanAMzAH paribhraSTA iti bRhadvRttyAzayajijJAsUnAM mahAntaM klezamA kalayya, samupalabhyamAnaM tadaMzaM mahatA parizrameNa, mahatyA ca yogyatayA sampAdya, tadIyatruTisthaleSu tadrItimanusRtyaiva tadanusandhAnarUpAM pUrti, tapogacchAdhipati zAsanasamrAT - sUricatra cakravatti - zrIkadambagiripramukhAne katIrthoddhAraka - sarvatantra svatantra - jagadguru- bAlabrahmacAri - paramapUjya - paramopakAriparamakRpAlu-paramagurubhagavat-svargastha -mAcAryamahArAjAdhirAja -- zrImad vijayane misUrIzvara - suprasiddhapaTTAlaGkArabhUtAH, sAdhikasaptalakSapramANanUtanasaMskRta sAhitya sarjakAH vyAkaraNavAcaspatikaviratna - zAstravizArada - iti padavIvibhUSitAH paramapUjyAH pragurudevA: svargIyAH svanAma - ghanyAH AcAryapravara- zrImad vijaya lAvaNyasUrIzvarA akArSuH / tatsamaya eva vibhaktyaryaprakaraNavicArAvasare teSAM pradhAnaziSyAH pU0 AcAryazrImadvijayadattasUrIzvara - guruvaryAdayaH, praziSyA asmadAdayazca syAdyarthaviSaye kamapi svatantraM nivandhaM - sarvamatasAra - saGgrahabhUtaM viracayitumAcAryacaraNAn prArthitavantaH / teSAM tathAvidhAM prArthanAmavazya phalanIyAmavagacchadbhirapi tadA kAryAntaravyAvRtatayA sa vicAra upekSitaH / kAlAntareSu ca bahuzaH tadarthamanyerapi prArthitAH te - bahutra sva- samaye para- samaye ca syAdyarthavicArasya vistareNa samupalabhyamAnatve'pi sakalahRdayaGgamatAyA viraheNa, AkaragranyebhyaH tadava - gamArthamapekSitasya buddhivaibhavasya sAmpratikacchAtra vargeSvadRzyamAnatayA ca sakalatattad - viSaya -
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ [kha] granthAnAlocya svakIyanaMpuNyaM ca samupayojya vihito'yaM nibandhaH chAtrANAM viduSAmapi ca bahUpakRtaye syAditi dRDho'smAkaM vizvAsaH / atra, prathamaM kArakAkArakabhedena syAdivibhaktedvaividhyaM prakRtya kArakatva - vibhaktitva - pratyayatva - kriyAtva - kartRtva karmatvAdi- nirvAcanapUrvakaM dvitIyArthanirNayaH kRtaH / tatazca kramazastRtIyAdisyAdyartho'pi tattadvighAyakasUtrANi tadvRttigranthaJcAdhikRtya, prathamaM svamataM saMsthApya, AcAryodAhRteSu teSu teSu lakSyeSu tadvibhaktyartha prakAzanapUrvakaM vAkyArthabodhaprakAraM prada, anvapi ziSTaprayogeSu tadvibhaktyarthaM vicArya tatratya vAkyArthabodhaprakAro naiyAyikAdirItyApi vivicya pradarzitaH / ante ca prathamAvibhaktyartho'pi yathAyathaM saMkSepeNa saralyA paddhatyA ca samyak prakAzitaH iti prakRtagranthaparizIlaneneva prakaTIbhaviSyati sarveSAmiti tadarthamadhikalekhenAlam / asya ca granthasya bahudurUhaviSayakatayA, sAmpratikacchAtrANAmIdRzakaThinaviSaye rucivirahamapi manasikRtvA yathAzakti saralIkaraNaparatayA, svasya vArdhakakRtabAghasambhAvanayA jhaTiti sampAditayA ca sambhavanto dvirukta- duruktatvAdidoSAH, mAnavamAtrasulabhA anye ca dRSTidoSAdayo guNagrahaNazIlaividvadbhiH svayameva parizodhanIyAH sUcanIyAzca yenAgrimasaMskaraNe teSAM parimArjanaM sambhAvyeta / anyasyAsya svadRSTipAtapUrvakaM prakAzanAya bahutvaritairapi lekhakamahAnubhAvaiH suyogyamudraNAlayAnupalambhena mudritamimaM granthaM samavalokayituM nApArIti punardRSTivikalamevemaM hitvA navatyadhika catuvizatizatavIravatsare, viMzatyadhikaviMzatizatavikramavatsare ca phAlgunakRSNanavamyAM vijayamuhUrtte rAjasthAnAntargatamarudharAstha ( rANAvatoM kA ) khimADAgrAme, te nirvANapadamalamakurvanniti yathAsthita evAyaM bhavatAM purataH samupasthApyate / mudraNakAryakarANAM saMskRtabhASAnabhijJatAzuddhibAhulyasya sataH parizodhane dRSTidoSavazAt, parizodhitasyApi mudraNasamaye mAtrArephAdikaNTakapAtAdibhizca katipayA azuddhayaH satyo'pi bahusthUlatayA nArthabodhavidhAtikA iti tacchuddhipatramihana saMyojitamiti tacchodhanabhAro'pi pAThakeSvevAyatta iti savinayaM vijJApya viramyate / iti zam sthAnam - zrIjainasaMghanyAtI norA jaina upAzraya, rAnIgAma rAjasthAna (mAravAr3a) kArtika zuklA paJcamI vIra saM0 2492, vikra0 saM0 2022 granthakartR-praziSyaH AcAryazrI vijayasuzIlacari
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSThe 2 4 9 9 9 11 2 2 2 2 2 2 12 12 15 15 19 21 x 3 w 2 * * * * * 21 24 25 26 27 27 28 28 29 30 syAdyarthaprakAzasya viSayAnukramaNikA viSayaH kArakatvaniruktiH tasya dvitIyaH pariSkAraH tasya tRtIyaH prakAraH tasya caturthaH prakAraH kArakasaMjJAsUtravyAkhyA vibhaktitvaniruktiH pariSkArAntaram pratyayatvapariSkAraH prakRtitvaniruktiH vibhaktivibhAgaH kriyApadArthanirvacanam kartRtva niruktiH tyAdyarthAdInAM matabhedena vizeSaNavizeSya bhAvaniruktiH tattatprayogeSu vAkyArthabodhavicAraH karmakAra kaniruktiH karmavibhAgaH vikArya karma vicAraH nirvataryakarma vicAra: prApyakarma vicAraH sUtre karturgrahaNasya prayojanam IpsitArthalAbhavicAraH dvitIyArthasyAnyathAvarNanam sakarmakatvapariSkAra: phalatvapariSkAraH pRSThe 31 31 31 32 32 33 33 34 35 36 39 40 llh llh llh km 45 46 46 53 54 56 57 57 viSayaH naJJa samabhivyAhAre karmatvavicAraH vivakSAyA vibhaktiprayojakatvam bauddhArtha vicAra: karmadvitIyArthaprakAza: karmAkhyAtArthavicAra: adhikaraNatAdheyatvayodvitIyArthatvakhaNDanam kartRkarmaNorarthe vizeSaH nyAyamatena dvitIyArthavicAraH dvitIyAyA nirarthakatvAkSepaparihArauH bhedo'pi dvitIyArthaH atra bhATTamatam punadvatIyArtha karmatve AkSepaparihArI dvitIyAyA viSayatvAdI zaktiH zArIrakabhASyavirodhaparihAraH dvitIyAyA AdheyatvArthaM katve'nupapattiparihAraH katipayadhAtusamabhivyAhAre dvitIyAryAnvaya viveka : punaH karmaNastraividhyam dvikarmakavivekaH eSu, kutaH kasmin karmaNi pratyaya iti vicAraH sannantasthale karmatvavicAra: viziSya karmasaMjJAsthaleSu vAkyArthabodha vicAraH yantasthale karmapratyayotpatti vicArA kArakAntarANAM karmasaMjJAyAM vAkyArthabodha vicAra:
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha 58 60 61 62 64 66 69 73 73 76 79 82 83 83 85 86 viSaya: 90 90 91 91 91 92 akArakadvitIyArthavicAraH kriyAvizeSaNadvitIyArthavicAraH kAlAdhvanorvyAptI (2-2-242 ) atha tRtIyAvibhaktyarthavicAraH hetuka karaNetthaMbhUtalakSaNe ( 2-2-44 ) katR tRtIyArthaH karaNatRtIyArthaH itthaMbhUtalakSaNatRtIyArthaH sahArthe (2-2-45) zabdazaktiprakAzikAzayaH sahArthatRtIyAyAH kArakArthatvamapi prasaGgAdadhIDho'rthavicAraH prayogavazAt sahArthabhedaH sahArthopasaMhAraH yadbhedestadvadAkhyA (2-2-46 ) prakRtipadArthaM vicAraH gotrapadArtha vicAra: 86 abhedArthakatvavicArazca 89 (2) prasitotsukAvabaddha : (2-2-49) (1) kAle mAnnabAssdhAre (2-2-48) (3) vyApye droNAdibhyo vIpsAyAm (2-2-50) atra matAntaram viziSyadroNapadArtha vicAraH prasaGgAt krINAtyarthaM vicAraH samossmRtI (2-2-51) [gha] dAmaH sampradAne 0 (2-2-52) tulyArthastRtIyASaSThyo (2-2-116) pRSThe 93 95 96 96 96 98 98 98 19 99 19 100 101 102 103 103 104 105 105 106 107 109 110 111 112 115 viSaya: zratha caturthyarthaprakAzaH caturthI (2-2-53) prAcInazAbdikameta caturthaH vRttikRnmatam vaiyAkaraNAntaramatena dadAtyartha* atra vipratipattirapi etatparihAra: sampradAnasya traividhyam tAdarthye (2-2-54) rucikRpyarthaghAribhiH 2-2 - 55 ) kRpyadhairyoge vikAre vihitAyAzcaturthyA vicAraH ghAreryoge uttamarNe vihitAyAzcaturthyA* pratyAG zravArthAni (2-2-56) pratyanorguNAkhyAtari (2-2-57) yadvIkSye rAghIkSI (2-2-58) utpAtena jJATo (2-2-59 ) ilAdha-ta, sthA-zapA prayojye (2-2-60) tumo'rthe bhAvavacanAt (2-2-61 ) gamyasyApye (2-2-62) manyasyAnAvAdimyo0 (2-2-64) spRheryAya vA (2-2-26) Rdndra herSyA 0 (2-2-27) parikrayaNe (2-2-67) zaktArthaM vaSaD0 (2-2-68 ) mImAMsAnusAraM devatAtvavicAraH devatA mantrarUpAzcetanA veti vicArA paJcamyarthaprakAzaH paJcamyapAdAne (2-2-69 )
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSThe 123 124 132 133 134 134 136 140 140 141 143 144 145 148 148 152 153 153 153 153 154 155 viSaya: iti sUtramavalambya nAnApaJcamyaryavicAraH apAdAnasya traividhyam buddhikRtApAyavivakSAyAmapi paJcamI tasyAzca vyApakatvena bahulakSyasiddhiH anta paJcamIvicAra: janyAdidhAtuyoge prakRteH paJcamI utpattisthAnAt paJcamI dhAtvarthAdiviSaye matAntarANi AGA'vadhau (2-2-70 ) papAmyAM vayeM (2-2-71 ) yataH pratinidhipratidAne (2-2-72) AkhyAtaryupayoge (2-2-73) gamyayapaH karmAdhAre (2-2-74) prabhRtyanyArtha 0 (2 - 2 - 75 ) atra vizeSavicAra: RNAddha toH (2-2-76 ) guNAdastriyAMnavA (2-2- 77 1 ArAdartheH (2-2-78) stokAlpakRkchra0 (2-2-79) pRthagnAnA paJcamI ca (2-2-113) Rte dvitIyA ca (2-2-114) vinA te tRtIyA ca (2-2-115) atha SaSThIvibhaktyarthaM prakAzaH ajJAne jJaH SaSThI (2-2-80 ) zeSe (2-2-81) [1 pRSThe 156 156 159 160 160 163 163 164 169 169 169 170 170 171 172 172 173 173 174 176 176 181 183 oooooo viSayaH ririSTAt-stAda0 (2-2 - 82 ) zeSaSaSThIvizeSavicAra: svamate vizeSaH smRtyartha dozaH karmaNikRtaH (2-2-83) dviSovA'tRzaH (2-2-84) kartari (2-2-85) atha saptamyartha prakAza saptamyadhikaraNe (2-2-95) navA suja: kAle (2-2-96) kuzalA''yuktenA0 (2-2 - 97 ) svAmIzvarAdhipati (2-2-98) vyApyo ktenaH (2-2-99) tadya ukte to (2 - 2 - 100 ) apratyAdAvasAdhunA (2-2-101) sAdhunA (2-2-102) nipuNena cArcAyAm (2-2-103) sveze'dhinA (2-2-104) upenAdhikini (2-2-105 ) ydbh|vobhaavlkssnnm (2-2-106) SaSThIvA'nAdare (2-2-108) saptamIcAvibhAge nirdhAraNe ( 2 - 2 - 109) kriyAmadhye'dhvakAle 0 (2-2-110) atha prathamArthaprakAzaH nAmnaH prathamaM dvibahau (2-2-31)
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdyarthaprakAzasya zuddhipatram paMkto 29 zIrSa ke 16 azuddham yAvasiddhi kata tvaniruktiH vAcyatvanivezAvyapyadharmeNa kata tvaniruktiH sarvametAdavalo. katatvaniruktiH makarmaNo zuddham yAvatsiddha. dvitIyArthaprakAza: vAcyatvAnivezAvyApyadharmeNa dvitIyArthaprakAzaH sarvametadvAlo dvitIyArthaprakAzaH -gamanakarmaNo zIrSake zIrSake dRSTi dRSTaM nirUkte nirukte vaktA vaktrA -niSThaddezyatA -niSThoddezyatA -phalajakatA phalajanakatA -padatItyAdau pacatItyAdI vahistilAdhi- vahistilAdi(dvitIyAyA nirarthakatvAkSepaH) (dvitIyAyA nirarthakatvA kSepaparihArI) svanirUpitva svanirUpitatva -pratyArthAbhAvo pratyayArthAbhAvo svapravRttibheda- svavRttibhedavRtyaniyAka dRzyaniyAmakagrAmasyanvabodhaH grAmasyAnvayabodhaH sambandhivatva- sambandhitva bhavRttibhedAya bhavRttibhedasya saMyogavacchinna saMyogAvacchinna mA bhadityAkArikA mA bhadityAkArikA
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 azuddham -dAnAti-viyakSayati tayA hi pitRtvastre -varNanasyAvazyaka 0 -dAnAdi-vivakSayati tathAhi pitRSvasra varNanasyAnAvazyaka 0 0 102 yoga yoge 102 110 prayokta 112 112 112 121 123 125 33333333333333 namittika naimittika maitraniSTA mnisstthaa edhanAnetuM edhAnAne SaSTa mapi SaSThyapi catuyyarthaH caturthyarthaH SaThyarthasya SaSThyarthasya prayotkRpaThyarthatayA SaSThyarthatayA prIticchAyA -prItIcchAna patrAnityatra na patrAdityatra phalaviSayakAvacchinnata phalaviSayakAvacchinnatva ityajJAvadhi ityatrAvadhidhAtvantarA pAMtvantarA gauNAyAya gauNApAya naiyAdika naiyAyika -rUpatvAn) -rUpatvAt ) prabhUti pramatipRthatkvA pRthaktvaetaJca tasyAjjanakatvaM tasmAjjanakatvaM -zaldasya -zabdasya -vibhaktiprakAza -vibhaktyaprakAzaH sannahRte satrahate *****25.11. 80 15-21 159 163
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSThe 166 167 168 171 171 175 180 153 184 paMktI 55 61 46 5 6 17 31 44 [] azuddham dhyApyatva vivaNavAkye nivezate -phoza kastUrI prAptavaM kriyAyAM narANAM vibhavibhavita kathamapi pramA zuddham vyApyatva vivaraNavAkye nivizate -phoSa kastUrI prAptyarthaM kriyAyA: tadA narANAM vibhakti kathamapi prathamA
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ // aham // zrImattapogaNagaganAGgaNagaganamaNi-maricakracakravatti-sarvatantrasvatantra-zrIvijayanemisUrIzvarapaTTAlaGkAreNa vyAkaraNavAcaspati-zAstravizAradakaviratnaMtipadA-lakRtena zrovijayalAvaNyasUriNA praNIta:-- syaadyrthprkaashH| bahuvidharUpaparigrahajagadabhinATanamihAkAGkSan / svayamapi naTati sukutukI yastasmA ahate'stu namaH // 1 // natvA zrIneminAthaM vimalaguNaguru sarvadA zIlalInaM, sUrIndraM hemacandraM nirupamadhiSaNaM sarvatantrasvatantram / prAjyAnAM prAcyavAcAM matitatiphaladaM yotitAnalpabhAvaM, kAraM kAraM vicAraM vihita iha mayA syAdivAcyaprakAzaH // 2 // AsIttapogacchavirAjamAnaH, satAM priyaH zAsanacakravartI / anekatIrthoddharaNe prasiddhaH, zrInemisUrIzvara iddhatejAH // 3 // tatpaTTaziSyaH padavAkyavettA, zAstreSu sarveSu kRtAvagAhaH / lAvaNyasarivijayAdinAmA, syAdyarthavAde kurute prakAzam // 4 // yasya vyAkaraNe'pi tarkakalitA vANI sadA khelati, prakhyAnena ca tattvadarzanadhiyA dvedhApi dakSAbhidhAm / vibhrANasya vineyatAM gatavataH sUrIzatAM cAdarod, syAdyarthasya prakAza eSa racitastasyaiva vijJaptitaH // // 500000000
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ smAdyarthavAde Adau kaarktvniruktiH|| bhavatItyAha / hetvAderiti-atrAdinA daNDa dadhAtItyAdI tatredamAcArgIyasUtram-kriyAhetuH kArakam (2 / 2 / 1) dhAraNakriyAnvayI yAdRzo'dhikaraNAdidvitIyArthaH tAdRzasyaiti / tasyeyaM bhUmikA kArakAkArakabhedena vibhktidvividhaa| bAdhikaraNAdvitIyArthasya-'anudaNDa jAtiH' ityAdau tatra kArakANi SaT / yathA jAtyanvayAttatparigrahaH / tena mandabuddhInAmadhyetRNAmanugrahAya "kartA pharma ca karaNaM ca, sampradAnaM tathaiva ca / kArakasaMjJAsUtraM praNayatApi vRttikRtA kArakazabdasya paGkaapAdAnAdhikaraNe ityAhaH kArakANi SaT jAdivad yogarUDitvameva sUcitam / "iti prAcAmAcAryANAM vibhAjanazlokaH / nanu zlokA api pramANam ? kiJcAtaH ? yadi zlokA api pramANA- __athocyate-kinnAma' kArakatvam ? na tAvat kriyAnva. yeran tahi ayamapi zlokaH pramANAryata yitvaM tattvam ; "kumArya iva kAntasya trasyanti spRhayanti 'yadudumbaravarNAnAM, ghaTInAM maNDalaM mahat / ca" ityAdau trAsahetoH zeSaSaSThyarthasyApi kArakatvApatteH, pItaM na gamayet svarga, kintat RtugataM nayet" iti| vAsaspRhayoH kriyayoH tadarthasyAnvayAt / yadi caitadartha naiSa dossH| pramattagIta essH| yatstvapramattApta- SaSThrthabhinnatvamapi nivezyeta, tadA taNDulasya pAka ityAdI gItastatpramANam / pUrvodAhRtazla kasya tathAbhUtatvAt prAmA- SaSThyarthasya kArakatvAnApatteH / yadi ca kRyuktAnyaSThyarthaNyamakSatameva / sambodhanavibhakteryathAyathabhatraivAntarbhAva iti bhinnatve sati kriyAnvayitvaM kArakatvamiti pariSkuryAttadapi zAstravidaH / laukikabhASAsu tu sambodhanamapi pRthakkAraka- na, surANAM pAtArhannityatra kRyuktazeSaSaSThyA arthe'tivyApteH, miti tatra sapta kArakANItyanyadetat / tatra niruktakArakatvasya sattvAt / na ca dhAtvatarAnvayAakArakavibhaktirupapadavibhaktipadena prAcInArvAcIna yogyatvena kriyAnvayitvaM vizeSyatAm, ( surANAM pAtetyatra vyAkaraNAcAyaH padamupAdAya yA vibhaktiriti vyutpatti ca dhAtvaryAnvayayogyatvasya sattve'pi taditarAnvayayogyatAyA mAzrityAnvAkhyAyate / padazcAtra kriyApadabhinnaM bodhyam / api sattvAdadoSaH iti hRdayam ) tatazca dhAtvarthatarasmin rAjaH puruSa ityAdI puruSAdAvanvayAnnAtivyAptiriti anyathA sarvAsAM syAdityAdivibhaktInAM sAkSAtparamparayA vAcyama; dhAtvatarAnvayayogyatvamavijJAya tadanvayAyIgyavA kriyAmAzritya jAyamAnatvenopapadavibhaktitvameva syAt / tvasya durgrahatvAt / taccAnvayayogyatvaM kArakAnyatvameva; kArakamityanvarthA saMjJA, karoti svasvavyApAradvArA tathAsatyanyonyAzrayApatteH / tAdRzAnvayAyogyatvasvarUpakArapradhAnApradhAnanyAyAnugRhItapradhAnakriyAM nivartayatIti yogA katvajJAnasya tAdRzAnvayayogyatvarUpakArakAnyatvajJAnasya ca zrayaNAt / ata eva prAcInapANinyAditantreSu kArakasaMjJA. papasparasApekSatvAt; abhAvajJAne pratiyogijJAnasya kAraNatvasUtramananvAkhyAyApAdAnAdi-kArakaSaTakAbhidhAnam / kArakazabdasya niruktaSaT ke nityasaGketabhAvAt / anityasaGketa mityAzayAt / etena dhAtvarthAnvayAyogyatvaM zeSatvam, zeSa bhinnatvaM kArakatvamityapi pratyuktam, dhAtvarthAnvayAyogyabhAve hi kArakasaMjJAgrAhakasUtraM vinA karmAdikArakAdInAma tvasya kArakatvasvarUpAgrahe-duhatvenAnyonyAzrayatAdavasthyAt / bhidhAnamasaGgataM syAt / vRttikAro'pi kArakasaMjJAsUtramidaM praNIya "karotIti kArakamiti anvarthasaMjJAsamAzraya- etena dhAtvAnvitasyAdyarthatvaM kArakatvaM vibhaktyarthasya, NAcca cohetI, samAzraNAddhetoH / anAzritavyApArasya vibhaktyarthadvArakakriyAnvayitvaM kArakatvaM vibhaktiprakRtyarthasyeadhyayanena vasatItyAdiSvadhyayanasya nimittatvamAtreNa tyapi parAstam ; darzitaSaSThyA arthe tatprakRtyarthaM cAtikAraNatvamAtreNa, hatyAdeH hetutRtIyArthasya kArakasaMjJA ma vyApteH /
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArakatvanikaktiH yattvapAdAnAdyanyatamatvaM kArakatvam, nAtaH kvApya- katvavAraNAya syAdyarthatvamuktam / tatrApi daNDaM dadhAtIvyAptyativyAptI bhavata iti tanna, apAdAnatvAderapi tyAdau daNDanirUpitavRttitvAdisvarUpakarmatvasya 'anudaNDaM kvacitSaSThayarthatvAt / kiJca apAdAnatvAdikamapi nekam, jAtiH' ityAdI mAmArthajAtAbanvayAt karmakArake'vyAptiH dhruvatvAsoDhatvAdibhedena bahuvidhatvAt, iti kathamuktAnya syAttadvAraNAya padAntarAsamabhivyAhRtatvaM-(padAntarasamabhitamatvaM kArakatvam / na ca dhruvAdyanyatamatvenApAdAnAdInni- vyAhArAjanyatvaM vA) syAvizeSaNam / dazitakamavAdenI rucya, tAvadanyatamatvaM kArakatvaM nirvAcyamiti vAcyam / / mArthAnvaye karmapravacanIyAnvAdipadasamabhivyAhArasya tantrakatipayApAdAnAdikaM jAnatAM sakalApAdAnAdikamajAnatAM tvAt / anyathA 'daNDaM jAti'rityatrApi tAdRzAnvayavoSa. dhruvAdau kArakatvagrahAnApatteH / pratiyogijJAnaM vinA yAvada- prasaGgAt / pAdAnAdibhedasyaiva durgrahatayA tadanyatamatvasya nitarAM durgraha nanvevamapi gehe pacatItyAdau gehavRttitvasya pAkAnvayitvAt / etena tAvadanyatamatvaM kArakapadapravRttinimittamiti tvena kArakatvam, tasya 'gehepaTa' ityAdI nAmArthaghaTAdAyakArakapadavAcyatvameva kArakatvamiti nirastam, tAvadanyatama nvayAnniruktakArakatvavirahAt saptamyaryakAra ke'vyAptiH / tvasya nirvacanAsambhavAditi cet - naca katR karmAnyataraghaTitaparamparAsaMsargAvalIDhAdheyatvasyaiva atrocyate-nAmArthAnvayaprayojakatvAbhAvavaddhAtvarthAnva- saptamyarthatvena kArakatvam, tAdRzAdheyatvasya nAmAnvayAyitvaprayojakadharmavattve sati padAntarAsamabhivyAhRta-( padA- sambhavAt kathamavyAptiriti vAcyam, saptamyadhikaraNe ntarasasabhivyAhArAjanya- ) syAdyarthatvam kArakatvam / (212295) iti sUtreNAgheyatvasAmAnyasyaiva saptamyarthanAbhArthAnvayaprayojakatAvyApakAtvAbhAvavaddhAtvarthAnvayitvaprayo- tvena pratipAdanAd, darzitaparamparAghaTitAdheyatvasya pratipAdane jakatvavyApakadharmavattvasamAnAdhikaraNapadAntarAsasabhivyAhRta- 'gehe ghaTa' ityAdAvAdheyatvasAmAnyasmAnAnuzAsanikatvApase. ( padAntarasamabhivyAhArAjanya- ) syAdyayaMtvaM kArakatvamiti riti cet, maivam ; uktasUtreNa ( saptamyadhikaraNe 212 / 95 yAvat / vyApakatvaM ca samaniyatamanatiriktavRttitvaM vA ityanena ) AdheyatvasAmAnyasya darzitaparamparAghaTitasaMsargAbodhyam / 'kumArya iva kAntasya trasyanti spRhayanti ce' valIDhAdheyatvasya ca dvayostantrAvRttyAdinA saptamyarthatvatyAdI SaSThyarthasya kArakatvaM vArayituM dharme nAmArthAnvaya- pratipAdAnAt / yadvA yAdRzasaMsargeNa kriyAyAmanvayastAdRzaprayojakatvAbhAvavattvaM vizeSaNam / tathA ca kAntasyeti saMsargaNava nAyArthe'nvayo vivakSitaH / evamAdhayatvasAmAnyasya SaSThyarthasya hetutvasya sambandhatvadharmeNAnvayAt sambandhatvarUpo saptamyarthatvepi na kSatiH, tasya zisaparamparAghaTitAdheyatvIyadharmo nAmArthAnvayaprayojakatvAbhAvavAn neti na kazciddoSaH / svarUpasambandhena kriyAyAmanvayAt, nAmA tu saMyogAdyavalIvyAghrAdibhetItyAdI tAdRzo dharmoM hetutAtvam, tena dharmeNa DhAdheyatvIyasvarUpasambandheneti darzitaparamparAghaTitAdheyatvIyapaJcamyarthahetutvasya bhayakriyAyAmanvayaH / ata eva kartR- svarUpasambandhenAnvayasambhavAt saptamyAdhayatvakArake nAtvAdikArakasya kRdantArthe kata tvatvAdidharmeNAnvayArtha 'kartari vyAptiH / nAmArthAnvayastu nAmArthavizeSyakazAbdabodhe ( 21286 ) iti karmaNi kRtaH ( 2 / 2 / 83 ) ityAdiH bodhyaH / anyathA syAdInAM liGgasaMkhyAdyatiriktasvArthe pRthaksUtrArambhaH saGgacchate / anyathA zeSatvena kArakasya prakRtibhUtanAmAvizeSaNazAbdadhIjanakatvaniyamAdasambhavA - sarvathA'nvayasambhave pRthak sUtrapraNayanasya vayApatteH / zeSatvaM patteH / tathApi 'gaganaM na pazyatI' jAdau dvitIyAdeH svArthaca sambandhatvaM sapratiyogitvaM vetanyadetadityAdi SaSThIviva- vizeSaNakanArthavizeSyakazAbdadhIjanakatvAdavyAptiriti nAraNe spaSTIbhaviSyati / karmAdipadopAttAnAM karmAdInAM kAra- mni nipAtAtiriktatvaM vizeSaNaM deyam /
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdharthavAde yadi tivAdyarthakatR karmaNorapi kArakatvaM tadA nyAyamate rakamatyAdau yogyatAyAH sattvAcchAbdabodhApattivAraNAya tatrAvyAptiH tyAdeH prathamAntArthavizeSyakazAbdadhIprayojakatvA- darzitapratibadhyapratibandhakabhAvakalpanAyA AvazyakatvAt / diti vibhAvyate tadA nAmArthAnvayaprayojakatvavyApakadharma evaM kriyAnvitApAdAnatvAdyarthakatattadvibhakte mnA sahAnAtivAdyarthatvAvyApakatvaM vizeSaNaM deyam / syAdipadasthAne ca kAGgatvena tAdRzazAbdabodhAbhAvaprayojakanAmanirAkAGkSavibhaktipadaM nivezanIyam / zAbdikamate tu ( vyApAra- tvAzrayavibhaktijanyopasthitiprakAratAnirUpakatvAtmakatAdRzamukhyavizeSyakabodhAt ) nAvyAptirato na tadvizeSaNamiti zAbdabodhAbhAvaprayojakatAvacchedakatvasvarUpanAmArthAnvayaprayobodhyam / jakatAvacchedakatvaM vibhaktyarthatAvyApakadharme spaSTam / tAdRzananu yadi kriyAyAM nAmArthe cAnvaye ekasambandhAvalI- sambandhAvalIDhavibhatdyarthaprakAratAnirUpitavizeSyatAsambandhena DhatvaM vizeSaNam, tadA saptamyarthakAra ke'vyAptiH, darzita- zAbdabodhaM prati dhAtujanyopasthiteH vizeSyatAsambandhena hetuparamparAghaTitAdheyatvIyasaMsargeNAdheyatvaviSayakanAmArthavizeSyaka tvAt / IdRzahetuhetumadbhAvagrahArthameva nAmArthopasthiteH prasizAbdabodhAprasiddhaH, tAdRzasaMsargAkAdheyatvaviSayakazAbda- bandhakatvaM pradarzitam, na tu vAstavam ! dhAtujanyopasthiterhetubodhopayikAkAGkSAyA nAmni virahAt / tathA ca tAdRza- tayaivAtiprasaGgavAraNasambhavAn / ata eva 'taNDulasya pAka' zAbdaprayojakatvAvyApakatvaghaTitalakSaNAprasiddhayA sarvatraidA- ityAdau kAmajanyopasthitisattve'pi dhAtujanyopasthiti-- sambhavaH / SaSThI vinA padAntarA samabhivyAhRta-( padAntara. balAt 'taNDulakarmatAka: pAka' iti zAbdabodha upapadyate / samabhivyAhArAjanya- ) vibhaktInAmarthasya kriyAnvayaghaTaka- nyAyamate darzitahetuhetumadbhAve vibhakto tyAdyanyatvamapi sambadhena nAmArthe'nanvayAt iti cenna, dvividhAdheyatvasya vizeSaNam / saptamyarthatAbhyupagamena sambandhavizeSAnavalIDhAnvayasya lakSaNe apravezAt / ekasambandhaghaTitAndhayavivakSaNe tu kriyAnirU-- (dvitIyaH pariSkAraH ) pitasambandhAvalIr3haprakAratAnirUpitavizeSyatAsambandhAvacchinna pratiyogitAkasya nAmArthaniSThasya zAbdabodhAbhAvasya prayo- evaM dhAtubhinna nirAkAGkSatAprajojakArthavadbhinnA tyAdyanyA jatAyA avacchedakatvaM vyApakatvameva nAmArthAnvayaprayojaka- yA vibhaktistadbhitrAyAH padAntarAsamabhivyAhRtAyAH (padAtAyA anavacchedakatvam-avyApakatvaM bodhyam / tAdRzazAbda- ntarasamabhivyAhArajanyabhinnAyAH) vibhakterarthaH kArakam / bodhAbhAvaprayojakatAvyApakatvaM vibhaktivAcyatAvyApakA- atra padAntarasamabhitryAhAro'pi vibhaktisvarUpazabdadharmatayA pAdAnatvatvAdI sambhavati / tathA hi kriyAnirUpitatvopa- dhAtubhinnanirAkAGkSatAprayojako bodhyaH / atrArthasya nirAsamitayasambandhAdacchinna-vibhaktyarthaprakAratAnirUpitavize- kAGkSatAprayojakatvaM vibhaktivAcyatAvyApakadharmeNa kriyAdhyatAsambandhena zAbdabodhaM prati nAmajanyopasthitivizeSya- nvayanirUpakasambandhapratiyogitvena rUpeNa ca bodhyam, ato tvasya uktopasthitevizeSyatAsambandhena vA pratibandhakatvaM na pUrvokto vyAghrasya bhayam, bhUtale ghaTaH ityAdau nAmakalpanIyama / na ca vakSAtpatatItyAdI vibhAgAsamavAyi- sAkAGkSatve'pi doSaH / yadi patatItivinAkatAyA vakSAjanakatvasya paJcamyarthasya patanakriyAnvayino'nvaye nAmArthasyA- diti paJcamyA artho na kArakamiti manyate tadA dhAtuprayojakatvAdeva vRkSAtparNamityAdau Rte patanakriyAM bodho na samabhivyAhRtatvaM caramavibhaktau vizeSaNaM bodhyam / evaM bhavati iti nAmajanyopasthiteH pratikandhakatvamakalpyamiti kAntasya trasyatItyatra SaSThyarthazeSasya nAmanirAkAMkSatvavAcyamakvacidayogyatve'pi sarvatrAyogyatvAbhAvAt, vRkSA- prayojakatvAnna tatra karmatve'vyAptiH / tyAdyanyatvavizeSaNA
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArakatvanirukti tyAdyarthakatRtvAdo nAtivyAptiH / padAntarAmamabhivyA- nirUpakatvopalakSitatattatsambandhAvalIDhatvavizeSaNAt 'taNDuhRtatva-( padAntarasamabhivyAhArAjanyatva-) vizeSaNAd lIyA kamasetyatra karmatAyA vizeSyatve'pi tasva darzita'daNDamanajAtiH' ityAdau dvitIyAdheiyatve nAtivyAptiH / sambandhAnabalIDhatvAt / / evamIdRzasyAdityAdivibhaktyarthadvArA nAmArthasyApi kArakatvaM navaM pazyamago dhAvatItyAdI dRzikriyAyAM-zAbdikamate mantavyam / dhAvanakriyAyAH,nyAyamate dhAvanakatu mRgAdervAkyArthasya karmatAyadi ca syAdyartha sya na kArakatvaM manyate tadA dhAtubhinna- saMsargeNAnvayAt tAdazavAkyArthabodhasya niruktavyatirekAnirAkAGkSatvaprayojaka: padAntarAsamabhivyAhRtasya ( padA- pratiyogitvena tadviSayasaMsagIbhUtakarmatve'tivyAptiriti ntarasamabhivyAhArAjanyasya ) dhAtusamabhivyAhRtasyAderarthaH vAdhyam, saMsargIbhUtakarmatvasya syAdyarthatvAbhAvAt / yadi ca kArakam / atra dhAtubhinnanirAkAMkSatvaprayojakatvaM dhAtubhinna- karmatvAdikaM na dvitIyArthaH, karmatvAdisaMsargakazAbdabodhe padavyatirekaprayuktavyatirekApratiyogisvaprakArakazAbdabodha - dvitIyAdisamabhivyAhArastantramiti matamAsthIyate tadA pazyasAmAnyakatvaM tayAbhUtasyAdyarthasya bodhyam / sAmAnyapadopAdA- mago dhAvatItyatra karmatvasya kArakatvamiSTameva / yadi tu nAt 'kAntasya prasthatI' tyAdau SaSThyarthasya zeSasya tAdRza- neSyate tadA karmatvAdisaMsargatAkazAbdabodhe syAdisamabhizAbdadhoprakAratve'pi na tatrAtivyAptiH, zeSaprakArakazAbdadhI- vyAhAraprayojyatvaM vizeSaNaM deyamityanyadetat / evaM padAsAmAnye tAdRzavyatirekApratiyogitvavirahAt; 'kAntasya tarAsamabhivyAhRtatvaM (padAntasamabhivyAhArAjanyatvaM ) kezAH' ityAdau dhAtubhinnapadenApi zeSaprakArakazAbdadhI- nirarthakapadAsamabhivyAhRtatvaM ( nirarthakapadasamasamabhivyAhArAjananAt / 'taNDalasya pAkaH' ityAdI SaSThyartha karmatvAdI janyatvaM ) bodhyam / 'daNDamanujAti' rityAdAvanvAdipadasya nAvyAptiH; karmatvaprakArakazAbdadhIsAmAnyasya tAdRzavyati- nirarthakatAyA vakSyamANatvAt / syAdivAcyatAvacchedakatvarekApratiyogitvAt, dhAtubhinnapadena karmatdhaprakArakazAbdabodhA- mapi syAdijanyopasthitiprakAratvaM bodhyam / tathA ca jananAt / nirarthakapadasamabhivyAhArajJAnAbhAvaviziSTasyAdijanyopasthitievaM svaprakAratA svArtha kasyAdyarthatAvacchedakarUpeNa kriyA- prakArIbhavaddharmAvalIDhadarzitasambandhanirUpitaprakAratAkazAbdanirUpitasambandhena cAvalIDhA bodhyaa| tena vyAghrAdvibhetI- bodhasAmAnye niruvatavyatirekApratiyogitvopapataye padAntarAtyAdau paJcamyarthahetutvasya, gehe pacatItyAdau saptamyaryAdheya- samabhivvAhRtasyAdyarthatvamupAttam / evaM ca dhAtuvinAkRtatvasya, vyAghrasya bhayamityAdI bhUtale ghaTa ityAdau ca zeSa- syAdyarthasya kArakatvanirAkaraNAya * dhAtusamabhimAhRtatvaM tvena-kriyAnirUpakAnyasambandhena zAbdaprakAratve'pi nA- sAkAMkSatvArthakamupAttam / itthaM ca dhAtupadavyatirekaprayuktavyAptiH / paJcamyaryatAvacchedakahetutAtvena kriyAnirUpaka- vyatirekapratiyogitvameva niruktazAbdasAmAnye vizeSaNaM katRkarmAnyataraghaTitaparamparAsambandhena ca darzitasthalayoH bodhyam / etAvataiva SaSThyarthazeSAtiprasaGgavAraNasambhavAt / zAbdaprakAratAyA anavalIDhatvAt / evaM sati taNDulaM pacatI- tadayaM samudAyArtha :- dhAtupadavyatirekaprayuktavyatirekatyAdau taNDulIyA karmatetyavAntaravAvayArthabodhasya dvitIyA- pratiyoginirarthakapadasamabhivyAhArajJAnAbhAvaviziSTasvArthakaprakRtibhUtadhAtubhinna taNDulAdipadavyatirekaprayuktaptatirekaprati- syAdijJAnajanyopasthitiprakArIbhavaddharbhAvalIDhakriyAnirUpa - yogitvenAsambhavaH syAt / tadvAraNArthamupAttasya svaprakAra ke katvopalakSitasaMsargAvacchinnasvaprakAratAnirUpakazAbdabodha - tyatra prakArakatvasya nivezo niSprayojana eva, svaviSayatA- sAmAnyanirUpakasyAdyarthatvaM kArakatvam / 'kAntasya kezA:' katvanivezenApi tadvAraNasambhavAt / viSayatAyAH kriyA- ityAdau SaSThyarthe zeSe'tivyAptivAraNAya pratiyogyantaM
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ syArthavAda zAbdavizeSaNam / tAvatApi 'kAntasya yasyati' ityAdau prakAratAviziSTatvAt / ataH kAlikavizeSaNatAsambandhASaSTyarthazeSe'tivyAptitAdavasthyamiti . ( tadvAraNAya ) vacchinnatvamapi tatpratiyogitAyAmuktam / tAvanmAtrokto tu sAmAnyapadam / zAbdasAmAnye nirUktapratiyogitvAsambhavaH prakRtyarthatAvyApakaprakAratayA kAlikasambadhena viziSTAyAH syAditi zAbde svaprakAratAkatvaM vizeSaNam / tAvatA'pi syAdiprayojyatAyAH sarvatraiva karaNatAtvAdI sattvAt niruktavyAghrAdvibhetItyAdau paJcabhyarthabhayahetutvAdeH, vyAghrasya bhaya- prakAratvAbhAvaviziSTa prakAratAvirahAdasambhavaH syAditi sAmAmityAdau SaSThyarthazeSatvena zAbdadhIprakAratayA'vyAptira-- nAdhikaraNyAvacchinnatvamapi pratiyogitAyAM nivezitamiti / sambhavo vA syAditi dharmAvalIDhAntaM prakAratAvizeSaNam / daNDaM dadhAtItyAdau dRSTasya daNDakarmatvasya anudaNDa tAvatA'pi zeSatvasya syAdijanyopAsthitiprakAratayA taddoSa- jAtirityAdo dvitIyAvAcyatvavyApakAgheyatvadharmeNa zAbdatAdavasthyamiti svArthakatvaM syAdevizeSaNam / tatrApi tAdRzo- prakAratvena, tatrAtivyAptiriti viziSTAnta ( nirarthakapadapasthitiprakAra-kAraNatvasya 'zatya' ityAdI zAbdaprakAratA- samabhivyAhArajJAnAbhAvaviziSTeti ) syAdijJAnasya vizeSabacchedakatayA karaNatve'vyAptiriti prakArapadaM parityajya Nam / na ca nirarthakapadAsamabhivyAhatatayA syAdivizeSyatAM prakArIbhavadityuktam / tadarthastu-syAdyanyajJAnajanyopasthiti- tAvataiva darzitAvyAptivAraNasambhavAt, kiM tAdRzasamabhiprakAratvAbhAvaviziSTa - tAdRzopasthitiprakAratvamApano vyAhArajJAnAbhAvasya syAdijJAne vaiziSTyanivezeneti vAcyam, bodhyaH / tAdRzaprakAratvAbhAvastu samAnAdhikaraNya-kAlika- daNDaM jAtirityAdI tAdRza samabhivyAhArajJAnabalAt zAbdaMdhIvizeSaNatAmyAM sambandhAbhyAmavalIDhapratiyogitAko bodhyaH / sambhavenoktAvyAptyanuddhArAt / na caivamapi tAdRzasamabhitena 'zatya' ityAdau karaNAtAtvaprakAratAyAH syAdyanyataddhita- vyAhArajJAnAviSayatvaM syAdevizeSaNamastu, darzitasthale dvitIjJAnajanyopasthitiprakAratvena svenaiva darzitobhayasambandhena yAyAH tAdRzasamabhivyAhArajJAnaviSayatvAt zAbdasambhave'pyaviziSTatvAt, tadabhAvavaiziSTyavirahAnnAvyAptiriti / na vyAptyasambhavAt kiM syAdijJAne tAdRzajJAnAbhAvavaiziSTyaca syAdijJAnajanyopasthitiprakAratvAvaloDha eva prakArI- nivezeneti vAcyam, yatra daNDo jAtirityAdau prathamAyAM bhavadityantenocyatAM tAvatava 'zatya' ityAdau zAbdasambhave'pi tAdRzasamabhizyAhRtadvitIyAtvabhramaH tatra zAbdabodhasambhavekaraNatve nAvyAptiH, tatra karaNatAtvaprakAratAyAstaddhita- noktAvyAptisambhavAt, tatra prathamAyAstAdRzasamabhivyAhAraprayojyatvAt; ki tAdRzaprakAratAyAM niruktaprakAratvAbhAva- jJAnAviSayapvAt / syAdijJAne tu tAdRzamamabhivyAhArAvaiziSTyanivezeneti vAcyam, yatra zatya ityAdau zateneti bhAvavaiziSTyanivezane'vyAptinaM bhavati; svaviSayatAvacchedakanirAkAkSaM kenaciduktaM tatra tutIyAjanyopasthitiprakAratA- prakAratvasambandhAdhacchinnapratiyogitAkasya tAdRzasamabhivyApanna karaNatAtvasya zAbdaprakAratAvyApakatvenAvyAptitAda- hArajJAnAbhAvasya syAdijJAne vaiziSTyanivezAt / daNDo vasthyAt / niruktaprakAratvAbhAvavaiziSTyaniveze tu tRtIyA- jAtirityAdau prathamAjAne tAdRzasamabhivyAhArajJAnasya svaprayojyaprakAratAyAstaddhitaprayojyaprakAratvena darzitobhayasamba- viSayatAvyApakadvitIyAtvaprakArakatvena sambandhena tatra tadandhaviziSTatvAt niruktaprakAratvAbhAvavaiziSTyavirahAd bhAvavaiziSTyavirahAt / evaM sati daNDaM dadhAtItyAdI darzitasthale zAbdabodhasambhave'pi karaNatve nAvyAptiriti / dvitIyAjJAne svaviSayatAvyApakaprakArakatvasambandhana kAlAntaniruktaprakAratvAbhAvapratijogitAyAH sAmAnAdhikaraNyamAtrA- rIyasya puruSAntarIyasya tAdRzasamabhivyAhArajJAnAbhAvasya vacchinnatvoktau zatena krINAtItyAdau karaNatve'vyAptiH, tatra sattvena tAdRzajJAnAbhAvaviziSTasvArthakasyAdijJAnAprasiddhyA karaNatAtvaprakAratAyA: sAmAnAdhikaraNyena taddhitaprayojya- daNDakarmatve'vyAptiH syAditi tAdzasamabhivyAhArajJAnA
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArakatvaniruktiH bhAvapratiyogitA kAlikavizeSaNatA-sAmAnAdhikaraNyAbhyAM svarUpasambandhena SaSThyarthazeSasya ceSTAnvayaviSayakazAbdaprakAra. sambandhAbhyAmavacchinnA bodhyA ! ata eva zatya ityAdau tvAnna tatrAtivyApniH / zAbdadhIsambhavenAvyAptivAraNArtha syAdyanyajJAnajanyopasthiti- yadi ca saptamyA dvividhamAgheyatvamarthaH tadA taNDulaM na prakAratvAbhAvaviziSTatvaM dharma vizeSaNamastu, tAvatavAvyApte- pacatItyAdAviva taNDulaM netyAdau taNDulakarmatvasya nAryAnvayavArraNasambhavAt-svArtha ketyAdi prakArIbhavadityantaM vyarthamiti viSayakazAbdaprakArakarmatvAdAvavyAptirasambhavo vA syAttaparAstam, svArtha ketyAdyanukto tAdRzasamabhivyAhArajJAnA- dvAraNAya nirUktasaMsargAvalauDhatvaM svaprakAratAvizeSaNaM bhAvasya syAdijJAnaM vinA nivezayitumazakyatvAt / anudaNDaM bodhyam / yadi ca dhAtuvinAkRtAt taNDulaM netyAdivAkyAt jAtirityAdau zAbdaprakAratayA daNDakarmatve'vyAptyanu ddhArAt / karmatvAde arthAnvayaviSayakazAbdabodho nAbhyupeyate, nArtha nacAstu svArtha ketyAdi dharmavizeSaNaM, tathApi svAdyanya- karmatvAderanvayabodhe najo dhAtusamabhivyAhArasya tantratvAditi janyopasthitiprakAratvAbhAvasya vaiziSTyaM dharma, dharmavizeSaNI- tadA, niruktasambandhAvacchinnatvaM na svaprakAratAvizeSaNam / bhUtatAdRzopasthitiprakAratve vA nivezanIyamityatra vini- taNDulaM na pacatItyAdau karmatvasya nArthAnvayaviSayakazAbdagamakAbhAva iti vAcyam puruSAntarIyataddhitajanyopasthiteH prakAratve'pi tAdRzazAbdasya dhAtupadavyatirekaprayuktavyatirekasArvadikatvasambhavena shtkrnntve'vyaaptismbhaavnaat| syA- pratiyogitvAnna tatrAvyAptiriti / evaM niruktazAbdasAmAdyanyajanyopasthito zAbde ca tatpuruSIyatvaM nivezyAvyApti- nyasya lakSaNatve zrotari niruktazAbdasAmAnyasya samavAyena sambhavanirAse'pi puruSabhedena kaarkbhedaaptteH| tAdRzo- sattvAt tatrAtivyAptiH syAdato'nirUpakatvamuktam / nirUpapasthitiprakAratAyAM tu syAdyanyajanyopasthitiprakAratvAbhAva- katvaM prakAratvaM bodhyam / tAvatApi dhAtvarthatAvyApakadharmAvaiziSTyaniveze tatpratiyogitAyAM svanirUpakajJAnasamAnAdhi- dAvativyAptiriti syAdyarthatvamuktam / syAdyarthatvaM tu karaNajJAnIyatvasambandhenApyavacchinnatvapravezAt puruSAntarIya- syAdijanyopasthitiprakArIbhavaddharmatvaM bovyamiti' / taddhitajanyopasthiteH sArvadikatvasambhAvane'pyavyAptisambhA- atreyamupapattiH-nirarthakapadAsamabhivyAhRta-(nirarthakavanAnirAsAt, tatpuruSIyatvAnivezena vinigamakasambhavAt / padasamabhivyAhArAjanya-) dvitIyArthakarmatvaprakAratAnirUpita evaM gehe pacatItyAdau saptamyarthAdhayatvasya gehe ghaTa vizeSyatAsambandhena zAbdaM prati bhAvapratyayAnyapratyayaprakRtiityAdau zAbdaprakAratayA tatrAvyAptiH syAttadvAraNAya kriyA- dhAtu-janyopasthiteH vizeSyatAsambandhena hetutvam / tena nirUpakatvopalakSitasambandhAvacchinnatvaM svaprakAratAvizeSa- ghaTAdipadena lakSaNayA pAkopasthitI yogyatAsattve'pi taNDula Nam / tena gaihe ghaTa ityAdI saptamyarthAdheyatvasya Adheya- ghaTa ityAdau na shaabdbodhH| bhAvAkhyAtasthale dvitIyAntasvIyasvarUpasambandhena zAbdaprakAratve'pi kriyAnirUpakeNa padatve'pi taNDulaM pacyate ityAdau na zAbdabodha itthanvayanyakA karmAnyataraparamparAsambandhAvalIDhAdheyatvIyasvarUpasambandhena bhicAravAraNAya prakRtyantaM dhAtuvizeSaNam / nacoktatatra zAbdaprakAratvavirahAnnAvyAptiriti / tatra hi kriyA- vyabhicAravAraNAya bhAvapratyayAprakRtitvameva dhAtUvizeSaNamastu nirUpakatvaviziSTasaMsargAvalIDhatvoktau kAntasya trasyatI- kiM dvitIyapratyayapadapravezeneti vAcyam, tathA sati 'taNDulaM tyAdau SaSThyarthasya zeSasya trAsanirUpakatvaviziSTasvarUpa- pac' ityAdI zAbdApatteH / itthameva nivibhaktikasya sambandhena 'kAntasya ceSTA' ityAdau ceSTAnvayaviSayakazAbdatva- zabdasya zAbdabodhAprayojakatvarUpamasAdhutvamupapadyate / idavirahAt SaSThyarthazeSe'tivyAptiH syAditi kriyAnirUpa- mevAsAdhutvaM tatsApyAnApyAtkarmabhAve ( 33121 ) iti kasvopalakSitasvena sambandho vivkssitH| tena tathopalakSitena mutre anApyAditipadaM bhAvapratyayAntadhAtoH karmatvaprakArazAda
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdyarthavAde bodhAprayojakatvalakSaNam ( asAdhutvaM ) jJApayati / evaM karaNatvasya dhAtvarthe'nvayabodha iti nyAyamate evaM kAryakAraNaSaSThyarthasya karmatvasya kartRtvasya ca prakAratAnirUpitavize- bhAvA: / zAbdikamate'pyete kAryakAraNabhAvAH / parantuSyatAsambandhena zAbdadhiyaM prati kRdantadhAtujanyopasthitevize- karmatva-kartRtva karaNatvAni na vibhaktInAmarthAH kintu karmapyatAsambandhana hetutvam, tena taNDulasya pAkaH, pAcako; kata"-karaNAni ! tena karmatva-katRtva-karaNatvAnyanivezya maitrasya pAkaH, pAcyo vA ityAdau taNDalakarmatva-maitrakartRtva- kAryakAraNabhAvA yathoktA bodhyAH / prakArakapAkavizeSyakazAbdabodhasya nAnupapattiriti SaSThyarthayoH evaM paJcamyarthavibhAgajanakatvAdyapAdAnatvAdiprakAratAkarmatvakata tvayoH na kArakatvAnupapattiH / evaM tannudanteti nirUpita vizeSyatAsambandhena zAbda prati pratyayAntadhAtu( 212690 ) SaSThyA niSedhenAsAdhutayA taNDulasya pacanaM janyopasthiteH vizeSyatAsambandhena hetutvam / tena ghaTAdipadena maitrasya pacyamAno vetyAdau karmatva-kartRtvaprakArakazAbdA- lakSaNayA patanopasthitAvapi 'vRkSAd ghaTaH' ityAdau na tathA nutpattyA'nvayavyabhicAraH syAditi tadvAraNAya tRnnAdi ( 26 zAbdadhIH / vRkSAtpatati, patyate, patanamityAdau tu tthaa2|90 ) sUtropAttapratyayabhinnatvaM kRti vizeSaNaM deyamiti / zAbdadhIH / corAdvimetItyAdau hetutAsAmAnyavilakSaNasya yadi 'taNDulaM pAcakaH' ityAdau dvitIyArthakamaMtvasya dhAtvarthe bhayahetutvasya paJcamyarthasya vibhetyartha evAnvayAt caurAddhananAnvayaH, karmaNi kRtaH ( 2 / 2 / 83 ) kartari ( 2 / 2686 ) lAbha ityAdAvananvayAt na bhayahetutve'vyAptizaGkA / iti sUtrAbhyAM SaSThIvidhAyakAbhyAM dvitIyAbAdhAditi, tadAtRnu- atra kRttaddhitayorapAdAnabodhakatvaM na dRzyate / samAse danteti sUtroktapratyayabhinnakRdanyatvamapi bhAvapratyayAnyapratyaye tu caurabhIta ityatracaurapadasya caurabhIte lakSaNA bhItapadasya vizeSaNaM deyamiti / evaM pacyate ityAdI karmAkhyAtasthale tAtparyaMgrAhakatvam / tathA ca dhAtujanyopasthitivirahAt dvitIyAryakarmatvasya na dhAtvarthe'nvayaH iti karmapratyayAnyatvamapi paJcamyAnvayasambhavAt- apAdAnabodhakapadAsamabhivyAhRtatva tasya vizeSaNaM bodhyam / atha karmakarmatAnyatarabodhakazabdAsama- dhAtorna vizeSaNama, nyAyamate prayojanavirahAditi / zAbdikabhivyAhRtatvaM dhAtoreva vizeSaNaM bodhyam / tena 'chettaM sAmprataM mate kRttaddhitasamAseSu vRttisvIkArAd dhAtujanyopasthiti-- vRkSa' ityAdau, 'nArada ityabodhi saH, ityAdI ca nipAtena karma- sambhavAcca tadvizeSaNamastyeva / yadi ca vyAghra iti bibheti, karmatvayorbodhane dhAtvarthe dvitIyArthasya nAnvaya iti / idamevA- 'bhetaM sAmprataM vyAghra' ityAdiprayogAnurodhAt nipAto bhayAsAdhutvaM karmapratyayanipAtasamabhivyAhRtadhAtorathai svArthAnvaya- pAdAnamabhidhatte, tadA nyAyamate'pi tadvizeSaNaM bodhyamiti / bodhAprayojakatvalakSaNaM jJApayituM pANinIye naye anabhihite evaM caturyartha- svatvanirUpakatvAdiprakAratAnirUpita( pA0 sU0 21331 ) ityadhikArasUtram / ihAnuzAsane tu vizeSyatAsambandhena zAbdaM prati sampradAnabodhakapadAsamabhitat zAbdabodhaupayikAkAkSAlabhya bodhyam / vyAhRta-sapratyayadhAtujanyopasthite: vizeSyatAsambandhena hetUevaM tRtIyArthakartRtvakaraNatvAnyataraprakAratAnirUpita-- tvama / tena ghaTAdipadena lakSaNayA dAnopasthitAvapi na vizeSyatAsambanyA zAbdabodhaM prati kata bodhakapadAsamabhi- . tathA zAndadhIH : na vA dAnIyo brAhmaNAyetyAdau catuyartha-- dhyAhRta-karaNabodhakapadAsamabhivyAhRtAnyatara- sapratyayadhAtu- sampradAnatvasya dhAtvarthe'nvayabodhaH // janyopasthiteH vizeSyatAsambandhena yathAyogyaM hetutvam / tena evaM saptamyarthasya katR karmAnyataraghaTitaparamparAsaMsargAghaTAdipadena lakSaNayA pAkopasthitAvapi 'caitreNa ghaTa:' 'caitreNa kASThena ghaTaH' ityAdau na tathA zAbdadhoH / na vA valIDhAdheyatvasya prakAratayA, AdheyatvasAmAnyasya niruktapacana, pacati vetyAdau caitreNati-tatIyArthakatatvasya dhAtvarthe sambandhAvalIDhaprakAratayA vA nirUpitaM yadvizeSyatvaM tena anvayaboSaH / na vA pacanamityAdau kASTheneti- tatIyAtha- saMsargeNa zAbdaM prati vizeSyatAsambandhenAdhikaraNabodhakapadA
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ kArakatvanirUktiH samabhimAita ( sapratyaya ) dhAtujanyopasthite: hetutvam, iyA~stu vizeSaH, prathamAntArthavizeSyatAkatyAdyarthakata - sena ghaTAdipadena pAkopasthitAvapi na tathA zAbdabodhaH / tvakamaMtvavRttiprakAratayA zAbdaM prati dhAtusamabhivyAhRta na vA pacanI sthAlyAmityAdI saptamyarthAdheyatvasya dhAtvarthe dhAtujanyopasthite: vizeSyatAsaMsargeNa hetutvamiti shaabdikanvybodhH| bhavati ca sthAlyA pacati, pacyate, pAka mate'pyayaM kAryakAraNabhAvaH / parantu prathamAntArthavizeSaNatAkaityAdI tathA zAbdabodhaH / kata karmavizeSyatayA zAbdaM pratIti vizeSaH / tena ti devadatta ityAdau na tathA zAbdabodha iti / evaM kArakalakSaNe samupapanne katRtvAdInAM dhAtvarthavizeSyakaniruktasyAdijJAnajanyopasthitiprakArIbhavaddharmAvalIDha (caturthaH prakAra: ) prakAratAkazAbdakAle eva kArakatvaM, yathA dhUmAdInAM vyAptipakSadharmatAjJAnakAla eka vahnigamakatvasvarUpaM vahni- evaM nirarthakapadasamabhivyAhArajJAnAbhAvaviziSTaliGgatvam iti / vRttikRtA'pi zaktizca sahabhUryAvadrdha- dvitIyAdijJAnajanyopasthitivizeSyatApannaM karmatvamiti tattabhAvinI ca kriyAkAle evAbhivyajyate ityAdinaitadevoktam / / dvibhaktijanyopasthitivizeSyatApannaM kartRtva karaNatvaM sampra dAnatvamapAdAnatvamadhikaraNatvaM nAnAvidhaM kArakapadazakyam ( tRtIyaH prakAraH ) iti nAnArthameva kArakapadam / tathA ca karmatvAdisakala sAdhAraNaM kArakapadavAcyatvameva kArakatvamiti-yathA goitthaM hi kriyAnvayitvamityapi prAcAM lakSaNaM kArakatvasya pRthivyAdisakalasAdhAraNaM gopadavAcyatvameva gotvamiti / saMbhavati tathA hi- anvayitvamAtrokto nAmAnviyini nanu nAnArthatvAbhyupagame'pi kArakapadasya, kArakapadaSaSThyarthazeSAdAvativyAptiH / tadvAraNArthamupAtte'pi kriyA vAcyatvaM kArakatvaM na bhavati, kArakapadAdhunikasaGketaviSaye pade kAntasya asyatItyAdI sA tadavastha veti kriyAmAtrAnva dravyAdAvativyApteH / na ca nityasaGketena kArakapadavattvaM yitvaM tadvAcyam / tadarthastu dhAtuM vinA svAnvayabodhAjanaka tat, AdhunikasaGketaviSaye dravyAdI nitysngketaabhaavaannaatisyaadyrthtvm-'iti| tyAdyarthasyApi kArakatvamiti mate vyAptiriti vAcyam ; tathA sati karmatvAdInAmatayAtvAdasyAdipadasthAne vibhaktipadaM bodhyamiti vibhaktijJAnajanyo sambhavApateH; teSAM zAbdikasaiMtena kArakapadavattvAditi pasthitiviSayo vibhaktyayaH, tatra tAdRzopasthitI niruktA cenna, karmatvAdau kArakapadasya nityaH saGkata iti prAcInanvayabodhasyAjanakatvamanupadhAna bodhyamiti / evaM dhAtuM vinA zAbdikAnAM siddhAntAt / prAcInAnuzAsane kutrApi kArakasvavizeSaNatAnvayabodhAnupahitasya vibhaktijJAnajanyopasthiti saMjJAyA anabhidhAnAt zAbdikasa GketAprasakteH / ihApi sAmAnyasya viSayaH nAmArthAnvayayogyaH kAraka iti / atra vyAkaraNe sthUladRzAM spaSTapratipattaye kriyAyAM heturavena svavizeSaNatAyAM syAdipadasthAne vibhaktipadaM prakSipya vivakSitaH kAra ketyanugatArthaH kArakasaMjJo bhavatIti niruktapUrvoktaM vizeSaNaM bodhyam / SaSThyarthazeSe'tivyAptivAraNAya anupapahitasyetyantaM sAmAnyavizeSaNam / tatrApyasambhava-- siddhAnta evAnUdyate / ityAstAM vistaraH / vAraNAya dhAtuM vinetyuktam / kAntasya trasyatItyAdI ( atha sUtravyAkhyA ) SaSThyarthazeSe'tivyAptivAraNAya sAmAnyapadam / iSTasAdhanasvAdAvatiyAptivAraNAya nAmArthAnvayayogyatvaM vizeSaNam / kriyAyA hetu: kAraNaM kAdi kArakasaMjaM bhavatIti svavizeSaNatAvizeSaNakRtyaM pUrvoktaM veditavyam / vRttiH / nirUpitatvaM SaSThyarthaH ( kriyAyA ityatra ) takacopa
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 Anahunnivermaanwarmwarmtumaram syAdyarthavAde lakSaNavidhayA hetupadArthekadeze janakatve'nveti / kAdItyanena (nizcinvAnasya ) kasyacit prazna-( viSaya ke ) vAkye yogArtha itaH prAganupadaM pariSkRta AzrIyate / kArakasaMjJa- "caitrasya pitaraM panthAnaM pRcchato' tyAdau caitrapitRtvenaiva prazna miti / kriyAnirUpitatvopalakSitajanakatvAzrayo rUDhyarthaH prati kAraNatvAt kArakatvaM durvAramiti na jJaGkanIyamsaGketyate / ata eva kArakavibhaktyarthasya kriyAyAmevAnvayaH / daNDatvAderiva prathamAnyathAsiddhaH" ityAdi kasyaciduktaM kriyAnirUpitatvopalakSitetyuktyA nirUpitatvatya vizeSaNa- sarva kAkadantaparIkSaNam ; kArakatvAsyAnupadoktapariSkAreNa bhAvavyAptatvAdanayonityasAkAGkSatvam / taduktamabhiyuktaH sarveSAM parihArAt / na caitatparihArasambhave vyarthayattaH kriyAjanakaM kArakamiti jJAte kA sA kriyetyAkAGkSotpatteH pariSkAraH, kAntasya trasyatItyAdikRte tadAvazyakatvAt iti kriyAyA janakAkAGkSayA ca tatravAnyayasyaucityAditi / pariSkArAntargatAvyAptyativyAptisthalIyalakSyamAzritya svayaucca kArakaM dravyasya vahna yAdeH vAkyArthabodhakAlikI mUhanIyam / svAzrayasamavetA katR sthA kriyA bhAvanA ca, utpAdavinAzayoginI--prAdurbhAvatirobhAvazAlinI kata"- parAzrayasamavetA-- karmasthA kriyA bhAvanA ceti vRttitvAdirUpA zaktiH, na tu dravyasvarUpaM tat / atazca kriyA- tAtparyam / madhye0 ( 2 / 2 / 110 ) itisUtrasthAnIye saptamIpaJcamyo vRttitAtparya hi vAkyaghaTakaghAtuvAcya kriyayA saha kArakamadhye (pA0 sU0 2 / 3 / 7 ) iti sUtra bhASyakArA- yugapadupalabdhajanmA sakaladravyavattitI katR tvAdikArakazaktiH dInAM 'kArakamadhye' ityasya 'zaktidvayamadhye' iti vivrnnm| dhAtuvAcyakriyAvizeSyakavAkyArthabodhakAle eva kriyAnvayitva. tena sthAlI pacati, kASThAni pacanti, vahniH pacatItyAdiSu rUpeNa bhAvyate / yaducyate'gre- kriyAkAle- kriyAnvayakAle zaktedravyasattAtmakatvAt vyApakatvAt yadravyazaktiH prAdhA- evAbhivyajyate iti / yat, kArakatvapariSkAre, dhUmAdInAM nyena svAtantryeNa AzrIyate, itareSAM dravyANAM pAkakriyA- vyAtitadviziSTapakSadharmatAjJAnakAle eva vahnigamakatvasvarUpaM sambandhinAM ca zaktayaH svatantrakriyAyAH sahakAritayA bahiliGgatvamiti dRSTAntena vyAkhyAtam, tadeva tAtparyamiti vivakSyante tadA tadeva katR kArakam- taduktam- vivakSAtaH sudhiyo vibhAvayantu / liGghasaMkhyAnvitaM dravyaM, tenAvyayaM na kArakANi bhavantIti / sarveSAM kArakANAM svasvAvAntara dravyam / yAvadravyaM sakalaM dravyaM taniSThA navavyayaniSTA kriyAdvArA svAtantryeNa vivakSitapradhAnakriyAniSpAdakatvam ' kArakazaktiritibhAvaH / anvarthasaMjJAsamAzrayaNAccAnAzritakaroti kriyAM ( svatantrAM ) niSpAdayatIti vyutptteH| vyApArasyetyAdyagrimagrantho'pi kriyAnvayakAla eva karmatvatadAha tccetyaadi| svaM parazca svaparI to cAzrayAviti cAzrayAviAta katatvAdikArakazakyabhivyakti gamayati / na tu nimittavizeSaNasamAso na tu SaSThIsamAsaH / tayoH samavetA samba- tvamAtreNa / anAzritavyApArasya- vyApAreNasahAnanvidhinI kriyA tasyA nirvatakamityarthaH / 'catrasya putra panthAnaM tasya hetvAraH kriyAhetvAdeH kArakasaMjJeti anena spaSTIpucchatItyatra patrasya kArakatvavyAvRttaye prayojakasAdhAraNaM karotItyalaM khapuSpAghrANenetidik / janakamiti vivaraNaM vihAya kAraNamupAttam , tena caitrasya anvarthasaMjJApadaM hi paGkajAdipadamiva vRttiyAzritaM yogakulAlajanakavat ( yathAgharTa prati kulAlajanakasya tathetyarthaH) rUDhaM bhavati, padmatvajAtiviziSTavyaktyupasthApikA rUDhavRttiH, caturthAnyathAsiddha yA akAraNatvAnna tattvam / evaM caitramya tadyogAta madakalArAdau na paGkajapadapravRttiH / pakAdhipitaramityatra caitrasya rAsabhavat ( yathA ghaTaM prati mRdA- karaNakotpattikatRtvaviziSTavyaktyupasthApikA yogavRttiH, haraNasAdhanasya rAsabhasya tathetyarthaH ) pnycmaanyyaasiddhiH| tatsambandhAt bhUkamale prayogo neti vispaSTam / prakRte ca "caitrasya pitureva panthAH praSTavyaH' iti pratijAnatA kArakapadasyApi hemacandrAcAryasya kArakapadaM kriyAhetuM
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktitvanirUktiH ( karnAdyanyatamaM ) bodhayatu, kArakapadAt kriyA hetuboMddhavya nirAkAGkSatvAt / ata eva sthAdityAdyoraprakRtitvaM tanniitisatasambandhana kArakapadavati zaktiriyaM ruuddhaa| rAkAkSatvamiti darzitayoH paJcamItivAna vyAptiriti evaM ca kArakazabdasya- dhAtupadAbhAvaprayojyAbhAvaprati- parAstam / syAdityAdyoranyatarasyaiva samyaktve tadanyatarAyogi-nirarthakapadasamabhivpAhArajJAnAbhAvaviziSTa- svA- prakRtitve vyarthavizeSyatvAcca / yaMkasyAdijJAnajanyopasthitiprakArIbhavaddharbhAvacchinna-kriyA- yattu prakRtyarthavidheyatAnirUpitasvIyoddezyatAkazAbdanirUpakatvopalakSitasambandhanirUpita- svaprakAratAnirUpaka- janakazabdatvam - vibhaktitvam ; syAdityAdyoreva tathAzAbdadhIsAmAnyanirUpaka-syAdyarthe yaugikI zaktirityubhAmyAM bhUtazAbdajanakazabdatvamiti lakSaNasamanvayaH / kRttaddhitAderarthe vRttimyAM bodhya upasthitigocaraH kArakapadArtha iti prakRtyarthasya na vidheyatayA'nvaya iti na tatrAtivyAptiriti niSkarSaH / padakRtyAni pUrva yathAsthalamuktAnIti vistara- tadasat syAdityAdyorarthe prakRtyarthasya vidheyatvenAnvaye'nanubhayAtpunarnocyante / etadbhinnatvamakArakatvamupapadavibhakti- bhavAt, mAnAbhAvAcca / kiJca taNDulaM pacatItyatra svamiti siddham / prayojanam -- ArhatAH namasyanti maharSIn taNDulIyA karmatetyavAntaravAkyArthabodhe taNDulasya vidheyatvaM ityAdiSu caturthIcyAvRtti:-- upapadavibhakteH kArakavibha- karmatvasvoddezyatvaM yadi bhavati tadA taNDulamodanIyatvAditi ktilIyasIti nyAyAt / IdRzakArakatvasya vibhakti- dvitIyArthakarmatApakSakanyAyaprayogaH syAt / yadi prakRtyarthavAcyatAsamaniyatavyApakatvavirahepIdRzakArakatvAvalIDhasya vizeSaNatAnirUpita-vizeSyatAkabodhajanakatvamevAbhyupeyate tadA rUpAntareNa vibhaktyarthatvamakSatameva / etAdRzakArakatvazUnyo pratyayAntarasAdhAraNyAnnedaM lakSaNam / api ca dAkSirityAdI akArakastasyApyanudaNDaM jAtirityAdiSu tathaiva vibhaktyartha- taddhitArthe'patye dakSAdeH prakRtyarthasya tulpayuktyA vidheyatatvamiti siddhAntaH / yAnvaye bAdhakAbhAvAttaddhite'tivyAptiH / evaM pipakSA ityAdI sano'rthe icchAyAM pAkasya tathAnvayAt sanpratyaye, ( iti kArakatvaniruktiH) kartetyAdau kRdatheM Azraye kRtestayAnvayAt kRtpratyaye cAticyAptiH / na ca darzitaprayogeSu prakRtyarthasya vidheyatayA na pratyayArthe'nvayaH, tathA sati apatyaM dakSasya caitrasya ca, icchA atha vibhktityniruktiH|| pAkasya bhojanasya ca, AzrayaH kRterjJAnasya cetyAdI dakSa caitrayoH, pAkabhojanayoH, kRtijJAnayoryugapadvidheyatAdvayazAlyananu kArakAkArako kathaM vibhaktyoM syAtAM, vibhakti- svayabodhaH syAditi vAcyam, pratyayArthe prakRtyarthAnvayasya svasyaiva durvacatvAt pratizabdAnuzAsanaM bhinnarUpasaGketenAnu- vyutpannatvena prakRtyaryAnyasya caitrAdeH taddhitArthe vidheyatayAnvayagatatvAt / tathA ca vibhaktitvaM na syAdityAdinirAkAGkSa- bodhasyAnupapatteH, prakRtyAnvitasvArthabodhakatvaM pratyayAnApratyayatvam / pAcayati pipakSatotyAdau nnigsnortivyaapteH| miti vyutpatteH / anyathA tavApi taNDulamodanasyetyAdI na ca syAdityAyoranyataranirAkAGkSatvaM pravezanIyamiti taNDulaudanobhayavidheyatAkAnvayabodhaH syAt / nayamiSTANigsano tivyAptiH, tayostyAdisAkAGkSatvAditi vAcyam ; pattiH, tathA sati sarvadarzanasiddhAntavirodhamadUSaNamabhyupacaitraH pacati phUtkAravizeSAdityAdI paJcamItivoH paraspara- gacchataH pUrvapakSiNI bhavataH pradarzitasthale taddhitAdyarthe caitrAsAkAkSatvenorabhayovyApteH / tAyika ityAdau tIyAdi- deranvaye kuto neSTApattiH / nacaivaM dAkSiH sundara ityAdI taddhite'tivyAptezca, TIkaNa prakRtestIyasya syAdityAdi- sundaratAdAtmyasya prakRtyarthAnyasya taddhitArthe'svayo na syA
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ syodyarthavAde diti nAcyam, dakSApatyasvarUpaviziSTasya taddhitAntavAkyArtha- sidadheH / pArthivamityAditaddhitasya sambandhitvena saMkhyAsyApratyayArthatayA tatra sundaratAdAtmyAnvayasya niSpratyUha- bodhakatvopagame tatrAtivyAptivAraNAya mAtrapadamuktam / tvAt / taddhitArthe kevalApatye sundaratAdAtmyAnvayasya tadarthastu saMkhyetarAvRttitvam / tathA ca saMkhyetarAvRttivizekenA'yanabhyupagamAt / nacaiva taNDulamodanasyetyAdau taNDula- dhyatAkabodhoddezya kasaGketavattvaM saMkhyAvAcakatvaM bodhyam iti / karmatve vAkyAtheM odanAderanvayaH syAditi vAcyam, prakRtyartha pAtha AdanAdaranvayaH syAdAta vAcyam, prakRtyatha- na ca caitro maitrazca pacata ityAdau dvitvasya caitro maMtro vizeSitapratyayArthasvarUpavAkyArthasya vizeSyatayAnvaye kRttaddhi- jaitrazca pacantotyAdI bahutvasya bodhAd dvivacanabahuvacanatArthasyaiva prayojakatvAt / taNDulakarmatvAdirUpavAvayArthasya tyAdyoH saMkhyAvAcakatvamastu tyAdya kavacanasya saMkhyAvAcakatve vizeSaNatayA'nvaye dhAtvarthasya prayojakatvAt, taNDulamodanasye- na mAnamastIti tyAca kavacane'vyAptiriti cenna, tathA sati tyAdI ( karmavAdinA ) odanAderanvayAsambhavAt / yatra puruSI pacatIti prayogaprasaGgAt / mama tu tyAdyupasthApiprakRtyaryasya pratyayArthenAnvayayogyatA tatra nAsamabhivyAhAre taikatvasya dvitvaviziSTapuruSe'nvayAyogyatvamiti vahinA anvayabodhasya prAmANikatve tu tavaiva prakRtyarthavizeSita- siJcatItivat na tAdRzaH prayogaH sambhavati / na ca nArthasyAprakRtyarthasya prakRtilakSyasya vA'nvaya iti vkssyte| dvivacanaprathamAnte dvivacanatyAdyantasya samabhivyAhArastayoH etena prathamoktapadArthasyaivoddezyatvaM bhavati 'yacchabdayogaH, parasparAnvayAnubhava tantramiti na tathA prayogaH sambhavatIti prAthamyaM bhaveduddezyalakSaNa'miti vyutpatteH / ata eva vAcyama, puruSo strI ca pacantItyAdI bahuvacanatyAdyantasama'nyakkArohyayameva me yadarayaH' ityAdAvavimRSTavidheyAMzatvaM bhivyAhAre'pi tathAbhUtaprayamAntArthe'vayabodhadarzanena tathoktadoSamAcakSate kAvyavidaH / tathA ca taNDulamityAdau taNDu- tyAdyantasamabhivyAhArasyAtantratvAt / na ca tathA prathamAntalIyA karmateti bodhe taNDulasya vidheyatvaM na bhavati, kintu bahuvacanatyAdyantasyApi samabhivyAhArastantramiti na darzitaparvate vahnirityAdau vizeSaNIbhUtaparvatAderiva taNDulasyoddezya- sabhabhivyAhArasyAtantratvamiti vAcyam, tathApi tathAprathamAnte tvameva / tathA ca prakRtyoMddezyatAnirUpitasyAdyarthavidheyatAka bahuvacanAntasyeva ekavacanAntasya tyAdyantasya samabhitryAhAraH zAbdajanakazabdatvaM vibhaktitvamityapi pratyuktam, taddhitAdi kUto na tantramiti bIjAnayoge saMkhyAnvayAyogyatvasyaiva prakRtyarthasyoddezyatayAnvayabodhe bAdhakAbhAvAta, taddhitAdAvati bIjatvena pradarzanIyatvAt / ata eva pacatItyAdI tRtIyAvyApteriti ceducyate - prasaGgavAraNAya katR saMkhyAnabhidhAnaM tRtIyAprayojakamiti AkhyAtavAde dIdhitikRdbhiH pramANIkRtamiti / itthaM ca ( pariSkArAntaram ) saMkhyAvAcakatvaM zatAdizabde'tivyAptamiti / pratyayatva mupAttam // saMkhyAvAcakapratyayatvaM vibhktitvmiti| pratyayatvamAtroktI kRttaddhitAdAvativyAptiriti saMkhyAvAcakatva iti vibhktitvprisskaarH| muvatam / yadyapi saMkhyAtvaviziSTasya vAcakatvaM na vibha-- ktInAM kintu ekatvatvaviziSTasya dvitvatvaviziSTasya bahutva ( pratyayatvapariSkAraH) tvaviziSTasya ceti saMkhyAtvavyApyajAtiviziSTavAcakatvaM vaktumucitaM tathApi lAghavena- saMkhyAmAtravizeSyatAka- nanvevaM pratyayatvAnugarma vinA taddhaTitaM tat (vibhaktibodhoddezyakasaGketavatvaM nivezanIyam, tAvatava samIhita- tvam ) tathApi dunirUpam / tathA hi pratyayatvaM na tAvada
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyayatvanihataH 13 caitrAdipadAnAM na tyAdyarthAnvayAyogyatvamiti darzitasthaleSu sambandhIta prathamAsamabhivyAhArasya sahakAriNo virahAnA -- nvayabodha iti vAcyam, evaM sati hi kRttadvitasthale'pi prakRtisamabhivyAhArasya sahakAritvAnna tyAdyarthAnvayAyogyatvamiti tatrAvyAptiH / na ca kRttadvitasthale prakRtisamabhivyAhAro na tyAdyarthAnvaye tantram, kintu prakRtyarthAnvaya eveti vAcyam, pratyaye prakRtisamabhivyAhArasya pratyayArthAnvayamA tantratvAt prakRtivinAkRtasya kutrApyananubhAvakatvAt / evaM ca pAko'stItyAdI ghaJJa pratyaye'vyAptiraca, padAntarArdhAnandile dhAtuSA bhayopasthApite pAke tyAdyarthAtvayasya sarvamatasiddhatayA ghAstyAdyarthAnvayayogyatvAt iti yadapi, "zabdAntarAvizeSitasya svArthasya vizeSaNatayAnvayabodhanAyogyaH zabdaH pratyaya " iti tadapi tAdRzayoliGgasaMkhya yovizeSaNatayAnvayayogye syAdI, pAkamityAdau tAdRzasya pAkasya karmatve vizeSaNatayA'nvayayogya ghaJJa pratyaye cAnyAtyA nAdaraNIyamiti / tasmAt pratyayatvaM durvacamiti cet, ucyate-- sArthaka zabdottaratvajJAnAviSayo yaH zabdaH zAbdabodhaM nArjayati sa pratyayaH / prakRtInAM nAmadhAtUnAM sArthakazabdottaratvajJAnAviSayANAmapi zAbdabodhArjakatvaM pratyayAnAntu sArthaka zabdottaratvajJAnaviSayANAmeva tathAtvamiti / tathA ca svArthaviSayazAbdasAmAnyayAbhAvaprayojakAbhAvapratiyogi- sArthaka zabdottaratvajJAnIyottaratvaprakAratAnirUpita vizevyatAvatsArthaka zabdatvaM pratyayatvamiti / rAjJaH puruSa ityAdI puruSapade rAjapadottaratvaprakArakajJAnaviSayatAyAH sattvAt ativyAptiriti pratiyogyantaM jJAnavizeSaNam / puruSapade SaSThyanta rAjapadottarakha - jJAnasya nirukta pratiyogitvavirahAtpuruSorAjJa ityato'pi zAbdabodhodayAt- nAtivyAptiriti / asambhavavAraNAya svArthaviSayakatvaM zAbdavizeSaNam / rAja-. puruSa ityAdisamAse puruSapade rAjJapadottaratvajJAnaM rAjapadArthavizeSaNatA purupapadArthavizeSyatA kazAndovas janakamataH puruSarAja ityato na tathAzAbdabodhaH / puruSo rAjetyAdau . rAjapadArthAnvitavibhaktyarthatAdAtmyasya puruSapadArthe vizeSaNa - padArthAnvitasvArthakatvam, 'rAjapuruSa' ityAdisamAse'tivyApteH / ita eva pUrvapadArthAnvitapradhAnIbhUtasvArthakatvamityapi parAstam / yattu "zabdAntarArthAvizeSite yAdRze svArthe dharmiNi tyAdyarthasyAnvayabodhane svarUpAyogyo yaH sa nibha-- tulya - sadRzapratiyogyanuyogyadhikaraNAdheyAdizabdebhyo nipotebhyazca bhinnaH zabdaH tAdRzArthe pratyayaH iti / kRtaddhi - tAdInAM svArthetyAdyarthAnvayasvarUpayogyatvAtteSvativyAptiriti tadvAraNAya zabdAntarArthAvizeSitatvaM svArthe vizeSaNam / 'tasyA aGkaka' mityAdau kAdipratyayasya kamastItyAdau ziraH prabhRti-svArthI tyAdyarthAnvayasvarUpayogyatvAt tatrAtivyAptiriti yAdRzatvavizeSaNam / tena kAdipratyayasyAtpAdisvarUpasvArthI tyAdyarthAnvayasvarUpayaM / gyatvAnnAtivyAptiriti / astIndrANItyAdAvindrazabdArthAvizeSite varthe striyAM tyAdyarthAvayasvarUpAyogye Anuzabde'tivyAptiriti svArtha ityuktam / pratyayamAtrasya svArthe prakRtyarthAnvayasvarUpayogyatvAdasambhavaH syAditi tyAdyarthasyetyavoci / candranibhostItyAdau nibhAdizabdAnAM pUrvapadArtha candrAdyavizeSite svAyeM sadRzAdI tyAdyarthAnvayasvarUpAyogyatvAttatrAtivyAptiriti nibhAdibhinnatvaM zabdasya vizeSaNam / samuccaya-vikalpAdyarthakAnAM ca vAdinipAtAnAM svArthe tyAdyarthAnvayasvarUpayogyatvAttatrAtivyAptiriti nipAtabhinnatvaM vizeSaNam / kAdipratyayasya ziraH prabhRtyarthe pratyayatvavAraNAya tAdRzArthaM ityuktamiti mataM ", tadapi na samyak nibhAdisakalazabdasya pratiyogino'vagamasyAzakyatayA tAvadbhinnatvasya durjJeyatvAt / kiM ca sambandhItyAdAvinpratyayArthasya sambandhinaH zabdAntarasambandhena vizeSitatvAttadavizeSitasvArthAprasiddha yA tatrAvyAptiH / yadi cAvizeSitatvamatanvitatvamucyate tadApi khale kapotanyAyena zAbdamate dAkSirasti pAcako'stItyAdI prakRtyarthena samaM tyAdyarthasya saddhitakRtpratyayArthe yugapadanvayena tayoravyAptiH / kiM ca sambodhanAntasya nivibhaktikasya ca caitrAdinAmnaH svArthI tyAdyarthAnviyAyogyatvAt tAdRzatAdRzacaitrAdipade'tivyAptiH / na ca caitro'stItyAdAvanvayadarzanena
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdyarthavAde tayA'nvayAt rAjapadArthasyAnanvayAt na vyabhicAra iti zabdapadaM vRttimadarthakaM, tena sArthakapadaM vRttyA svarUpaterArthoparAjapadArthavizeSaNatAkapuruSapadArthavizeSyatAkazAbdAbhAvaprayo- sthApakaparamiti na tatrAtivyAptiH, teSAM svarUpetarArthopasthAjakAbhAvapratiyogino rAjapadottaratvajJAnasya viSaye puruSa-- pakatvAbhAvAt / pade'tivyAptiriti tadvAraNAya tAdRzazAbdasAmAnyIyatvenA . atra vizeSyatA tAdazAbhAvapratiyogitAbyAvattikA bhAvo vizeSitaH, tena puruSapadArthaviSayakazAbdasAmAnyaM prati rAjapadottaratvajJAnaM na janakam / puruSastiSThatItyAdau vya bodhyA, avacche dakasvarUpeti yAvat ; vizeSyatvena rUpeNa vizeSyatAvanniSThA pratiyogitA grAoti bhAvaH / tenAsti bhicArAt na tAdRza- zAbdasAmAnyIyAbhAvaprayojakAbhAvapratiyogirAjapadottaratvajJAnamiti tadviSaye puruSapade nAti ghaTa ityAdI asuttarativuttaraM ghaTapadamityAkArakAsuttaratva jJAnIyottaratvaprakAratAnirUpitavizeSyatAyA ghaTapade sattve'pi vyAptiriti / saMyogAyattaratvajJAnasya tAdRzapratiyogi * nAtivyAptiH / ghaTapadaniSThatAdavizeSyatAyAH tAdazAsvAdasambhavaH syAditi zabdapadamupAtam / adhyuttaratvena iko bhAvapratiyogitvAvyAvarttanena pratiyogitAnavacchedakatvAt; jJAnamadhyayanazAbdaM prati heturiti tAdRzAbhAvapratiyogino'dhyu tAdRzottaratvena rUpeNa ghaTapadajJAnasya zAbdAhetutvAt / ttaratvajJAnasya viSaye itadhAtAvativyAptiriti tadvAraNAya sArthakatvavizeSaNaM zAbde, adhyAdizabdasya nirarthakatvAnna asuttarastiv ghaTapadaM cetyAkArakasamUhAlambanajJAnAdapi tathA zAbdabodhodayAt / tatrAtivyAptiH / sArthakazabdottaratvajJAnasya prakRtitvAvacchedakaprakAratAnirUpitavizeSyatAvati prakRtizabde'ti- atra caitro'stItyAdau caitrapadArthavizeSyaka-syAdyarthaliGgavyAptiriti vizeSyatAyAm uttaratvaprakAratAnirUpitatvaM saMkhyAprakArakazAbdaM prati caitrAdinAmottaraH syAdiH,nAmottaraH vizeSaNama / na ca sArthakazabdottaratvaprakAratAnirUpitajJAna- syAdiriti vA jJAnaM hetuH / asadhAtvarthasattAvizeSyakavizeSyatAvattvaM pravezyatAM tAvatai va samIhitasiddhaH, tAdRzo- tyAdyarthAzrayatvavizeSaNakazAbdadhiyaM prati dhAtUtarastyAdiH taratvajJAnIyatvasya uttaratvaprakAratAyAM nivezo vyartha iti asuttarastiv iti vA jJAnaM kAraNam / evamindrANItyAdAvAcyam; yatra indrANItyAdI pacatItyAdau indrottarAnu- vindrapadArthaprakAraka-svasvAmibhAvasaMsargakaGyarthastrIvizeSyaka( An-u )ttaratvena kIjJAnaM pajuttarazavuttaratvena tyAdeni zAbdabotraM prati indrapadottarAnuttaro ( indrapadottara--AnzAbdajanaka tatra sArthakazabdottaratvaprakAratAnirUpitavize- uttaro ) choriti jJAnaM hetuH / pacatItyAdI pacdhAtvarthavizedhyatAyAH jyAM tyAdau cAsattvAttayoranyAptiprasaGgAt / SyakatyAdyarthavizeSaNakazAbdaM prati pajuttarastiviti jJAnaM tAdzottaratvajJAnIyottaratvaprakAratAyA niveze tu tAdazA- hetuH / tena si-caitretyAdI, ti-asityAdI AnI-indre tyAdI nuttaratva ( tAdRza-An-uttaratva) prakAratAnirUpita- na tathA zAndadhIH / atra s -caitra, AnI-indra, ti-pac vizeSyatAyA yAM ( tAdRza-zava-uttaratvaprakAratAnirUpita- ityAdayo na bhavanti prayogA iti na bhramitavyam, artha vizeSyatAyAH ) tyAdau ca sattvAnnAvyAptiriti / evaM sampratyAyayAmi iti zabdaH prayujyate prayaktazabdAn vyAkartu zav-AnAdyAgame'tivyAptivAraNAya sArthakapadaM, tayonirarthaka- vyAkaraNam, anuzAsanatvAt- prayuktAnAM zabdAnAmidamasvAnna tatrAtivyAptiH / atra lakSaNe zavAdInAM svarUpArthe nvAkhyAnamityAcAryabhASyakArAdInAmabhidhAnAt / yadi AnIvRtteH- zabdazAstre bahUnAM sUtrANAM laukikArthe tattadvidhara- indra, ti-pac prabhRtibhyo'rthadhIH kAryakAraNabhAvAdudiyAt, sambhavAd vaiyarthena svarUpabodhakatvajJApanAt- ( itizavA- tAn zabdAn vyAkartu tadanukUlamanuzAsanamapi ArabheyurAdaunAmapi sArthakatvAt ) tatrAtivyAptitAdavasthyamiti cAryAH, parantu kAraNAbhAvAdarthadhIreva tebhyo neti siddhAntaH /
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakRtitvanirUktiH mana tisambhavaH, syAdividhI taddhitAntasya vopAdAnAt / anyathA tathA ca caitra ityAdI caitrapadadhvaMsaviziSTaM sipadamiti pacataki, bhavataki ityAdAvapi svAdiprasaGgAt / taddhitasatrajJAnasya, caitrapadatvAvalIDhaprakAratAnirUpita--dhvaMsatvAvaloDha- sahacaritaM 'bahuvidhisUtraM bahughaTitasamudAyasya taddhitasAmyaM vizeSyatvAbhinna prakAratAnirUpitaskAratvAvalIDhavizeSyatAka- jJApayati, svaritatvAbhyanujJAnAta tasya cAdhikakAryakArimAnatvena ( caitra ityAnupUrvIjJAnatvenetyarthaH ), astItyAnu tvokteH| tena nAmatvaM, taddhitasyAdividhizca bhavati iti / ata eva yadi bahuH pratyayaH syAt, tadA paraH 7|4|118puurvyaa uttaratvajJAnasya asatvAvalIDhaprakAratAnirUpitadhvaM-- satvAvalIDhavizeSyatAsamAnAdhikaraNaprakAranAnirUpita-titvA ityasyAnantaraM na bahuH ityapavAdaM sUtrayet / bahupratyayavidhau kRtayatnApekSayA'tra lAghavamiti keSAJcit kukalpanamapi valIDhavizeSyatAkajJAnatvena, ( astItijJAnatvena ) indrANItyatra uttaratvajJAnasya indratvAvalIDhaprakAratAnirUpitadhvaMsatvA pratyuktam / evaM nibhazabdo'pi sannibhazabdavat na padottaravalIDhavizeSyatAvacchinnaprakAratAnirUpita-AntvAvalIDha - svena jJAto hetuH zAbdabodhe, tAdRzahetutAgrAhakAbhAvAt / vizeSyatvAbhinnaprakAratAnirUdita-I (DI)tvAvalIDhavizeSya - pratyayasya tathAtve paraH ( 7141118) ityanuzAsanasyava tAkajJAnatvena, pacatItyAdAvuttaratvajJAnasya- pactvAvalIDha grAhakatvAt / tathA ca nibhaM kamalasya mukhamityAdI zAbdaprakAratAnirUpitadhvaMsatvAvalIDhavizeSyatvAbhinnaprakAratAnirU bodhodayo'bhISTa eva / evaM zAbdabodhahetoH padadhvaMsaviziSTapita-a(zav)tvAvalIDhavizeSyatvAbhinnaprakAratAnirUpita-tib. padajJAnasya dhvaMsavizeSaNatayA bhAtaM sArthakaM padaM prakRtiH tvAvalIDhavizeSyatAkajJAnatvena ( pac-a-tItijJAnatvena ) / vasavizeSyatA bhAtaM sArthakaM padaM pratyayaH / taduktaM bhatahetutvam / evamanyatrApyU hyam / zAtivAdInAmanuSandhAnA- hariNA vAkyapadIye 'yaH svetarasya yasyArthe svArthasyAnva bodhane / yadapekSastayoH pUrvA prakRtiH pratyayaH para" iti / mAnupUrvI na jJAnahetutAyAM pravizati vyarthatvAt gauravaprayojakasvAcca / prayogavyutpAdanArthameva te sUtrakAreNa nirdiSTAH / apekSA pUrvAparabhAvapannatve jJAnam / tatra prakRteH pUrvatayA evamAnupUrvIjJAna-hetutvena siddha tatra padAvyavadhAnasya nive jJAnaM zAbdAGgamityatra na pramANam / uttaratvena pratyayajJAnasya zanamaphalam nitarAM tannirvacanAyAsAsAdana (maphala) miti vAcakatA vyApakatvavirahe'pi vibhaktitvAvalIDhasya rUpAntareNa vyavahite'pi IdazaviziSTavaiziSTyajJAnAta zAbdabodho niSpra. vyApakatvamakSatameva / syUha eva / (vibhakti vibhAgaH) ( prakRtitvaniruktiH) vibhaktirapi dvidhA, syAdi-tyAdibhedAt / liGgaevaM yatpadadhvaMsa vaiziSTyajJAnaM zAbde hetuH, tata sArthaka vAcikA vibhaktiH syAdivibhaktiH / lilAvAcikA 'baha bhinnaM padaM prakRtiH iti / vizeSaNakRtyaM spaSTameva / vibhaktiH tyAdivibhaktiH iti prAcAM matam / DIpratyaye yadi pratyayatvena bahuH api saMgrAhyastahi pratyaya lakSaNe tAdRza- kRdAdau cAtivyAptivAraNAyobhayatra vibhaktipadam / syAniruktazabda-bahvanyataratvaM nivezanIyamiti / vastutastu dayo'pi prathamA--dvitIyA-tRtIyA-caturthI-paJcamI-SaSThInipAtAdivad bhedAnvayayogya zabdAntarameva bahuH, anyathA saptamIbhedAta-saptavidhAH / tyAdayazca ( parasmaipadAtmanepadataddhitatvena 'bahuguDa' ityAdI bahuzabdAnantaraM syAdipratyayotpa- bhedena ) dvividhAH tatrApi prathama-madhyamottamapuruSabhedat
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthAdyarthavAde zrayaH / vimAdayastyAdyarthAH kusumAJjaliprabhRtiprAcImanyAya- tyAdI IzvarakRterbhAvitvasya bAdhenAnanvayaprasaGgAt / atItagranthe vistRtavyAkhyAnAH saMkSipya vyaktIkariSyante / tatra kAlavRttitvasya paramAtmecchAyAM bhAvikAlavRttitvasyezvaravidhyAdyarthe'pi tyAdInAM titvAdinA tetvAdinA- yAttvA- kRtau niSpratyUhatayA'nvayasambhavAt / evaM vartamAna kAlo'nA. dinA, itatvAdinA, tutvAdinA tAmtvAdinA ca shktiH| gatakAlazca, kvacit svavRttidhvaMsapratiyogyavRttitvena, svApacatItyAdau vidhyAdyarthabodho na bhavati, yogyatAyAstAtparyasya dheyatvena cobhAmyAM sambandhAbhyAmanveni / yathA tena kRSNena vA virahAt / tAtparyagrAhakaM tu pacedityAdI yAtAdivikAra viyujyate vrajamaNDala:, govardhanena ca sa saMyujyate, kRSNena eveti mantavyam / evaM vartamAnAtItAnAgatAdikAleSu tyA- viyokSyate govardhanena ca saMyokSyate saH iti nAdhunikaH dInAM titvAdinA tetvAdinA ca zaktiH / tatrApi tadvikAra- prayogaH / anyathA kRSNaviyoga govardhanasaMyogayorvartamAnAnAsamabhivyAhArAvikArasamabhivyAhArANAM tAtparyagrAhakatvAt gatakAlavRttitvena tathAprayogo durvAraH syAt / evaM naSTaH pacedityAdI tAtparya grAhakavirahAt vartamAnAdenaM bodhaH / anazyadvA ityAdau atItakAlavRttitvaM nAze'nveti, nazyati, vartamAnAdikAlastu nyAyamate tyAdyarthakRtAvanveti- iti na nakSyatItyAdau vanamAnAnAgatakAlayoH darzitAbhyAM sambandhAyuktam, taNDulaH pacyate ityAdikarmapradhAnavAkye ananvaya- myAM nAze'nvayaH / ityameva prayogAtiprasaGga vArite naMkSyati, prasaGgAt / na ca tatra tyAdyarthakarmatve evAnveti iti vAcyam, nazyati, naSTa ityAdI pratyayasyAnAgatavartamAnAtItAnAtathApi phalotpatteH pUrva prayukte pacyate modana ityAdI utpatti- mutpattInAM krameNa pratyAyakatvakalpanamaphalameveti mantavyam / rUpaphalAdheyatve vanamAnatvasyAnvetUmayogyatvenAnanvayatrasaGgAt / phaleta Aste ityAdI sphigabhasaMyogAnakalo vyApAra AsaodanasyAvidyamAnatayA vartamAnotpatyAdheyatvasyAnirUpaka- dhAtvarthaH / tatra vyApArasyAvidyamAnatve'pi sphigabhUsaMyogatvAt / ataH parizeSAdbhAvAkhyAtasthale kriyAyAmanvaya- rUpaphalasya vidyamAnatAyAmAste iti prayogAda vartamAnakAla syAvazyakatvAcca tvAdyarthaH kAlaH kriyAnvayoti / tatra Adheyatvena sambandhena sdhigbhUsaMyoge phale'nveti / evaM tyAdikriyAdhikaraNaM kAla: kASThA vA vartamAnaH kAlaH / jAgartItyAdau middhAmanovibhAgAnukUlo vyApAro ghAtvaryaH, IdazavartamAnakAlavuttidhvaMsapratiyogI kaalo'tiitkaalH| tatrApi middhAmanovibhAgarUpe phale vartamAnakAlasyAnvayaH / tAdRzavartamAnakAlavRttinAgabhAvapratiyogI tAdRzavartamAna- evaM daNDaM davAtItyAdau dhAraNAkhyasaMyogAnukUlo vyApAro kAladhvaMsAdhikaraNa vA kAlo bhaviSyakAla: / atra trayaH dhAtvarthaH, tatrApi vartamAnakAlasya dhAraNAkhyasaMyogarUpaphale kAlAH svasvAdheyatvena kriyAyAmanviyanti, kvaciyApAre, anvayaH / atra AsiSyate, jAgariSyati, daNDaM dhAsyati kvacitphale / tatra pacati apacat pakSyati, ityAdI vyApAre ityAdAvanAgatakAlaH svavRttidhvaMsapratiyogyavRttitvena svAkAlasyAnvayaH / na ca pacatItyAdI varTamAnakAla Adheya- gheyatvena cobhAbhyAM sambandhAbhyAM phale'nvetIti phalasya vidyasvenAnvet Acadityatra vidyamAnanAzapratiyogitvamatItatva- mAnatA na tathA prayogaH / evam Asta, ajAgarata, daNDamanveti, natvatItakAla vRttitvam ; pakSyatItyatra vidyamAna- madhAdityAdau atItakAlo dhvaMsAdhikaraNavRttitvena svAdheyaprAgabhAvapratiyogitvarUpamanAgatatvamanyeti natvanAgatakAla- tvena cobhAbhyAM sambandhAbhyAM phale'nvetIti phalasya vidyamAnavRttitvamiti vAcyam; "satra saumdhedamana jAtIt' eka- tAyAM mApAre'tIte'pi na tayA prayogaH / yadi cAseH sphigmevAdvitIyaM brahma, 'tadakSata' eko'haM bahu syAn" ityAdi- bhUsaMyoga evArthaH, upavizeH sa, tadanukUlavyApArazcArthaH, zrativAkyaM paramAtmasattAyAH tadicchAyA vA atItatvasya upavizatItyatra vartamAnakAlasya vyApAra evAnvayaH, Aste bAdhenAnanvayaprasaGgAt / evam IzvaraH pralayaM kariSyatI- ityatra sphigbhUsaMyogarUpavyApAra eva vartamAnakAlasyAnvayaH,
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ vibhaktivibhAgaH dik / evaMjAgarterapi middhAmanovibhAgasvarUpavyApAra evArthaH, tatraiva prayogAheMSu siddhaH san mantavyo'thoM vizeSaNaH / ca kAlasyAnvaya iti vibhAvyate tadApi daNDaM dhArayatItyAdau prAka ca sAdhanasambandhAta kriyA naivopajAyate / / phale kAlasyAnvayo niSpratyUha eveti dik / etena "phalavyApArayordhAturAzraye tu tiGaH smRtAH / " jAtima ye kriyAmAhuranekavyaktivatinIm / ityAdiprAmANyAdubhayatra dhAtupadazaktiriti prAcAM pramAdaH eva, asAdhyA vyaktirUpeNa sA sAdhyevopalabhyate / / niruktasarvAnubhavasiddhavAkyanicayeSu doSANAM duritvAditi sattvasvabhAvamApanA vyaktirnAmabhirucyate / asatvabhUto bhAvazca tiGpadai rabhidhIyate / / paramanavyAstu-- yathA Aste jAgartItyAdau pUrva phala evAnvaya iti vadatApi vyApAre'pi tadanvaya iti svIkRta, iti / sAdhyatvAsatvabhUtatvayo: paryAyatvameva mantavyam / svIkRtaM caivagubhayArthatvaM dhAtoH, tathaiva daNDandadhAtItyAdAvapi etacca "bhAvapradhAnamAkhyAtaM satvapradhAnAni nAmAni ( a dhAraNAkhyasaMyogAnu kUlavyApAre ( hastadaNDasaMyogarUpe ) eba 1. kha0 1 ) iti niruktapratipAdanaM jJeyam / vyAkaraNe ca vartamAnAdInAmanvaye'pi doSAbhAvena kathamubhayatra dhAtupada- viklityAdiphalasvarUpA 'taNDulaH pacyate svayamevetyAdiSu zakyatAyAM vidveSaH / ekasya vAcyatve'paratra lakSaNAdyAzrayage taNDu lasya kArakatvopapatto, 'taNDulAnAM pAcakaH' ityAdau ca vRttidvayasamAzrayaNarUpagauravasya soDhavyatvAdityalaM mAnyAnAM kArakatvAya siddhA; taNDulaM pacatItyAdau sAdhyA caitAH sarvAH siddhAnte bATAkSaniHkSepeNeti vadanti / kriyApadena gRhyante / phalatvalakSaNaM tu zru terlokato vA- yadu ddezena kriyApravRttiH tattvam, anyecchAnadhInecchAviSayatvamiti ( kriyApadArthanirvacanam ) yAvat / parantu viklityudda zena pAkakriyAyAM pravRttasya viklittyanutpattidazAyAM taNDulaM pacatItyAdiSu taNDulAdeH kriyAhetuH kArakam ( 2 / 2 / 1 ) atra zAstre kriyApadaM vyApArajanyaviklittisvarUpaphalAzrayatvavirahAt karmakAratvaM sarvatra phalavyApArobhayabodhakam / vyApAre kriyApadaM rUDham , na syAt, vidyamAnAvidyamAnayorAdhArAdheyabhAvAnaGgIkaraNAt / phale yaugikam ; kriyate bhAvyate iti vyutpatteH / tatra loke rUDhyA phalazabdasyoktArthakatve'pi iha taddhAtujanyopayogAd DherdalIyastvAd dvayoH satve sati sambhave vyApAra sthitiviSayatve sati taddhAtvarthajanyatvaM phalatvamiti mImAMbodhakatvam / tadabhAve vyApArasthAnIyaM phalameva kriyApadena skaaH| phalaM dhAtvarthaH kriyA pratyayArtha iti siddhAntinaH / grAhyam / sA ca RmikAvayavaghaTita-piNDIbhUta-samudAya janyatvaprakArakadhIvizeSyatvaM lakSaNe janyatvaM jJeyam, ataH vartinI sAdhyatvena dharmeNAbhidhIyamAnA jAtireva / sAdhyatvaM sattAdau nAtiprasaGgaH / gamyAdyarthavyApArajanyapUrvadezavibhAcAsyA vyaktidvArakaM jJeyam / tacca kriyAntarAkAGkSotthA gAdI ativyAptivAraNAya satyantama / tadarthavyApAre'tipakatAprayojakasiddhatvabhinnajAtivizeSaH / na ca mAnAbhAvaH. prasaktivAraNAya vizeSyam / viklittyAdInAM ca tat pati, pAkaH karoti, kRtiH, ityAdI kriyAntaranirAkAMkSasvasAkAMkSatvayoreva tathAtvAt / etadra pavattvaM cAsattvabhUta ( phalatvam ) akSatam / tasyApi pacyAdizakyatA; tatta-- dUpeNaiva tathAbodhasya sarvAnubhavasiddhatvAt, dhAtutvAdikamasvam / tathoktaM hariNA jAnatAmapi tathAbodhAcca, dhAtupadasthAne pacyAdIn pravezya yAvasiddhimasiddha vA sAdhyatvenAbhidhIyate / pacyarthaphalatvagamyarthaphalatvamitthamiti prAtisvikarUpeNaiva pAriAzritakramarUpatvAta sA kriyetyabhidhIyate / / bhASikaphalatvaM lakSaNIyamiti sarvatantra siddhAnta ityAhuH /
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdyarthaprakAze (vyAkaraNamatam ) kArakatvAbhAvaH suucitH| yuktaM caitat- uddezyatAvyApaka dharmavyApakatvasya vidheye bhAnamautsargikamiti niyamAt vaiyAkaraNAstu phalavyApArayordhAtuvAcyatAM svIkurvanti, kriyAyAH samaniyatavyApyavyApakatve kArake bhAsete / myAtanmate kartR pratyayasamabhivyAhAre taddhAtvarthajanyatve pyAbhAvazca vyApakAbhAvAnumApako bhavatIti siddha vRttisati taddhAtvarthaniSThavizeSyatAnirUpitaprakAratA- vatvam- tAtparyam / tatra kAdyantaH pAtyapAdAnasampradAnAdiSu kva taddhAtvarthaphalatvamityAhuH / janyatA cAropitA'nAropitA kIdRkkiyA yadabhAve tannopapadyate iti tatra tatrodAharaNe vetyanyat / vibhAgajanyasaMyogAdirUpe- patatyarthe vibhAga sphuTiSyati / tattadantarbhAvaNe va sarvatra dhAtvarthasyApi vAcyasaMyogayoH phalatvavAraNAyobhayam / karmAkhyAte phalasya tvam, tattadarthapuraskAreNava vAkyamiti bodhyam / ata eva vizeSyatayaiva bhAnAttatrAtiprasaGgavAraNAya kata pratyayasamabhi- caitre phatkurvati sati, 'caMtra: pacati' adhaH santApayati sati vyAhAre iti; taccintyam- anugataphalatvAnukteH / vibhAga 'caitra: pacati' adhizrayati sati 'caitra: pacati' taNDulAnAvajanyasaMyoge niravayavatvAt- pratyakSatvAt patatyarthatvAbhAvasya pati sati catraH pacatItyekarUpAH prayujyante, te cArthAH tA vakSyamANatayA vyAvAprasiddha zcetyadhikamanyatra bodhyam / vA kriyAH / yathA- tacchabdasya sarvArthavAcakatve'pi buddhianugamaprakArastu-dhAtuviziSTatvaM phalatvam ; svaniSThazakti- viSayatvopalakSaNadharmaparaskAreNa zaktisvIkArAnna nAnArthaprayojyopasthitIya vizeSyaniSThajanakatAnirUpitajanyatAvizi- tvam, evamihApi bodhyam / buddhiviSayatvasyopalakSaNavidhayA STatvam, svaniSThazaktiprayojyopasthitinirUpitaviSayatvam- zaktijJAne bhAnAta na vAcyatAvacchedakatva; vAcyatAvyApakatvaityubhAmyAM sambandhAbhyAM vaiziSTyaM bodhyam / vaiziSTyaghaTaka- miti yAvata / evaM ca baddhitvasya jAtirUpataya katvena svAvaziSTyaM ca svaniSThaprakAratAnirUpakapratItivizeSyatvena . vana zrayanirUpitaviSayatAvacchedakatvasambandhena zaktijJAne bhAnAbodhyam / tena bhavatItyAdI sattAdInAmAtmadhAraNarUpatayA cchaktarekyamiti bhAvaH / etenaiva phUtkAratvAdinAnAdharmeNa sUkSmacakSaSA'pi vyApArasya pratItyabhAvena tajjanyatvasya jIvanaya manabhavamitave'piekA viklityananitarAM sattAdAvabhAvAta atiprasaGga iti AropitavyApAra kalavyApArarUpA kriyeti vyavasthApi sUpapAdetyAha vAkyamAdAya tajjanyatvamupapAdanIyamiti na doSa iti spaSTaM padIye / yathAvaiyAkaraNabhUSaNadarpaNe / tadAzayastu sattA jIvayonizaktiH; 'guNabhUta ravayavaiH samUhaH kramajanmanAm / "sphurattAmAtmanaH pazyettadA vizvasya sambhavaH / sphurattA tu smRtA sattA vastunaH parameSThinaH / / " baddhayA prakalpitAbhedaH kriyeti vyapadizyate" iti / tena pUrvAparIbhAvApannakSaganazvarakramikAnekavyApArasamahAityAdirzavadarzane pratyabhijJAyAM paramAnandayoginaH / sA tmikA, kriya ketisthitau kriyApada 'm' dhAtu-kRdhAtubhyAM cAtmadhAraNAnukUlavyApAra iti / niSpannamiti sUcitam / avayavAzrayaM paurvAparyam samUhAzrayasUtre- niruktatrividhAyA: 'kriyAyA hetuH' iti SaSThI- mekatvam / tatra mAnamuktA harikArikA / tadartha:- guNa - tatpuruSaH / nirUpakatvaM nirUpitatvaM vA SaSThyarthaH / kAraNa- bhUtaiH tattaddharmapuraskAreNa bhAsamAnaH avayavarupalakSitaH, tAzrayaH hetupadArthaH / kriyAnirUpitakAraNatAzrayaH kAraka- kramikapratItiviSayavyApArAgAM saGkalanAtmakaikatvabuddha yA prakasaMjJAvAn bhavatIti sUtrArthaH / kArakatvaM zaktiH kriyAkAla lpitAbhedakaH samUhaH samudAyaH kriyA = kriyAtvajAtimAn evAbhivyajyate iti vadatA vRttikRtA evakAreNa kriyArahite iti / avayavAvayavinostAdAtmyAdhyAse kSaNikatvAtkamika
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ kartRtvaniruktiH tvAdanupapatti vibhAvya, tAM parihatu 'buddha yA prakalpitAbheda' aparAyattatayA-prAdhAnyena vivakSitaH (vivakSyate ) iti ityuktam, buddhau yogapadyena sannidhIyamAnA yAvanto'vayavA sUtrasthitasvatantrapadasyArthaH / tattAtparyantu sarvatra kartA kAraavayavinA'bhedenAdhyavasAtuM zakyanta iti tAtparyam / atra kAntarAnadhInatayA prAdhAnyena vivakSyate / paraH kArakAntaram / sUtre kriyeti luptavibhaktikaM padamuttarasUtre'nuvRttyanurodhAditi __ aparAyattatayA kArakAntarAnapekSatayA kriyAsambandhavatvaM vayaM pratImaH / / svAtantryam / kArakAntarANAM katR sApekSatayaiva kriyA sambandhitvam, kartRghaTitamUrtikatvAt / ata eva "samastaiti kArakatvasya niruktiH pUrNAH // 2 / 2 / 1 kArakopahitaM rUpaM katuriti Atmatattvavive ke spaSTam / upahitaM vyApakam / tatraiva vivaraNe apAdAnAdInAM lakSaNaM vivRtaM dIdhitikRddhiriti kriyA na kvApi atha krtRtvniruktiH| katabinAkRteti kArakAntarANAM kartR sApekSatvaniyamaH / tatra tannirvacanasUtram- "svatantraH kartA" // 21212 kartuzcApAdAnAdivinAkRtAyA api kriyAyAH sambandha iti iti / atra pUrvasUtrAdekadeze svaritatvapratijJAnAt 'kriyA na kArakAntarApekSAniyamaH / etena "kimpunaH kArakAntapadamanuvartate, laptavibhaktikanirdezasvIkAre tu ekadeze sva- rebhyaH kartuH prAdhAnyaM ? yat karaNAdIni prayukte, kartA ritatvAbhyanujJAnaklezo na kartavyo bhavati / vRttikArastu na taiH prayujyate vyApAryate tAni apAdAna-sampradAnakarmANi pRthakpadatve sautratvAt luptavibhaktikatvakalpanA- gauravam / nyatkaroti na taiH kartA nyatkriyate tiraskriyate tAni samasyamAnatAyAM ( kevalasya kriyApadasyAnuvartane ) ekadeze niyati, na tainivAte tAni pratinidhatte sthAlI svaritatvAbhyanujJAnakalpanAgauravamiti paryAlocya samastameva pacatItyAdau vipro datte ityAdau ca na tai: pratinidhIyate iti padamanuvayaM vyAkhyAti -kriyAhetubhUto yaH kriyAsiddhAva-- vRttiyAkhyAteti bodhyam / parAyattatayA prAdhAnyaMna vivakSyate sa kArakavizeSa: katR saMjJo yadyapi jAnAtItyAdAvapAdAnaM vinA, spandate ityAdI bhavatIti / atra bhavatItyaMzaH astirbhavantIparA prathamapuruSo karma vinA ubhayatra ca sampradAnaM vinApi kriyAyA darzanAtaprayujyamAno'pyastIti kAtyAyanasmaraNAt sarvatra vAkyA'rthe nApAdAna-sampradAnakarmabhiH sApekSatvaniyama:, karaNAdhiavyAhRtaM kriyApadamanveti / uktasmRtau astyAdInAM yathAyathaM karaNayostu sakalakriyAniyatatvAt kathaM na tatsApekSatvaM kriyApadopalakSakatvAt / ataH 'trayaH kAlAH' ityatra jJAya- (kartuH ) iti kathayituM zakyate, tayApi karaNasya katR - ntAmityetakriyApadamadhyAhRtaM prathamopapAdakaM bodhyamityanyatra vyApAryatayA kartR sApekSatvenaiva kriyAyAM sambandhaH, na tu spaSTam / tata eva sarva vAkyaM kriyayA parisamApyata itya- kartustatra karaNasApekSatayA sambandhaH, karaNAvyApAryatvAttasya / bhiyuktoktiH / kriyAhetubhUto yaH kriyAsiddhAparAyatta adhikaraNasya katR karmAnyataradvArakakriyAdhAratvenaiva kAraityAdivRttiH / atra kriyApadena vAkyaghaTakapradhAnIbhUtA kAntarasApekSatayA kriyAyAM sambandhaH; na tu kartustathA, kriyA jivRkSitA, hetuH phalaM kAraNaM ca / kriyAsiddhiH hetuH sAkSAdeva kriyAsambandhAt / yadvA yaH pradhAnIbhUto dhAtvarthaH, prayojanaM phalaM yasya kArakasya, kriyAyAH siddha hetuH kAraNaM tadanvitatyAdyartho vA, vyApAro vA ( zAbdikatAkikamImAM* vA ya: kArakasaMjJakaH kArakazaktimAn svatantraH sa kartR- sakamatabhedAt ) tadvattvaM svAtantryamiti nirUpayiSyate'gre / saMjJaka: syAt / sarveSAM kArakANAM sAkSAtparamparayA vA navyAstu- svArthakArakAprayojyaM yat svArthanirUpita-- svasvAvAntarakriyAdvArA pradhAnakriyAsAdhakatvamityAha- kArakattaM tadAzrayatvasambandhena dhAtuviziSTatvaM svAtantryam /
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 syAdyarthaprakAze kArakamAtravRtti kriyAjanakatvarUpakArakatvasya katR rUpa-tathA- bhicArAditi ceducyate; anukUlatvenApratIyamAnadhAtvarthAvidhakArakaprayojyatvAt nAtiprasaGgaH / nacaM vaM saukAryAdi- zrayasya katRtvavacanAt, anukUlatayA pratIyamAnatvaM hi vivakSAyAM sthAlI pacatItyAdau sthAlyAdeH katRtvAnApattiH, dhAtvarthe'nukUlatvasambandhena vizeSaNatAnAzrayatvam / phalAnusthAlyAdiniSThakriyAjanakatvasya caitrAdirUpatatkata prayojya- kUlavyApAre dhAtvarthe phalamyApArau dhAtuvAcyau anukUlatvaM tvAditi vAcyam; svArthakArakAprayojyamityasya svArtha- nAma janakatvaM sambandhaH sarvati siddhAntaH / kartR pratyaye, nirUpitakArakatvenavivakSitAprayojyamityarthAt, tadA pAka- vyApAre phalasyAnukUlatvasaMsargeNAnvayAt nAnukUlatvasambandhena katR tvena caitrAderavivakSitatvAt / nanvevaM yatra hariNA 'mAM phale prakAratAnAzrayatvamityadoSaH / na ca svasvatvadhvaMbhaja' iti prayojito bhaktaH hari bhajati, tatra harimiti samAnAdhikaraNasampradAnasvatvotpattiretadicchIyabodhAnukUla - ( karmatvasya ) anupapattiH, evaM kASThaH sthAlI pacatotyatra vyApArArthakadAdhAtuvAcyotpattimato goH niruktAnukUlatvakASThAdeH katRtvApattiH tadvyApArasya sthAlya divyApArA- saMsargakadhAtvarthaprakAratAnAzrayatvAt katR saMjJA syAditi prayojyatvAt iti cet, tarhi vaiziSTya mukhena katRtvameva vAcyam, anukUlatvasambandhena pratIyamAnatvasamAnAdhikaraNavAcyamatraiva sUtrasya tAtparyam / katR pratyayasamabhivyAhAre manukUlatvenApratIyamAnatvaM dhAtvarthe prAdhAnyam, utpattizca na svajanyabodhIyamukhyavizeSyatAzrayo yo'rthaH, tadAzrayatvasambandhena tathetyadoSAt / athApyagnermANavakaM vArayatItyAdau saMyogAdhAtuviziSTa: kartA, tattvaM kartRtvamiti / vizeSyatAyAM nukUlavyApAravato mANavakAdeH katRtA syAt, mANavakavRttimukhyatvaM-svaprayojakaprayojyavizeSyatAnirUpitaprakAratA'sAmA- saMyogAnukUlavyApArAdestathAtvAditi cenmadam, anukUlatvanAdhikaraNyam / nanu Nigo dyotakatApane caitreNa maitrastaNDulaM sambandhena prakAratAnAzrayatvamityasya svAzrayatva-svanirUpitapAcayatItyAdau NigsamabhivyAhArajJAnasya jJAnadvAroktasamabhi- vizeSaNatAzrayatvAnyatarasambandhena prakAratApratiyogikAvyAhArasya vA hetutvAtiprasaGgAprasakteH viklittyanukUla- bhAvAzrayatvamityarthAt / prakRte ca saMyogAnukUlapApArAvyApArAnukUlavyApArasya padhAtuvAcyatve prayojyavyApArasya bhAvAnukUlavyApArarUpavAridhAtvarthaghaTakasya saMyogAnukUlapaniSThazaktijJAna prayojakavyApAre prakAratvena, prakAratvA- vyApArasya : dAdhAtvarthaghaTakaparasvatvotpattezca anukUlatvasamAnAdhikaraNavizeSyatAsvarUpamukhyavizeSyatvAbhAvenApradhAna- sambandhena prakAratAnAzrayatve'pi tena saMsargegAbhAvAdiniSThasvAttadAzrayamaitrasya katR tvAnApattistRtIyAnApatizceti cenna, prakAratAnirUpitavizeSaNatAzrayatvena tadanyatarasaMsargeNa prakAraNigo vAcakatvasTova prAptAprApta vivekataH siddhAntAt NigA- svAbhAvasyAsattvAt tadAzrayasya mANavakAdeH na katRtvadhante vRttI avayavazaktisamudAyazaktyoravirodhena ajaha- miti / evaM cAnukalatvasambandhena pratIyamAnatve satIti svArthatvenAvayazaktijJAne mukhyavizeSyatvAt pAcisamudAya- vizeSaNaM na deyam phalAbhAbAt / zaktyA tu prayoktuH ktaa| atazca prayoktRvyApAre svajanyazAbdadhInirUpitAnukUlatvasaMsargeNa, prkaartaa(3|4|20) iti sUtre vAcakatvaM saptamyarthaH / adhika dharmeNa prakAratA nAstItipratItisAkSikaprakAratAniSThapratimitastatraiva niruupyissyaamH| yogitAkAbhAvAzrayatva * svaprayojyaviSayatAzrayatvobhaya saMsargeNa nanu katatvalakSaNe katR pratyayasamabhivyAhArapraveze dhAtuviziSTo yo'rthaH tadAzrayatvaM kartRtvam / pratiyogitA AtmAzrayaH katu pratyayapadasya katR bodhaniyAmakativAdisamabhi ca svAzrayatva-svanirUpitavizeSaNatArUpAvacchedakatAzrayatvA-- vyAhRtazavAdi-tattadvikaraNa paratve'nanugamaH, yabhinnavikaraNa- nyatarasaMsargeNa prakAratAviziSTA grAhyati niSkarSaH / yadvAtvenAnugantumazakyam, pakSyate ityAdau syasamabhivyAhAre vya- AzrayatvasaMsargeNa svajanyazAbdIyAnukUlatvasambandhanirUpita
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ kartRtvaniruktiH prakAratAtvadharmAvalIDhA pratiyogitA tAdRzapratiyogitAnirUpa- iti virodha udbhAvyate / ekatvatvena dharmeNakatvasaMkhyA ca kAbhAvAzrayatva-svajanyazAbdIyamakhyavizeSyatAzrayatvobhayasaMsa- tatIyAvibhakyartha eva / tayorekapadopAttayorapi AkAMkSArUgeMNa dhAtuviziSTo yo dharmastadAzrayatvamiti / / rUpakAraNavaicitryAta prsprmnvyH| prakRtyarthacaMtrAderekaravananu NyantANigi ekasya lope 'yaH ziSyate sa lupya- bdaashrye'bhedsNsrgennaanvyH| tathAvidhAlayasya dhAtvarthamAnArthAbhidhAyI' iti lokapratyakSasiddhanyAyAt vyApAradvaya- vyApAre vRttitvasaMsargeNa, taNDulapadArthasya samavetatvasambandhena syApi NigantavAcyatvena dhAtvarthavyApArAnukUlavyApArAzrayasya viklittirUpaphale pacyarthe, tasyAnukalatvasambandhana vyApAre maitrAdeH 'matreNa caitreNa pAcayati jaitraH' ityAdI kartRtvAnA- ekatra dvayamiti (ekavRntagataphaladvayanyAyenetibhAvaH) nyAyepattiH, anukUlatvasaMsargAvalIDhaprakAratvAnAzrayatvasya tadva yA- naanvyH| tathA ca caitrAbhinnai kAzrayavRttiH taNDulasamavetapAre'sattvAditi cenmaivam, dhAtuniSThazaktiviziSTatvasyaiva vivilattyanukUlo vyApAra iti vAkyarthadhIH / prAdhAnyatvAt / zakte vaiziSTyamuktarUpameda / zaktezca vAcya ktarUpamava / zaktazca vAcya- evaM caitra: pacati taNDalam ityatrApi samavetatvaM dvitItAvizeSaNanirUpakabhedena bhinnatvAt pAciniSThazakteH, pAci- yArthaH / ekatvamAzrayazca tivarthaH / caitrapadottaraprathamA NiniSThazakteH, viklityanukUlavyApArAnukUlavyApAranirUpi- sAdhutvArthA / vAkyArthabodha: prAgukta eva, iti haritAyAH, viklittyanukUlavyApArAnukUlavyApArAnukUlavyApAra- kAzikAkAra-kayaTAdiprAcInamatam / karmapradhAnavAkye viklinirUpitAyA: mitho bhedAnna doSa ityalaM jalpAdhikyeneti ttimukhyavizeSyakabodhaH, tatra vyApArasya janyatvasambandhena bodhyam / viklittaavnvyH| bhAbyate, bhAvayati veti vyutpattidvaya mAzritya 'bhAvapradhAnamAkhyAtam' iti yAskasmRtau bhAvapadasya (atha tyAdyarthAdInAM matabhedena vizeSaNavizeSya- phalavyApArobhayabodhakatvam, iti navyazAbdikA dIkSitanAgebhAvaniruktiH) zAdayaH kata pradhAnakarmapradhAnayo darakSaNaM phalamityAhuH / ayamAzrayaH, ayamAzrayaH ityAdipratItisAkSikamAzrayaatha kartR ghaTitavAkye matabhedena tyAdyarthAdInAM vizeSaNa- tvabhakhaNDopAdhigaMganatvAdiriveti zAbdikAH / spaSTaM caitat vizeSyabhAvaH pradarzyate / svAtantryAdipariSkRtaM, kevalaM- nAMgojIbhaTTakRtavyAkaraNaladhumaJjUSAyAm / akhaNDasyAzrayabAlopalAlanaM mandabuddhartha na tu prathamAnta-tRtIyAntakatR padA- tvasyAbhAvena gauravAd Azrayo ma tyAdInAM zakya iti rthakukSau praveSTavyam / tyAdinA tRtIyayA vA kutrApyapratyAM- tAkikANAM vivaadH| kintu katR padaM bhAvapradhAnamiti yanAt / tatra zAbdikA:-caitreNa pacyate taNDala ityAdI katatvaM kRtireva (tyAdInAma) arthH| evaM caitreNa pacyate viklittippArazca pacerarthaH / katR tRtIyAyA vyApArA- ityAdau phUtkArAdivyApAra evaM pacinA pratyAyyate / tadA zraye zaktau vyApArasyAnyalabhyatayopalakSaNatve ananyalabhya- tyAdInAmiva lAghavAt prayatna evaM tRtIyArtho'pIti mAzrayamAtramarthaH / bhAvo, bhAvanA, utpAdanA, kriyA iti nyAyamatama / paryAyAntaram / bhAvapradhAnamAkhyAtamiti yAskasmaraNAt kriyAmukhyavizeSyaka: sarvatra bodha iti sakalavaiyAkaraNasiddhAntaH / ato yatra vAkye kriyApadaM na zrUyate tatrAdhyA (tattatprayogeSu vAkyArthayodhavicAraH) hRtya kriyApadaM vAkyarthabodha upapAdyate / kalpanAtanubhiyu- pratibimbate ityAdau pratibimbo dhAtvarthaH / sa ca svaviktizaraNaistAkikaiH -prathamAntArthamakhyavizeSyako bodha SayAsambaddhavatticakSaHsaMyogaprayojyacakSuHsaMyogajanyacAkSuSapratya
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 25 syAdyarthaprakAze kSam / tAdRzacakSusaMyogaH kvacit pratIghAtatayA prayojakaH, ityAdI caitanyapratibimbo bhramaH / dhAtvarthaH pratibimbaH / pratIghAtastu-dezAntarasaMyogajanikAyAH kriyAyA janakaH prakAratvaM tu tyaadyrthH| buddhipadottarasaptamI tu buddhigataM saMyogaH / kvacinmArgasaMyogatayA gantavyasaMyogaprayojakaH ; prayojakavyApAra svacchatAmabhidhatte / tasya prayojakatAsaMsargeNa yathA sphaTikAdhaH sthitapadmarAgacakSaHsaMyogaprayojaka: sphaTika- dhAtvarthe bhrme'nvyH| evaM 'baddhisvacchatAprayojyabhramaprakAra: cakSa:saMyogaH / etena prati hatacakSaHsaMyogajanyatyamAnaM na caitanyam' iti zAbdadhIH / zAbdikanaye caitanyaprakArako cAkSaSavizeSaNamiti / tatra (prokte svaviSayAsambaddha- bhramaH iti zAbdadhIH / yathA vyApAro'pi saptamyarthoM bhavati tyAdidhAtvarthe) tantucakSuHsaMyogAdhInapaTa cakSuHsaMyogajanyapaTa- tat saptamIprakaraNe spaSTIkariSyate / evaM 'mukhena pratibicAkSuSavyudAsAya svaviSayAsambaddhavRttitvaM prakSamacakSuHsaMyoge mvyare' ityatra prayojakacakSuHsambandhe vRttibhinnaviSayatvaM vizeSaNam / svaviSayAsambaddhastu svaviSayasambandhitvAva- tyAriva tRtIyAyA arthaH / tasya pratibimbe tathAvidhacAkSuSe lIDhapratiyogitAkAnyonyAbhAvavAn - svaviSayasambandhI dhAtvarthe vizeSaNatayA pratiyogitAsaM sargeNAnvayaH / evaM mukhanetyAkArakapratItisAkSikabhedavAn iti yAvat - bodhyH| viSayatApratiyogi tathAvidhacAkSuSamityanvayadhIH / caitanyena tena tantupu tattantubhedasattve'pi na kSatiH ! IdRzaM cAkSuSa- pratibimbyate ityatra prakAratvaM tRtIyArthaH, tasya pratiyogitAmAdarzAdyaviSaya kamidaM mukhamityAkArakamapi pratibimba eva / saMsargeNa dhAtvarthe bhrame vizeSaNatayA'nvayaH / evaM caitanyaIdRzameva mukhAvagAhijJAnaM prathamato jAyate, tata evAda" prakAratApratiyogI bhrama iti zAbdadhIH / 'ghaTena nazyate' mukha, mukhavAnAdarza iti viziSTavaiziSTyAvagAhijJAnasaMbha- ityAdau, 'ghaTo nazyatItyatra' tyAderiva, tRtIyAyAH pratiyovAt / prAthamikajJAnaM pratibimbaH, tadviSayatvamAkhyAtArtho gitvamarthaH, tasya nirUpitAnuyogitAsaMsargeNa dhAtvarthe nAze mukhe eva natvAdarza, ata eva mukhaM prativimbate natvAdarza iti vizeSaNatayAnvayaH / ghaTapratiyogitAko nAza iti zAbdadhIH / prayogopapattiH / yadi cAdarzajJAnaM vinApi darzitaviziSTa- vaiyAkaraNamate kriyAkArakabhAvasambandhaH katatvazaktimAMzca vaiziSTyabodhayorasambhava eveti prAthamikajJAne'pi Adarzo tRtIyAyA arthaH / katR tvazaktimato'bhedena ghaTe'nvayaH / viSaya eveti, 'idaM mukham' 'ayamAdarza:' ceti samUhAlambana kriyAkArakabhAvasambandhana katatvazaktimadabhinnaghaTaviziSTo cAkSuSameva prathamato jAyate tatkathamuktaprayogopapattiriti nAza ityanvayadhIriti bodhyam / vibhAvyate, tadA svaviSayetyatra svaviSaya-yatkiJcidva yaktyasambandhitvaM vaktavyam / tenAdarzasya svaviSayatve'pi tadva- prakRtamanusarAmaH / 'vahninA dIpyate' 'vahnirdIpyate' tticakSuHsaMyogasya prayojakatve mukhaprabimbasya na tathAtva- ityatra bhAsvararUpaM bhAsvararUpavattejaH saMyoganiyatAvayavasaMyogo hAniH / evaM 'pratibimbate' ityatra prayojakacakSuHsaMyoga-- vA dIpyaterarthaH / evaM maNinA dIpyate ityatrApi / tadanvathisambandhivRttibhinna viSayatvamAkhyAtAoM vAcyaH / tata eva samavAyAvalIDhasamavAyaghaTitasAmAnAdhikaraNyasaMsargakavRttitvaM darzitaprayogopapattiH ! AdarzatvAdiviSayatAnAM tAdRzabhinna- ca tRtIyArthaH / 'caitreNa zayyate' ityatrAdhaH svAkyavAvalIDhasvAt / evaM 'mukhaM pratibimbate' ityatra tyAdyarthaviSayatvaM saMyogAnukUlavyApAro dhAtvarthaH / tadanukUlA kRtistRtIyArthoM sAdRzabhedena viziSTamupalakSitaM vetyanyadetat / evaM dhAtva- nyAyamate / yadi coktasaMyogamAtraM dhAtvarthaH, vyApArI nArthaH, thaMcAkSuSamapi tAdRza-cakSuHsaMyogajanyatvena viziSTabhupalakSitaM ata eva nAzAdinA vyApAravigame 'pi tAzasaMyoge vartamAne vetyapi / upalakSaNatApakSe'pi viSayatvatvena tAdRzI vyaktiH zayyate' iti vartamAnaprayogaH, tadA AdheyatvaM tathAvidhaM pratIyate iti nAtiprasaMgaH / baddhau caitanyaM pratibimbate tRtIyArthaH / Adheyatvatvena Adheyatvasya zakyatve'pi saMsarga
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ kartRtvaniruktiH 23 vizeSaNAgheyatvIyasvarUpasaMsargeNa dhAtvarthe'nvayAnnAnupapatti- svaritatvAt tatsiddheriti kecit ; kriyAhetuyaM ityuktistu riti / svarUpAnuvAda iti / vastutaratu pUrvasUtre kriyAheturiti atra prayatnatvasya jAtirUpatayA tadviziSTe tRtIyAyAH mandaprayojanamadRSTArtham / kAra kamityadhikArasUtramuttaratrAdhi. zaktiH / AdheyatvAdau lkssnnaa| yadi ca Adheyatvatva- kRtaM veditavyam / kArakasaMjJakaH san katR saMjJo bhavatIti viSayatvatva- prakAratvatva- pratiyogitvatvAni akhaNDopAdhayaH, prakRtasUtrArthaH iti pratibhAti / pare tu pUrvasUtra sampUrNamadhikRtaM tadA tattadviziSTe'pi tRtIyAyAH zaktireva / 'nRpeNa gamyate veditavyam , uttaratra saMjJAsUtreNa sahaiva sarvatra mahAvAkyArthadhIH / gamito vA digantaM zatrarityAdI prayANAdibyApAro napavi- pUrva kriyAyA hetuH kAraNaM karbAdItyAdivRttistu mandaprayojanA zeSitaH tRtIyArthaH prayojyatAsaMsargeNa zatruka kagamane'nveti / chAtradhIvai zadyArthetyAhuH / / 'AcAryeNa bodhyate bodhito vA dharma mANavaka' ityatra tatI- nanu sthAlyAM pacatItyadhikaraNAdeH kArakasya sthAlI yArtho'dhyApanAdivyApAraH AcAryavizeSitaH mANavakaka ka- pacatItyatra kathaM kartutvamityAzaGkAM manasi nidhAyAha -- bodhe tathA'nveti / yajamAnena bhojyate bhojito vA pAyarsa asya katu radhizrayaNAdayaH pacikriyAyAmavAntarasAdhurityAdau tRtIyA'rtho gocarIkaraNaprArthanAsvarUpanimantraNa- byApArA bhavantIti (vRttiH)| yato vyApArAdArabhya vyApAro yajamAnavizeSitaH sAdhukata kabhojane'nveti / garuNA yadvyApArAvadhi pacatIti vyavahAro loke, tAvato vyApAvyAhAryate vyAhArito vA tIrthaGkara eSa ityAdAkpadezazikSa- rAn vikledanAnukUlatvenAnugamayyAdhizrayaNatvAdhastApanatvaNAdivyApAraH guruvizeSitastRtIyArthaH etatkata kavyAhAre cullyu-paridhAraNatvAdipratyakSagocaratattaddharmapuraskAreNeva vAtathA'nveti / guruNA zrAvyate zrAvito vA dharma ziSya ityAdI hai kyArthabodhe bhAsayati padhAtuH, samUha eSAmatIndriyo nazva vAcavAya tRtIyArthoM vAkyAdiprayogavyApAraH guruvizeSita: ziSyakata rAvayavatvAt / tathA ca taNDulakarmakasthAlIkata kadhAraNakazAbdabodhe tathA'nveti / zrAvakeNa mAsAnAsyate Asito vyApAra vikkityanukUlaM pacyarthamAdAya sthAlI pacatIti vA sAdhurityAdau zayanAsanabhojanAdivyApAro gahasthavize- katRtvamupapadyate / itthaM ca prajvAlanaprajvalanAdivyApAraSito sAdhukatR kAsane'nveti / madgareNa ghaTo nAzyate mupAdAya kASThAni pacanti, vahniH pacatItyAdayo 'pyupaityatrAbhidhAtavyApArastatIyAoM madagaravizeSito ghaTaniSTha- pAditAH / pratiyogitAnirUpitanAze'nvetIti (kecita) tannetyaye "caurasya rujati rogaH" iti duHkhAnakalavyApAro vkssyte| dhAtuvikArasvarUpo rugdhAtvarthaH, ekatvamAzrayo vartamAnakA'kriyAhetubhUto yaH...............sa kArakavizeSa' iti lo'pi ca tyAdyarthaH, pittAdivikAro rogapadArthaH, caurasyati vRttyA 'kriyAhetuH kArakam (221) ityasya saMjJAsUtra- SaSThyA AdheyatvarUpaM karmatvamarthaH / prayojyaprayojakabhAvasvatvamadhikArasUtratvamubhayaM sUcyate / tatkatham ? rUpakriyAkata bhAva AkAMkSAbhAsyaH, vAkyArtho vA / tathA ca saMjJA ca paribhASA ca vidhiniyama eva ca / pittAdivikArAbhinnaikAzrayaprayojyaH cauravRttiduHkhAnukUladhAatidezo'dhikArazca SaDvi, sUtralakSaNam 11 ityakta tuvikArasvarUpo vartamAnakAliko vyApAra iti vibhAgAta mithomyadhikaraNanAnAdharmaprakAraka-dhyApakadharmAvalI vAkyArthadhIH / DhadhamivizeSyakavAkyArthabodhAnukUlavyApAraH vibhajate rathaH- prayojako'pi kattaiveti (vRttiH) ayaM bhAvaH 'mudgareNa ityekatra saMjJAtvamadhikAratvamubhayaM na sambhavatIti cenna, nAzyate ghaTa: 'devadatta na yajJadattaM gamayati viSNumitraH' ityApUrvasUtre kArakamiti saMjJApadai tantrAvRttyekazeSAnyatamamAzritya diSu prayojakavyApArasya vizeSaNatayA prayojaka prayojyabhAva
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 syAdyarthaprakAze saMsargeNa prayojyavyApAre invayAt NigpratyayavAcyatvaM na prAdisamAsaH / AptiH sambandhaH, sa ca icchIyaphalavattvasambhavati gauNatvAt, prakRtipratyayau sahArthaM brUtastayoH sambandhaH, phalAzrayatvaprakArikeccheti yAvat ! dhAtvarthasya pratyayArthasya prAdhAnyamiti nyAyavirodhAditi, tanna samyak / icchAghaTitatvAduddezyatvaM karmapratyayArthaH / kartu riti evaM hi sati prayojakavyApArasya tRtIyArthatvamapi na syAt, kRtyasya vA (2 / 2 / 88) iti kartari SaSThI, tadarthasya jJApakasyAnuzAsanasya ca virahAt / svatantraH kartetyanena bhAptyarthaMghaTa kecchAyAmanvayaH / AptyarthasambandhaghaTakaphala hi dhAtvarthasya tyAdyarthasya pradhAnanyApArasyAzrayatAyAH katR - ka vRttikriyAdvArakaM grAhyam ; vaiziSTyAd vyupasargasambatAtvena jJApanAt, na tu gauNasya NigarthavyApArasya tyAzayA- dhAt / kriyA ca vAkyaghaTakadhAtuvAcyA pradhAnIbhUtA grAhyA, diti cet, satyam ; vA'karmaNAmaNikartA No (2 / 2 / 4)- kArakAdhikArAt pratyAsattAtvarthasambandhamantareNa kArakaiti sUtre'Nikkatetyasya jJApakasya satvAt / yadi ca svatantra tvAyogAt, upasthitatvAcca / sA ca kriyA pradhAnApradhAnaeva katR padArthaH syAtahi sUtre'Nigityasya vaiyarthaM syAt, nyAyena pradhAnIbhUtA vivakSitA / tathA ca katR vRttipradhAnINigarthavyApArAzrayasyAsvAtantryAdeva ktRtvaasiddhH| tasmAt bhUtavyApAraprayojyakalAzrayatvaprakAra kecchoddazyaM kArakaM karmaprayojako'pi kartA bhavet, tatra karmasaMjJA niSedhakatayA'Nigi- saMjaM bhavatIti prakRtasUtravAkyArthabodhaH / yathA taNDulaM tyasya sArthakyam, tena prakRte devadattapadAnna dvitIyeti / pacatItyatra devadattAdikatR vRttiApAraH viklittyanukUlo itthaM ca NigarthavyApArAzrayasya prayoktuH katatve'vagate / 'dhizrayaNAdiH tatprayojyaM phalaM vikkittiH, tadAzrayatvaprakAtRtIyA / atastatra paJcavidhaH kartetyatra prayojaka-svatantra- rikA icchA madRtti "taNDulaM pacatItivAkyaghaTakapacadhAtukarmakataNAmeva grahaNamiti trividha eva kartA'bhihitAnami- vAcyapradhAnIbhUtAdhizrayaNAdirUpa' vyApAraprayojyaviklittihitatve svatantraprayojakayoravAntaradhamauM, na vibhAjakopAdhI rUpaphalAzrayaH taNDulo bhavatu ityAkArA devadattAdika - iti kauNDabhaTTamataM sUcayatIti pratImo vayam / prakRtipratyayo samavetA, tAdRzyA icchAyA viSayaH uddezyaH taNDula: se sahAthaM brata iti nyAyastvabhidhAnaparyavasAnasvarUpAkAMkSA- kArakasaMjJaka: san karmasaMjJaka: prakRtasUtreNa kRtaH iti mlktyaa'maarvtrikH| ata eva tyAdyarthasya tasya tasya lakSaNasamanvayaH / vizeSaNatayaiva bhAnAt NigdyotyaprayoktRvyApArasyApi prayo- atra pradhAnIbhUtavyApAragrahaNAda 'agnarmANavakaM vArajyatAsaMsargeNa NigrahitazuddhadhAtvarthaprayojyavyApAre vizeSaNa- yati' ityatra nAgnedvitIyA / tathA hi dve cAtrecche prathamA tayA dyotyatvAd bhAne tadvirodho'kiJcitkara iti bhaTTatAtpa- mANavakasamavetA-mavRttiH vyApAraH, agnisaMyogAnukUlo yam / itareSAM mate tvajahasvArthApakSe viziSTazaktyA'vayava- vyApAraH, tatprayojyasaMyogarUpaphalAzrayo'gnirbhavatu ityaakaaraa|| zaktyA cobhayoH prayojyaprayojakayoH svAtantryam / jahatsvA- dvitIyA mANavakasaMrakSakavRddhAdikatR puruSasamavetA icchA pakSe tUktajJApakasiddha kartRtvamiti kazcit / spaSTA- mavRttiH-saMyogAnukUlavyApArAbhAvAnu kUlavyApAraH pradhAnaH 'vaziSTA vRttiniruktavyAkhyAto gatAti saMkSepa: 11 tatprayojyaM phalaM saMyogAnukUla vyApArarayAbhAvasvarUpaM, sadA zrayatvaprakArikA, taduddezya: mANavakaH natvagniH / aprdhaakrmkaarkniruktiH| navyApArAtmakakriyAgrahaNe saMyogAnakalavyApAramAdAya mANa bakasamavetAmicchAM cAdAyAgne karmatA aapdyt| prAdhAnyaM katuM vyApyaM karma / 2 / 2 // 3 // . kArakamiti pUrvasUtrA- ca kriyAyAM vyApAre dhAtuniSThazaktijJAna janyopasthitIyadadhikRtaM veditavyam / viziSTA cAptiH vyAptiH, iti prakAratvAnAzrayatvasvasvarUpaM bodhyam /
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ kartRtvanirUktiH 25 phale prakRtavAkyaghaTaka-dhAtuvAcyavyApAraprayojyatvanive- saMkhyAntararanAkhyAtaM yadyaccApyanyapUrvakam // " ityuksayA zAt, yadA kRtabhojanaH payolAbhena punaH bhojane pravartate tadA saptavidhaM kamatyuktam / vRttikArastu dvaSyAdInAM viSve'payasA odanaM bhuGke' ityAdau bhujivAcyavyApAraprayojyagala- vAntarbhAvAt tat kriyAjanyaphalAzrayaM karma zredhetyAha nirvayam, vilAdhaHsaMyogarUpaphalAzrayatvamodanasyaiva na tu payasaH, tena vikArya prApyaM ca / tatra triSu yadasajjAyate janmanA vA neha (payasi) karmatvamiti veditavyam / vAkyaghaTakadhAtu- prakAzate tannivaya'm / ghaTaM karoti putraM prasUte iti vRttiH / vAcyatvanivezAt --mASeSvazvaM badhnAtItyatra azvAnAmA- atra yadasajjAyate ityuktiH asatkAryavAdimatAnusAriNI / ptumiSTAH vyApyA api mASA na karmasaMjJakA: bhakSadhAtorvA- janmanetyAdya ktiH satkAryavAdisAMkhyakArAdisiddhAntAnusAkyAghaTakatvAt / tena mASakSetre puSTyarthamazvabandhane'pi rinnii| sadvA janmanA yatprakAzate ityanantaraM vAkyapadIye mASeSvazvaM badhnAtItyAdau na doSaH / etacca prakRtasUtre hariNA prakRtestu vivakSAyAM vikArya kaizcidanyathA / tannikatu grahaNasya phalam / tadabhAve hi kArakAdhikArAt vaya'm, ityeva paThyate / anyathA vyApakadhaNAlakSitasya kArakavRttipradhAnIbhUtavyApAraprayojyatvamAtra phale vizeSaNaM vikAryasya vyapyadharmeNa pradarzane'rthAntaratvApatta ratastasyArtha:syAt, na tu kata vRttipradhAnIbhUtetyAdi iti / taduktaM kazcit prasiddha rAcAryaH prakRtivivakSAyAM niSpAdya vikArya-- pANinIye tantre mahAbhASye karmaNo vyAptumiSTA mASA na tu mityucyate / anyathA-prakRtyavivakSAyAM taniSpAdya nirvabandhanakatu" ranyatra mASakSetrAt / kecittu yadA puSTyartha ya'miti tadarthaH / yathA ghaTaM karotItyAdau satyA api mASakSetre'zvAn badhnAti tadA mASANAM karmatvamiSTa, mRdAdiprakRteH pariNAmitayA na vivakSA, evaM kaTaM karotIvAkyaghaTakadhAtuvAcyatvanivezAdityAhustadAkaragranthavirodhAdu- tyatra pariNAmitayA kaTopAdAnavIraNAderavivakSA, bhasma pekSyamiti siddhAntaH / karotItyAdau tvasatyA eva tasyAH tatvena seti / yadyapi nirvaya'te niSpAdyate iti vyutpatyA niyaMtvaM taNDulAnodanaM tadetatsarvaM manasi nidhAya-kartA kriyayA yadvizeSe pacatItyAdAvodanAdau vikAryakarmaNyapyasti, tathApi prakRtiNAptumiSyate tadvathApyaM tatkArakaM kamamaMjJamiti vRttiH / vAcakapadAsamamivyAhatapadopasthApyatve sati niSpAdyatvarUpakatreti tRtIyAyA vRttitvamarthaH / kriyayeti prayojyatvaM tRtI- pAribhASika-nirvaya'tvasya vivakSaNAnna nirvayavikAryayo: yA'rthaH / vizeSeNa prAdhAnyenetyarthaH kriyAnvayI, Aptu saGkIrNatAdoSaH / yathoktaM tenaivaphalena sambandhumiSyate icchoddezyamityarthaH / icchArthakadhAtoruttarakarmapratyayArtha uddezyatvAkhyaviSayatvamityanusUtraM dvikarma- "satIvA'vidyamAnA vA prakRtiH pariNAminI / kavAkye spaSTIbhaviSyati / yasya nAzrIyate tasya nirvaya'tvaM pracakSate // " iti yasya vikRtikarmaNo, nAzrIyate na prayujyate na vivakSyate iti karma vibhAgaH yAvat / prakRtestu vivakSAyAM vikAryamityekapakSamudAjahAra / taduktamabhiyukta:-pasya karmaNaH prakRtiH samavAyikAraNaM yadyapi vAkyapadIye hariNA pariNAmitayopAdAnatayA nopAdIyate tat kriyAphalotpattinivartya ca vikArya ca prApyaM ceti vidhA matam / . manirvayaM karma, yathA 'kaTaM karoti' iti atra kaTaH; nahyatra saccepsitatamaM karma, caturghAnyattu kalpitam / sadapi kaTopAdAnaM vIraNaM tathAtvena vivakSyate / yatra tu audAsInyena yatprAptaM yacca ka ranIpsitam / prakRti rupAdIyate tadvikAryam, yathA kanakaM kuNDalaM karotIti
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ .26 samApanakAze atra kuNDalam, kanakapadaM kanakopAdAne lAkSaNikam kuNDala- vikArye karmaNi prakRtidvividhA, kvacit satI upAdeyapadasamAnAdhikaraNam / tulyakAlikI, yathA vIraNaM kaTaM karoti, kanakaM kuNDalaM karoti, veNudalaM cakra' kasetItyAdau / kvacidavidyamAnA kAryAsahavRttiH, kASThaM bhasma karoti, taNDulAnodanaM pacati (vikAryakarmavicAraH) ityAdau / atra dhvaMsa utpattizca phalavidhayA kRdhAtvarthaH / atha pratIyamAnaprakRtibhAvakatve sati kriyAnirvAhya kASThadhvaMsasya bhasmotpattazcAnukUlo vyApAro vAkyArthaH / pacatAvapi taNDulavikledikA odanotpAdikA kriyA viziSTAsatvotpattyantaraphalavattvam vikAryakarmalakSaNaM bodhym| vAkyArthaH / prakRtitvaM tu kASThAdeAvahArikamiti tdrthH| kaTaM karotItyAdinirvatya kriyAnirvAhyotpattimatyapi prkRtivikRtibhaavaabhaanaanaatiprsnggH| prakRtikarmaNastA pakSAntaramapi harirAhadezaviziSTAsattvAd bikRti karmaNazca tAdazotpattyA kshcidnythaa| nirvayaJca vikAryaJca kama zAstre pradarzitam / ayatvAllakSaNasamanvayaH / yadasajjAyate sadveti" vikAyaMntu dvidhA karya vyavasthitam // athavA upAdAnatvaM sAdhyatA ca kRSAtvarthaH / tatro prakRtyucchedasambhUtaM kiJcitkASThAdibhasmavat / pAdAnatvena kanakasya sAdhyatvena ca kunnddlsyaanvyH| tathA kiJcidguNAntarotpatyA suvarNAdivikAravat // " iti ca kuNDalopAdAnakaH kanakasAdhyakaH prayatno nyAyamate pUrvamasata eva satvam, adhvastasamayasambandhasya samayasambandhavAkyArthaH / tena phaladvayAnukUlavyApArArthakatvaM dhAtoH sAdhi- utpattiriti vaishessikaadyH| kAlikavizeSaNatAsAmAnyena tam / taduktaM bhASye vyarthaH paciriti / anyathaikaphalaMka- na ko'pi kutrApi saMsRSTaH daizikasaMsargabhedena kAlikavizevyApArArthakatvasyAkarma keSvapi satvAda bhASye vizeSoktira- SaNatAnAM bhedAvazyakatvAt / ata evaM gavAvayave sNsrgaasnggtaa''pdyte| paretu taNDulAn vizledayan odanaM valIDhakAlikasaMsargeNAvalIThapratiyogitAko'bhAvo gomatyapi nirvatayatIti vivaraNAt taNDulAnodanaM pacatItyatra viklitti- kAle vartate na tu samavAyasaMsargAvalI DhakAlikavizeSaNatArutpattizca phaladvayaM pacerarthaH / yattvatra taNDulavRttiviklittya- saMsargeNa; idAnImavayaveSu samavAyasaMsargeNa gautu saMyogenaiti nukUlavyApArAzrayavRttirodananiSThotpattyanukUlo vyApAra pratItyA kAle goravayave ( avayavAvacchedenAkyavasvarUyeNeti ityuktaM tadasat, vyApAravizeSaNakabodhe kAraNatvena klRptAyAH yAvat ) gavAbhAvasya viSayIkaraNAt, avayave saMyogakRtpratyayaNatvanyatarajanyopasthiteH vizeSyatAsambandhena AkhyA- sambandhena gavAbhAvasya vyApyavattitayA kAlAvacchinnatvAtArthe prakRte'savAniruktabodhAsambhavAt / ekayaiva bhAvanayA saMbhavAt / ataeva cirAntaritasyApyanubhavayAgAdeH bhAvanAphaladdhayotpattisambhavena tAdazavAkyajanyabodhasya vyApAralaya- sakatAdisaMsargAvalIDhakAlikavizeSaNatayA svarga-smaraNAvyaviSayakatvakalpanAnaucityAd, 'AkhyAlazabdAnivRttabhedAyA vahitapUrvakSaNavRttitvena tatkAraNatvaM sUpapadam / tathA ca evaM kriyAyA avagamA diti kaiytoklettc| kiJca, pace vaMsaprAgabhAvAdisvarUpadaizikasaMsargAvalIDhakAlikena savavyApAradvayArthakatve navyamate kriyAyAM dvitvAnvayAbAdhena sminneva kAle pratyAsIdatyeva sarko bhAva iti "nAbhAvo dvivacanApattinirbAdhA syAt / tathA ca phaladvayAnukula eka vidyate stH"| janma ca prakAza eva, prakAzastu samavAyaevaM vyApAro dhAsvatvena bhASyakArasammataH vyApAradayArtha- tAdAtmyAdisaMsargAvalIDhakAlikavizeSaNatayA prathamasamayakaskoktistu bhramanibandhaka keSAJcidityavadheyam / sambandha iti kaapilaaH| yadAha harireva
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ katRtvanirUktiH 27. "utpatteH prAgasadbhAvo buddhyavasthAnibandhanaH / aviziSTa: satAnyena kartA bhavati janmanaH / / tatra kriyAkRtavizeSA utpattikSayopacayAdayo bhAvavikArA eva gnnniiyaaH| . kAraNaM kAryabhAvena yadA vA vyavatiSThate kAryazabdaM tadA labdhvA kAryatvenopajAyate // ( sUtre kartugrahaNasya prayojanam ) yathA'he: kuNDalIbhAvo vyagrANAM vA samagratA / nanu sUtre katu riti vyartham, kArakAdhikArAt, kriyAtathaiva janmarUpatvaM satAme ke pracakSate // iti / janakasyaiva kArakatvAt ; kenAptumiSTamiti sUtrasthita-vyApya padArthajijJAsodaye kArakapadasaGketaghaTakatvenopasthite: vyAevaJcAsataH satvaM, tirohitasya sato vA prakAzo bhavatyu pAralAbhe tadvArakaphalAzrayatvaprakArakecchoddezyatvarUpe dhAtvarthatpattiH / sambandhe vAcye kArakaniSThakriyAprayojyaniruktasambandhagrahaNe naiveSTasiddhariti cenna, mASeSvazvaM vaghnAtItyatrAzvarUpakarma (nivartyakarmavicAraH ) kArakaniSThagalavilAdhaH saMyogAnukUlavyApAramAdAya mASANAM dhAtvarthaphalotpattimannivayaM karma / yathA kaTaM karoti, karmatvamApadyata / na caitadartha karityuktAvapi na kazciodarna pacatItyAdau kaTaudanAdiH, yathA vA kanakaM kuNDalaM llAbhaH, bhakSaNakartRtvasya azve satvAt ; na ca katR saMjJA-- karotItyAdau kunnddlaadiH| dhAtvarthaphalIbhUtavikArasaMsRSTaM zrayaNaM prakRte katu zakyam, zatrUn gamayati digantaM mUlarAja vikAryam, yathA zatrUn hinasti, kASThaM bhinattItyAdI ityAdo zatrUNAM karmatvAddigantakarmatvAnApattAvakAmenApi dhAtuvAcyapradhAnakriyAzrayasya kartR padena grahaNocitvAt / zatrukASThAdiH / yathA vA kanakaM kuNDalaM karoti, taNDulA nApi 'kRtrimAkRtrimayoH kRtrime kAryasampratyaya' iti nyAyenodanaM pacatItyAdau kanakataNDulAdiH / prakRtyucchedetyAdikArikA tu-"yaducchedena sambhUtaM nirvayaM sA prakRtivikArya nApi saMjJAzrayitu yujyate, 'ubhayagatiriha bhavati' iti karma, yathA kANThocchedasambhUtaM bhasma nirvaryam, ityataH nyAyAduktanyAyapravRttervaktRtAtparyAdhInatvAd "itivAcyam ; kASThaM vikAryam / satyAmeva yasyAM prakRtI guNotpattirghAtunA a phatR grahaNasAmarthyAt vAkyaghaTakadhAtuvAcyatvenaiva dvArabhUtapratyAyyate tadapi dvitIyaM vikArya karma / yathA sadeva zalAkA kriyAdhAtvarthasambandhaghaTakaphalayograhaNAt / ato na puSTyartha mASakSetre'zve baddhe'pi mASANAM karmatvam, galavilAdhaH svarUpaM kanakam avayavAnAmArambhakasaMyogamAtravirodhinA karmaNA bhugnatvaguNolacyA vikAryam ; kuNDalapadasya bhugnaM saMyogasya bandhanakriyAprayojakatve'pi bhakSaNasya naiva vAkyadravyamarthaH / pAtvarthotpattistu bhugnatva evArthato'nveti" ghaTakadhAtuvAcyatyamityadoSAt / phalavyApArayoH vaakyityaashyikaa| ghaTakadhAtuvAcyatvaM pratyAsattilamyam / kA pratyAsattiH ? antrnggtaa| kathamantaraGgatvam ? prekSApUrvakArI Rmi( prApyakarmavicAraH ) kopasthita kAryAnurodhI manuSyo'yamprAtarutthAya zarIrakAryANi karoti, tataH suhRdAm, tataH sambamdhinAmarthAnAmiti bhASyaprApyalakSaNamAha harireva kRtAmukteH ( pUrvopasthitanimittakatvameva antaraGgatvam ) / kriyAkRtavizeSANAM siddhiryatra na gamyate / prakRte yadvAkyavinyAsAya tadIyakarmakArakasaMjJArabhyate tadvAkyadarzanAdanumAnAdvA tatprApyamiti kathyate // " iti| mevopasthitatvAccharIram antaraGga parityajya, anupasthita
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdyarthaprakAze bahirbhUtadhAtuvAcyavyApAraphalayorgrahaNam-'asiddha bahiraGga- tIti sUtravAkyArthaH / icchA copasthitatvA-vyApArajanikA mantaraGga' iti nyAyAnanugRhItamiti veditavyam / etan- bodhyA ; 'grAmasaMyogo bhavatu, itIcchAyAM grAmasaMyogasAdhana mUlakamevAha---prathamopasthitistantramityadhikaraNam ; "upa- spanda iti jJAnAt pravRtyA gamanotpattyA gamanaprayojakecchAsthitaM parityajyAnupasthitagrahaNe mAnAbhAva" ityabhiyukto- viSayatvameva grAme karmatvam / vyApAraprayojakatvasyecchAyAM ktanyAyazcetidika // * lAmArtha katu riti padam / tena bhASeSvazvaM badhnAtItyAdI azvabhojanecchAviSayatve'pi mASANAMna karmatvam, turaga( IpsitArthalAbhavicAraH ) bhojanecchAyA bandhanAprayojakatvAt / karmapratyayavAcya viSayatvaniSThaprakarSazca, kriyAjanya phale sAkSAdvizeSaNatvanana pANinIye karmasaMjJAsUtre icchArthakasan -pratyayapaTi- svarUpa prAdhA-yama-arhapadArthAtmakaM bodhyam / tena paya:tamIpsitapadaM zra yate, anyatrApi tantre ca, prakRtasUtre ca netyatra sahitaudanakaNThasaMyogo bhavatvitIcchAyA bhojanavyApAravattiki bIjam ? vRttigranthe ca svopajJe 'iSyate' padaM prapUrya prayojyatAnirUpita-prayojakatve'pi payaso na karmatvam / sUtrArtho lakSyasaMskatoMpAdIyate, kathamevaM sUtrakRtAM svecchA- payasaH kaNThasaMyoge phale, odanadvArakasambandhe'pi sAkSAdvicAriteti cet, ucyate,- bahavaH zabdA yatra tatrArthe vyutpA- zeSaNatayA icchAviSayatvAbhAvAt / tena payolobhena pravRttaditA api anyatrArthe niyataviSayA dRzyante, yathA gatikarmA zcatra: 'payasA sahodanaM bhuGke' ityAdI payaH- padAnna dvitIyA / zavatiH kamboje bhASito bhavati, vikArArthe cAryA enaM prayuJjate 'zava' iti, hamatiH surASTra, raMhatiH prAcyamadhyeSu ; (dvitIyAyA arthasyAnyathAvarNanam ) gamimevAryA bhaassnte| dAti vanArthe prAcyeSu, dAtramudIcyeSu / evaM sannantatayA ApnotevyutpAdito'pi vIpsAzando sarvametAbalopalAlanaM na dvitIyArthopavarNanam, dvitIvyAptimAtramarthamabhidhatte IpsAzabdastvicchAmAtramiti tatra yAto darzitecchAviSayakatvasya kenApyapratIyamAnatvAt / evaM tapratyalokavyavahAra evaiSAM zaraNam / atazca pUrve lokAH 'kArakam iti pUrvasUtrAdanuvRttam / kArakapadArthaH pUrvameva parANi zAstrANIti ziSTAH / evaM ca vyApya-sApyAnA- pariSkRtaH / tatsanniyogenaiva sAkSAttaduddezenaiva vA karmApyazabdAna pAribhASikAnAsthAya vyAcakSANa AcAryaH svopa- disaMjJA / tena ka yApyabhinna kAraka na karma,tasya vyApyaM jJavRttau tathA vyAcaSTe sma / yuktaM caitat,-niruktapadAnAM kArakaM karmeti niSkarSaH / tena karmapadasaGketo'tra prakaraNe kRtyapratyayAntatvAt icchArthakasaGketavAkye 'asmAcchabdAdaya- vibhaktyAdya tpattI pradarzito na tu sarvatra / tena kamapadArthasya martho boddhavya' ityAdau zaktigrAhake, maNikRtaH kRtyapratyaya- utkSepaNAderapradarzanena na nyUnateti / ato'dhikArasUtre svecchAmarthamanamenire iti / vayaM tu bramaH- vyApnotericchA- (2 / 2 / 5) kArakamiti prathamAntam / pANinIye kArake mAtramarthaH, dhAtUnAmanekArthatvAt ; taduttara karmapratyayena viSayo ( 114123 ) iti saptamyA nidizya prathamArthA sautrI viSayatAzrayo vA'bhidhIyate ; katu riti kartari SaSThI, saptamIti pramAda eva / ( vastutastu karmaNi dvitIyA (2 // 3 // kata tvamAdheyatvasvarUpamabhidhatte / aviziSTa viSaye'rthe 2) ityAdAvanuvRttivAsanayA AcAryeNa pANininA saptakRtyapratyayavidhAnAt ~ prakarSagativijJAsyate, dhAtvarthasya tyA- myantaM kArakapadamadhikRtam / tacca karmAdisaMjJAprakaraNe dyarthasya vA vyApArasyAzrayaH katR zabdArthaH / evaM ca prathamAntatayA vipariNamyate ubhayavibhaktinirdezasyaikadA katu vyApArAzrayaniSThecchAyogyaprakRSTaviSayaH karmasaMjJAvAn bhava- mazakyatvAditi nAyaM pramAda ityavadheyam ) evamanamihite
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ kartRtvanirUktiH 26 PARAARI -..-.mmarrrrrrrrrrrrrrrrrrrmanent (pA0 sU0 2 / 3 / 1 ) ityadhikArasUtrasAmArthyAdabhihite papattiH; evamapi catreNa gamyamAnaM grAmaM maitro gacchatItyatra karmAdI dvitIyAdayo niSidhyante / abhidhAnaM ca tikRtta- gamikarmaNaH kRtaabhidhaanaatdnupptteH| na ca catrakata kadvitasamAsaranyenApi / ataH pacyate taNDulaH, pakvo vA gamanakarmaNo'bhidhAne'pi maitrakata kagamakarmaNo'nabhidhAnAd ityAdau tyAdinA, kRtA ktena vA karmAbhidhAnAttaNDulapadAnna dvitIyA na virudhyata itivAcyam evamapi dRSTi kAntaM muhuH dvitIyA / naiyAyikaH paNDitaH, zatyaH zatiko vA ghoTakaH; pazyatItyAdau katR padanibandhanakriyAbhedavirahAt dRzikriyAityAdau taddhitena karmAbhidhAnAt nyAyaghoTakapadAbhyAM na saa| karmaNaH kRtA'bhidhAnAd dvitIyA nopapadyate / evaM dazyaM pazyati. prAptAnandaH sAdhuH ityAdau samAsena karmAbhidhAnAtsAdhupadAnna kRtyaM karotItyAdau dvitIyAnupapattizceti cet, satyam, dvitIyA / samAsasyAbhidhAyakatvaM viziSTazaktivAdizA-- uktanyAyasya adhikArasUtrasya cAnyadeva tAtparyam / anabdikamate / viziSTazatkyanaMgIkatanyAyamate tu AnandakartR-- bhihite iti nimittasaptamyAzrayaNAt karmaNyanabhihite sati kaprAptikarmaNi AnandapadaM lAkSaNika, prAptapadaM tAtparyanA- dvitIyetyarthaH / ato'bhidhAnAbhAvaH karmaniSTho dvitIyAhakamityAnandapadenaiva karmapratipAdanAt sAdhupadAna dvitIyA / vAcyatAM naadhishete| tathA hi artha saMpratyAyayAmIti zabdaH evaM 'viSavRkSo'pi saMvardhya svayaM chattumasAmpratam' ityAdI prayujyate, arthapratyayabAdhe zAstrAnuziSTamapi zabdaM na prayunipAtena karmAbhidhAnAd vRkSapadAnna dvitIyeti sarvametaduktA-- ate / arthapratyayazca kAryakAraNabhAvAdhInaH / ato "na nAmaprayoga iti nyAyasiddhArthAnuvAdakaM pANinIyamidaM ghaTa: karmatvamAnayanaM kRti" rityAkAGkSAjJAnAtmakakAraNasUtramiti paryAlocya ardhamAtrAlAghavena putrotsava manyamAnena- vyatirekeNa ( ghaTaM nAnayeti ) bodhavirahAt na prayuJjate / ArhatAnuzAsanena ladhunopAyena mahato'nantazabdarAzIn evamihApi dvitIyArthavizeSaNakAnvayayogyArthakapade karmabodhakavyAcikIpurayaM sUtrakAraH anabhihitAdhikAraM prittyaaj| zabdAsamabhivyAhRte sati dvitIyA bhavatItyartha: / dRzyaM ( vastutastu tatratyAnamihitAdhikArasthAnIyaM 'gauNAt' iti- pazyati kRtyaM karotItyAdau pazyatikarotipadayoH kamabodhapadaM svanaye vibhaktividhAyakaprakaraNe'dhikriyate, iti uktA kapadAsamabhivyAhRtatvAt tadarthayodvitIyArthAnvayayogyatvAcca nAmaprayoga iti laukikanyAyAnusaraNaMmatrApi nAvazyaka- dRzyakRtyazabdAmyAM na dvitIyAnupapattiriti vizeSaH uvatamiti ghyoyam ) yuktaM caitat / ata eva dhAtvarthAntabhUta- kArakavicAroktarItyAvadheya iti / sakarmakadhAtvoM, dvitIkarmakaghAtUnAM jIvatItyAdInAM prayoge prANAdInAM dvitIyA- yArthAnvayayogyo bodhyaH / tAnAmaprayogaH uktanyAgenaiva pANinIyAnAmapItyarvajaratIyasyAnaucityAditi vRttikRtAM bhAva: pratibhAti / evamuda (sakarmakatvapariSkAraH) yagirisaMyogAnukUlavyApAravAcina udayateoMge udayagirimudeti padminIzaH ityAdayo na prayogAH / sakarmakatvaM ca zAbdikamate phalAdhikaraNAvAcakatve sati na coktArthAnAmaprayoga iti nyAyAdabhidheyavacanamihA- svArthaphalavyadhikaraNavyApAravAcakatvam / ataH zabdotpanuktamapivyAkaraNAntarAtprAcAmanusaraNIyam, ziSyadayAvazaM - teranukUlavyApAravAcinA zabdAyasinA zabdasya, sphigbhUvadatayA lAghavaikapakSapAtinAmAcAryANAmuttarottara-zabdAnu- saMyogAnukUlavyApArArtha kenopavizatinA sphigbhUdvayastha, adha:zAsanaracanApravRttervA karmaNyamihite dvitIyAniSedhai pakva- saMyogAnukUlavyApAravAcinA patatinA'yaHpadArthasya sarvAvayamodanaM mujhe ityAdiSu kRtA karmAbhidhAnAt odanapadAd- vAghaHsaMyogAnukUlavyApArArtha kena zayatinA adhaH-sarvAvayavadvitIyA na syAt ; na ca bhojanakarmaNo'nabhidhAnAd dvitIyo- dvayasya, middhAmanovibhAgAnukUlavyApAravAcinA jAgatinA
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthAvarthaprakAze middhAmana:saMyogAnakalavyApArArthakanidrAtinA ca middhAmano- akarmakadhAtuparyAyo'karmaka eva dhAtuH / yathA zabdAdvayasya, avayavApacayAnukalavyApArArtha kena kSIyatinA'vaya- yatiparyAya: paTapaTAyati: / lajjatiparyAyaspatiH / ramivasya, avayavopacayAnukUlavyApAravAcivatinA avayavasya, paryAyo do sAhi / viti| prANazarIrasaMyogAnukUlavyApArazaktajIvatinA- prANazarI bAdhatiparyAyo vyathatiH, rocatiparyAya eka eva svadatiH / rAtyantaviyogAnukUlavyAparavAci-miyatinA ca prANazarIra evamanye'pibodhyAH / dvayasya ca phalAdhikaraNasyAbhidhAnAt ---zabdAyatyupavizatipatatizayatijAgattinidrAtikSIyativardhatijIvatimiyatInAM na sakarmakatvamiti teSAM vyAvRttaye satyantam / anucitakarmAnu (phalatvapariSkAraH) tpAdaphalakamyApAro lajjateraSaH, anucitaM karma yatakaM tataH pancamI / svato lajjate, parato lajjate iti pryogaat| phalatvaM ca-na, dhAtvarthavyApArajanyatve sati dhAtvarthaanutpAdaspaphalAdhikaraNasvAnucitakarmaNo'bhidhAnAdeva lajja- tvam, janyatApravezena gauravAt / kintu dhAtvarthavyApAre tirakarmakaH / evaM svagatAniSTacintanaM vibhaterarthaH, cinta- vizeSaNatayA bhAsamAnatve sati dhAtvarthatvam (phalatvam ) nasamAnAdhikaraNasyAniSTaphalasvAbhidhAnAt bibhetirakarmakaH / evaM viSayatA jJAnaM ca jAnAte:, uddezyatvamicchA cecchateH, AtmadhAraNAnukUlavyApArArthakasva bhavate. AtmadhAraNasvarU- sAdhyatvAravyaviSayatA yatnazca nyAyamate-utpattistadanukUlo paphalasamAnAdhikaraNabyApAravAcakatvam / evaM sukhasya phalasya vyApArazca zAbdikamate karote:, bAdhyatvAravyaviSayatA dveSazca samAnAdhikaramaM vyApAramabhidadhato ramateH, gatirUpaphalasamA- dviSaH, laukikaviSayatA pratyakSaM ca sAkSAtkaroteH, sA ghrANaM nAdhikaraNanivRttimamidavattastiSThatezca phalasamAnAdhikaraNa- ca jighrateH, sA rAsanaM ca rasayateH sA cAkSuSaM ca pazyateH vyApAravAcakattvamiti bhUramasthAdhAtUnAM vAraNAya phalavyadhi- sA sparzanaM ca spRzateH, sA zrAvaNaM ca-viSayatA zAbdaM ca karaNatvaM vyApAre vizeSaNam / tacca phalAdhikaraNavRtti- zRNoteH vidheyatA anumitizca-tRtIyAntavidheyabodhakazabdabhedapratiyogitAvacchedakatvam / tena gamyAdeH grAmacaitra- yoge uddezyatA anumitizcAnu mAteH, vidhaiyatA tarkazca-- dviSThasaMyogarUpaphalAdhikaraNavyApAravAcitve'pi na sakarmakatva- tRtIyAntavidheyabodhakazabdayoge uddezyatA tarkazcApAdyaterathaH / hAniH; phalAdhikaraNagrAmavRttivyApAravAnnetti vyApAravanni- viSayatAdInAM jJAnAdau vizeSaNatayA 'nvayitvAnniruktaphalatvaM SThabhedIyapratiyogitAvacchedako 'vyApAravAn' itipada-ghaTa- nirAzAmiti jAnAtyAdInAM niruktasakarmakatvaM niSpratyUkavizeSaNIbhUtavyApAraH tatra vyApAre phalavyadhikaraNatva- ham / sukhinamAtmAnamicchati, surabhi candanaM jighrAti, sattvAt / evamanyatrApi phalAdhikaraNa-vyApArAdhikaraNo- dhvanantaM zavaM zRNoti-ityAdau 'savizeSaNe hi0' iti bhayaniSThaphalavyApAravAcisakarmakadhAtuSUhyam / gamyAdInAM nyAgena sukhasaurabhanidhvAnAnAM dvitIyArthe'nvayaH, tasya ca dhAtvantarArthaphalAvyadhikaraNavyApArArthakatve'pi sakarmakatvArtha dhaatvrthephlenvyH| ata evedazasthale karmapratyayotpattiH / phale svArthatvaM vizeSaNam / tena spandamabhidadhataH spandateH, ata eva-"mandAnilApUrakRtaM dadhAno nidhvAnama yata yatnamabhidadhatoyateH, rucimabhidadhato rocateH, duHkhamabhidadhato pAJcajanyaH" ( zizupAlavadhe tRtIyasarge ) iti mAdhakavibAdhateH, nAzamabhidadhato nazyateH, dIptimabhidadhato dIpyatezca prayogaH / puSpaM jighratItyAdI ghrANajAnuguNa-brANasannikarSavyApAramAtrArthakatayA spandi-yati-rocati-bAdhati-nazyati- stadanukUlavyApArazca zaktyA bhaktyA vA jinaterathaH dIpyatInAM svArthaphalAbhAvAnna sakarmakasvamiti / ityapapattirbodhyoti, dhAtvarthaphalazAlitvaM karmatvamiti /
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ katvaniruktiH ( naJasamabhivyAhAre karmatva vicAraH ) atrAyaM samudeti prazna:- maitro grAmaM na gacchatItyAdI naJJa ghaTitavAkye grAmasya gamyartha saMyogarUpaphalAzrayatvAbhAvAt-madvRtti- maitrogrAmaM na gacchatIti vAkyaghaTakagamadhAtuvAcyapradhAnIbhUtavyApAraprayojyapradhAnIbhUtasaMyogAzrayo grAmI bhavatvitIcchAyA abhAvAttAdRzecchIyodd zyatvavirahAt, pUrvamate - grAmasaMyogo bhavatu grAmasaMyogasAdhanaM spanda itIcchAjJAnayorvyatireka prayuktapravRttyabhAvAcca grAmasya gamanaprayojakecchAviSayatvAbhAvAt kathaM karmatvamiti ? ( vivakSAyAH vibhaktiprayojakatvam ) atra navyA :- mAtuH smaratItyAdI mAtrAdInAM nirUkte1. cchoddezyatve sati sambhavatyapi karmatvAbhAvAt 'vivakSAtaH kArakANi bhavanti' iti niyamo'vazyamAstheyaH / evaM ca katR vRttiniruktavyApAraprayojya phalAzrayatva prakAra kecchodda iyatvaniSThavizeSyatAnirUpita-niSThatvasambandhAvalIr3ha - prakAratAzrayatvena vaktA vivakSito yaH sa karma / uddazyatvaniSThavizeSyatAnirUpitA, niSThatvasambandha valI prakAratA ca vivakSayA grAhyA / prakRte ca vyApAraprayojyasaMyogarUpaphalAzrayatvaprakAra kecchIyA maniSThadda zyatvAbhAvavizeSyakavivakSAnirUpitA'bhAvaniSThavizeSyatAnirUpita prakAratAsamAnAdhikaraNa vizeSyatA uddezyatAniSThA tannirUpitA tAdRzI prakAratA asti grAme ityadoSaH evaM 'grAmaM gacchati' ityAdAvapi vyApAraprayojyaphalAzrayatva prakAra kecchIyagrAmaniSThoddezyatvaviSayakA vivakSA'styeveti pradoSa ityAhuH / anye tu karmatve bodhye dvitIyeti karmaNi ( 22140 ) ityAderarthaH / tacca vyApAraprayojyaphalAzrayatvaprakAra ke cchodda ezyarUpam / IdRzakarmatvabodhakaM yannAma tasmAdeva dvitI viyantu na zakyate, tadbhinnato'pi grAmamadhyAste ityAdiSu - bahutra darzanAt pathe gacchatItyAdI tato'darzanAcca / , 31 caitro grAmaM na gacchatItyAdI tu dvitIyAvibhaktivAcya kSetravRttivyApAraprayojyaphalAzrayatvene cchodda zyasvarUpa - kamabhedo grAme'prasiddhaH - arthAnnAsti; atastathAvidhoddazyAbhinnagrAmavRttisaMyogajanaka vyApArazcetre 'pyaprasiddho'rthAnnAsyeveti, namo dyotakatayA gamadhAtorevAropitatAdRzavyApAro vA tAdRzavyApArAbhAvo vA'rthaH / grAmaniSThasaMyoyAnukUlavyApArAbhAvaH ekacatrAbhikAzrayavRttirvattamAnakAlika iti bodha ityAhuH / anayA rItyA grAme caitravRttivyApAra prayojyasaMyogaM nirUpitadvitIyAvibhaktivAcyasyAzrayasvasyAbhAvo'pi namA vodhyata iti kecit / ( bauddhArthavicAraH ) I vastutastu pUrvoktaM yAvat ( sarva ) kalpatAmAtram prakAraprakArAntaraM manISitAdAkaraM zimbuddhivaizadyArtham / caJ ghaTitAdivAkyeSu, lokavyavahArabAdhitArtheSu ca sarvatra zabdajJAne anupatanazIle yasyArthasya tathAbhUto laukikavyavahAraprayojakabastubhUtavAhyAryazUnyo vikalpabhUtaH sa bauddhArtha eva zabdavAkyasaMskAra prayojako bodhyaH / ata eva " eSa bandhyAsuto yAti khapuSpakRtazekharaH " " asya kSoNipateH parArdhaparayA lakSyIkRtAH sNkhyy|" ityAdi 'zazazRGgaM nAsti' 'daza dADimAni SaDapUpAH kuNDamajAjinaM adharohakapiNDaH etatkumAryAH' ityAdyanarthakavAkmam, 'nAdhyayanena vasati', 'na dhanena kulam' 'grAmaM na gacchati' ityAdyanarthaM kAdInAM nAmasaMjJA tattadvibhaktyutpattizca sidhyati / svapnAdyanurodhena bauddhArthasyAvazyakatvam jJAnamAtraM prati viSayatayA ghaTAdiviSayANAM kAraNatvAt / atItAnAgataviSayAsavena tajjJAnadarlabhyamApadya teti bauddhavyApArAdikamAdAya tatprayojyaphalavatcenecchoddazyatvaM grAme bauddhamastyevetmaka navyAdInAM tAtparyam / taduktaM bhagavatpataJjalinA pAtaJjalayogasUtre zabdajJAnAnuvAtI vastusUmyo vikalpa iti / atazca kazcit kecit kavayati' 'vadhyAsutastva
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 syArthaprakAze masi', tacchutvA sa vairaGgiko bhUtvA mahAntaM kezAkezi, prathamAntArthazca tAdAtmyonA veti / prathamAntArthe syAdyarthadaNDAdaNDi-khaGgAkhaGgi birodhamAcaratItyAttAM vistaraH / / saMkhyA ceti / phale dvitIyArthasyAzrayasyAdheyatayA, Azraye nAmArthasya tAdAtmyona, nAmAthai syAdyarthasaMkhyAyAH samavAyA- (atha karmadvitIyArthaprakAzaH) dinA'nvayaH / evaM caitraH taNDulaM pacatItyAdI-ekataNDulA bhinnAzrayavRttiviklittyanukUlAdhizrayaNAdikriyA vartamAnakAladhAtvarthaphalazAlitvaM karmatvamiti vyAkaraNamatamanu- vRttiH ekacaitrAbhinnai kAzrayavRttizcetyanvayabodhaH / tatra phalasya sadbhiH prAcInaH AzrayaH karmadvitIyAyA vAcya ityucyate / viklitte: dhAtunA taNDulasya nAmnA ca lAbhAdananyatathAhi dhAtUnAM phale vyApAre ca zaktiH, ekapadapratipAdya- labhyastaNDu lAbhedAnvayayogya Azrayo dvitIyArthaH / yorapi parasparamanvayAbhyupagamAt tyAdyarthAnAM sAdhanatAghaTakAnAmadhikaraNAbhAvAdInAM tyAdyarthakatR saMkhyayoriva eka (karmAkhyAtArthavicAH) smin dvayamiti nyAyanAnvayadarzanAcca / tatra phalaM-vivilattisaMyogAdi, tAdU pyeNa pacigamyAdinA'bhidhIyate / vahniH ___ evaM karmAkhyAtasyApi Azrayo'rthaH / iyAMstu vizeSa:pacatItyatrova'jvalanatvena, caitraH pacatItyatrAdhizrayaNAvatA- karmAkhyAte caitreNa pacyate taNDula ityAdau taNDulAbhinnAzraya raNaphUtkArAH tAda pyeNa vyApArAH / pAcakaH pacatItyatra tyAdyarthasaMkhyAyA anvayaH / tRtIyArtha Azraye caitrAbhedasyAprayatnatvena vyApArAH pacinopasthApyante / ratho gacchatItyatra tvayaH, na tu saMkhyAyAH ! caitrastaNDulaM pavatItyAdI karmAkhyAte spandatvena, turago gacchatItyatra prayatnatvena vyApArA gabhi- tyAdyarthAzraye tyAdyarthasaMkhyAyA andhayaH, dvitIyArthAzraye na nA'bhidhIyante / tatra sakalavyApArAnugatasya kasya dharmasyA- saMkhyAyA anvayaH iti saMkhyAtirikte viSaye ubhayavidhabhAvAt bhAve vA tena dharmeNa vyApArANAmapratIteH nAnagataM vAkyAt samAnAkAra eva zAbdabodhaH / yujyate ca kriyAyAH pravRttinimittamiti buddhivizeSaviSayatvopalakSita-dharmaviziSTa prAdhAnyAM 'bhAvapradhAnamAkhyAtam' iti niruktAt / tyAdyantasarvanAmnAmiva, athavA phalajakatAvacchedakatvopalakSitadharma- ghaTitavAkyo bhAvasya kriyAyAH prAdhAnyamiti tadarthAt / viziSTe, ghAtUnAM zaktiH / yena dharmeNa vyApAre viklityAdi- "dhAtvarthaH kevala: zuddho bhAva ityabhidhIyate" iti pariphalaniSThajanyatAnirUpitajanakatA-yathoprajvalanatvarUpadharmeNa bhASayA kriyAyA bhAvapadArthatvAt / kevala: kArakAdyanavahna rUrvajvalanarUpavyApAre viklittejanakateti / tasyA vacchinnaH, zuddhaH dhAtvarthatAvacchedakadharmAnavacchinnaH / ita janakatAyAH samaniyata UrdhvajvalanatvarUpadharmo'vacchedako eva pacantikalpaM puruSA ityAdau pradhAnIbhUtakriyAyAM kalpavyAvartaka ityucyate / prAyeNavaM vyApyatA-vyApakatAdiSu barthasya vizeSaNatvAt vizeSyabhUtakriyAyAM liGgasaMkhyAnvayAsarvatra niyama iti nyAyaparibhASA / ata eva viklitti- yogyatvAt kalpazabdasya 'sAmAnye napuMsakam' iti klIba janakatAvacchedakatayA yo dharmo gRhItastaddharmaviziSTameva tvam, tataH sAdhutvArthamekavacanam / yadi ca kalpabarthasya - paphinAmasyApyate / dhAtvartha vyApAra eva bhAvanotpAdanA prathamAntArthe kartari prAdhAnyona naiyAyikasiddhAntAbhyupa-- kriyA ti vyapadizyate / tatra pradhAnatayA bhAsamAne vyA- gate'nvayo'bhyupeyate tadA vizeSyasya kartuliGgasaMkhyAnvayapAre'dhizrayaNAdau phalasya viklityAderanukUlatvAdinA saMsargeNa yogyatayA kalpAntasya pustvaM tato bahuvacanaM ca syAtatyAdyarthasya-vartamAnakAlasya kataraca tattasaMsargAvacchinnAdheya- AcAryakalpA dvijA itivat pacantikalpAH puruSA ityapi tayA'nvayaH / kartari tyAdya pAttA saMkhyA samavAyAdinA, syAt / tathA pazyamRgo dhAvatItvasmaikavAkyatayA sakala
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyArthaprakAzaH vayAkaraNAbhyupagataprayogavirodhazcApadyata / tyAdyantapadadvaya- taNDulaM pacatItyAdI taNDulAtmakAdhikaraNasyAyavaghaTitavAkyArthe kriyAyAH prAdhAnyaM yadi syAt tadaiva vyapekSA- zithilasaMyogasvarUpAyAM viklitto samavAyaghaTitasAmAnAsvarUpasAmadhye sati ekavAkyatvaM tAdRzaprayogazca sambhavati / dhikaraNTona tadavalIMDhAdheyatvena vA sambandhe nAnvayaH / grAma mRgakatu kaghAvanakriyAyAH mRgodhAvatItyantabhUtavAkyArtha - gacchatItyatra grAmAtmakAdhikaraNasya dhAtvarthaphale saMyoge pradhAnIbhUtAyAH karmatAsaMsargeNa darzanakriyAyAmanvayasambhave. samavAyasambandhAvacchinnAdheyatvena saMsargeNAnvayaH / ghaTa dhAvanarUpakriyAyA dhAtvarthatvAt- dhAtoradhAtuparyudAsAnnAma- jAnAtItyAdI ghaTAtmakAdhikaraNasya dhAtvarthaphale viSayatve saMjJAvirahAnna dvitIyAprasaGgaH / dhAvanakatR mRgasya pradhAnasya svarUpasaMsargAvalIDhAdheyatvena saMsargeNAnvayaH / bahirjuhoti karmatAsaMsargeNa duzikriyAyAmanvaye magapadAda dvitIyA, tilAn juhotItyAdau vahnisaMyogAnukulo vyApAro juhotatsAmAnAdhikaraNyAtyAdInAM sthAne zatRpratyayApattau darzita- teraNaH, vahnardhAtvarthAnta:- pAtAd (dhAtunoktatvAt ) vAkyaprayoga eva durlabhaH syAt / etena mRgo dhAvati taM vahnipadAnna dvitIyA, vahistilAdhirUpAdhikaraNasya dhAtvarthapazyeti tamiti karmAdhyAhAreNa prayoga niruktazatapratyayA- phale vahnisaMyoge samavAyavyAvRttAdheyatAsaMsargeNAnvayaH / pattiparihAraM copapAdayantaH pratyuktAH, vAkyabhedaprasaGgAt / pArthivadravyapratiyogikakaNThasaMyogAnukUlo vyApAro bhujerrthH| evamAzrayatya dvitIyArthatAyAM tattatsaMsargavyAvRttAdheyatvena odanaM bhukate ityAdI dhAtvarthaphale pArthivadravyapratiyogikasambandhena tasya vyutpattivaicitryAt phale'nvo saMsargavizeSa- kaNThasaMyoge odanasvarUpAdhikaraNasya samavAyasaMsargAvaloDhAlAbhasambhavAt / na saMsargavizeSavyAvRttatvamAzraye vizeSaNa- dheyatAsaMsargeNAnvayaH / na ca pArthivadravyasya phalAdhikaraNasya miti saMsargabhedena bhinnatve satyapi na zaktyAnantyam ; zaktatA. dhAtunoktatvAdodanapadAt kathaM dvitIyeti vAcyama, ghAtunA vyAvartakadharmabhedAbhAvAt / / phalasya saMyogasya pratiyogitve vizeSaNatayA adhikaraNasyAbhidhAne'pi phale'dhikaraNasyAghayatayA vizeSaNatvenAnabhidhAnAta odanapadAd dvitiiyopptteH| bhUmAvupavizatItyatra sphiga( adhikaraNatAdheyatvayordvitIyArthatvakhaNDanam ) bhUmyoradhikaraNayoH AdheyatayA vizeSaNatvenAbhidhAnAtadhikaraNatAyA AdheyatAyA vA dvitIyArthatA-pakSastu sphigbhUmipadAbhyAM na dvitIyA sambhavati / evaM dravadravyana yujyate, adhikaraNatAtvAdidharmasya sakalAdhikaraNatA pratiyogikasaMyogaH, tadanukUlavyApArazca siJcaterarthaH / vRttitve satyadhikaraNetarAvRttitvasvarUpasya sakhaNDasya zakyatA phale'dhikaraNasya jalAderAdheyatvAnvayavivakSAyAM jalamabhi( zakti )-vyAvartakatve (zakyatAvacchedakatve) gauravAt; SiJcati ityAdI jalapadAd dvitIyopapattiH / jalAdivyApArakAlaM pacatItyaniSTaprayogaprasaGgAcca, kAlavRttyadhikaraNatA janyatvasya phale vivakSAyAM jalenAbhiSiJcati ropitavRkSanirUpakatvasya viklittAvabhimatatvAt / tattatsaMsargAvalIDhA mityatra jalapadAttRtIyopapattiH, evamanyatrApi dhAtvarthaphale saMyogavizeSAvacchinnAdheyatvena saMgargeNa AzrayatvasyAnvayaH dhikaraNatvAdeH tattaddhAtusAkAGkSadvitIyAzakyatve zaktyAnantyamiti / adhikaraNasya AzrayarUpasya dvitIyArthatve tu sudhIbhirUhanIyaH / adhikaraNatvaM jAtivat svarUpeNaiva dvitIyApravRttinimittaM, taccAkhaNDopAdhirgaganAbhAvasvarUpo'tirikto vetyanyadetat / (kartR karmaNorarthe vizeSaH) adhikaraNasya saMsargavizeSalAbho vyatpattivaiciyoNeti ukta- evaM kata karmaNorAzrayatvenArthenAvizeSe'pi dhAtvarthavyAmiti na zaktyAnantyamiti / pArasyAzrayaH katI, tAdRzaphalasyAzrayaH karmeti vizeSaH sambha
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAdyartha prakAze 34 vati / nanvevaM gamyarthasya spandasya Azrayatvena katu tvamitra, tAdRzasya saMyogasyAzrayatvena karmatvamapi caitrasya syAt, tathA ca caitro gamikarmeti vyavahAraH, caitrazcatraM gacchati, svaH svaM gacchati iti dvitIyApattizca syAt iti cenna, katR saMjJayA karmasaMjJAyA bAdhAt karmavyavahArAprasakteH karmasaMjJAyA eva dvitIyAprayojakatvAt karmasaMjJAyA virahe dvitIyAyA aprasaktezca / na ca kartR saMjJayA karmasaMjJAyAH parIbhUtAyAH kathaM bAdha iti vAcyam prAdhAnyAt, pradhAnakAryaM sarvato balavaditi nyAyAt / prAdhAnyaM cAsya pradhAnIbhUnadhAttrArthAzrayatvAt, kArakacakraprayoktRtvAccAtirohitam / ato hi karmagatasya phalasya pradhAnIbhUtadhAtvarthatvena vivakSAyAM tadAzrayatvena karmaNaH katu tvameva yathA pacyate taNDulaH svayameveti / evamapAdAnatvasya vibhAgAdeH dhAtunA pradhAnyena bodhane'pAdA nasya kartRtvameva, girirasaratItyAdi yathA / evaM sampradAnakaraNAdhikaraNAnAmapi kartRtvamAkalanIyam - ato vivakSAtaH kArakANi bhavantIti padavAkya pramANajJAnAM pravAda iti viziSya tattatprakaraNasUtreSu vistareNa spaSTIkariSyate // vaiyAkaraNamatam / iti ( atha nyAyamatena dvitIyArthavicAraH ) tArkikAstu Azrayo na dvitIyAvAcyaH, AzrayatAtvaviziSTAzrayatvasya dvitIyAvAcyatAvacchedakatve -- vAcyatAvyAvarttakadharmatve - gauravAt tena dharmeNa vAcyatvAsambhavAt / ayamAzrayo'yamAzraya ityanubhavasAkSikaM zAbdikAbhimatamAzrayatvaM jAtirakhaNDopAdhirvA gaganAbhAvAdivaditi na mantavyam iti svArthAndhatArkika vAcATAnAmabhimAnaH iti cenna jAtyakhaNDopAdhyoH svarUpato bhAnasvIkAre'pi bAdhakavirahe'khaNDopAdheH svarUpato bhAnamabhyupeyam; anyathA pRthivyAdicatuSTayAnyatamatvasvarUpasyAkhaNDopArthaH dravyArambhakatAyAM vyAvartakatvasaMbhave guruNaH sparzavattvasya anavacchedakatvam ( avyAvartakatvamaniyantRtvamiti yAvat ) syAt / svIkriyate ca sakalatAntrika stattvam / yadyanyatamatvasya pRthivyAdibhinnapratiyogighaTitasya bhedasya nAkhaNDatvaM tadA gaganAdipratiyogighaTitasya gaganAbhAvAdeH, tathAbhUtasyAzrayatvAderapi nAkhaNDopAdhitA, tulyatvAt / kiJciddharmAnavalIDhaviSayatayA ( yatkiJciddharmAvyAvRttadharmAniyantrita - viSayatayA ) gaganA bhAvAderapratyayAt / gaganAbhAva iti pratItau gaganapratiyo gikasya dravyAdiSaTkAnyo yAbhAvasya viSayatvAt / na cAtiriktamevAzrayatvam - dvitIyApravRttinimittamiti vAcyam, zabdapravRttinimittAnurodhena atirikta vastukalpanAyA anyAyyatvAt / anyathA samAsapravRttivAdinA khapuSpa -- zazazRGgAdizabdapravRttinimittatayA'tirikta vastu kalpanAprasaGgaH / atha puSpAdikamatiriktaM prasiddhameveticet; tahi atiriktadvitIyAzakyatvakalpanAkhapuSpAdisadRzasyAtiriktavastunaH pekSayA khapuSpaM pazyetyAdau karmatvena klRptasya khapuSpasya lAghavAt dvitIyArthatvaM syAt / athAdhikaraNatAdheyatvayorAtirekyaM nyAyacintAmaNidhidItikArairyuktyA siddhAntitamiti khapuSpe na kApi tAdRzI yuktiriti cet, tatrApi tayorAtiraMkyaM dIdhitikArairaGgIkRtam, anyathA 'adhikaraNatA' ityAkArakapratItyanupapatteH prakAratvAnirUpitavizeSyatAyAH, prakAraM vinA prakAratAyAzcAsiddha eH, darzitapratItAvadhikaraNatvaM vinA'nyasya prakAratvAyogAt agatyA adhikaraNatatvaviziSTasya dvitIyApravRttinimittatvamiti cet, lAghavAdadhikarapatAtvasyaiva dvitIyApravRttinimittatvAdgatisambhavAt / nacAdhikaraNatAnAM tattatsambandhAvalIDhAnAM dvitIyArthatve zaktyAnantyam - adhikaratAsAmAnyasya tathAtve kAlaM pacatIti prayogaprasaGga iti prAgeva pratyapAdIti vAcyam, adhikaraNatAsAmAnyasyaiva dvitIyAnanart / adhikaraNatAyAH svanirUpitatattatsambandhAvalIDhAdheyatva saMsargeNa phale'nvayopagamAt kAlikavizeSaNatA sambandhAvalIDhAdhe yatvasya viklittisambandhatvAnabhyupagamAt / na ca taNDa ulaM pacatItyatra taNDa - lAdhikaraNatAyAH svanirUpitatvena taNDulasAmAnAdhikaraNyavyAvRttAdheyatvena sambandhena phale viklittAvanvayena sambandhasya
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyArthaprakAzaH 35 -namur.-- wmnirmirmirmire svanirUpitvavizeSaNaM gauravamAvahati, Azrayasya tAdRzAdhe- pAke'nvayaH, tathA ca jalAnyakarmatvaM pAke pratIyate iti nAnuyatvasambandhanAnvaye, svanirUpitatvApravezAnna sambandhagaurava- papattiriti vAcyama, prakRtyarthAbhAvasya pratyayArthe pratyayArthAmityAzrayasyaiva dvitIyArthatvaM yuktamiti vAcyam , sambandha- bhAvasya prakRtyarthe cAnvayasyAvyutpannatvAt mASataNDulobhayaM gauravasyAkiJcitkaratvAt vAcyatAvacchedakagauravasya lakSaNA- pacatyapi taNDulaM na pacatIti prayogApattezca; taNDulAnyajJAne hetutAgauravApAdakatvAt / dvitIyAzakyAdhikaraNa- karmakatvasya mASakarmakapA ke sattvAt / / sambandhIti lakSaNAjJAnasya adhikaraNatAtvaviziSTAdhikaraNa atha dvitIyAyA nirarthakatvaM na yujyate-tathA hi karmatvAvalIDhAdhikaraNaniSThaviSayatAnirUpitasambandhaviSayatAkatvena tAsaMsargakazAbdabodhe dvitIyAsamabhivyAhAro na hetuH; hetutvaM vAcyam tadapekSayA-dvitIyAzakyAdhikaraNatAsamba "devAkarNaya saMgrAme cApanAsAditA: zarAH / ndhIti jJAnasyAdhikaraNatAtvAvaloDhAdhikaraNatAviSayatAnirU zararizirastena bhUmi myA bhavAnapi" / pitasambandhaviSayatAkatvena hetutvaM laghubhUtam iti sambhavati ladhI, gurau ( dharme ) na zakyatAvacchedakatvaM manyante ityAdI cApakata kAsAdanakarmaNAM zarANAM karmatAsaMsatAntrikA: / rgeNAkarNa ne'nvayabodhasya vinA dvitIyA darzanAt / na cAtra vAkyArthasya karmatayA'nvaye'pi, zabdAntarArthAvizepitanAmArthasya karmatAsaMsargeNAnvayabodhe dvitIyAsamabhivyAhAro hetuH prakRte (dvitIyAyA nirarthakatvAkSepaH) AsAditazabdArthavizeSitAnA zaraNAmAkarNane karma tayA'nvananvAzrayasyAdhikaraNatAyA vA Adheyatvasambandhena phale- ye'pi na vyabhicAra iti vAcyam, nIlaM ghaTaM pazyatyAdI 'nvayopagame, nAmArthasya Adheyatvena karmatAkhyasambandhana dhAtva- nIlapadArthavizeSitasya ghaTasya karmatayA darzane'nvayabodhAdanvathaMphale'nvayo'stu tatra dvitIyAsamabhivyAhArastantramityevAstu yavyabhicArasya satvAt-iti dvitIyAyA Azrayo'rtho'GkIkimadhikaraNasyAdhikaraNatAyA vA dvitIyArthatvakalpanayA / kAryaH / tena vAkyArthasya kamatAsaMsargeNAnvayabodhe dvitIyApratyuta dvitIyAntatyAdyantavAkyAkAMkSAjJAnaghaTitazAbdabodhasA- rthastha na vizeSyatayA na vA prakAratayA bhAnamiti dvitIyAmayAM dvitIyAjanyAyA AzrayopasthiteH pravezena gaurava- jJAnasya tajjatyopasthitervA na vyabhicAra iti jalaM na mAdhIyate; ityanayA rItyA sarvAM vibhktinirthikv| na ca pacatItyatra jalAzrayAbhAvaH pAke pratIyate, vRttyaniyAmakataNDalaM pacati na jalamityAdI jalakarmakapAkasyAprasiddha sambandhasya pratiyogitAyA avyAvartakatve bIjAbhAvAditi tatkarmakapAkAmAvo na pratyetu zakyate kintu pAke jalakarmaka- cenna yato vRtyaniyAmakasambandho na pratiyogimattAbuddhijanaka: tvAbhAvaH, tatra dvitIyAyA nirthakatve karmaNo'nupasthiteH na gaganAdisaMyogasya mUtta satve'pi mUtta gaganAdimat, gaganAdi jalakarmakAbhAvapratItiH sambhavatIti vAcyam, tatra kamavA bhUta vacceti pratItyanudayAt / tathA ca pratiyogitAyA khyAdheyatvasambandhenAvalIDhapratiyogitAkasya jalAbhAvasyaiva pAke buddhayajanakatvena vyadhikaraNasambandhatulyo vRttyaniyAmakasambandha pratIte: Adheyatvasambandhasya vatyaniyAmakatayA pratiyogitvA- iti vyadhikaraNasa. bandhAvaDIDhapratiyogitAkasyeva vRtcaniyAmaka vyAvartakatve (pratiyogitAnavacchedakatve) tu Azrayasya sambandhavyAvRttapratiyogitAkasyApyabhAvasya kevalAnvayitvameva / dvitoyArthatAvAde'pi tatsambandhAvalIDhapratiyogitAkAbhAvA- vRttyaniyAmakasambandhasya prakRtyarthAbhAvapratiyogitvAvyAvartaprasiddha jlkrmktvaabhaavprtiitynupptteH| na cAzrayasya katve bI miti natrA tatsambandhAvalIDhapratyArthAbhAvo na dvitIyArthatve jalaM na pacatItyatra jalabhedasya Azraye, tasya- bodhyata iti / yadi bodhyeta tadA vRttyaniyAmakasambandhena
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdyarthaprakAze pratiyogitAsambandhini, yathA-mUrte na gaganAdi, gaganAdau vA timAnekazcaitra iti shaabdbodhH| tattadvyaktitvadharmAvalIna mUrtamityAdiprayogastathA taNDulaM pacatyapi na taNDulaM paca- DhapratiyogitAyA bhedasamvandhopagamAt-mallo mallaM gacchati tIti prayogaH syAt / na caivaM dvitIyAyA nirarthakatve'pi ityAdau nAnvayabodhAnupapattiH / anyathA mallatvAvalIDhapratijalaM na pacati taNDulaM na pacatItyAdAvanvayabodhAnupapattistada- yogitAkabhedasamAnAdhikaraNAyA mallagamana kriyAyA aprasiddha vasthaiveti vAcyam, AzrayasyAdhikaraNatAyA vA dvitIyA- zAbdadhiyo'nudayaH syAt / na ca zabdArthe bhede 'nvayitArthatvavAde dvitIyAyA nirarthakatvavAde ca sarvapakSe'nupapatta: vyAvartakadharmavyAvRttapratiyogitaiva sambandhI vyutpanna iti Adheyatvasya dvitIyArthatvaM yujyate iti cet, evamevaitat / vAcyam, nArthabhede eva tathA vyutpattaH / yadvA bhede nAmArthaH __ ata eva parasamavetadhAtvarthaphalazAlitvaM karmatvamiti AdheyatvasambandhenAnveti, bhedaH pratiyogitAvyAvakitAtAntrikA vadanti / teSAmayamAzayaH dvitIyAkAGkSAprayoja- sambandhena vyApAre'nveti / darzitasthale gamyamallavRttibhekatAvyAvartakadharmavattvaM sakarmakatvam / tAdRzo dharmo nA- dasya gantRmallavRttigamane pratiyogitAvyAvata katAyAH nAvidhaH, pacigamyAdInAmadhikaraNAvizeSita-phalavyApAro- sattvAd, gantRbhedasya gamane sattvAt-nAnupapattiriti / bhayavAcakatvam, tathA zabdAyatyAdaradhikaraNavizeSitaphalavAca. nanu bhedAMze dvitIyAzaktikalpanA'prAmANikI, bhedAnukatvAnna dvitIyAkAGkSA, ramatyAdeH dvitIyArthabhedAnvayogyA bhavasya vivAdagrastatvAt, katR saMjJayA karmasaMjJAyA bAdhAt rthakatvavirahAnna dvitIyAkAGkSA, yatIprabhRtInAM vyApAramAtra caitraH caitraM gacchatIti prayogaprasaktyabhAvAditi cenna, viSedhavAcakatvAt phalAvAcakatvAt na dvitIyAkAGkSA, zIla sthA- pratItyanyathAnupapattarAkhyAtavAde pramANatayA ziromaNikRto''sAmadhipUrvakatvaM tathA vasastu upAnvaghyAGanyatamapUrvakatvam ktatvAta / tathA hi khago bhUmi gacchati na tu svamiti sarvatathA adhikaraNavizeSitaphalavAcakAnAM dvitIyArthabhedAnvayA- janInaH prayogaH, tatra bhamikarmakagamanakatatvaM, svakarmakagamanayogyArthakAnAM ramatyAdInAM phalAvAcakAnAM yatyAdInAM ca, kartRtvAbhAvazcetyumayam, athavA svakarmakatvAbhAvavato bhUmikAlabhAvadezAdhvavAcakazabdottaradvitIyAbhinnadvitIyAnirAkA karmakaganasya katR tvaM khagai pratIyate / tatra svapadottaradvitIyA kSatvarUpAkarmakatvena vyavahriyamANAnAM NigantatvaM, tathA; yadi AdheyatvamAtramarthamabhidhatte, tadA gamiphale saMyoge svAna tu zAbdikoktaM sakarmakatvam adhizIDAdAvakarmakaNi dheyatvasya sattvAnna tasya niSedhaH, na vA svAdheyasaMyogagante cAvyApteH / janakatvasya sattvAttasya niSedhaH, na vA svAdheyasaMyogajanaka gamanakatRtvasya khage sattvAttasya niSedho nayA bodhayitu ( bhedo'pi dvitIyArthaH) zakya iti niSedhapratItyanupapattiH / bhedasya dvitIyArthatve tu svapadArthavihagavRttibhedasya pratiyogitAvyAvartakatAyA vihagatatra dhAtvarthaphalasya dhAtunA lAbhAt parasamavetatvaM dvitI- kata kaMgamane virahAt tasya niSedho naJA bodhayituM zakyate yaarthH| tatrApi paratvaM bhedaH, samavetatvamAdheyatvaM khaNDazo iti niSedhapratItirupapadyate / evaM rUpaM na gacchatItyAdI dvitiiyaarthH| tatra nAmArthaH Adheyatve nirUpitatvasaMsargeNa, rUpavattitvAbhAva eva gabhiphale saMyoge nA bodhyate, rUpabhede ca tattadvyaktitvadharmAvalIDhapratiyogitAsambandhenAnveti / samavetasaMyogasyAprasiddha rUpakarmakagamanakartRtvAbhAvasya bodhaAdheyatvaM phale svarUpeNa bhedo vyApAre sAmAnAdhikaraNye yitumazakyatvAt / na ca gamyAdisamabhivyAhRtadvitIyAyA nAnveti / evaM grAmaM gacchati-caitra ityAdI ekagrAmavRtti- samavAyAdisaMsarganiyaMtritAdheyatvasya yadi zakyatvaM tadA saMyogAnukUlAyA, ekanAmabhinnavRttazca kriyAyA anukUlaka- zaktyAnantyam, jAtimabhAvaM vA na gacchatItyAdI niSedhapratI
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 37 -rmwarmirmirmirmirrrrrrrrrrrrrammmmmwr.mom..mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmr.meremorror dvittIyArthaprakAzaH tyasaMbhavazca, jAtinirUpitasyAbhAvanirUpitasya ca samavA. dezasya prAcIpadapratipAdyatvAnnAnupapattiH / evaM zakuniH yasaGkacitAdheyatvasyAprasiddhariti vAcyama, AdheyatAtvenA- khaM gacchatItyatra khapadena vAyumaNDalasya pratipAdanAnnAnupapattiH / dheyatAsAmAnyasyaiva dvitIyArthatvena zaktyAnantyavirahAt / eva prayAktapura nA evaM prayoktapuruSAdhiSThitadezAvadhikagamanakata dezasasavetaparagamyAdisabhabhivyAhArAttu samavAyavyAvRttAdheyatvIyasvarUpa- tvanirUpitAparatvasya samAnAdhikaraNaH saMyoga: AGa vajisambandhena phale saMyogAdAvAdheyatvasyAnvayopapagamAta / dazita- tasya gameH phalamiti, tena prayAgAtkAzImAgacchati indraprasthaM prayoge jAtinirUpitasyAbhAvanirUpitasya cAdheyatvasya sama gacchatIti prayogaH, prayAgAd indraprasthamAgacchati kAzIM gacchavAyavyAvRttAdheyatvIyasvarUpasaMsargAvalIDhapratiyogitAkamabhAvaM tIti na prayogaH pATaliputrasthitAnAm / saMyoge bodhayatA naJA niSedhapratItisambhabAcca / kAlika- nanu bhedasya dvitIyArthatAbhyupagamena 'vihago bhUmi gacchati svarUpasambandhAvalIDhAdheyatvIyasvarUpasaMsargasya dvitIyAvAcyA- na tu svam' iti evaM prabhRtau niSeghapratItyupapAdane'pi caitro dheyatAyA ananvayAprayojakatvAt-kAlaM pacatItyAdayo na grAma gacchati nanu manuSyamityAdI niSedhapratItirnopapadyate prayogAH / ata eva kAlikavizeSaNatAdighaTitavyApakatvArtha gamyarthasaMyoge caitrAtmakamanuSyasamavetatvasya vyApAre ca kAlAdhvabhAvetyAdi (2 / 2133) pRthaganuzAsanamityAdi tatrava manuSyAntaravRttibhedasya pratiyogitAvyAvartakatAyAH satvAt vyAkhyAsyate / evaM svAvayavavyAvAdhikaraNatAnirUpitatva- dvitIyArthayorAdheyatvabhedayoniSedhasya tatra bodhayitumazakyatvAt saMsargeNa prakRtyarthasya dvitIyArthAdheyatvena gamyAdiphalasaMyo- caitro manuSyaM gacchatIti prayogApatizca / na ca tattanmanuSyagAdyanvayayogye'nvayo vaktavyaH / svapadaM paricAyakam, avayavaH niSThAnyonyAbhAvapratiyogitAvyAvartakaM tattanmanuSyavRttisaMyogasamavAyI, tena gaganaM, dizaM, kAlaM, kSetranaM gacchatIti janakatvaviziSTaM yAvat, tAvadabhAvakUTa eva nabhA pratiprayogo'nupapanna iti vAcyam, iSTatvAt / paramANumanasomithaH pAdyate, tathA ca caitrAtmakamanuSyavRttisaMyogajanakatvaviziSTa saMyogasattAyAmapi gaganaghaTayoriva gamyagantabhAvAnabhyupa yat caitrAtmakamanuSyavRttibhedapratiyogitAvyAvartakatvaM caitragamAt / gaganaM na gacchatItyAdau gaganapadaM darzitasambandhA karmakAnyadIyagamane'sti tadabhAvasya nasA bodhanAt manubalIdapratiyogitAkAkAzAbhAvaparaM tAdRzAbhAvasya svarUpa dhyAntarakarmakacaitrakakagamane yatkiJcinmanuSyavRttisaMyoga janakatvaviziSTasya yatkiJcinmanuSyaniSThabhedapratiyogitAsaMsargeNa dvitIyAdheiyatvejvaya iti / vyAvartakatvasya virahe'pi caitro manuSyaM na gacchatIti na yadi ca vRkSAdau saMyogo dhApyavRttinaMtu tadadhikaraNatA prayogaH, tAdRzatAvadabhAvakUTasya tAdRzacaitragamane'sattvAditi tadA dvitIyArthAdheyatvasya svanirUpakaprakRtyarthAtmakAdhikaraNA- vAcyam; bhedasyaiva dvitIyArthatayA tAvadvayAvartakatvasyAnavayavaniSThavyAvartakatAnirUpitavyAvasyatAsamAnAdhikaraNena sama pasthityA tadabhAvajJAnAsambhavAt, tAvadabhAvakUTasya yugasahanAmAvalIsAdheyatvIyasvarUpasaMsargeNa gamiphale saMyoge tyajiphale neNApi grahItumazakyatvAt / tasmAd dvitIyAyA bhedArthavibhAge cAnvayaH / tena gaganadikkAlAdikaMgacchati tyajatIti katve'pi niSedhaprayogopapattirna sambhavatIti cenna; yatazcaitro na prayogaH; darzitasaMsargeNa dvitIyAvAcyAdheyatvasya saMyoge grAmaM gacchati na tu manuSyamityAdau svasamavetasaMyogajanakatvavibhAge ca bAdhAt / gaganAdikaM na gacchati na tyajatIti svapravRttibhedapratiyogitAvyAvartakatvobhayasambandhAvalIDhaprativetyAdau dvitIyArthAdheyatvasya darzitasaMsargAvalIDhapratiyogitA- yogitAko manuSyasAmAnyAbhAvo gamane najA bodhyate saMyogena ko'bhAvaH saMyoge vibhAge cAnvetIti ttpryogoppttiH| ghaTo nAstItyatra tRtIyAntasaMyogapadamiva dvitIyA pratiyoprAcI gacchatItyAdI digupAdhimataH udayagirisaMnihita- gitAvyAvartakasaMsargAnuvAdakatayopayujyate ato na kApyanupa
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAtharthaprakAze pttiH| na ca darzitasaMsagA~bhayasya vRtyaniyAmakatvAt kathaM na ca zitobhayasambandhasya karmatvAtmakatvAt karmapratiyogitAvyAvartakatvaM vRtyaniyAmakasambandhavyAvRttapratiyo- tAsaMsargeNa nAmArthaprakArakazAbde dvitIyAntapadajanyopasthitegitAkAbhAvAprasiddha riti vAcyama, yataH sa eva vRtyaniyA- yabhicAraH "devAkarNaya saMgrAme cApenAsAditAH zarAH" makaH svavyAvRttapratiyogitAkatvenAbhAvasya jagavRttitva ityAdau prAgaiva darzita iti kathamIdRzaH kAryakAraNabhAva iti (kevalAnvayitva)-prayojako yaH sambandhaH, pratiyogidai- vAcyam, AsAdanakarmatvavizeSitazarANAM vAkyArthatvavirahAt ziSTyabuddhi na janayati, yathA gaganAdisaMyogo gaganAdiva- vyabhicArAprasakteH / kRdantataddhitAntasamAsAnAM vAkyAnAM ziSTyabuddhi na janayati, tadavalIDhapratiyogitAkobhAvo nAmasaMjJAvidhAnAt vAkyArthasyApi teSAmarthasya nAmArthatvajagadvRttiH (kevlaanvyii)| prakRte dazitasaMsargobhayasya makSatameveti karmatAsaMsargeNa kRdantAdivAkyArthaprakArikA gamane manuSyAtmakapratiyogivaiziSTyabuddhijanakatvAt na tad- zAbdadhIH nAmArthaprakArikaiveti pAcakamAnaya, dAkSi bhojaya, yAvRttapratiyogitAko'bhAvI jagavRttiriti svAvalIDhapratiyo- sveSTatIrthaGkaraM pUjayetyAdI na dvitIyAntapadajanyopasthitegitAkAbhAvasya kevalAnvayitvaprayojakatvasvarUpasya vRtyani- ranvayavyabhicAraH / evaM khago bhUmi gacchati na tu svamitya yAmakasambandhapratiyogitAtvA'vyAvartakatvavIjasya darzitobhaya- trApi darzitobhayasaMsargAtmakakarmatAsaMsargeNa bhUmiprakArikAyA sambandha virahAt nAnupapattiriti / tathAvidhasaMsargAvalIDhapratiyogitAkasvAbhAvapra kArikAyAH eva na caivamadhikaraNaM dvitIyArtho'stu tasyaiva darzitobhaya- zAbdadhiyaH samabhyupagamaH, vRtyaniyAmakasaMsargasya pratiyogisambandhAvalIDhapratiyogitAko'bhAvaH prakRte pratIyateti vAcyam tAvyAvartakatAyAH tarka vidaivAbhyupagamAditi cenna, vRttyaniadhikaraNasya dvitIyArthatve vAcyatAvyAvartakavizeSaNAMze gaura- yAkasaMsargasya pratiyogitAvyAvartakatve'pi dvitIyAyAH sArthavasya darzitatvAt / na caivaM dazitasthale saMsargAnuvAdakatayA katAyA avazyAmyupeyatvAt, caitrI grAma gacchati na tu manuSya sAdhutve dvitIyA sarvatra sAdhutvArthevAstu kimAdheyatvAdI mityAdau kvacitsAdhutvArthatve'pi sarvatra sAdhutvArthamAtratayA tasyAH zaktikalpanena; grAmaM gacchatItyatra zitobhaya dvitIyAyAH karma tvAdyanarthakatve mAnAbhAvAt / na ca sambandhena gamyarthe vyApAre nAmArthasya grAmasya anvayaH tAda karmatvAdyarthakatve'pi mAnAbhAvAta dvitIyAyA nirarthakatvamiti zasasagaNa nAmArthaprakArakazAbdabodhe dvitIyAntaprAtipadika- vAcyama. dvitIyA na karmatvavAciketi jJAne'pi grAma gacchajanyA padArthopasthiti: gamyAdidhAtujanyA vyApAropasthitizca tItyatra karmatAsaMsargeNa grAmasya gamane'nvayaprasarate:, grAmIyaM kAraNam tena grAmo-grAmAda-grAmeNa gacchatItyAdauna tathA- na karmatvamiti bAdhajJAne'pi karmatAsaMsargeNa grAmastha gamane zAbdadhI: grAmopasthitedvitIyAntapadAjanyatvAt / na vA 'nvayabodhaprasaGgAcca tathAvidhabAdhasya karmatAsaMsargakagrAmAnvasvArI kalakSaNAya stArkikaiH svIkAre'pi ghaTapadena lakSa- yabuddhAvavirodhitvAt / evaM gamanaM na grAmakarmatAkamiti NayA spandopasthitAvapi grAmo ghaTa ityAdI tathA zAbdadhI bAdhakAle'pi sati tAtparSe karmatAsaMsargeNa grAmasyAnvabodhaH spandopasthiterdhAtujanyatvavirahAta / evaM sarvanaiva svavatti- syAt / tatsaMsargAbhAvavattAjJAnasya tatsaMrgakabuddhAvaviro phalasamvandhitatva-svavRttibhedapratiyogitAvyAvartakatvobhayasaMsa dhitvAt / kiM ca dvitIyAyA nirarthakatve-sAdhutvamAnArthakatvegeMNa mAmArthaprakArakazAbdabodhe dvitIyAntapadajanyopasthiteH karma gacchatIti prayogaH prasajyeta. karmaNaH karmatAsaMsargesAmAnyato hetutvam : dhAtatujanyopasthitistu vizeSataH kAraNama NAnvayabodhe niSpratyUhatvAt / sArthakatve tu na tathA prayogaH tena spandijanyopasthiterahetutvena grAma spandate ityAdauna tathA sambhavati, karmatyatra dvitIyAyA nirAkAGkSatvAt / zAbdi.zAndabodhaH / kamate karmaNo dvitIyArthatvAta karmakarmetyabhedAnvayabodhona
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 dvitIyArthaprakAzaH bhavati uddezyatAvyAvartaka-vidheyatAvyAvartakadharmayorbhedasya manuSyavRttibhedasya pratiyogitAtyAvartakatva--(pratiyogitAtathAnvayabodhe tantrasya virahAnna tathAnvayabodhaH / vacchedakatva)- saMsargeNAvacchinnayA - manuSyAntaravartibhedastha ____ nyAyamate tu dvitIyAthA AdheyatvamarthaH, nirUpakatA- tAdRzasaMyogajanakatvasaMsargeNAvacchinnayA-vizeSaNatayA caitrasaMsargeNa karmapadArtha AdheyatAvAn, tathA ca karmeti dvitI- kata ke vyApAre sattvAttadubhayasambandhAvacchinnavizeSaNatAyAntaprayoge dvitIyAdheiyatvasyoddezyatve karmapadArthasyAdheya- sambandhAvacchinnapratiyogitAkasya manuSyavRttibhedasAmAnyAtAvataH tathAvidheyatA na sambhavati, abhedAtiriktasambandhe- bhAvasya tathAvidhagamyarthanyApAre nirAbAdhatvAttatrApi tatpratI. noddezyavidheyabhAvena prakRtipratyayArthayoranvaye prakRtyarthatAvyA. tyupapattiH / bhUvRttibhedAya grAmavRttibhedasya ca darzitavizevartakapratyayArthayoranyonyAbhAvasya tantratvAt, karma gacchatIti SaNatayA khagakatR ke caitrakata ke ca gamane sattvAt tatpratIna prayoga: adhikaraNAzrayapadayonirUpakatAsambandhenAdheyatAva- tyuppttiH| vizeSaNatA tu tattadadhikaraNasvarUpA atiriktA darthakatvAt / adhikaraNapadasyAdhikaraNatAvadarthakatve tu AzrayaM vA'stu ubhayathaiva tasyA vRttiniyAmakatvameva / zrayantItivat adhikaraNamAzrayaM vA gacchatIti sAdhureva / nanu bhavatu dvitIyAyA AdhetvamarthaH, khago bhuvaM gacchati (atha mATTamatam ) na tu svamityAdau niSedhapratItyanurodhena bhedo'pyarthaH syAt / atha yanmate vRttyaniyAmakaH sambandhaH pratiyogitAvyAvata ko mImAMsakaiH karma vamakhaNDa eva padArthaH kArakatvena svIbhavati 'gaganaM na pArimANDalyAt' iti vAkyaprAmANyAttatpra. kriyate / teSAmayamabhiprAya:-'bhAvapradhAnamAkhyAtam' iti nirutItyanurodhAcca; tanmate khago bhuvamityAdau darzitasthale, ktoktayAskavacane bhAvapadasya bhAvanAparaparyAyakRtiparatayA grAma macchati na tu manuSyamityAdI ca kathaM niSedhapratItiH, bhAvanAvizeSyaka eva bodha AkhyAtasamabhivyAhAre umeyate / pratIyogitAvyAvartakatvasaMsargasya vRttyaniyAmakatayA tatsaMsargA- tathA ca pacet, na paceccatraH; caitraH zuklaM taNDulaM kASThaH valIDhapratiyogitAkasya svavRttibhedAbhAvasyAprasiddha yA khaga- sthAlyo pacati, na pacati, ityAdau sarvatrava liGarthakatR kagamane tatpratIterasaMbhavAt / evaM manuSyavRttibhedaprati- (vidhyartha)-pravartanAyAH svajJAnajanmeSTasAdhanatvAdyanumitiyogitAvyAvarta kobhayasaMsargasya vRtyaniyAmakatayA tatsambandhA. janyatvasvarUpaprayojyatvasaMsargeNa AdheyatvasvarUpasvakata tva valIr3hapratiyogitAkamanuSyasAmAnyAbhAvAprasida yA caitrakata ka saMsargeNa, prathamAntArthacaitrAdeH viSayatAviziSTAnukUlatvasaMsagamane tatpratIterasambhavAditi cenna, tanmate dvitIyArtha- geMNa karaNatvena vA yAgAdeH svasAdhyatRptyAdiphaloddezyakatvabhedasya svasabhAnAdhikaraNaphalasambandhitatva- pratiyogitA- rUpeNa AkhyAtAyaMkRtoM; natra samabhivyAhArasthale ca libarthavacchedakatvobhayasambandhena vyApAra evAnvayaH / tathA ca nivartanAyAH svajJAnajanyeSTasAdhanatvAdyanumitiprayojyatvena khago bhuvaM gacchati na svamityAdau svavRttibhedasya svasamAnA- saMsargeNa tasyAmeva, prathamAntArthacaitrasya svakartR katvena dvitIdhikaraNasaMyogajanakatvasambandhenAvacchinnayA vizeSaNatayA khaga- yAntArtha taNDulakarmatvasya zuklakamanvasya ca svanirUpakapAkakata ke gamyarthavyApAre satve'pi pratiyogitAvyAvartakatva- viSayakatvasaM paNa, tasyAmeva trasyAdheyatayA, nArthasamabhisambandhAvalIDhayA vizeSaNatayA'satvAt / tAdRzobhaya- vyAhAre naarthAbhAve tasya pratiyogitayA tasyAmeva taNDulasaMsargAvacchinna-vizeSaNatAsaMsargAvacchinnapratiyogitAkasya sva- karmatvAdInAM ca pratiyogitayA'bhAve tasya svAzrayapAkaviSayavRttibhedAbhAvasya gamyathavyApAre nirAbAdhatvAttatpratItya- katvena tasyAmevAnvayaH / karmAkhyAtasthale'pi yathAkhyAtasya papatteH / caitro grAmaM gacchati na tu manuSyamityatra caitrAtmaka- kari lakSaNA (kakhyiAtasthale) tathaiva karmaNyapIti bhAvanA
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 syArthaprakAze tatra pratIyata eva / tasyAmeva taNDulAdeH svakarmatAnirUpa kapAkaviSayatvasaMsargeNa, caitrakatu katvasya cAnvaya iti sarva trAkhyAtArthasyaiva vizeSyatayA bhAnam / tathA ca bhAvanAvizeSya kAnvayabodhaM prati AkhyAtajanyopasthititvenaikameva kAraNatvam tAdRzI vyutpattirapTokaiveti na nyAyamatavadgauravaM kintu mahalAghavam / dhAtvarthasyApi bhAvanAyAmevAnvayAd bhAvanAnvitatvasyaiva tanmate kArakatvAt " guNAnAJca parAtvAt parasparamasambandhaH samatvAtsyAt" iti nyAyena kArakANAmapi parasparamatvayAyogyatvena bhAvanAyAmanvayasyaivIcityam / nanu tanmate phalavyApArobhayavA citvasyaiva saka dhAtutvAt tadAzrayasyaiva karmakArakAnvayayogyatvAt prakRte bhAvanAmAtravAcakasyAkhyAtasya sakarmatvAbhAvAt, tatra kathaM karmakArakasyAnvaya iti cenmaivam; tiGpratyayaH (AkhyAtam ) tAvadutpattyanukUlavyApAre utpattivya pArayorvA'rthayorvartate ; ekapadArthayoratvayabodhArthamanukUlatvasya saMsargavidhayaiva lAbhasaMbhavAt / ata evotpattiparicchinna vyApAravAcinaH karotyAdayaH ( pacatItyAdau pArka karoti - pAkamutpAdayatItyAdirUpeNa vivaraNadarzanAt ) AkhyAtaM vivRNvate / tathA vitriyamANe AkhyAtArtha utpattau tadekadezIbhUtAyAm AdhArAdheyabhAvenAnvitaH pAko dhAtvarNa eva karma / ata eva vivaraNavAkye ( pAkaM karotItyatra ) pAkapadAt karmatvAnuvAdikA dvitIyA dRzyate / yatra caudanaM pacatItyatrAkhyAtArthIbhUtAyAmutpattI anvayayogyamodanAdivRttitvaM ( karmatvaM ) dvitIyayopAttaM, tatra nAmnAmarthaM evaM karma ; dhAtvarthasya ( pAkasya ) tatra karaNatvenaudanotpattAvanvayaH / pAkenodanaM bhAvayatIti vivaraNaM tAdRzavAkyasya bodhyam / AkhyAtasya phalavyApArobhayavAcakatvAdeva, nityAgnihotrasya - phalAjanakatve'pi agnihotraM juhotItyAdI yatra phalAntaraM na bhAvanAnvayayogyaM tatra nityatayA prAptakartavyatAko juhotidhAtvartha eva bhAbyatathA karma / ata eva juhotisamAnAdhikaraNe karmanAmadheye'gnihotrapade dvitIyA; yathA nIlaM ghaTamAnayetyAdo ghaTavizeSaNe nIlapade sA / tathA cAgnihotrAbhinnaM homaM bhAvayatIti vAkyArthaM bodhaH / kAyasthale tu svargAdibhAvyaM vinA niSphalatvena vidhyupAttapravartanAyAH anvayAsambhavaH tatra kriyAyA na karmatvenAnyo'pi tu karaNatvena karmAvaruddha karmAntarasthAnAkAMkSitatvAt / ata eva somena yajeta svargakAmaH ityatra svargasvarUpeNa svargakAmapadopAttenAkSiptena vA bhAvyena ) karmaNA ) sakarmakAyAM bhAvanAyAM yAgAderdhAtvarthasya karaNatayA'nvayaH tathA ca svargavRtteryAgakaraNikAyA utpatteranukUlo vyApAraH pravartanAviSaya ityeva tatra vAkyArthaH / ata eva yajetetyasya yAgena svargaM bhAvayediti vivaraNa dRzyata iti tanmatadigdarzanam / (punardvitIyArtha karmatve te pastatparihArazca ) syAdetat matatraye'pi pUrvadarzita - tArkikazAbdikamImAMsakamatatraye'pi - ghaTaM jAnAtItyAdAvAvaraNabhaGgaH, prAkaTyaM, viSayatAsvarUpaM vA phalam dhAtuvAcyam / tatra yadyapi viSayatAyA ajanyatvena ghAtvartha vyApAraprayojyatvaM na saMbhavati tathApi dhAtvarthe vizeSaNatayA bhAsamAnatvameva phalatvamiti paribhASaNAt, tAdRzaphalAzrayatvamAzritya karmasaMjJApravRtteH / evaM tatra nirvAha'pi AtmAnamAtmanA jAnAtItyAdI vyApAraphalayostulyAdhikaraNatvAt kathamekatraiva kartRtvaM karmatvaJca tatra parayA karma - saMjJayA kartuM saMjJAyAH kuto na bAghaH, kathaM vA tatra kriyAyAH parasamavetatvam / yattvavacchedakabhedena kasyApi kartRtvaM karmatvaJcetyubhayamapi na virudhyata iti tanna; bhedAbhedavAdopagame caitrazcatraM gacchatItyAdiprayogApattestathApi durvAratvAt iticet, satyam, tAdRzasthale dvitIyArthabhedAMzasya tyAgAtbhAgatyAgalakSaNayA-AdheyatvamAzrayatvamAtraM vA dvitIyArtha iti svIkriyate / yadyapi tvameva tvAM jAnAsItyAdI - AtmAnamAtmanA jAnAsItyAdI vA viSayatAsvarUpaphalagAmyAdheyatvamAtraM dvitIyayA pratipAdayituM na zakyate, tasyAH puSpavantAdipadavat ekayoktyA phalagAmyAdheyatvaM kartrAdigAmibhedaM ca yugapadevAbhidhAtu sAmarthyAt tathApi bhedAMzaparihAreNAdheyatvamAtre
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyArthaprakAzaH dvitIyAyA lakSaNA sambhavatyeva zyenenAbhicarana yajeta' bhedAnvayasya ca bAdhaH tatrAdheyatvamAtrasya bodho dvitIyayA ityAdisthale balavadaniSTAnanabandhISTasAdhanasvarUpe vidhyarthaM jAyate / iti bAdhasApekSabodhajanakatvamAtreNa tatra lakSaNAvya-- balavadaniSTAnanubandhitvAMzaparityAgena iSTasAdhanatvamAtre padeza: para: kriyate / bAghazcAtra phalAdhikaraNabhinne vyApArI vidherlakSaNAyA mImAMsakairabhyupagamAt / tathA cAtra bheda- na vartate itisAmAnyarUpeNa vopatiSThate / dvayaniyatasthitau hAnena vAkyArthadhIriti tArkikasaraNireva jyAyasI / nanu saMyogAdirUpe phale ca dhAtvarthe sati, niyamenobhayAnvaya loke pade lakSaNAyAH svIkAre'pi vibhaktI (dvitIyAyAM) eveti tatra bhedAMzasyApi bhAnamAvazyakamiti-grAmaM gacchatIkathaM lakSaNA, tathA ca tatra AdheyatvamAtrabodhArtha lakSaNeti tyAdau phalAdhikaraNayatkiJcidgrAmabhinne caitrAdirUpe kartari yaduktaM tanna vicArasaham / tathA hi vAttikam ---- vyApArasya vartamAnatvAt, na tatra dvitIyAzakterbAdha iti "supA karmAdayo'pyarthAH saMkhyA caiva tathA tiGAm / naikArthAdheyatvamAtratAtparyeNa saMyogAdyarthakadhAtusamabhivyAhRta prasiddho niyamastatra, niyamaH prakRteSu kA" iti / dvitIyAyAH sAdhutvamiti caitrazcatraM gacchatItyAdayo na asyedaM vyAkhyAnam --supA (syAdInAM) tiGa (tyA- prayogAH / tvaM tvAM jAnAti, AtmAnaM jAnatItyAdau tu phalAdInAM ) ca yathAnuzAsanaM karmAdikArakamekatvasaMkhyA caarthH| dhikaraNabhinne vyApArasyAvRttastatra bhedAMzazakterbAdha iti tatra karmaNi dvitIyetyAdInyanuzAsanAni niympryvsaayiini| bAdhasApekSatayA AdheyatvamAtrabodhAdvAdhasApekSatvoktiH / yaddhAsa ca niyamaH-ekavacanamevaikaravaM dvivacanameva dvitvaM, dvitI- tvarthavyApAre bhedAMze vRtterbAdhe sApekSatvaM taddhAtusamabhisaiva krmtvN-prtipaadytiityevmaakaarH| tena dvitIyAbhinna- vyAhAra eva dvitIyAyA ekArthabodhakatvopagama ityAzayaH / / vibhakto karmatvabodhakatvAbhAvaH phalati / na caivaM dvitI- nanvevamapi pac dhAtvarthatAvacchedakaphalasya viklittirUpasyaiyAyAH karmavabhinnabodhakatvasyAlAbhAta karmabhinnaM gamanAdi- kamAtravRttitayA-(karmamAtrasambandhitvena) tatrobhaya-(bhaMdakamapi sA cedvodhaNettadA noktaniyamabhaGgaprasaGga iti vAcyam tvAdheyatvadvaya) bodhasyAniyatatvaprasaGgana taNDulagata tabAha niyamaH prakRteSu veti / prakRteSu-pratyayaviSaya eva (viklatti ) phalajanakataNDulavyApAravivakSAyAM taNDuvA niyamaH,-dvitIyA kamava bodhayedityovarUpa ityarthaH / lastaNDulaM pacatIti prayogApattiriti cenna, tAdRzasthale kata. tathA ca yAvanto'nuzAsanasiddhA dvitIyArthAstadanyamartha dvitIyA karmavadbhAvavidhAnena dvitIyAyAH phalataH pratiSedhAt-taNDulaH na pratipAdayatIti-na gamanAdibodhakatvamiti kathamananuziSde pacyate svayamevetyAdiprayogasyaivAnuzAsanikatvAt / karmavakamakadeze Adheyatve tasyA lakSaNayA'pi bodhakatvamiti cet, dbhAvavidhAyakasya sUtrasya sAkSAd dvitIyAniSedhakatvavirahena; karmaNi dvitIyA' ityAdyanuzAsanena, bheda AdheyatvaM 'pi karmavadbhAvAtidezasya kAryAtidezatvena karmAkhyAte prAtisvikarUpeNaiva bodhyate, na yogapadyana puSpavantAdipada- vidhIyamAnAnAM kyAdInAmatidezakatvamiti karmAkhyAtasthale vaditi bhede Adhege ca khaNDazaH zaktisvIkArAt ! tatra karmaNa uktatvAdyathA dvitIyA na bhavati tathA tatrApi neti yatra bhedAMzo bAdhitastatrAdheyatvAMzamAtre-AzrayatvAMzamAtre-vA phalataH karmavadbhAvasya dvitIyAniSedhakatvoktiH / caitraH zaktireva na lakSaNeti svIkAre doSAbhAvAt / AkaGa kSA svaMjAnAti AtmAnamAtmanA jAnAtItyAdautu ka: karmaNA vaicitryAccakapadopasthitayorapi bhedAdheyatvayoyau gapadyAna anva- tura tulyakriyatve'pi na karmavadbhAva iti tatra dvitIyA bhavalova / na ca tatra kathaM na karmadbhAva iti zaGga yama, niyaMvikAryayavuddha yanupravezo'pi svAbhAvika eva / yatra katR karmaNobhinnayoH yoreva karmaNoviSaye karmavadbhAvasya iSTatvAt / taduktamphalaM kata bhinne vA phalaM tatra dvitIyathA bhedAdheyatvayovyApAra nirvasya ca vikAroM ca karmadbhAva iSyate / phalAnvayabodho jAyate / yatra tu phalaM vyApArAdhikaraNamAtragataM na tu prApye karmaNIti siddhAnto'tra vyavasthita "iti" /
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAtharthaprakAze ___ atra tu jAmAtyAdeH prApyaphalakatvena nirvaha~vikArya- asmarAdibhirasminneva samaye-kriyante svarasataH prayujyante / karmAbhAvAnna karmavadbhAva iti dvitIyA bhavatyeva / nanu kAzcit -svarasaprAptA api lakSaNAH na kriyante kuta tathApi svaM jAnAtItyAdau karmasaMjJA kathaM pravartata, katuH iti cedatrAha aprayogataH iti pUrvapUrveSAM tAdRzaprayogavi. kriyayA AptumiSTasyaiva-kabhinnasya-karmasaMjJAvidhAnAt, rahAdityarthaH; 'aprayogataH' ityasya sthAne kAvyaprakAze karmasaMjJAyA abhAve ca dvitIyA kathamupapadyata iti cetsa- 'azaktitaH' iti pATho'pi dRzyate / tatrAzaktiH -tadarthabotyam, jJAdhAtorbuddhiH phalam, tadanukUlo vyApAraH kriyA; dhakatayA pUrvamaprayoga eveti nArthAntaram / udAhRtaM ca buddha yanvayini viSayatve dvitIyA lAkSaNikI na karmasaMjJA- bhaTTapAda reva "raktaM vastramiti prayogataH kriyate, rUpaM vastra mapekSate / ata: svaM jAnAtItyAdI karmajJApirahe'pi dvitIyA mityaprayogato na kriyate" iti / ayamAzayaH, rktruupnaanuppnnaa| tatraiva hi dvitIyAyAH karmasaMjJApekSA yatra vAcinA raktazabdena vastrasya sAmAnAdhikaraNyena prayogo svazakyArthasya dhAtvarthe'nvayo vivakSita iti na dossH| yadyapi bAdhitaH, raktarUpavastrayoH tAdAtmyavirahAt / tathApi na caivaM dvitIyAyA lAkSaNikatvasvIkAre pUrvokta: "niyamaH pUrveSAM raktarUpavati raktapadasya svArasikaM / prayogamanusRtya prakRteSu vA" iti vArtikasUcita: pratyayaniyamapakSaH 'karma- tathA'dyatve'pi prayujyate, bhavati ca raktarUpavattAdAtmyaM vastre NTova dvitIyA' ityovaM rUpaH kathaM na virudhyata iti vAcyam, samupapannam / evaM rUpazabdasyApi rUpavati lakSaNAmAzritya nirUDhalakSaNAyA eva tAdRzaniyamena pratiSedhAt / iyantu rUpaM vastramiti prayogaH prApnoti, kintu pUrveSAM tAdRzasvArasiko viSayatvAdau vibhaktelakSaNeti tatra niyamApra- prayogavirahAt sAmprataM tAdRzI svArasikalakSaNA na kriyate sarAt / evameva svaM hinastotyAdau dhvaMsaM tadanukUlavyApAra iti / cAbhidadhato hinasteH sarUpe'rthe phale dvitIyAlakSyAM prati- aprayuktasthale'pi svArasikalakSaNAmAzritya prayoge yogitvamapyanveti na cApekSate pratiyogini karmasaMjJAma, kRte eva neyArthatA nAma kAvyadoSaH kAvyAnuzAsana-kAvyaekasaMjJAniyamena kartari svasmin karmasaMjJAyA asaMbhavAt / prakAzAdau pratipAditaH aprayogapratihatA lakSaNaiva neyArthatA na ca AdhArAdheyabhAvamAzaM dvitIyA'bhidhAtuM prabhAta, nAma / neyaH nyAyaparihAreNa kaveH svecchayA bodhanIyo'rtho bhedamAdAyaiva tasyAH svAbhidheyapratipAdakatvasvIkArAt / yathA sA neyArthA ( lakSaNA ) tasyA bhAvo neyArthateti tatazca svArasikalakSaNAM vinA nodAhRtasthale nirvAhaH / vyutptteH| neyArthatAdoSasyodAharaNaM canavaM svArasikalakSaNAyA icchAmAnahetukatvenAniyamyatvAt "zaratkAlasamullAsi-pUrNimAzarvarIpriyam / dvitIyA kadAcid gamanamapi pratipAdaye diti zaGkanIyam , karoti te mukhaM tandhi, capeTApAtanAtithim" iti / svArasikalakSaNAyA api pUrvapUrvaprayogasya vAnusaraNIyatvAt / uktaJca bhdrpaadH| atra-zaratsamayazobhicandrasya tanvImukhena nijitatva sucanAyava 'capeTApAtana padasya prayogaH kriyata iti tasya "nirUDhA lakSaNAH kAzcitprasiddhA abhidhAnavat / nirjitatve yA svArasikalakSaNA sA pUrvaprayogavirahAdeva kriyante sAmprataM kaashcit-kaashcinnvaapryogtH| neyArthatAmAvahatIti prakRtavakturabhiprAyaH / vastutastu, prayoiti ( tantravAti ke aruNAdhikaraNe ) kAzcit nirUDhA- janaviraha eva svArasikalakSaNAyAM bAdhaka iti-AlaGkAlakSaNAH abhidhAnavat vAcakatAzaktivat prasiddhAH, riksrnniH| ata eva 'aprayogataH' ityasya sthAne paramparayA prasiddhi gtaaH| kAzcit lakSaNA: sAmprataM 'azaktitaH' iti pAThaH kAvyaprakAzAdI dRzyate / tasyAya
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyArthaprakAzaH mAzaya:- rUDhiH prayojanaJca lakSaNAyAM heturityavivAdam / tatra tAbhyAM vinaiva yadi azaktimAtreNa lAkSaNikaH prayogo virdhayate tadaiva neyArthatA nAma doSaH / prakRte ca nAsti rUDhiH, navA tathApratipAdane kimapi prayojanamiti capeTApAtanapade lakSaNA tociteti; kRtA ceneyArthatAM nAtikrAmati / prakRtamanusarAmaH svaM hinastItyAdI ajJatvAvyatizayapratItyarthaM tathA lakSaNayA dvitIyAyAH pratiyogitvArthakatve'pi gamanAdyartha lakSakatve tathAprayojanavirahAt - pUrveSAM prayogavirahAdeva vA na lakSaNeti na kazciddoSaH / ( dvitIyAyA viSayatvAdau zaktirapi ) a yadi svArasikalakSaNayA svaM jAnAtItyAdI dvitIyAyA viSayatvArthatve, svaM himastItyAdI tasyAH pratiyogitvArthakatvena sampratipattiH tadA kArakAntaratvenAvivakSitasya karmasaMjJA yathA'nyaiH 'akathitaM ce' tyAdisUtreNa svIkriyate tathA pratiyogino viSayasyApi ca karmatvena vivakSaNAdeva tatra karmasaMjJA tadadhInA dvitIyotpattizcAstu, tathA ca dvitIyAyA viSayatAdI zaktireva svIkaraNIyeti na kiJcidanupapannam ! nanvevaM karotiparyAyatvAd yaterapi samabhivyAhAre viSayasya karmasaMjJAyAH prasaktau ghaTaM yatate iti prayogaH syAditi cenna; karoterutpattyanukUlayatnavAcitvena, yatezca prAdhAnyena yatnamAtravAcakatvAt dhAtvarthaM phalAbhAvenA karmakatvAnna tasya viSaye karmasaMjJetyadoSAt / vastutastu dvitIyArthasya viSayatvasya phalAnvayitve buddha: phalatvAsaMbhavena jAnAtyAdiyoge ( svaM jAnAtItyAdI ) dvitIyAnupapattiH / vyApArAntrayitve ca ghaTaM yatate ityasyApi sAdhutvaM syAditi bhedAzamapahAya AdheyatvamAtre dvitIyAzaktirupeyA / tathAcoktaprayoge dvitIyopapattirapi bhavati // 43 game manomayaH prANazarIra iti vAkyAt manomayasyAbrahmatvazaGkAnirAsAya bhagavatA vAdarAyaNena "kartR karmavyapadezAcca (3 bra0 sU0 a0 1 pA0 2 sU0 4 ) iti sUtritam / tatra "etamitaH pretya / bhisambhavitAsmi" iti zrativAvaye etacchabdena manomayasyAbhidhAnAt tasya jIvatve prAptikarmatvaM dvitIyayA pratipAditaM jIvasya kartRtvaM cAkhyAtenoktamityekasya kartRkarmavyapadezo viruddhaH iti tasya sUtrasyArthaH / evaM jJAtRjJeyayovirodhopapattaye tenaiva maharSiNA "bhedavyapadezAcca' iti sUtritam / tatra " tamevaikaM vijAnatha AtmAnam" ityatra tacchabdena dyamvAdyAyatanasyAbhidhAnAt tasya jJeyatvaM dvitIyayA pratipAditam jIvasya kartRtvaM cAravyAtenoktamiti jJAtRjJeyabhAvena bhedena vyapadezAtmumukSoH prANabhRtaH sakAzAt jJeyasya dyamvAdyAyatanasya bheda iti tatsUtrArtha : zArIrakabhASyarItyA pratIyate / tatra kartRtvakarmasvayorjJAtRtvajJeyatvayorekardhAmavRttitve pUrvoktarItyA samupapane virodhAbhAvAtkathaM bhedakatvamuktamiti cet, satyam ; jJAtRjJeyabhAvasya parasparaM viroSe na tadbhASyasvArasyam api tu viruddhadharmaviziSTayorjJeyatvajJAtRtvayoriti tadbhASya evAgre spaSTaM pratipAdanAt / evaJca dya mvAdyAyatanatvena jJeyatvaM brahmaNyeva mumukSutayA jJAtRtvaM jIveSveveti spaSTo virodhaH / evaM ca kevalayoH karmasvakartRtvayojJeyatvajJAtRtvayorvA na parasparaM virodhe tadbhASyasvArasyamiti / ( dvitIyAyA zradheyatvArthakatve'nupapattiparihAraH ) nanu pUrvoktarItyA dvitIyAyA AdheyatvArthakatve vyApAre tadanvayatAtparyeNa saptamyA iva dvitIyAyA api prayogApattiH / tathA hi gRhe pacatItyAdivat - gRhaM pacatItyapi prayogaH syAt iti cet, maivam dhAtvarthatAvacchedakaphalAMge AgeyatvAnvayavivakSAyAmeva tAdRza - ( AdheyatvArthaka ) - dvitIyAyAH sAkAMkSatvakalpanAt- vyApAre tadupasthApitAdheyatvAnvayAsambhavAttAdRzaprayogApattivirahAt / saptamyadhInAdheyasaptamIsamabhivyAhArajJAnaghaTitAyA eva ( zArIrakabhASya virodhaparihAraH ) nanvevamekasyaiva karmakartRbhAvasya jJAtRjJeyabhAvasya copa- tvopasthiti
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdyarthaprakAze sAmathAH tAdRzAnvayabodhe tantratvAt / dvitIyAsaptamyoH avacchedakatAyA AzrayeNAgninA'vacchinnatvAt / na samAnArthakatve'pi vyutpattivaicitryajJApanAyava pRthak pRthak caivaM ( agnisaMyogAvacchinnavyApAramya juhotyarthatAyAm ) sUtraNa tathovidhAnAt // nanvevamapi adhaH saMyogAvacchinna- 'jale'nnAhutidvayaM juhuyAt' iti pArvaNahavanavidhI - juhotispandasya 'pata' dhAtvarthatayA dhAtvarthatAvacchedakIbhUte'dhaH prayogAnupapattiH tatratyasaMyogasyAgnyavizeSitatvAditi vAcyam, saMyogarUpa phale AdheyatvAnvayatAtparyeNa bhUmi patatIti prayo* tatrAdhArAvacchinna saMyogAnukUlavyApArAnukUlavyApAre hudhAmApattiH-phalavizeSyakAnvayabodhaM prati dvitIyAsamabhivyA- torlakSaNopagamAt / nanu yadi agnau ghRtaM juhotItyAdI hArajJAnasya kAraNatAyAH pUrvoktavyutpattisiddhatvAt / na ca agnivRttitvaM dhAtvarthatAvacchedakaghaTakaM tadA tadviziSTe saMyoge dvitIyopasthitAdheyatvaprakArakaphalavizekhyakAnvayabodhe gamyA saptamyantArthatyAgnivRttitvasyAnvayo na sambhavati uddezyatAdijanya phalopasthiti- tatsamabhivyAhArajJAnaghaTitasAmagryeva vacchedakavidheyayorakyAt / yadi ca saptamyarthAdheyatvasya prayojikA na tu 'pata'- dhAtujanyatadupasthitighaTitA sAma- saMsargavidhayava bhAnaM tadA vinigamakAbhAvAt- dhAtvarthaghaTagrIti na pUrvoktAtiprasaGga iti vAcyam ; patadhAtunaiva yatra kAgnisaMyogo'pi AdheyatvasambandhanAgniviziSTasaMyoga evaM bhAgatyAgalakSaNayA saMyogavacchinnagamanamupasthApitaM tatra vivakSaNIyaH, tathA code zyatAvacchedakasya vidheyasya cAgnedvitIyArthAdheyatvAnvayasyeSTatayA tathAvidhakAryakAraNabhAva raikyAdanvayabodhAnupapattiriti cenna, tatra saMyoganiSThAyAmakalpanAyogAt / tathA ca bhUmi patatIti prayogo duri iti dRzyatAyAM vahnarAdheyatAsaMsargeNAvacchedakatayA saptamyartha - cet-atrAhuH- dhAtujanyazuddhasaMyogAvAcchinnaspandopasthite: samAna syAgnivRttitvasya ca vidheyatayA uddezyatAvacchedakavidheyazAbdabodhakAraNatAyA avacchedakapaTakasaMyogaviSayatAyAma--- SayatAyAm-- yorakyAnavakAzAt / nan vyApAre eva saptabhyadheiyatvA - adhikaraNAna vacchinnatvaM vizeSaNaM deyam / tathA ca tAdRza- nvayasya pUrvamaktatvAdiha-saMyoge ( saMyoganiSThAyAmuddezyaviSayatAzaktisaMyogAdya pasthityAdighaTitasAmagryA eva saMyoga- tAyAM ) tadanvayAbhidhAnamayuktamiti cena, dvitIyArthAdhevizeSyakadvitIyopasthApyAdheyatvAnbayaprayojakatvopagamAduktA- yatvasya phale'nvayabodhaM prati svaprakRtyartharUpAdhikaraNAna-- tipraGgavAraNasaMbhava iti / na caivapi phalAvacchinnavyApAra vacchinna phalaniSThaviSayatAkopasthititvena kAraNatvasya pradabokatApale sakarmakatvavyavahArApattiduraiiveti vAcyam, zitatve'pi. saptamITitasthava prayogasyAtra ( agnI jahoAzrayAnavacchinnaphalAvacchinnavyApArabodhakatvasyaiva sakarma- tItyAdau ) prAmANikatayA, tadupapattaye saptamyarthAdhayatvasya katvavyavahAraniyAmakatvopagamAt / uttaradezAnavacchinna- phale'nvayabodhaM prati svaprakRtyartharUpAdhikaraNAvacchinna phalasaMyogaH (zuddhasaMyogaH ) gamyarthatAvacchedakaM phalamiti niSThaviSayatAkopAsthititvena kAraNatvasya kalpanIyatayA nAnupapattiH / patadhAtoradhaHsaMyogAvacchinnavyApArArthakatayA atra (agnau ghRtaM juhotItyatra ) agnisaMyoge'nvaye anupatajjanyopasthitiviSayatAvacchedakatAyAM saMyoganiSThAyAmadho- pattivirahAt / kiJca tatra varananvaye'pi na ksstiH| dezAvacchinnatvenAdhikaraNAnavacchinnatvAbhAvAt / ata evaM vyutpannAnAM tAdRzaprayogasyAprAmANikatvAt, kevalaM 'ghRtaM (saMyogaviSayatAyAmadhikaraNAnavacchinnatvavizeSaNAdeva) agni- juhoti' 'haviju hoti' ityAdInAmeva prayogANAM prAmANisaMyogAvacchinna kriyAnukUlavyApArasya juhotyarthatayA dhAtvarthatA- katvAt / 'saMskRte vahrI juhayAt' ityAdisthale ca vidhe-- vacchedakasaMyogAzrayasyApyagneH na tatkarmatA / tatazcAgni yAMze'dhikAvagAhanAnnAnupapattiH / dhRtAdezcAzrayAnavacchijuhotIti prayogo na, api tu agnau juhotItyeva / AzrayAna- nadhAtvarthatAvacchedakakriyArUpaphalAzrayatvAt karmatvopapattiH ; vacchinnAvacchedakatAzrayaphalavattvavirahAt / saMyoganiSThAyA- saMyoganiSThAyAM dhAtuzakyatAnirUpitAvacchedakatAyAm
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyArthaprakAzaH AzrayAvacchinnatve'pi vyApArAtmakaphalaniSThAvacchedakatAyAM sAkSAdAzrayAvacchinnatvaviraheNa vyApArAtmakaphalAzrayatvAt / yattu dhAtvarthatAvacchedakatvaM dhAtuvRttigrahavizeSyAMze sAkSAtkAratvaM tacca kriyAyAmeva na saMyogAMze'pIti nAgnejuhotikarmatApattiriti samAdhAnAntaraM kecidAhuH, tadasat ; ajAM grAmaM nayatItyAdI saMyogAvacchinna kriyAnukUlavyApArAdirUpe dhAtvarthe saMyogAdeH sAkSAdaprakAratayA tadAzrayIbhUtagrAmAdeH karmatvAnupapatyA nIvahAdedvikarmakatvavyAghAtAt / kiJcaivaM bhUmau patatItyAdau patadhAtuvRttigrahavizedhyAMze sAkSAtprakArIbhUtasya saMyogarUpaphalasya bhUmau sattvAt bhUmyAdAvapi karmatvApattiH / yadi coktadoSavAraNAya adhikaraNAnavacchinnatvaM sAkSAtprakArAMze vizeSaNamupAdIyate tadA tenaiva agnau ghRtaM juhotItyAdAvagnyAdeH karmatvApattivAraNAt - sAkSAtprakAratvanivezAdirUpoktaprayAsasya vaipha - lyameva / yattu adhaH saMyogAvacchinnaspando na patadhAtvarthaH kintu gurutvajanyatAvacchedaka jAti vizeSAvacchinnaspanda eva; ata eva phalAvacchinnavyApArAbodhakatvAnna tasya sakarmakatvamiti, tanna; phalasya dhAtvarthAghaTakatve spanda evaM saptamyarthAnvayasyopagantavyatayA parNAdiniSThasya tasya bhUtalAvRttitayA bhUtale patatIti prayogAnupapattiH / parNAdigataspandasya paramparayA bhUtalAdivRttitvamiti cettahi vRkSAtpatatItivad vRkSe patatItyapi syAt / svAzrayapratiyogika vibhAgavattvarUpaparamparAsambandhena parNavRttispandasya vRkSe'pi sattvAt / asmanmate cAnyatra vyApAre saptamyarthAnvaye'pi atra ( bhUmI patatItyAdI ) vyutpattivaicitryAt adhaHsaMyogarU padhAtvartha.. tAvacchedaka eva tadanvaya ityadoSaH / anye tu bhUmyAdeH karmatvAvivakSAyAM bhUmi patatIti prayoga iSTa eva / ata eva narakaM patita ityAdivigrahe dvitIyAsamAsavidhAnamupapadyate / evaM ca dhAtvarthatAvacchedakatAvacchedakaphale dvitIyArthAnvaya eva AzrayAnavacchinna phalopasthiterapekSA agni juhotIti vAraNAya svIkaraNIyeti vadanti, tadapi na 45 vicAracAru; tathA sati bhUmyAdipadottaraM kadAcitsaptamI kadAciddvitIyetyaniyamaprasaGgAt / vyApArAMze AdheyatvA-nvayavivakSAyAM saptamI phalAMze tadanvayavivakSAyAM dvitIyetiniyamasya bhUtale patatItiprayogAnupaparayuktayuktyA phalAMza eva saptamyarthAnvayasyAvazyaM svIkaraNIyatayA - vaktumazakyatvAt / athaivamapi narakaM patita iti prayogasya kathamupapattiH, narakasya adhikaraNAnavacchinna dhAtvarthatAvacchedakaphalAzrayatvAbhAvAt / na ca tatra narake patita ityeva prayogaH sAdhuriti vAcyam, dvitIyAntasya patitazabdena samAsavidhAyakAnuzAsanavirodhAt - iti cetrAduH ---adhaHsaMyogAvacchinna spandArtha kapatadhAtu samabhivyAhRtAt sukhAsa-mbhinnaduHkhabhogAvacchedaka pradeza vizeSArthaM kanarakapadAd dvitIyA neSyata eva tatra saptamyA eveSTatvAt ; kintu bhogAnukUlapAtityArtha kapatadhAtusamabhivyAhRtAt sukhAsambhinna duHkhArtha - kanarakapadAdeva viSayatvarUpakarmatvArthikA dvitIyA iSyate, tasya ca viSayatvasya bhoge'nvayAt narakaM patita ityato duHkhavizeSaviSayakabhogAnukUlapAtityavAnityarthaH pratIyate / etAdRzArthaM eva ca dvitIyAntasya patitazabdena saha samAsA - nuzAsanamapIti / ( katipayadhAtusamabhivyAhAre dvitIyArthAnvayavivekaH ) brAhmaNAya dhanaM dadAtItyAdau svasvatvadhvaM saviziSTaparasvatvAnukUlA icchA dAdhAtvartha:, tatra tAdRzasvatva ( viziSTaparasvatva ) rUpadhAtvarthatAvacchedakaphala eva dvitIyArthA ( dheyatvA ) nvayaH / upekSAyAmativyAptivAraNAya parasvatvanivezaH / svatvaM ca yatheSTaviniyogArhatvam / yatra svadhanasya parasAdhAraNIkaraNaM tatrApi parasvasvAnukUlecchAyAH sattvAd dAnavyavahArApattirataH sva svatva -- dhvaMsaviziSTetyuktam, tathA ca tatra svasvatvasyApi sattvA - noktApattiH / upekSA ca mamedaM mAbhadityAkArikA, tatra
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ syArthaprakAze svasvatvanivRttIcchAyAH sattve'pi parasvatvAnu kalAyA sAdhAraNyenoktaH / prakArAntareNa karmaNasvaividhyaM vRtyA icchAyA virahAnnoktApattiH ( na dAnavyavahArApattiH ) / varNayati trividhamapyetatpunastrividhamityAdinA / spaSTArthA dAnaM na sampradAnasvatvajanaka kintu tatsvIkAra eveti mate vRttiH vivRtA ca myAsena / pare tu IptitatamaM tadbhinnaM tu svasvatvadhvaMsAnukUlA parasvatvaprakArikaivecchA dhaatvrthH| ceti bhedena pUrva karmaNaH prakAradvayaM kRtvA, Ipsitatamasya tatra svasvatvadhvaMsarUpaphalAzrayatvAddhanasya karmatA / atra karmaNo nirvayaMvikArya-prApya-bhedena traividhyaM varNayanti / 'caitrasya'taddhana bhavatu' itIcchAyAM parasAdhAraNyaprayojikAyAM tadbhinnasya ca caturvidhatvamAhuH tathA hi vAkyapadIyedAnavyavahArAtiprasaGgavAraNAya svasvatvadhvaMsAnukUlatvanivezaH / upekSAyAM pUrvoktarUpAyAmatiprasaGgavAraNAya nivatyaMJca vikAryaJca prApyaJceti tridhAmatam / parasvatvaprakAriketyuktam / atha gaurmama mAstu hiraNyaM taccepsitatamaM karma, caturghAnyattu kalpitam / / caitrasya bhavavitIcchAyA upekSAtmikAyA goniSThasvasvatva audAsInyena yatprAptaM yacca kataranIpsitam / dhvaMsAnukUlAyA hiraNyadhArmika trasvatva prakArikAyAH sattve maMjJAntararanAkhyAtaM yadyaccApyanyapUrvaka miti / / caitrAya gAMdadAtIti prayogApattiriti cenna, svatvaprakArakatvaviziSTecchAyAM svatvadhvaMsAna kalatvena zAbdabodhe bhAne tatra audAsInyena prAptaM svamate iSTAniSTabhinnatayA sAmAnAdhikaraNyasambandhena svatve'pi svatvadhvaMsasya bhAno-- anu bhayamitizabdena saMgRhItam katuranIpsitaM ca aniSTapadepagamAn / prakRte goniSThasvasvaravadhvaMta-samAnAdhikaraNaM yat noktam / saMjJAntarairanAkhyAtaM ca pradhAnatarabhedena saMgrahISyate svatvaM tatprakArakecchAviraheNoktadoSAsambhavAt / anupadameva / anyapUrvakaJca, saMjJAntaraprasaGga viziSya dhana pratigRhNAtItyAdI svasvatvajana kecchArUpasvIkAro vihitam / yathA 'krUramabhikrudhyati' atra krudra heAsUyArtharyaM dhAtvarthaH / svasvatvarUpaphale ca dvitiiyaarthaanvyH| taNDulaM prati kopaH ( 2 / 2 / 27) iti sUtreNa sampradAnasaMjJAyAH pacatItyAdau rUpAdiparAvRttijanakatejaH saMyogaH ( viklitya- prAptAyA 'nopasargAd R vhA' ( 2 / 2 / 28 ) iti niSedhe nukUlavyApAra iti yAvat ) dhAtvarthaH / rUpAdiparAvRtti- sopasargasya sakarmakatvaM bhavatIti dvitIyA vidhIyate / anyo ( viklitti ) rUpaphale ca taNDulAdivRttitvarUpadvitIyA- ca tatra karmasaMjJAmeva vidadhatIti prakriyAbhedaH / yathA vA ryAnvayaH / odanaM bhukte ityAdI galAdhonayanaM dhAtvarthaH / 'adheH zIthA''sa AdhAraH / ( 2 / 2 / 20) ityAdinA tacca galAdhaH saMyogAvacchinnakriyAnukUlavyApAraH / tAdRza- pUrvamAdhArasya sataH karmasaMjJA vidhIyate / etacca svamate'gre kriyArUpadhAtvarthatAvacchedakaphala eva odanavRttitvAnvayaH / vakSyamANapradhAnetara-bhede'pradhAnazabdena saMgrahISyata iti na adhikaraNAnavacchinnaphalAzrayasyaiba karmatvavyavasthAyA uktatayA kiJcinyUnam / ca galAghodezasya na karmatvam / evamanyeSvapi sakarmakadhAtuSu tadarthAH, tattadavacchedake phale ca dvitIyAtviyaH svaya (dvikarmakavivekA) mahanIyaH / - itthaM karmaNo bhedAn dvivibhajyApi prakArAntareNa punavi(punaH karmaNasvaividhyam ) bhajate-- punastat karma dvividhaM predhAnetaraprabhedAditi / keSAM ciddhAtUnAM vyApAradvayArthakatvena tattadvyApyasya karmaNo'pi 'itthaM nirvAditriprakAreSa dvitIyArthavicAraH dvaividhyamucitameveti-tatra pradhAnaM-mukhyam , param apradhAnam
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyArthaprakAzaH mmmmmmmmmm gauNamiti tadanusAriNI- uktAnuktatvavyavasthA bhvti| nvayI vibhAgaH / vibhAge cAdheyatayA prakRtyarthagavAderanvayaH / kvedRzadvividhakarmasaMbhava iti cedatrAha-taca dvikamake dhvati / evaM ca dhAtvarthatAvacchedakakSaraNarUpaphale pradhAnakarmakSIrAdyakarmapadaM tantreNa kriyAparamapi, tathA ca vyApAradvayavattvenaiva vitadvitIyArthavRttyanvayaH iti goniSThavibhAgAnukUlapayoteSAM karmadvayavattvamiti tadyoge viziSya karmasaMjJAvidhAnArtha niSThakSaraNAnukUlavyApArakartA gopAla iti gAM payo dogdhiyat paraiH sUtrAdi vidhIyate tadanAvazyakamityAkatam / gopAla iti vAyato bodhaH / na ca vibhAgopAdA:tvamevota tAdRzadhAtUna parigaNayati-duhi-bhikSItyAdinA / spaSTArthA tadvivakSAyAM dvitIyAnavakAzeti vAcyam- dhAtubattigraha . vRttiH, nyAsena suspaSTIkRtA c| anye ca phaladvayasahita- vizeSyAnvayino vibhAgasauvApAdAnatvAt / vRkSAtparNa patavyApAravAcakatvenaiSAM vyarthakatvamityAcakSate / tathA hi pada- totyAdau spandarUpavizeSyAMza eva paJcamyarthavibhAgAnvayAta / vAkyaratnAkare ma0ma0 gokulanAthopAdhyAyA: vastuto vibhAgAvacchinnakSaraNAnukUlo vyApAro duherrthH| gopadottaradvitIyArthazca vibhAgAnvayinI vRttireva / na caivaM "dhAtorutsargato vRttiH phalavyApArayodayoH / dhAtvarthatAvacchedakakalazAlitvarUpaM karmatvamevehApi pratIyata vidyante kecana yarthA duhyAcapracchirughAdayaH" / / iti na viziSya' karmasaMjJAvidhAnasya viSaya iti vAcyam , iti svakIyAM kArikAM vivRNvanta AhuH- utsargato dhAtvarthatAvacchedakatvasya dhAtuvRttigrahavizeSyAMze sAkSAdhAtUnAM phalavyApArAvathoM dvAveveti prapaJcitaprAyam / dvizeSaNatvarUpatvAt / yatra ca kSaraNAnakalavyApAramAtra duhAdayasyAH / tathA hi vibhAgaH syandanaM vyApArazca dhAva/tayA vivikSitaM, kSaraNAnvayi-vibhAgazca vibhaktyarthaduherarthaH / syandanatvaM dravadravyajanyatAvacchedikA kSIrAdi- tayA tatrApAdAnatvabodhikA paJcamI, tathA ca kadAcid gAM kriyAvRttirjAtiH / gAM dondhi dugdhaM gopAla ityatra govibhAgo dogdhi payaH, kadAcid gomyo dogdhi payaH ityanayoH prayogajanakatayA syandane tacca tathaiva (janakatayaiva ) gopAla- yowvasthitatvameva / vyApAre'nveti" iti tathA ca payovattigovibhAgajanakasyandana- athavA gomyo dondhi paya ityatrApi vibhAgo dhAtvarthajanakavyApAravAna gopAla iti gAM dugdhaM dodhi gopAla tAvacchedakakoTipraviSTa evaM vRkSAdvibhajate ityatrevAvadhitvaityato'nvayabodhaH / rUpApAdAnatvavivakSAyAM paJcamI, AzrayatvavivakSAyAM ca naiyAyikAstu gAM dogdhi payo gopAla ityAdI dvikarmaka- dvitiiyaa| avadhitvaM cAzrayatvAdanyadeva sambandhavizeSaH / dhAtasamabhivyAhatagavAdipadottaradvitIyA kriyAjanyaphalazAli- atra kSaraNAnvayinaH parasamavetatvasya dvitIyArthatvAta tvAdanyadeva karmatvaM bodhayati / apAdAnatvAdidharmAntarA- payoniSThakSaraNasya payoniSThavibhAgajanakatve'pi na payaH para vacchinnasyApi- ana zAsanena ( akathitaM ca pA0 sa014 dogdhIti prayogaH / paratvaM vibhAgAnvayitAvacchedakAvacchinnA. 51) karmasaMjJAbhidhAnAt / gavAM payo dondhiityAdau pekSayA bodhyam / duhyate gauH kSIramityAdau kSaraNajanyadhAtvarthAnvayino dugdhAdergavAdisambandho na vivakSito'pi tu vibhAgAzrayatvaM gavAdiniSThamapradhAnamAkhyAtArtha:- 'apradhAne. janyajanakabhAvasambandha eveti tatra karmatvAvivakSayA zaiSikI duhAdInA' mityanuzAsanAt / kSIravRttitvasya dhAtvarthakSaraNa SaSThyova / atra dhAtvarthatvaM dhAtvarthatAvacchedakakoTipraviSTa- evAnvayaH / tathA ca vibhAgAvacchinnakSIraniSThakSaraNAnasAdhAraNam / gAM payo dogdhItyAdI dhAtvarthatAvacchedakakoTi- kUlavyApArajanyakSaraNajanyavibhAgAzrayo gaurityAkArako praviSTa eva dvitIyArthAnvayAt / tathA hi kSaraNAnukUlo bodhaH / athavA vibhAgakSaraNavyApAreSu vizakaliteSu dhAtoH vyApAro duherarthaH / dvitIyArthazca janakatvasambandhena kSaraNA- zaktitrayam ; viziSTalAbho'nvayabalAt / karmAkhyAtasthake
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdyarthaprakAze ... nitine ka wiwumen.virumarurammarwarwwwwwwwwwwaununuwarmireone.. cAkAGkSAvAcayaNa taSA vizaSyAvazaSaNabhAvavaparAtyAta poravasya tAdazadAnAzrayatvamevApradhAnakarmasvama / na caivavyApArajanyakSaraNajanyavibhAgaparyantasya dhAtuta eva lAbhaH, micchAvizeSarUpadAnasyAzrayatvaM katR tvameveti vAcyam, dhAtuAzrayatvamevAkhyAtArthaH / evaM ca kSaraNavibhAgayorna dvidhA nanisipI janyapratipattivizeSyIbhUtadAnAzrayasyaiva tatkatR tvarUpatvAt / bhAnam / gauNakarmAsamabhivyAhRte 'duhyante kSIrANi' ityAdI atra ca dAnasya tAdRzapratipattAvicchArUpadhAtvarthe vizeSaNaAtmanepadena kevalena dhAtusahitena vA vibhAgAvacchinnakSaraNA tvAt / 'caitreNa pauravo gAM yAcyate' ityAdAvapi uktazrayatvarUpapradhAnakarmatvasya bodhane'pi ekadA ubhayavidhakarmatva- krameNa caitravRttIcchAviSayagokarmakadAnAzrayaH paurava iti bodhanasyAcyutpannatayA duhyante kSIrANi gaurityAdayo na bodhaH / pryogaaH| ___ atra- rAjAnaM kanaka yAcate bhikSuH, rAjA ca bhikSave dAnaM pratizravo vyApArazca bhiryAcervA'rthaH / yAce na pratizaNoti' ityatra rAjasamavetapratizravasyAprasiddha yA yadyapyanunaye svavyApArajanyatvaprakArakecchAyAM vApi prayoga- dhAtvarthAnvayabodhAnupapattiriti dAnaM pratigraha icchA ceti stathA'pyaktarUpo'rtha ubhayo: nivivAdaH / tadarthagrahaNasya bhoI. trayo yAcaterAH / tatra pratigraho mamedamityAkArakajJAnavRttAvaktatve ekenavobhayograhaNe siddha 'pi ubhayograhaNAddhi-likha vizeSaH svIkArAparaparyAyaH 1 dvitIyAdvayArtha:viSayatA, kSArthasyAnyasya cedyAcereva, yAcereva cAnunathArthasya grahaNa- aashrytvnyc| rAjasamavetaM dAnaM prayojyatayA pratigrahe mityarthadvayaM jJApyata iti sAmpradAyikAH / tatra deyatvenAbhyupa- sacozyitvAkhyaviSayatayA icchAyAmanveti / rAjasamagamaH pratizravaH / rAjAnaM kanakaM yAcate ityatra rAjasamavetaM vetadAnaprayojyasya kanakaviSayakasya pratigrahasyoddezyinI dAnamanukUlatayA kanakaviSaye pratizrave, sa ca svalipsA- yecchA tadAzrayo bhikSurityeva tvaanvybodhH| icchAyAM prakAzake dehItyAdirUpe vAkyo bhikSuvyApAre saMsRjyate / jJApyamAnatvaM vizeSaNaM bodhyam / tena rAjJaH kanakaM jikanakaviSayataiva dvitIyArthaH / samavAyena dAnapratizravayoH kSati jighRkSAbodhakaM dehItivAkyamaprayuJjAnai jane 'rAjAnasamAnAdhikaraNyo'pi samavAyaviSayatvAbhyAM vaiyadhikaraNya mayaM kanakaM yAcate' iti na prayogaH, tatrecchAyA jJApyamAnamastIti bhavati pratizravAze dhAtoH sakarmakatvam iti svAbhAvAt / ata eva tatra rAjJo yAcitaM kanaka' jidhazAbdikAH / kSatItyeva prayogaH / pratizravavirahe'pi pratigrahasampAdetAkikAzca svoddezyakadAnecchA yAcerarthaH / pradhAnakarma- voktasthale nAnupapattiriti / kecittu yAceH pRthag bhikSi : gavAdyanvitadvitIyArthaH viSayatvam, dhAtvarthatAvacchedaka- grahaNAdevArtha nibandhaneyaM saMjJeti jJApayanti / tena prArthayadAme'nveti / athaivaM yadvastuviSayakaM dAnamaprasiddha tadvastu- terapi yoge dvikarmakatvaM dRzyate- caitraM zataM prArthayate rUpakarmasamabhivyAhRtadhAtughaTitavAkyasya kA gatiriti ced, ityAdi / yAcaterarthAntare 'pi dvikarmakatvakhyApanArtha pRtha'gaganaM didRkSate' ityAdibhrAntapuruSIyagaganAdiprakAraka- ragrahaNamiti svamatamuktaM prAk / tadapare na manyantedarzanecchAbodhakavAkyasya yA gatiH saiveti gRhANa / gagana- bhikSaterapyarthAntare'pi dvikarmakatvadarzanAt / tathA hi viSayakatvaprakArakadarzanecchAbodhastatreti cedatrApi tAdRza- "bhikSitA zatamakhI sukRtaM yat' ityAdinaiSadhIyaprayogAdiSuvastu (adeyavastuvizeSa) viSayitAprakAratAnirUpitasvatvecchA- sakalAGgasAhityapurvakArjane'pi prayogo dRzyate'to bhikSerAniSThaviSayatAzAlIcchAbodhaH / tadvAkyasya vizeSAzi- ntare'pi dvikarmakatvam / / viSayatA ca samAnatra / 'pauravaM gAM yAcate' ityAdau paurava- nanvevaM sarvatrava prAptIcchAbyApArANAM trayANAM potaradvitIyAyAstu vRttirevArthaH / tasyA dAne'nvayaH / yAcatyarthatvamastu rAjAnaM kanakaM yAcate ityAdAvaSyetAvata'
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyArthaprakAzaH caritArthatvAt / vyApArastu kvaciddAnaM kvacidanyAdRzaH / prAptistu sambandhaH / prakRte rAjasamavetaM dAnaM prayojyatayA kanakavRtti svasvatvarUpe sambandhe sa uddezyitayecchAyA - manveti / ' yAcamAnaH zivaM surAn' ityAdI suravRtti:kRpAvyApAraH, ziva ( kalyANa ) vRttisvasamavetatvaM prAptiH, tayoranvayaH pUrvavat / 'bhikSitA zatamakhItyatra' sakalAGgasAhityaM zatamakhIvyApAraH, tadAzrayaH karmapratyayasyArthaH, sukRta vRttisvasamavetatvaM prAptiH, icchAyA uddezyatayA sukRtavRttisvasamavetatve, tasya prayojakatayA sakalAGgasAhi - syarUpe vyApAre, tasyAzraye vizeSaNatayA anvayaH, Azra yasyAbhedena zatamakhyAmanvayaH iti / 'kRpaNaM yAcate' 'daNDakAvanatarUn sItAM yAcate' ityAdI kRpaNavRttivyApArasya kanakavRttisvatvarUpaprAptI, daNDakAvanataruvRttivyApArasya sItAvRttisvasannidhAnasvarUpa prAptau prayojyatvavA - aspi bAdhitasya prayojyatva sambandhasyecchayA vagAhana - sambhavAt nAnvayAnupapattiH, icchAyA bAdhitArthaviSayakatvasya svIkRtatvAt / sannidhAnaM tu saMyogaH, svalpatarasaMyogaghaTitaparamparAsambandhAvacchinnasAmAnAdhikaraNyaM vA na } na ca daNDa vyApAraprayojyAyA ghaTaprApteH icchA kulAle'stIti daNDaM ghaTaM yAcate kulAla iti prayogaH syAditi vAcyam, icchAyAM pUrvavat jJApyamAnatvavizeSaNena tadvAraNAt / jJApyamAnatvaM jJAnaviSayatvameva; tasya vizeSaNatvaM na sambhavati avyAvartakatvAt ; bhagavaJjJAnaviSayatvasya sarvatra sattvAt; yAcatyartha vyApArAzrayajJAnaviSayatvasya tattve, 'daNDakAvanatarUn yAcate' iti prayogAnupapattiH; vyApArAzrayadaNDakAvata rujJAnAprasiddha : - iti vAcyam, vyApArAzrayajJAnecchAsvarUpa jijJApayiSAviSayatvasye cchAvizeSaNatvopagamAt / icchAyA bAdhitArthaviSayakatvasambhavena tarujJAnAprasiddhAvapi tarujijJApayiSAviSayatvasya svasambandhecchAyAM sambhavAnnAnupapattiH / dhanaM jalaM yAcante sasyAnItyAdAvacetanasasyAdikatu kayAcana prayoge yAcatericchAsthAne puSTirarthaH / tatra ghanavRttivyApAraprayojyajalasambandhaprayojyapuSTisvarUpayogyAni 46 sasyAnItyAdirUpeNAnvayabodhaH iti ced; - astu vyApArAditrikaM yAcatestatparyAyasya bhikSatyAdezcArthaH / yathAprayogaM tadvyavasthAyAH sukaratvAditi / uttaramanuzAsyatvamanuyogazca pRccherarthaH / sAmAnyavati vizeSabodhakaM vacanamuttaram / jijJAsyatvena pratipattiranuzAsyatA / kimAdizabdaghaTitavAkyAdiranuyogaH / 'jAnapadaM panthAnaM pRcchati pathika' ityatra paramparayA jAnapadAzritamuttaraM patha viSayakajijJAsitatvapratipattau sA ca 'kaH panthAH ityAdipraznavAkye janakatayAnveti / atrottaramAtraM phalam / tacca kRtidvArAdhikaraNena, jJAnadvArA viSayeNa karmaNAnvitamiti / nvayabodhAnupapattiriti atra -- ' jAnapadaM panthAnaM pRcchati' jAnapadaH pathikAya na kiJciduttarayatItyatrottarasyAprasiddha yA pUrvavaddhAtvarthAvyApAraprayojyavizeSajJAneccheva dhAtvarthaH / tatra triSu khaNDaza eva zaktiH / dvitIyayozca krameNa vyApArIyaviSayatvasaMsargAvacchinnatvaM viSayatvasaMsargAvacchinnaM cAdheyatvamarthaH / vyApArasya prayojyatayA vizeSajJAne tasyodda zyitayA icchAyAmanvayAt- jAnapadavRttivyApAraprayojyasya pathaviSayakasya vizeSadharma prakArakajJAnasya uddezyinI yecchA tadAzrayaH pAnya iti bodhaH, icchAyA~ pUrvavat- jJApyamAnatva vizeSaNAt prativAdino vizeSeNa zAstrArthaM jJAtumicchati kiMzabdA dighaTitavAkyamaprayuJjAne jane'prativAdinaM zAstrArthaM pRcchatIti na prayogaH / evameva mahAvIracaritanATa ke- sItA'nveSaNArthaM daNDakAraNye paribhramataH zokAkulacittasya zrImato rAmacandrasya- vAkye -- "raktAzoka ! kRzodarI kva nu gatA tyaktvAnuraktaM janam ; no dRSTeti mucaiva cAlayasi kiM vAtAvadhUtaM ziraH / utkaNThAghaTamAnaSaTpadaghaTAsaMghaTTadaSTacchadaH; tatpAdAhatimantareNa bhavataH puSpodgamo'yaM kutaH ?" ityevaM prayogadarzanAt kalpite 'raktAzokaM kRzodarIM pRcchati rAmacandra iti vAkye, raktAzokavyApArasya vyadhikaraNIbhUta prayojyatvasvarUpasaMsargasya kRzodarIkatR ' kagamanakarmadezIya vizeSajJAne icchayAvagAhanasambhavAnnAnupapattiriti /
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 syAdyarthaprakAze ____tArkikAstu jijJAsAbodhakavyApAraH pRcchararthaH / jAna- cinotItyatra vRkSasaMyogadhvaMsaH utkSepaNatvajAtyAzraye tadApadaM panthAnaM pRcchati ityatra bodhe jAnapadavRttitvasya jijJA- karSaNakarmaNi phale, tacca puruSavyApAre janakatayA vizeSasAyAM pathiviSayakatvasyAnvaya ityAhuH / paNam / AkarSaNakarmaNa utkSepaNatvajAtyAzrayarUpeNa vivakSavibhAgAnutpAdaH karmAnutpAdo vyApArazca rudherathaH / NAt ghaTa jalaM cinotIti na prayogaH / anyathA ghaTavRtti'vrajaM gAmavaruNaddhi' ityatra vrajavizeSito vibhAgAnutpAdo saMyogadhvaMsAnukUlajalavRttikarmAnukUlavyApArasya puruSe sattvAt goH karmAnutpAde prayojyaprayojakabhAvena svarUpasambandhavize. durvAra eva tAdRza-(dharTa jalaM cinoti ) prayogaH syAt / SeNa janakatayAnveti / vrajapadAdisamabhivyAhRtA dvitIyA yadi caivaM satyapi kUpaM jalaM cinotItyasyApattiH, anupabhedamAdheyatvaM cAbhidhatte / tena gAM gAM ruNaddhIti na prayogaH / pattizca puSpasyAdhArAkarSaNe vRkSaM puSpaM cinotItyasyeti anyathA goniSThavibhAgAnutpAdasya goniSThakarmAnutpAda vibhAvyate tadA vibhAgakarma, grahaNavyApArazcetyubhayameva darzitajanakatvenAnvayasya nirAbAdhatayA tAdRzakarmAnutpAda- cinoterartho vaacyH| tathA vibhAgaH karmaNi prayojakatayAkutimAn devadatta iti bodhastatra durvAra eva syAt / bhedasya nveti, karma ca grahaNavyApAre'nveti / tacca ( kama ) tadarthatve tu goniSThabhedapratiyogitAvacchedakatvasya goniSTha- sAMsiddhikadravatvAsamAnAdhikaraNameva grAhya vyutpattidai. nyApAre sattvAt na tathA prayogaH / atra ca vibhAgAnutpA- citryAt / tena jalaM cinotItyasya nApattiH, na vA kSetra dasya dhAtvarthavyApAravizeSaNIbhUtakarmAnutpAde vizeSaNatvAt khalaM vA dhAnyaM cinoti, vanaM zuSkagomayAni cinotIgauNaphalatvena tadvato vajasya gauNakarmatvaM gozca pradhAnakarma- tyasya cAnupapattiH / kUpaM jalaM cinotItyasya pRthavIvRttitvam iti shaabdikaaH| tvasya karmaNi vizeSaNatve'pi vAraNasambhavAt / 'bhANDa tAkikAstu dezAntarasaMcAravirodhivyApAro rudherrthH| tailaM cinoti' ityApateH; 'gAM vrajamavaruNaddhi' ityatra- saMcAravirodhitvaM saMcArAnutpAda "ayamapi kharayoSitkarNakASAyamISadaprayojakatvam / anutpAdai pradhAnakarmagovRttitvAnvayaH dezavizeSaNabhede vrajamitidvitIyAntArthavajapratiyogitvAnvayaH / visRmaratimirorNAjarjaropAntamaci: / madakalakalavizrIkAkunAndIkarebhyaH, tathA ca govRttiyoM vrajAnyadezasaMcArAnutpAdastatprayojakavyApArAnukUlakRtimAn- iti bodhaH / rudhyate gAM vraja kSitiruhazikharebhyo bhAnumAnuccinoti'' ityAdikarmapratyayasthale ca kartRvRttivyApAraprayojyo yo iti kavivAkyAnusAraM "kSitiruhazikharemyo bhAnumAnagovRttisaMcArAnutpAdastadadhikaraNadezabhinno vraja iti ciruccinoti' iti prayogasyAcipastaMjasatvena tatkarmaNaH bodhaH / pRthivyavRttitvAdanupapattezca vAraNAya sAMsiddhikadravatvApratiyogyutpattidvitIyakSaNotpannasaMyogasya pratidvandvI samAnAdhikaraNatvaM vizeSitam / paJcamI cAtra ( kSitivibhAgaH karmavyApArazca cinoterAH / avayavasaMyogaja- ruhazikharebhya ityatra ) vibhAgAtmakaguNaphalasyAvadhitvasaMyogasya pratiyogyutpattidvitIyakSaNe'pyutpattisaMbhavAnnAnupa- vivakSAyAM gomyaH payo dogdhItyatreva sAdhuH / pUrvoktasya pattiH / vRkSamavacinoti phalAni bhikSurityAdau vRkSavRtti- saMyogadhvaMsasya guNaphalatve tu tasya sAvadhitvAbhAvAduktapadya tAdazavibhAgaH phalavRttikarmaNi bhikSavyApAre prayojakatayA- paJcamyanapapattireva syaat| yadi caivaM satyapi iSTakA 'nveti iti naiyaayikaaH| saMyogavAMsa utkSepaNatvajAtyA- cinotItyasyAnupapattiH, tatra saMyogasyaiva sattvena vibhAgAzrayAkarSaNakarma vyApArazca cinoteraaH| vakSaM phalamaka- bhAvAditi kathyate tadA sajAtIyasaMyoga utpattiApArazca
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyArthaprakAzaH cinoterAH / iSTakAvRttisajAtIyapratiyogikasaMyogo bhaGgastyAgo grahaNavyApArazca jayaterathaH / bhaGgo vyApAre prayojakatayA'nveti / yadi ca iSTakAM bhitti chU tAdau samIhitAkSadAyAdyanupahitecchA, yuddhAdo palAyacinotIti prayogastadA iSTakAvRttitAdRzasaMyogasya bhitti- nAdiH / AkSikaM zataM jayatItyatra AkSikasamavetAkSadAvRttyutpattau tasyAH prayojakatayA vyApAre'nvayAdiSTakAvRtti- yAdyanupahitecchAviSayatayA zatavRttau tyAge, sa ca grahaNasajAtIyasaMyogaprayojyabhittivRttyutpattiprayojakavyApArakartA vyApAre prayojyatayA'nveti / zatru mahIM jayatItyatra zatruvRttiiti bhittimiSTakAM cinotItyataH zAbdabodhaH / tathA ca palAyanAdikaM viSayatayA mahIvRttI tyAme, sa ca grahaNacinoterarthAntare'pi dvikarmakatvameSitavyameveti niSkarSaH // vyApAre prayojyatayA'nvetIti / / zAbdavodhaH smaraNaM zabdazca bruverarthaH / ziSyaM dharma svatvaniSThAniSTasAdhanajJAnaprayojyadveSaH, tyAgo, grahaNapravItItyatra ziSyasamavetazAbdabodho dharmaviSayakasmaraNe, vyApArazca daNDayaterarthaH / gargAn zataM daNDayatItyatra gargatacca vacane janakatayA'nveti / yadi zabdAbhAve'pyabhinayA- vRttistAdRzadveSo viSayatayA zatavRttau tyAge, sa ca grahaNadinA bodhabhe'pi ba veH prayogaH prAmANikarAdatastadA zAbda- vyApAra prayojyatAyA'nveti / zatAnarpaNajanyadaNDatADanAdibodha-zabdayoH sthAne jJAnasAmAnyavyApArI niveshyo| sambhAvanayA zatasvatve dveSaH, tataH zatasvatvanAzecchArUpaH zabdAnukUlavyApAramAtrasya tadarthatvaM pUrvavat, zAbdabodhasya tyAgaH, iti dhAtvarthasaGgamanopapattiritti / / phalIbhUtasya samavAyena ziSTo, viSayatayA dharma sattavAd avayavasaMyoganAza udgamanakarma, vyApArazca madhnAdvikarmakatvaM bruveriti zAbdabodha eva bravItiphalam / sa ca terarthaH / dadhi ghRtaM madhnAtItyatra sAmAnAdhikaraNyena dadhisamavAyaviSayobhayagAmItyanyat / a viparyAyA vadatyAdayo'pi vRttiravayavasaMyoganAzo dhRtasamavetodgamanakarmaNi prayojyatayA, dvikarmakA eva / tena "ziloccayo'pi kSitipAlamuccaH udgamanakarma prayojakatayA viloDanavyApAre'nveti / ghRtasya prItyA tamevArthamabhASateve"ti ( raghuvaMza dvi0 sa0 ) prayo- dadhinAzajanyatvAddadhyavayavasaMyoganAzasya ghRtakarmaprayojakago'pi vyAkhyAtaH / yattu jJAnAnukUla: zabdo braverarthaH / tvAdbhavati dhAtvarthopapattiH / evaM kSIrasAgaraM sudhAM manAtIziSyaM dharma bravItItyatra jJAnarUpaphale ziSyasamavetatvaM, dharma- tyatrApi kSIrasAgarAvayavasudhAsaMyogAnAM sudhodgamanaprativiSayakatvaM ca dvitIyAntArthadvayamanveti iti tadasat, jJAna- bandhakAnAM nAze sati mandarAdisaMyogajanyaM sudhodgamanaM syakasyaiva phalatayA guNaphalAbhAvena ziSyAdegoM NakarmatyA- bhavati- iti tAdRzAvayasaMyoganAzaprayojyatvaM sughodgamane nupapatteH, ziSyaM dharmaM bravIti, ziSyastu na zRNotIti sambhavatIti nAnupapattiriti // prayogAnupapattezca // viklittirutpattiApArazca pacerarthaH / 'taNDulAnodanAn kRtirupadezo vyApArAnuguNecchA ca zAsterarthaH / kRtiH pacati ityatra taNDulavRttiviklittirodanavRttAvutpattI sA ca pravRttinivRttizca / upadeza iSTasAdhanatvenAniSTasAdhana- prayojakatayA vyApAre'nveti, viklittikarmatvaM taNDulAnAm svena vA jJAnaM bodhyam / ziSyaM dharmamadharma vA zAsti gara- utpattikarmatvaM codanAnAm / / rityatra ziSyasamavetA pravRttinivRttiA viSayatayA dharmavattAva- svAmitve sati viniyogAnutpAdo'svAmisambandho vyAdharma vRttau vA, iSTasAdhanatvenAniSTasAdhanasvena vA jJAne pArazca muSNAterathaH / vaNija hiraNyaM muSNAtItyatra svAprayojakatayoddezyitayA kA'nveti / icchAyA dhAtvarthe nive- mivaNigvRttiH viniyogAnutpAdo hiraNyavRttAvasvAmisvazAt ziSyaM dharma zAsti, ziSyo dharma na pravartate na vA sambandhe, sa ca taskaravyApAre prayojakatayAnveti / viniyogo tamiSTasAdhanatvena jAnAtItyAdiprayogasya nAnapattiH // daanvikryaadiH| sambandhaH saMyogasAmAnAdhikaraNyAdiriti /
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 syArthaprakAze prerakapuruSadezAvadhikapreyaMdezavRtti-paratvanirUpitApara- vRttAvutpattau prayojyatayA'nveti / kvacitpunaH avayasaMyogatvAsamAnAdhikaraNasaMyogaH karma vyApAro nytevhteshcaarthH| nAzaH, yathA kASThaM bhasma karotItyatra paramparayA kASThavRttiH vahateratheM prerakapreryayoH sthAne vor3havoDhanyo vA smaaveshniiyau| avayavasaMyoganAza: bhasmotpattAvanveti / / tAdRzAparatvasamAnAdhikaraNaH saMyoga AyUrvasya nayaterarthe etatsUtravRttI-duhi-bhikSi-rudhi-pracchi-cig-ba-zAs, nivizate / vyApArastu nayateH preraNAdiH, vahaterAdheyakarmAnu- yAci-ji-ityevaM rUpeNa nava ghAtava eva pUrvamuktAH , tathApi kUlAdhArakarmAdiH / grAmamajAM nayatItyatra grAmavRttistAdRza- prabhRtigrahaNena tato'nyepi-daNDi-paci-muSNAtayaH, grAhyAH / saMyogo'jAvRttikarmaNi tacca puruSapreraNAsvarUpe vyApAre nyAdayazca catvAraH nI-vaha ha-kRSaH iti militAH SoDazakarmaNi prayojakatayA'nveti / 'grAma bhAra vahati puruSo,' dhAtavaH etadarthA anye'pi ca dvikarmakAH / svamate ca vRttI dvIpaM sAMyAtrikaM vahati nauH' ityAdau grAmavRttisaMyogo bhAra* graherapi dvikarmakatvaM darzitam- tathA hi zatAnIkaM zataM vRtti karmaNi, tacca puruSavyApAre karmaNi pryojktyaa'nveti| gahnAtIti prayoga udAhRtaH / anye ca vaiyAkaraNAH kecivahatestu kvacit- sambandhapratiyogitve apyatho / yathA didaM na manyante tathAhi-taiH parigaNitA eva dhAtavaH / "vahati yaH paritaH kanakasthalIH saharitAlasamAnamahAdya tiH" ityAdimAghakaviprayoge (zizupAlavadhe raivatakagirivarNana- "duha-yAca pac-daNDa-rudhi-pracchi-ci-5 -zAsu-ji-math-muSAm / prasaGga ) / atra hi kanakasthalIvRttiH saMyogaH svarUpeNa karmayuk syAdakathitaM tathA syAnnI- hR-kRS- vahAm / / pratiyogitve, tacca nirUpakatayA tisrthAzrayatve'nveti / iti (siddhAntakaumudyAM bhaTTojidIkSitAH) eSu grhe|paadaanm / evamanyatrA'pi sAkSAtparamparAsvarUpaH sambandho bodhyH| . - na ca jayatyarthatayA grahe haNam, tasya tadarthatvAnubhavAbhAvAt // paramparAsambandho yathA gandhaM vahati vAyuH ityAdau / / karSakadezAvadhikakarSaNIyadezavRttiparatvanirUpitAparatva- eSu dhAtuSu pradhAnApradhAne dve krmnnii| tatra yaduddezena samAnAdhikaraNasaMyogaH, karma, vyApArazca karSaterarthaH / bhUmi kriyApravRttistatpradhAnaM karma / payaH prAptumicchan hi gAM zAkhAM karSati kalA tyatra bhUmivRttistAdRzasaMyogaH dogdhIti payaH pradhAnaM karma / eSu nyAdayazcatvAra eva zAkhAvRttikarmaNi tacca phalArthivyApAre prayojakatayA'nveti / vastuto dvikarmakAH / anye tu apAdAnAdivizeSAvivakSAyAevamajAM grAmaM karSatItyAdAvapi bodhyama / / meva dvikarmakatvaM labhante / ata eva paraiH ( pANinyAdibhiH / saMyogaH karma vyApArazca haraterarthaH / svagRhaM paradhanaM gavAdInAM karmasaMjJAvidhAnArtham akathitaJca (1 / 4 / 51) harati taskara: ityAdau svagRhavRttisaMyogaH paradhanavRttikarmaNi iti sUtramanvAkhyAyate / svamate vaiSAM vyApAradvayArthakatvena tacca taskaravyApAre prayojakatayA'nveti / tathA ca svagRha- phaladvayasambandhAnmukhyaphalAzrayasyeva gauNaphalAzrayasya gavAderapi vRttisaMyogaprayojakaparadhanavRttivyApArAnukUlavyApArakartA karmatvaM svAbhAvikameveti na tAdRzaM sUtramArabhyate / anye tu taskara iti bodhaH / tatsUtrasArthakyamitthamupapAdayanti katR pratyayAntena dhAtunA upAdAnavyApAra utpattiApArazca karotararthaH / upA- svArthavizeSyatayA pratipAdyamAno vyApAraH, svArthavizeSaNadAnavyApArastu kvacit saMyogaH- yathA vIraNaM kaTaM karotI- tayA pratipAdyamAnaM phalam / svajanyasmaraNamukhyavizeSyatayA tyatra vIraNavRttisaMyogaH kaTavRttAvutpatto prayojyatayA sA ca bhAsamAnaH svArthaH / tatra vizeSyavizeSaNate AkAGkSApuruSavyApAre prajojakatayA'nveti / kvacicca kriyArUpaH, niyamye, na tu prAkRte ( svAbhAvike ) arthAt- yanniSTha-- mathA kamakaM kuNDalaM karotItyatra kanakavattikriyA kaNDala- vizeSaNatAnirUpitayaniSThavizeSyatAnirUpakAnvayabodho yatpada
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyArthaprakAzaH samabhivyAhRtayatpadAbhAvaprayojyastayoH krameNa vizeSaNatvaM vizeSyatvaM ceti niyamaviSayIbhUte eva vizeSyavizeSaNatve atra lakSaNe praviSTe na tu svAbhAvike / dhAto kata pratya- atra dvividhA dhAtavaH paThitA: duhAdayaH nyAdayazca / yAntatvopAdAnena karmapratyayAntena dhAtanA phalasya prAdhAnyena tatra duharAdamyA dvAdazam phalA pAdhAna tatra duhAdibhyo dvAdazabhyo dhAtubhyaH, pradhAnakarmavivakSAyAmapratipAdane'pi na tasya vyApAratvam / svArthavizeSyatayeti vivakSAyAmapi vA karmapratyayena goNakarmavAbhidhIyate / ( vyApAralakSaNe ) dAnAt karmapratyayAnte guNatayA bhAsa- yathA gauH payAMsi duhyate dugdhA vetyatrApradhAnakarmaNo goreva mAnasya vyApArasya na phalatvam / vizeSyatAyAM svArtha-- prathamA, tavRttikarmatvasya AkhyAtena, ktena voktatvAt / nirUpitatvanivezena phalatAvacchedakavizeSye phale na vyApAra- pradhAnakarmaNo dugdhasyAvivakSaNe tu gaudu hAte dugdhamityevam / tvam, na vA vyApAravizeSaNe vyApAratAvacchedake phalatvam / pradhAnakarmaNa eva vivakSAyAM gauNakarmaNo'vivakSAyAM ca svajanyasmaraNaviSayamAtrasya svArthatve phalatAvacchedake'pi karmapratyayena pradhAnakarmaivAbhidhIyate yathA- payAMsi duhyante tAdRzasmaraNIyaprakAratArUpavizeSaNatAyAH satvAduktadoSaH dugdhAni vA / nyAdInAM caturNA paJcAnAM vA karmapratyayasyAditi tadapahAya mukhyavizeSyatvasya svArtha lakSaNe niveza samabhivyAhAre guNakarmaNo'pi vivakSAyAM pradhAnakarmavAbhidhIyate iti bhAvaH / kiM ca tAda zasmaraNavizeSyatayA vyApArasya yathA ajA grAma nIyate nItA vA 1 pradhAnakarmaNo'vidhA svArthatvAt tatra vizeSaNIbhUtasyApi vyApAratAvacchedakasya tu tebhyo'pi vihitena karmapratyayena gauNakarmaivAbhidhIyate yathA vizeSaNatvamavacchedyasya ca vizeSyatvamityasya tayoH svabhAva ajA nIyate / evaM 'rAjA kanaka yAcyata' iti gauNakarmaNa tayA tadvizeSaNatAyA nAkAMkSAprayojyatvamiti 'na prAkRte' uktatvAtprathamA / atrApi guNakarmaNo'vivakSAyAM kanaka ityuktamiti ca bodhyam / yAcyate, yAcitaM betyatra pradhAnakarmavAbhihitam / evaM vrajo gAmavarudhyate, avaruddho vA, pradhAnamAtravivakSAyAM gaurava___ phalavyApArayoruktarUpatayA ca gAM dogdhi dugdhaM gopAla rudhyate'varuddhA veti / jAnapadaH panthAnaM pRcchyate pRSTo vA, ityatra syandanaM puruSavyApArazca kriye, syandanaM vibhAgazca panthA pacchyate pRSTo veti / cudirapi pracchi-paryAyatayA phale / dhAtvarthe vibhAge phale vizeSyatayA syandanasya, syandane prayujyate / ata eva ahamapIdamacodya codya' iti bhASyavizeSyatayA puruSavyApArasya kriyAtvam (uktalakSaNavyA pryogH| atrApi guNakarmaNo'smada evoktatayA tatrava pAratvam) puruSavyApAre vizeSaNatayA syandanasya syandane prthmaa| taruH puSpamavacIyate'vacito vA pradhAnAvivakSAyAM vizeSaNatayA vibhAgasya ca phalatvamiti bhAvaH / darzita puSpamavacIyate avacitaM veti / ata eva 'avacitakusumA rItyA tayoH ( syandanapuruSavyApArayoH ) kriyAtve ca mukhyavyApArazAlitayA gopAlasyaiva syandanarUpaguNavyApAra-vattayA vihAya vallI'riti mAghakaviprayome'vacitazabdasya karmaNA dugdhasyApi kartRtvaprasaktyA tadapavAdAya akathitaJca (1 / 4 / ( pradhAnane ) samAsaH / ziSyo dharmamucyate, ukto vA / 63) iti paanniniiysuutrmaarbdhvymeveti| svamate tu ziSyasyApradhAnakarmaNo'vivakSAyAM ucyate dharmo guruNA, ukto vivakSayava dvayorapi karmasaMjJeti na katR saMjJAprasaktiriti vA / evamanu zAsyate ziSyaH, dharmo veti puurvvdvijnyeym| AkSikaH zataM jIyate, jito vA, pradhAnAvivakSAyAM jIyate tatsUtra nArabdhaM vivakSAtaH kArakANi bhavantItyukteH / ata eva apAdAnatvavivakSAyAM goH payo dogdhItyapi prayogaH / ra jitaM vA zatam / ata eva-- sambandhamAtravivakSAyAM ca tatra SaThayapi prayoktampati "kRtapraNAmasya mahIM mahIbhuje, vijJeyam / jitAM sapatnena nivedayiSyataH /
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 na vivyathe tasya mano, na hi priyaM, pravaktumicchanti mRSA hitaiSiNaH // " iti ( " kirAtArjunIya - prathamasarge ) bhAraviprayoge pradhAnakarmaNyeva ktapratyayo vihitaH / 'gargAH zataM daNDyante' iti daNDyate vA zatamityapi / kSoranidhi: kaustubhaM madhyate, kaustubho mathita iti vA 'devAsurairamRtamambunidhirmamantha' iti ca kaviprayoge'pradhAnakarmaNyeva pratyayaH / taNDulaH odanaM pacyate, pakvo vA, pradhAnakarma mAtravivakSAyAM 'pacyate odana ityapi / vaNik hiraNyaM muSyate muSito vA, muSyate hiraNyamityapi / bhAro grAmamuhyate, UDho vA atra mukhya eva karmaNi pratyayaH / paradhanaM svagRhaM hiyate, hRtaM vA paradhanam / pradhAnakarmaNastvavivakSA na sambhavatIti na tathA prayogaH / zAkhA bhUmi kRpyate kRSTA vA / kaTo vIraNaM kriyate, kRto vA / kRtaH kaTa ityapi / etacca "pradhAnakarmaNyAkhyeye lAdInAhudvikarmaNAm / apradhAne duhAdInAm" iti kAriyA saMgRhItam / dvikarmakAzca parigaNitA mahAbhASye -- svAdyartha prakA " nIvahyorharatezcApi gatyarthAnAM tathaiva ca / dvikarmakeSu grahaNaM draSTavyamiti nizcayaH " iti kArikayA / tadbhinnAzca duhyAdayo'pi vivakSAva zAdvikarmakA bhavantIti tathaiva samudAhRtAH // ( atha sanpratyayAntadhAtusamabhivyAhAre karmatvavicAraH ) "sanpratyayAntasya dhAtutvena sannarthecchAviSayasya karmatvaM bhavati / yathA pArka cikIrSatItyatra pAkasya, odanaM bubhukSate ityatrodanasya ca kRtibhojanayordhAtvarthayoH sannacchAyAM vizeSyatAsamAnakartR katvAbhyAM sambandhAbhyAmanvayaH 1 tena anyasambandhikRtibhojanaviSaya kecchAsattve na cikIrSati bubhukSate iti vA prayogaH samAnakartR katvasyAbhAvAt / " iti kecit tana, viSayatAmAtreNa karmatvasvIkAre pAkatvaM cikarSatIti prayogApatteH / uddezyatathA tathAtve tu odanaM vubhukSate ityAdI odanasyecchAnuddezyatvAt karmasvAnupapattirityAdikaM cintanIyam / cintAmaNikArAstu cikIrSA - kRtisAdhyatvaprakArikA kRtisAdhyakriyAviSayA icchA, pAkaM cikIrSAmItyataH pArka kRtyA sAdhayitumicchAmItyanubhavAt / kRtisAdhyatvaprakAraka - phalecchAvAraNAya kriyAviSayakatvaM vizeSaNam / kRtisAdhyatvabhramajanyAyAH kRtyasAvyakriyAviSayiNyA icchAyAH vAraNAya kRtisAdhyatvaM vastusad vizeSaNam / anubhavastu kRtisAdhyatvena pAkamicchAmItyAkAraka eva / pAkaM cikImItyatra prAdhAnyena pAkasyecchAviSayatvamanubhUyate, na tu kRteH / prAdhAnyamudde zyatvam / dhAtozca sanpratyayAbhidheyecchAprakAravAcitvaM tena kRJaH kRtisAdhyatvaM tatprakArakatvaM vA'rthaH / tacca prakAritayA svarUpeNa vA sambandhenecchAyAM sanpratyayArthe'nveti / odanaM bubhukSata ityatra bhojanavizeSyatayaudanasyAnubhavAt bhojanasya karmatAsaMsargeNa odane'nvayaH, tasya ca viSayatayA sannarthecchAyAmanvayaH / atra kRtisAdhyatvasya svanirUpakakRtisAmAnAdhikaraNyena, odanasya svakamaMkabhojanajanakakRtisAmAnAdhikaraNyenApi santacchAyAmanvayaH, tenAnyadIyakRtisAdhyatvabhojanIyakarma svaviSaya kecchAyAM satyAM na tathA prayogaH iti vadanti / upAdhyAyAstu pArkaM cikIrSatItyAdau sana icchAmAtramarthaH, tatra dhAtvarthasya kRtyAderuddezyatvasamAnakartRtvAbhyAM sambandhAbhyAmanvayaH / dhAtvarthakRtyAdau tatphale sAdhyatvaviSayatve vA pAkakarmatvasya viSayitvasyAdheyatvasya vA anvayaH / samAnakartR katvanivezAdanyadIyakRtIcchAyAM cikIrSatIti na prayogaH / uddezyatvanivezAta kRtijJAnecchAyAM na tathA prayoga " iti vadanti / yuktaM caitat tathA hi sannacchAyAM pAkAdiviSayatvasya nAnvayaH, ghAtvarthasyaivodda zyitayA
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyArthaprakAzaH invayAt / na ca viSayatvasAmAnyasya dvitIyArthatayA'nvayaH, sambandhena dhAnvarthaviziSTanAmArthasya sannarthakarmatvomAmAta tathA sati pAkatvaM cikIrSatIti prayogaprasaGgAt / uddezyatA tiSThAsatiyoge, na dvitIyAprasaGgaH, tiSThaterakarma katvAt, tatra tu nAmArthe sannarthecchAyA na vyutpattisiddhA, taNDulaM pipakSatI- karmatAsambandhena dhAtvarthaviziSTanAmArthasyAsambhavAt / tyAdI taNDulasya siddhatayA uddezyatvAsambhavAt / na ca taNDulaM pipakSati' ityAdau taNDulAdeH siddhatve'pi karmatayA pAkIyastaNDulo bhavatvitIcchAyAmapi taNDulaM pipakSatIti pAkaviziSTataNDulasyecchoddezyatvaM nAnupapannam, sukhavantaprayogAt nAmArthasya viSayatayA tatrAnvaya iti vAcyam, mAtmAnamicchatItyAdI sukhaviziSTasyAtmanaH icchoddazyatvatathA sati pAkIyajJAnaM bhavatvitIcchAyAM jJAnaM pipakSatIti darzanAt / ata evaudanaM bubhukSata ityAdI bhojanavizeSyaprayogApatteH 1 viSayatAmAtreNAnvayopagame'tiprasaGgasya dazi- tayaudanasyAnubhavAt ityuktaM maNikRtA / pAkaviziSTataNDutatvAcca / na caudanaM bubhukSata ityatra bhojanavizeSyatayo- lAdeH sannarthakarmatvasambhavAt taNDulaM pipakSatItyAdiprayodanasyAnubhavAditi pUrvoktacintAmaNikRdvacanavirodhaH, bhoja- gopapattiH / pAkajJAnecchAyAM tu 'jJAnaM pipakSati' iti na navizeSyataTotyatra bahuvrIhiNa! odanaM vizeSyaM yasya tattayo- prayogaH, tatra karmatayA pAkavaiziSTyasya jJAne virahAt / tyarthena vizeSaNatvAnubhavasya vivakSitatvAt / nanu kathaM- kintu jJAnavaiziSTyasya pAke satvAt pArka jijJAsatItyeva tarhi "pAkaM cikIrSatItyatra prAdhAnyena pAkasyecchAviSayatva- prayogaH iti cet, na; tathA sati guDapAkasya karmatayA manubhUyate natu kRteH" iti maNikRduktisaGgatiriti cet ; taNDule vaiziSTyamavagAhamAnAyAM 'guDapAkIyastaNDulo bhavapravRttihetubhUtAyAzcikIrSAyAH kRtisAdhyatvaprakArakatayA vitIcchAyAM 'guDaM taNDulaH pipakSyate' ityAdikarmAkhyAtapAkasyoddezyatvasambhavAttathaiva tannirvacanamuktam ityadoSAt / prayogaprasaGgaH, sannarthakarmatvasya taNDu lagatasyAkhyAtenAbhidhAtupratyayArthayoranvayena - kRtIccheca sAmAnyatazcikIrSA* dhAne'pi, guDagatasya dhAtvarthapAkakarmatvasyAnabhidhAnAtzabdArthaH / na ca tatra viSayitAmAtreNa pAkasyAnvayaH, dazi- guDapadAdvitIyAprasaGgasya durvAratvAt / tAtiprasaGgasadbhAvAt / kintu uddezyitayA dhAtvarthakRtereva nanu dhAtoraprakRtitvAt, sanprakRti kena karmAkhyAtena tatrAnvayaH, pipakSatItyAdau tathAdarzanAt / evaM dhAtvarthaphale 'taNDulaH pipakSyate' ityAdI taNDulAdigataM dhAtvarthakarmatvaM dvitIyAntArthasyAnvayaH, na tu sannatheM / ata eva gRhaM tiSThA- kathaM bodhanIyamiti cet, na, karmAkhyAtasthale prathamAntArthasya satIti na prayogaH / anyathA gRhe sthitiH syAditIcchAyAH mukhyavizeSyatvAnurodhena sannarthasya dhAtvarthavizeSaNatayA'nvagRhaviSayatvAttathAprayogo duvariH syAt / / yAvazyakatve sannarthavizeSitadhAtvarthakarmatvasyaiva karmAkhyAtena arthanaM pAkazcikIrSNate, odano bubhukSyate ityAdI pratipAdanasaMbhavAt iSTapAkakarmatvasya taNDule'nvayabodhopapAkodanAdestyAdyarthakarmatvasyAnvasyAnvayAnupapattiH sannartha. ptteH| yathA guruNA ziSyeNa pAcyate taNDula ityAdI karmatvAbhAvena sannavizeSitasya, dhAtvarthavizeSitasya tasya NicprakRti kena karmAkhyAtena prayojyatAsambandhena NijarthatatrAnvayasyAzakyatvAt-prakRtyarthavizeSitasyaiva pratyayArtha- prayojakavyApAreNa vizeSitasya pAkasya taNDulAnvayi kamatvaM syAnyatrAnvetu yogyatvAt / evaM sati dhAtvarthakarmatvasyA- pratyAyyate, na hi tatra NijarthaprayojakavyApArakarmatvaM pratyAnabhidhAnAduktaprakArakakarmAkhyAtasthale (pAkazcikI te yayituM zakyate; evaM dvitIyAkarmAkhyAtArthayoH karmasvayoH ityAdau ) pAkaudanAdipadAd dvitIyotpattiprasaGgazca syAt / vizeSaNatvavizeSyatvAbhyAM sanprakRtidhAtvartha evAnvayopatasmAt pAkodanAdinAmArthasya dhAtvarthakarmatvaM na yujyate, gamAt- gRhAna-tiSThAsati, gRhAstiSThAsyante iti vA na yajyate ca sannarthakarmatvamiti na darzitAtiprasaGgaH / karmatA. pryogH| ata eva sannantAdAtmanepadavyavasthAyAM pUrvasya
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ syArthaprakAze prakRtibhUtadhAtoH sAmyasyAzrayaNena, sakarmakAkarmakatvayorapi dhiyaM paramANu darzayati yogAbhyAsaH iti prayogopapattiprakRtibhUtadhAtusAmyaM vijJAyate iti dik / rityAhuH / ata eva smarayatyenaM vanagulmaH svayamevetyAdI idaMpadAd dvitIyopapattiH / smaraterbodhArthakatayA smaraNakartari (atha viziSyavihitakarmasaMjJAsthaleSu gatibodhAdisUtreNaiva karmatvasUcanAt; anyathA karmatvAnuvAkyArthabodho vicAryate ) zAsanadaulabhyApattaH / nanvayaM kutratyaH prayogo yadarthaM gati bodheti sUtre bodhapadena sAmAnyajJAna-vizeSajJAnobhayavAcigatibodhetisUtreNa zabdakarmaNAmaNikkatu : karmatvaM vidhI dhAtUpasaMgrahaH sAdhyata iti cet-aNikkarmaNikkata kANNiyata iti- putrabhakSarANi jalpayatItyAdiprayogo bhavati / go'smRtau ( 3 / 3 / 88) iti sUtre pratyudAharaNatvena tatra jalpateH varNetarAvRttitvena vizeSitA utpattirarthaH / na (asmatAviti padasya sArthakyapratipAdanAya ) prakRtaprayogaca phalavidhayA varNotpattirekArtha iti vAcyam, tathA sati syAcArya reva kRtatvAt / NeraNau yatkarma sa cetkartA'nAdhyAne dhAtvarthAntabhUtakarmatvAt zabdAyativat jalpaterakarmakatvA- (pA0 sU0 113 / 67 ) iti sUtre mahAbhASye'pi prkRtpttaiH| tatazca varNAn padaM vA jalpatIti pryogaanaaptH| prayogasya pratyudAhRtatvAcca / atha vA utpattiH phalatayA, vivRtAdirUpeNa prayatnAH vyApA dharmamartha vA grAhayati ziSyamityatra gahAtemA'nArthakatve ratayA jalpaterarthaH / evaM bra vi-vaci-vadi-gadiprabhRtayo ziSyapadottaradvitIyAyAH samavetatvamarthaH / sNyogaadilkssnnbodhyaaH| putramakSarANi jalpayati pitetyatra putrapadottara-- dvitIyAyA vivRtAdivyApArAnvayisamavetatvamarthaH, NicaH sambandhAnukUlavyApArArthakatve tu tasya (gRhlAte: ) kRtizikSaNAjJAdiH prayojakavyApAro'rthaH / evaM ca akSaraniSTho rathaH / tatra grahikartari karmatvaM na prayogasAdhutvaM sampAdayati, tathA sati "jAyApratigrAhitagandhamAMlyAm" iti raghuvaMzatpatyanukUlasya putrasamavetavivRtAdivyApArasya anukUlo yaH zikSaNAdiH tadAzrayaH piteti vAkyarthabodhaH / evaM zrAvaka mahAkAvyadvitIyasargastha-kAlidAsaprayoge samAsAnupapattiH / sUktaM zrAvayatItyatra zrAvakapadottaradvitIyAyAH zrAvaNapratya nahyatra jAyayA pratigrAhite gandhamAlye yAmiti vigrahaH kSAnvayi samavetatvamarthaH, atrAdizrAvakasamaveta-dharmabodhaka sambhavati-"Nyante kartuzca karmaNaH" ityuktatayA, aNyantazabdazrAvaNapratyakSAnukUlavyApArasyAnukUlo yaH vAkyaprayo kartari NyantAvasthAyAM karmabhUte eva karmapratyayasya sAdhutvagAdistadAzraya AcArya iti vAkyArthabodhaH 1 sUtre vodhA jJApanAt; dhAtvarthakamaMgandhamAlyAdisAmAnAdhikaraNyena karmatveina jJAnasAmAnyavAcinAmeva grahaNaM na tu tadvizeSavAci ktasthAsAdhutvAt / na vA 'jAyayA gandhamAlye pratigrAhi tAma' ityavapippalyAdivadayaM samAso bhavitumarhati, tathA mAmiti kecit tanna jJAnavizeSArthasya dazerapi aNivaka; "darzayati rUpatarka kArSApaNaM vaNik" ityAdAvaNikkatu: sati tatpurupasyottarapadaliGgatAnuzAsanena-Apo'nutpAdaprasakarmatvadarzanAta / kiJca jJAnAtirikte'vagAhanAdyarthe'pi mAtra GgAt / itthaM grahikarNyante na karmatvaM kintu grahikarmaNa dazeH prayogasya eva / tatazcAtra jAyayA pratigrAhite gandhamAlye yayetyeva sAdhuH tatraiva ca bahuvrIhisamAsaH / tatra vigrahavAkyAt"yatpathAvadhiraNa: paramaH sA yogidhIrapi na pazyati yasmAt / jAyAprayojitayatkata kapratigrahakarmaNI gandhamAlye iti zAbdabAlayA nijamanaH- paramANau hrIdarIzayaharIkRtamenam" // bodhaH / samAse tu jAyApadasya jAyAprayojakagandhamAlya ityAdinaiSadhaprayogeSu darzanAt dRzidhAtoraNikkartuH karmakapratigrahakartari lakSaNA, pratignAhitAdipadAnAM tAtparyakarmatvaM pRthageva vidadhati kecana vaiyAkaraNAH / tena yogi- grAhakatvam iti vijJeyam /
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyArthaprakAzaH 'dRzyabhivadorAtmane' (21219) iti sUtreNa dRzerabhi- atha eyantasthale karmapratyayotpattiH vadezyAtmanepadaviSaye aNikkartuI karmatvavidhAnena "abhi kuta iti vicaarH|| vAdayate ziSyaM ziSyeNa vA guruH" iti pryogH| tatrAbhivAdenamaskAro'rthaH / sa cotkarSavattayA jJApanasvarUpaH / dhAtvarthakarmaNaH prayoge'prayoge vA dhAtvarthakartari piarthatatrotkarSaprakArajJAnaM vyApArazca khaNDazo'rthaH / tatrAbhivAdya- karmaNi tyAdaya:- karmapratyayA bhavanti / yathA- 'digantaM prayojakaguruvizeSitamAdheyatvamutkarSaviziSTasamavAyAvacchinnA- gamyate gamito vA ripuH' iti dhAtvarthakarmaNaH prayoge, dheyatvIyasvarUpasambandhena jJAne'nveti, jJAnaM tu prayojakatayA tasyAprayoge'pi- 'gamyate gamito vA ripuH' iti / evaM vyApAre tvatto'hamapakRSTa ityAdivAkyasvarUpe'nyeti / dharma bodhyate bodhito vA zrAvakaH, bodhyate bodhino vA utkarSastu vyApArAzrayAbhivAdakAvadhiko bodhyaH / ziSya- zrAvaka iti vA / miSTaM bhojyate bhojito vA bhikSuH, padottara- dvitIyAtRtIyayoApArAnvayinI kRtirarthaH / bhojyate bhojito bA bhikSuriti vA / payaHpAvyate pArito vyApArastu prajojakatayA Nijathe karmakatR guruvyA- vA zizuH, pAyyate pAyito vA zizuriti vaa| mAsamApAre'nveti / dvitIyArthAdhyatvasya uktarUpa- syate, Asito vA sAdhuH, Asyate Asito vA sAdhuriti sambandhana jJAnendayopagamAta- abhivAdyAnyasyAbhivAdyagato- vA / tathAcoktamabhiya yataH -- skarSajJAne'pi tamabhivAdayate iti na pryogH| yadi cotka "pradhAnakarmaNyAkhyeve tyA (lA)dInAdvikarmaNAm / paprakArakajJAnaM bhramo'pi dhAtvarthastadA utkarSaprakAratAnirU apradhAne duhAdInAM Nyante kasazca karmaNaH // " iti / pitavizeSyatayA samavAyena ca dvAbhyAM sambandhAbhyAmatracchinnamAdheyatvamabhivAdyavAcipadottaradvitIyAyAH ( karma- yatra yAdRzakata tvaM dvitIyArthastatra tAdRzakatR tvameva kartari prathamAyA vA ) arthaH iti na kApyanupapattiH / yadi karmAkhyAtArthaH, tadvAn karmakRdarthaH iti vijJeyam / yatra cAbhivAdyabhya vyAsaGgavazAdutkarSAjJAne'pi abhivAdiprayoga- dhAtvarthakartuNijarthakarmaNo na prayogastatra dhAtvarthakarmaNyapi stadA utkarSavattAjijJApayiyA dhAtvarthaH / phalaM vyApArastu karmapratyayA bhavanti, yathA gamito giriH, bodhito dharmaH, bhojitaM pAyasam, pAyitaM payaH, pAThita Agama: Asito pUrvokta eva / tatrotkarSaprakArakajJAnaniSThoddezyatAvaccheda mAsaH ityAdi / yaddhAtvarthakatari NijarthaprayuktakatviM kIbhatayorutkarSa prakAratAnirUpitavizeSyatAkatva- samavetatva vaikalpika tatrApi NijarthakarmaNyeva karmapratyayAH bhavanti, yorvartamAnAbhyAmavacche dakatvAbhyAM nirUpitayA'vacchedakatayA abhivAdyate'bhivAdito vA ziSyaH; bhAraM hAryate hArito sambandhenAvacchinnamAdheyatvamabhivAdyavAcipadottaradvitIyAyAH vA bhRtyaH, dazitaH sUrgaH ityAdayaH prayogA anusandheyAH / ( karmakartari prathamAyA vA ) arthaH- utkarSajijJApayiSAyAM prakRtai phalIbhUtAcAmanveti / sA ca prayojyatayA dArzita- atha kArakAntarANAM karmasaMjJAyAM dvitiiyaarthvicaarH| vyApAre 'nveti / anyata pUrvavadeva / evame vAbhivAdiparyA adhipUrNakANAM zIG-sthA-As-dhAtUnAmAdhArasya karma-- yAnAM namaskarotyAdInAM pryo'pi| evaM 'darzayate rAjA saMjJA vidhIyate iti tatra dvitIyAprayoge'pi-kata ghaTitabhRtyAn bhRtya vI' ityAdI bhRtyapadottaradvitIyAtRtIyayoH paramparAsaMsargAvacchinnamAdheyatvaM dvitIyArthaH dhAtvarthavyApAredarzanAnvayisamavetatvamartha iti pUrvavadeva bodhyam iti dik / 'nveti / upa-anu-adhi-AG pUrNasya vasaterAdhArasya karma
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdyarthaprakAze saMjJAvidhAnAttatrApi dvitIyA vidhIyate- upavasati-anava- antaravayavAstu vijAtIyArambhakasaMyogavadavayavAH, Arabdha - mati-adhivasati Avasati vA grAma devadattaH iti prayogaH / kAvayavibhinnAvayavyArambhakasaMyogAnadhikaraNAvayavA vA / tatra bhUyaH kAlAvacchinnasattvaM vsterrthH| katR sambandha- gRhAdevahiravayavAnAmalindAdInAM gRhAnyAGganAdyavayavArambhaghaTitaparamparAsambandhAvacchinnamAdheyatvaM dvitIyArthaH dhAtvartha- kasaMyogavattvAnnAntaravayavattvamiti antarvizatItyAdau antainveti / anvAdya pasargasAhacaryAdupapUrNakasyApi vasateH riti lupta dvitIyAntam, adhaHpatatItyAdau adhaHpadavaditi pUrvoktArthasya ( bhUyaHkAlAvacchinnasattvArthasya ) eva grahaNa- nAnupapattiriti bodhyam / nivizatestu tathAvidhaH saMyoga miti bhojananivRtyarthasya tasyAdhAraH karmasaMjJo na bhavati / evA'rtho'ta evAyamakarmakaH / yatra tu 'kAraNatAyAM pravizati' anye tu vaiyAkaraNAstadartha niSedhasUtramArabhante, tacca nAvazyaka nivizate' vA iti prayogaH, tatra prapUrvasya nipUrvasya vA sAhacaryanyAyenaiva vAraNAt tathA ca grAme upavasatItyeva vizateH ghaTakatvalakSaNaH sambandho'rthaH / tatra kAraNatAprayogaH / "ekAdazImupavaset, dvAdazImathavA punaH" ityAdau vizeSitasya saptamyarthasya nirUpakatvena nirUpakanirUpakatvena tu upavasate jananivRttiArtha;, kintu doSebhya upAvRttasya vA sambandhana avacchinnasyAdheyatvasyAnvaya iti eSvartheSvaguNaiH saha sthitireva / taduktam --- bhiniviSTAnAmiti pAtaJjalamahAbhASyaprayogAdavasIyate / atra prakaraNe zIkAdInAM vizyantAmanupasaSTAnAmAdhArasyA"upAvRttasya doSebhyo yastu vAso guNaiH saha / / dhikaraNasaMjJA, tattaduktopasargasambandhAnAmAdhArasya ca karmaupavAsaH sa vijJeyaH sarvabhogavivajitaH / / iti / saMjatyanyaparvakaM karmedamiti vijJeyama // vastutastu-upavasaterabhojanArthakatve'pi akarmakatvamakSa ( evaM kArakadvitIyAvibhaktyartho vivecitaH saMkSepeNa ) tameveti kAlAdhvabhAvadezaM vA'karma cAkarmakANAm (2 / 2 / 23 ) ityanuzAsanena kAladezAdInAM tatra karmatvamAnuzAsanikameveti ekAdazImupavaset- ityAdau kAlikAdheyatvasya (athAkArakadvitIyAvibhatkyarthavicAraH prastUyate) dvitIyArthatvaM na tu kata sambandhaghaTitaparamparAvacchinnAdheya- nAmArthAnvayyarthapratipAdikA vibhaktirakArakavibhaktitvasyati / padenocyate / 'gauNAt samayAnikaSA02 ( 2 / 2 / 33 ) abhinivizaterAdhArasyApi vyavasthayA karmasaMjJA vidhI- iti sUtrAdAramya 'utkRSTenUpena' (212 / 39) iti yate / tatrAbhinivezo dhArApannajJAnaM tajjanmA dRDhatara- paryantaM sUtravihitA dvitIyA akArakavibhaktireveti tadarthasaskAro vA'bhinivizatera / yativata phalAvAca- statra tatra prayogArthazca parairdezitarItyA ziSyavaddhivezadyAya katvAdakarmakatvam asya / sanmArgAdivizeSitaM viSayatA- pradarzate / svamate cAso sambandhasAmAnyamevArtha iti pratipA sambandhAvacchinnamAdheyatvaM dvitIyArthaH, tAdaze jJAne saMskAre ditaM zabdamahArNavanyAse / tacca sAdhAraNataH savavAda vA dhAtvatha'nvAta / yAda ca sAkSAtsambandhAvacchinnAdheya- sammatameva / tatra 'samayA' 'nikaSA' zabdo sAmIpyAthako / tvasya saptamyarthastheva saptabhyarthAnuziSTadvitIyArthasyApi tayoryoge dvitIyA gauNAt0 ( 2 / 2 / 33 ) iti sUtreNa dhAtvarthe'nvayo nAmyupeyate tadA vyApArAnubandhiviSayatA- vihitA sambandhAthikaiva / hAzabdaH zokadyotakaH, sa ca svakartR sambandhaghaTitaparamparAsambandhAvacchinnamAdheyatvaM dvitI- vipadgocaro dveSavizepaH, tatra Alambanatvena viSayitvaM yArtha iti vijJayam / kevala vizatesta antaravayavAva... tadyoge vihitAyA dvitIyAyA arthaH / tathA ca hA manacchinnasaMyogAnukUlo vyApAro'rthaH / ata evAyaM skrmkH| mityatra maitraviSayitAko vipadveSa ityevArthabodhaH / "hA
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ dvitIyArthaprakAzaH rAma ! hA devara ! tAta ! mAtaH" / ityAdi sItAkRte rAhityasvarUpe'pakarSe'nveti, dazite'pakarSe mUrkhasyAnatvaye'pi rodanapadya tu sItAyAH svavipadveSa rAmAde viSayitayA na kSatiH, asyAphkarSasya mUrkhasAdhAraNatvAt / yatra tu nAnvayo'pi tu tatsambodhyatvasyeti na rAmAdipadAd dvitI- sambodhyasAdhAraNo nApakarSaH, tatra dvitIyAntapadApekSA'vayeti smaaddhti| vipadveSazca zokAtirikta eva / ata zyakI / yathA "kRSNa tvatsevakA dhanyA dhiganyAn prAkRtAn eva 'kapayo rAma zocanti' iti prayogo na sAdhuH, kintu janAn" ityaadau| etena dhigarthe nAmArthasya sAkSAdavarAmasya zocantItyeva / zokastu- anirvacanIyaH kheda yopagame dhik caitrazcaitreNa vetyAdikaH prayogaH syAdityaeva / tatra dvitIyArthaH samavetatvamiti kecit / 'dhigjA- pAstam, sAkSAdanvayAnupagamAt / evaM dhigadhyayanahInaM lmAn' ityatra ninditAcAro jugupsA vA dhikzabdArthaH / janam- ityatra pANDityAbhAvaH, vikhyAdhamityatra kAruNyAjugupsA tu dveSavizeSaH / ninditAcArAnvayi AdheyatvaM, bhAvaH, akSAntaM dhik- ityatra krodhaH, 'svastivAcanikAn jugupsAnvayi viSayitvaM vA dvitIyArthaH / jAlmavRttini- dhik ityatra lobhaH- yathAyathaM dhipadArthaH tatra dvitIyArthanditAcAraH jAlmaviSayiNI jugapsA veti vAkyArthabodha:- sambandhasyAnvayaH / 'akaruNaM dhik' ityatra parakIyasya sukhasya duHkhahAnervA dveSaH, 'dhik kruddham' ityatra hantRtvam "dhigastu tRSNAtaralaM bhavanmanaH, 'dhika lubdham' ityatra parasvApahAritvam dhikpadArthaH ityevaM samIkSya pakSAn mama hemajanmanaH / prAtisvikarUpeNohanIyam / sarvanAmnAmiba buddhivizeSatavArNavasyeva tuSArazIkaraH, prakAratvopalakSitadharmavati dhikpadasya zaktiriti nAnugamaH bhavedamIbhiH kamalodayaH kimAn // " kartuM zakyate / iti naiSadhIyadvitIyasarge nalaM prati tadgRhItahaMsavAkye antarAzabdayoge'pi dvitIyA'nuziSTA / antarAzabda'mana' iti dvitIyAntam'. dhigityastikriyAyAmanveti kartR- icAdhikaraNazaktipradhAna-'madhye' zabdArthakaH iti bRhadtvena / atha vA dhigiti kevalamastikriyAyAmevAnveti tyAdiparyAlocanayA'vagamyate / antarA niSadhaM nIlaM ca / na tu manasi, tathA ca jugupsitasattAvat- manaH ityanvaya- videhAH' iti pryogH| niSadhanIlajanapadayormadhye videbodhaH / dhiG mUrkhetyatra jugupsAyAM mUrkhasambodhyatvasyA- hAkhyo janapadaiti tato'rthabodhaH svmte| tAkiMkAzcanvayaH / vyutpattivaicitryeNa viSayitAsambandhena mUrkhasyApi paratvadvayanirUpitAparatyadvayaM, tudadhikaraNa (paratvadvayanirUjugupsAyAmanvayaH pAzvikaH / tenAnyaviSayajugupsAyAM pitAparatvadvayAdhikaraNa) dezo vA antarAzabdArthaH / mUrkhasambodhyatvAnvayavivakSAyAM na tathAprayogaH / AkSipte dvitIyAvibhaktyozca pratyekaM paratvadvayamaparatvadvayaM cArthaH / bhavasi- padArthe sambodhyatvasyAnvayo dhigiti bhavanakriyAyA- tathA ca magadhasamavetena nIlAvadhi kena- nIlasamavetena videmanvetIti kazcit yadi ca svaviSayakadveSo na bhavatIti hAvadhi kena ca pratye kena paratvena nirUpitaM yadaparatvadvayaM dhika mAmityAdau naiSA gatiriti vibhAvyate tadA gaNAbhAva tadvantastadvadezattino vA videhA ityevaM vAkyArthabodhaH / kvacidaprAptirantarAzabdArthaH / prAparNa prApti:- jJApana dopAnyatarasvarUpo'pakarSo dhikzabdArthaH dvitIyAyAH sambandho'rthaH apakarSoM matsambandhItyanvayabodhaH / guNaH pANDitya gamanaM ceti dvidhA / tathA hikAruNyAdiH, doSaH krodhalobhAdiH / evaM dhika mUrkhetyatra "anurAgamayena bhUyasA madhureNApi rasena ko guNaH / zAstrAnabhijJamya markhapadArthasya sambodhyatvaM- vastuviveka- priyasaGgamabhUmimantarA yadi vicchinnapadA sarasvatI // "
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 syAdyarthaprakAze ityatra bhAratyA anurAgaprakRti kenApi bhUyasA zRGgAra ___ atha kriyAvizeSaNadvitIyAvibhaktyartho vicAryate rasena ko guNo yadi priyayoH saGgamaparyantamajJApayitvA vicchinnaprabandhA bhavati / yadi kazcitprabandhaH madhureNa kriyAvizeSaNAt ( 2 / 2 / 41 ) iti sUtreNa kriyAzRGgArarasena pUrNo'pi nAyakasya nAyikAyAzca saGgamamajJApa- vyavacchedakAnnAmno dvitIyAvibhaktiranuziSyate / anye ca yitvA vicchidyata tadA tadIyo rasaH sarvo'pi viphala eveti vaiyAkaraNAH 'kriyAvizeSaNAnAM karmatvaM klIbatvaM ce'tyAhuH / kaveH prakRta AzayaH / zleSeNa tu- sarasvatyA nadIvize.. tacca svamate na svIkriyate / karmatvasya kriyAvizeSaNe Sasya svanAmnA khyAtasya lauhityabahulena bhUyatA miSTena pratIteranabhyupagamAt ; stokaM pacatItyasya karmavAcyatAyAM jalena ko guNo yadi priyasya samudrasya saGgamasthAnamaprApyaiva stokaH pacyate iti prayogApatteH / klIbatvaM ca tatra 'sAmAmadhye vilInagatiraso jAtetyaprAkaraNiko'thaM upamAghvanaye nyo napuMsakam' iti sAdhAraNaniyamAdeva labhyamiti-dvitIyApratIyata iti padavAkyaratnAkare gokulnaathossaadhyaayaaH| vibhaktiyidhAnamAtra evaanushaasnvyaapaarH| vizeSaNavibhakteraatrAntarAzabdoprAptyarthaka iti spaSTam / antarAzabdo bhedArthatvenAsyA dvitIyAyA api abheda evArthaH / abhedazca vinArtha ko'pi 'adhyayanamantarA na pANDityam' ityAdAviti tAdAtmyameva / yadi ca tAdAtmyaM na dvitIyAvAcyamapi tu kecit / saMsargavidhayaiva bhAsata ityucyate, tadA'nyatra-(nIlo ghaTa: antareNa-zabdasya yoge'pi dvitIyAvibhaktiranuziSTA / ityAdI) yathA vizeSaNavibhaktestanmate sAdhutvArthatvaM tathA'tra tasya ca 'madhyo vinA' iti cArthadvayam-iti svamatam / dvitIyA'pi sAdhutvArthava / prathamamate-(dvitIyAyAstAdAtathA ca antareNa. gandhamAdanaM mAlyavantaM cottarAH kurava tmyArthatve) tAdAtmyasya phalAnvaye'pi na karmatvam, phalAnvaityatra madhye ityarthakamiti gandhamAdanamAlyavatparvatayormadhya- yina Adheyatvasyaiva karmatvAt / anyathA jalaM na pacatItyatra dezattinaH kurava ityarthaH / antareNa dharma na sukhamityatra jalAdheyatvAbhAvasya viklityanvo jalAdheyatvAbhAvaH pacyata . vinArthaka iti dharma vinA sukhaM na bhavatIti vaakyaarthbodhH| iti prayogaprasaGgAt ! dvitIyapakSe ( tAdAtmyaM saMsarga eva, anyo tu antareNazabdasyAbhAva evArthaH / pratiyogyanuyogi dvitIyA ca sAdhutvAthi keti pakSe )'pi tAdAtmTona phalA nvayino'pi na karmatvama, na hi sambandhamAtreNa phalAnvayi bhAvastu dvitIyAvibhaktyarthaH / 'dharmamantareNa na sukham' ityatra karma bhavati, kAlopAdheH sakarmakamAtrakarmatvApatteH / kintu dvitIyArthapratiyogitve dharmasya- svavRttidharmatvAvacchinnatvA-- tattatsaMsargavizeSeNa phalAnvayina eva karmatvam / tatra tAdAdheyatvAbhyAM sambandhAbhyAM vyutpattivaicitroNAnvayopagamAt- tmyasaMsargaH saMsagavizeSakoTau nAntarbhavati-tena kriyAvizeSaNadharmasAmAnyAbhAvapratItiH / abhAvayoH prayojyaprayojakabhAvo stokAdau karmaNi, lakAro na prasajyate / yatra kriyAvizeSayogakSemasAdhAraNaH / tathA ca dharma sAmAnyAbhAvaprayuktaH Nasya phale'nvayastatra karmatvamiti tAdazasthale dvitIyA yathA stoka pacatIti / yatra ca vyApAre eva kriyAvizeSaNasukhasAmAnyAbhAva iti bodhaH / itthameva-'ati-sena-gana syAnvayastatra tasya kataravamiti tatra prathamaiva- yathA stoka: ityAdizabdayoge'pi dvitIyA vidhIyate tatra sarvatra vA pAka iti tAkikAH / vaiyAkaraNAstu dhAtvarthAnvaye stokAdiIdRzAkArakadvitIyAsthale sambandha eva dvitIyArtha eti svamataM, vizeSaNazabdebhyo dvitIyA ghAnvaye prathamA pulliGgatA tAkikAzca tatra tatra vyutpattivaicitryAd arthAntaraM varNAyanti cetyAhuH / athavA yathA jyotiSTomena yajetesyatra karaNAnutacca vAgjAlamAtram / vAdikA tRtIyA, yathA vA agnihotraM juhotItyatra dvitIyA,
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ pa dvitIyArthaprakAzaH tathA stoka pacatItyatrApi bhAvanAkarma pAkavizeSaNastokAdi- kAlAvanoAptau // 2 / 2 / 242 / / padAt karmAnuvAdikA dvitIyA / na ca kriyAvizeSaNasya karmatvapakSe tara karmaNi lakAra: syAditi vAcyam, "astI anena sUtreNa vyAptau dyotyAyAM dvitiiyaa'nushissyte| . tyutpannasyAtmadhAraNamucyate" iti niruktasmRtyA Atma- vyAptizca vivRtA- svena sambandhinA dravyamuNakriyArUpeNa dhAraNAnukalabyApArArtha kasyAsterapyAtmani karmaNi karmalakAra kAtsyena sambandha iti / sa ca sambandhaH atyantasaM yogaradena asaktyA vyutpattivAcanyAbhyupagamAt / tathA hi dhana kamaNA vyAkhyAtaH / atyantasaMyogazcAbhivyAptiH / sA ca yAvasakarmako dhAtuH, tatraiva karmaNi karmapratyayasya sAdhutvam davayavasaMyogarUpaiva / mAsamadhIta ityAdau yatsamudAyo AtmanaH karmaNo dhAtvarthAntabhUtatvAt- dhAtunavAbhidhAnAt mAsapadArthasta eva tadavayavAH / evaM ca trizaddinAnAM mAsana tena karmaNA'steH sakarmakatvamiti, na tatra karmalakAra- padArthatayA teSvakhileSu kiJcidadhyayanasattve'pi mAsamadhIte prasaGgaH, tathA phalAtmakastokasya dhAtunAbhidhAnAt na tena iti prayogaH pramANam / evaJcAbhivyAptedvitIyAthatve'pi karmaNA sakarmakatvamiti na tatra karmaNi lkaarprsktiH| vyatpattivaicitryeNa tasyA mAsapadAdeva lAbhAdananyalabhyamadhidvitIyA tu na tena karmaNA sakarmakatvamapekSate, yataH, tAra karaNatvamAtrametadvihitadvitIyAyA arthaH / mAsatvAvacchedezabdAyati dIrghamastItyAdau vAtvarthAntabhUtakarmaNaH zabdAtmA- nAdhikaraNatvasyAnvayaH / avacchedakatvaM ceha vyApakatvam / devizeSaNe karmAna vAdikA dvitIyA dRzyate, ata eva kriyA- tathA ca mAsatvavyApakatvamadhikaraNasyeti labhyate / tathA vizeSaNapadottaradvitIyAyAH karmAnuvAdakatvapakSo'bhyupeyate / ca dvitIyArthe mAsapadArthasya vyApakatAyA adhikaraNe lAbhAt evaM phalAnvayikriyAvizeSaNAnAM karmAnuvAdikA dvita yA, tricaturAdidinAdhyayanakarvari mAsamadhIte iti prayogo na phalavyApArayoH saMsargIbhUtakamatvasya prApikA, yathA dhAtvarthA-- pramANam / mAsapadArthanizaddinasambandhazca dinaparyAptatriMzatabhUtakarmaphalayoH saMsargIbhUtakarmatyasya; tAdRzakarmavizeSa-- tvavyApakatvam / na caikamAsamAtrAdhyayanakartayapi mAsa madhIta iti prayogasya prAmANikatayA, tatrAdhyayane mAsAntare NAnAM karmAna vAdikA dvitIyeti prAcInazAbdikamatam / vyabhicArAt- mAsatvavyApakatAyA abhAvAttadanapapattiH tattAkikA na kSamante; stokaM syandate ityAdI vyApAra (mAsatvavyApakatvAnupapattiH ), saMsargajJAnasyApyanvayabovizeSaNapadottaradvitIyAyAH karmAnuvAdakatvasyApyasaMbhavAt / dhAtpUrvamAvazyakatayA tattanmAsatvavanirUpitAdheyatAsaMsargeNa na cAtra vyApAravizeSaNe napusakaprathameti vAcyam prathamAyA . prakRtyarthatAnvayAsaMbhavAditi vAcyam ; akhilamAsAnugatasyaiananuziSTatayA asAdhutvAt / vyApAravizeSaNasya katRtva kasya mAsatvasyAbhAvAt / tasya dinaparyAptatrizasvasva-- pakSe tyAdipratyayena tadgatakatRtvAnabhidhAnAt, tRtIyA- rUpatayakatvAsambhavAt / triMzatvasya kSaNakUTarUpadinAnAM porduvArItvAt / sukhahetu ceSTate yatate cetate vetyatra __ dravyAnAtmakatvena saMkhyArUpatvasya buddha lakSaNyasyAnugamA __ saMbhavAt, buddhivizeSaviSayatvasvarUpasya cAsambhave'pi sUryoprathamAprasakterasambhavena dvitIyopapatteH kathamapyasambhavAcca / dayAtsUryodayAntarasthAyino dravdhasya dinarUpatayA saMkhyArUpatasmAddarzitarItthA phalavyApArobhayavizeSaNavAcipadAd dvitI syaiva tasya saMbhavAt / tathA cAdhikaraNatvasvarUpadvitIyArthe yava sAdhuriti teSAmAzayaH / svamate ca kriyAvizeSaNAd vyutpattivaicitryeNa mAsapadArthatAvacchedakadinaparyAptatriMzadvitIyavAnuziSyate na tu karmatvamiti na ko'pi zaGkAsamA- ttvAdezcaitrakata kAdhyayanAdhAratAtvabyApyadharmAvacchinnAvaccheghAnAvasara ityuktapUrvam / dyatvasaMsargeNAnvayArekamAsAdhikaraNakAdhyayanasthale nAnapa
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdyarthaprakAze hetu kartR karaNetthaMbhUtalakSaNe / 2 / 2 / 44 // pttiH| tAdRzAdhyayanAdhAratAnAmananugatatve'pi tattadadhi-- janaka kalyANazabdArthaH kalyANajanakatvaviziSTa mAsIyasya karaNatAgatAnyatamatvena' tadanatiriktavRttitvAt tAdRzatri- vyApakatvasya niruktAdheyatvasya vA'nbayopagamAt vizeSaNezatvasya tadavacchedakatvam / zabdAccaitrAdhyayanAdhAratA- 'pyanvayaH / vyApakatvAdyavivakSAyAM ca na dvitIyA'pi tu vyApyatvasya mAsapadapravRttinimitte bhAne'pi yasya yanniSThA- sambandhasAmAnye'dhikaraNatvavivakSAyAM vA tatraiva SaSThI saptavacchedyatAnirUpakatvaM tasya tadvyApyatvamiti sAmAnyato myAviti-- mAsasya mAse vetyAdiprayogAH / / 2 / 2143 // gahItavyAptisahakRtoktAvacchedyatvanirUpakatvAdeva tatra tasya iti dvitIyArthaprakAzaH / / lAbhAt- iti / nanu dinasya dravyAtmakatve'pi triMzatAmekadAsthityabhAvenAvidyamAnasamavAyikAraNakagaNotpatterasaMbhavAt triMzattvaM saMkhyAtmakaM teSu kathaM sambhavatIti cenna, yathA sUryodayAtsaryodayAntaravatikSaNaviziSTasyaikasya dravyasya dinatvam tathA trizahinasthAyina ekasya dravyasya mAnatvaM tadgata katvasyaiva mAsapadArthatAvacchedakatvAt / na caikadravyasya mAsapadArthatve tRtIyA'pi kArakavihitA tadanyA ceti dvividhA / tatra ekadinAdhyayanasthale mAsamadhIte iti prayogApatti: vyApaka- kriyAnvayyathikA tatIyA kArakatatIyA, nAmAnvithikA tvasya pratiyogivaiyadhikaraNyaghaTitasyaiva dvitIyArthatvAditi ca sA'kArakatRtIyeti tayoH sthUlo bhedaH sarvairapi sugrahaH / vAcyam, vyApakatvaghaTakAbhAve pratiyogivaiyadhikaraNyamapahAya tatra kArakatRtIyAvidhAyakasUtramidam / tatra hetudvividhaH mAsatvasamAnAdhikaraNaM yanniruktasUryodayakSaNotpannAparasUryodaya- laukika: zAstrIyazca / laukiko hetureveha sUtre hetupadena prAkkSaNasthAyidravyarUpadinAvacchedyAdhikaraNatvaM tannirUpaka- vivakSita: / katR prayojakasya hetoH kata vizeSarUpatayA tvasya nivezAt / tathA ca yatkiJciddinAdhyayanasthale katR tvenaiva saGgrahAt / atra sUtre ca kIdRzo heturvivakSita bhAsatvAdhikaraNaM yadadhyayanAnadhikaraNaM dinaM tadavacchedyAdhi- iti jijJAsAyAM vRttikRdAha- phalasAdhanayogyaH padArtho karaNanirUpakatvasyAdhyayanAbhAve sttvaannoktpryogaapttiH| heturiti / vivRtaM caitat zabdamahArNavanyAse- phalaM kArya 'krozaM parvata:' krozaM kuTilA nadItyAdau krozatvamadhva- tasya sAdhanaM bhAvanA niSpAdana karaNamiti yAvat tatra yogyaHparimANavizeSaH tadavacchedena kauTilyasyApyanvayo vyutpatti- sAmAnyato daSTasAmarthyaH' iti / itthaM ca hetarapi kArakameva vaicitryAt / krozatvavyApakaH parvataH krozatvavyApaka- tadvihitA vibhaktiH kArakavibhaktireveti svamatam / pare koTilyavatI nadIti cAnvayabodhaH / / va hetutvaM na kArakatvam, sAkSAkriyAyAM janakatayA'nvayina vastutastu mAsamadhIte ityatra mAsAtmakakAlikavizeSa- eva kArakatvAt / hetustu paramparayA kriyAyAM janakatayANatAvacchinnamAdheyatvaM dvitIyArthaH / tanmAsanirUpitamadhya- 'nveti sAkSAttu nAmArthAntara eveti na tasya kArakatvam / yane'nveti / dvidinAdhyayane na niruktamAdheyatvamiti na tathA ca hetutvameva hetutRtIyArthaH, tacca phalasAdhanayogyatvatatra tathA prayogaH / evaM krozaM kuTilA nadItyatra adhvapari- meva / tAkikAstu- hetau tRtIyAvidhAyake sUtre hetupadaM mANavizeSa-krozatvavyApakasaMyogAvacchinnamAdheyatvaM dvitI- hetutvaparam -- bhAvapradhAna nirdezAt / hetutvaM ca dvividham yArthaH, tacca krozanirUpitaM kuTile'nveti, kuTilatvasya kAraNatvaM jJApakatvaM ca / kAraNatvamapi dvividham- sAkSAt tAdAtmyena nadyAmanvayaH / mAsaM kalyANItyatra kalyANa- paramparayA vA sambandhadvayana yathAyathamacchinnatvAt / tatra
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyArthaprakAzaH sAkSAtkAraNatvaM yathA dhanena kulam, annena vasati, vidyayA yaza ityAdI, paramparayA kAraNatvaM yathA daNDena ghaTa: ityAdI daNDasya cakrabhramidvArA kAraNatvAt / jJApakatvaM yathA dhUmena vahnirityAdau / atra prakRtyarthasyAdheyatayA tRtIyArthe jJApakatve, tasya nirUpakatayA jJASye vahna yAdAvanvayaH tathA ca dhUmavRttijJApakatA nirUpako vahnirityanvayabodha : cintAmaNikArAstu- jJApakatvaM na hetu tRtIyArtha:, tathA sati cakSuSA rUpamiti prayogaprasaGgAt, kiMtu dhUmena vahnirityatra dhUmapadaM dhUmajJAne vahnipadaM vahnijJAne jJAyamAnavI vA lAkSaNikam / tRtIyArthI hetutvam, tasya nirUpakatayA lakSyaikadeze jJAyamAnavizeSaNe jJAne'nvayaH / tathA ca dhUpa - jJAnavRttihetutAnirUpakajJAnaviSayo vahnirityanvayabodha: 1 ceSTAvizeSeNa pacatItyatra vizeSazabdasya ceSTAvizeSajJAne, tyAdeH jJAyamAnakRtau lakSaNA / tathA ca ceSTAvizeSajJAnavRttihetutAnirUpa kajJAnaviSayaH pAkakRtirityanvayabodha: / vibhaktyarthayoH parasparaM nAnvaya ityaprAmANikameva, prAmANika cet syAdyarthayoreva parasparaM nAnvaya iti tadAzayaH / evamanyatrApi jJAne lakSaNA, yathA 'pratyakSopajIvakatvena nirUpyate' ityAdI tvapratyayasya pratyakSopajIvakatvajJAne lakSaNA, lakSyaM jJAnam Adheyatvena tRtIyArthahetutve tacca nirUpakatayA nirUpaNe'nveti / pratyakSopajIvakatvasaMga terjJAnaM tajjijJAsAyA jijJApayiSAyA vA prayojakatayA nirUpaNajanakam / evaM vedena pravarttate Agamena vyavaharati ityAdI vedapadasya Agamapadasya vA tattajjJAne lakSaNA, vedajJAnasya vedArthe iSTasAdhanatvagocarajJAna prayojakatayA pravRttijanakatvamityAhuH ( maNikRta : ) / ekadezinastu - "na janakatvaM ( kAraNatvaM na vA jJApa* katvaM tRtIyArthaH, tathA sati ghaTo na rAsabhenetivat ghaTo na daNDeneti prayogaprasaGgAt - svarUpasambandhAvacchinna pratiyogitAkasya daNDahetutvAbhAvasya ghaTe'pi sattvAt / nirUpakatA - sambandhasya vRttyaniyAmakatayA pratiyogitAnavacchedakatvAt iti janyatvaM jJApyatvaM ca tRtIyArthaH" ityAhuH taccintyaM, 63 vRttiniyAmakasambandhasya pratiyogitAnavacchedakatve yukteH dvitIyAvivaraNaprasaGge darzitatvAt / anyathA 'ghaTo na pArimANDalyena' ityatrAnvayabodhAnupapateH / pArimANDatyajanyatvasyAprasiddhatayA tadabhAvabodhAsambhavAt / vRttiniyAmakasya sambandhasya pratiyogitAvacchedakatve tu tRtIyArthe hetutve AdheyatayA, janyatve nirUpakatayA sambandhena prakRtyaarratr naJA bodhanasambhavAdanvayabodhAnupapattiH / 'gaganaM na pArimANDalyena' ityAdivAkyamayogyameva yogyaM cet, tadA nayA dveSAbhAvo bodhyate, ataH prakRtyarthAbhAva - viziSTajanyatvasyAbhAvo bodhyate ataH pArimANDalyAbhAvaviziSTajanyatvasyAbhAvo magane pratIyate / gaganamanvo na pazyatItyatra dvedhA naJJarthabodhavat iti / vastutastu tRtIyAvidhAya ke prakRtasUtre hetupadena hetutvasya pratipAdanAt hetutvaM tRtIyArtha ityuktam / tatra hi hetupadasya jJApyaM jJApakaM vA na zakyam, yena tattvaM pratIyeta / sUtre lakSaNa kalpane prayojanavirahaH, kozAdipramANAbhAvena rUDhi - virahazca paripanthI / 'dhUmena vahnirityAdiprayogo na vRttau duSTacaraH / vRttau tu dhanena kulam, vidyayA yazaH, kanyayA zokaH, ityAdya vodAhRtam / tatra dhanasya dAraparigrahAdiprayojakatayA kulasya santateH hetutvam, adhyApanAdiprayojakatayA vidyAyA yazohetutvam, vizleSaprayojakadAnaprayojakatayA kanyAyAH zokahetutvam iti bodhyam / evamudAharaNAntareSvapi tena tena rUpeNa kAraNatvarUpaM hetutvamUhyam / phalamapIha hetutayA vyavahriyate / phalaM ca kAryam / tathA ca tRtIyArthe hetutve yathAssdheyatayA tathA nirUpakatayA'pi prakRtyarthasyAnvathaH, kAryasya hetutAnirUpakatvAt / athavA tRtIyArthe janyatve yathA nirUpakatayA tathA''dheyatayApi prakRtyarthasyAnvaya: kAryasyAdhikaraNatvAt / phalarUpahetorudAharaNam adhyayanena vasatIti / atrAdhyayananirUpitahetutAko'dhyayana janyatA nirUpako vA vAsaH iti vAkyArthabodhaH / 'alaM mahIpAla tava zrameNa, ityatra phaloddezya kRti - viSayaH phalAjanako'laMpadArthaH / niSphalasya kRtiviSayastha
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 syAdyarthaprakAze zramajanakatvaM nirAbAdhamiti- zramajanyatAnirUpakatvamalaM- svAtantryo'pyuktasvAtantryasya yugapatsarveSvabhAvAt / karmapadArthe'nveti ataH phalahetutAyA nAmArthAnvayAnna kArakatva- kartari tu navdhamate phale vyApAratvAropAnnAvyAptiH / miti / evaM duHkhenAdhItam, duHkhenAjitam, duHkhena vidyA, vyApAratvena kRterapi saGgrahAt tadAzro'cetane na svarasataH duHkhena dhanam, zramaNe yadupAjitam, ityatrAnova rotyA katR vyavahAraH, tadatiriktavyApArasya dhAtunA vivakSAyAM tu phalahetutvAnvayo bodhyaH / tattvajJAnena gurumupAste ityatra kvacikata tvavyavahAro'pi / taduktaM vAkyapadIyetattvajJAnapadasya tattvajijJAsAyAM lakSaNA tasyAH phalecchA dhAtUnoktakriyo nityaM kAra ke kata teSyate" iti cikIrSApravRttiprayojakatayA gurUpAsanajanakatvaM pratyakSopajIvakatvajJAnasya pUrvoktadizA nirUpaNajanakatvavaditi nAtra ata eva yadA yadIyo vyApAro dhAtunAbhidhIyate tadA phalasya hetutvam / agre ca hetvAdizabdasamAnAdhikaraNAnnAmnaH sa kartA-- iti sthAlI pacati, agniH pacati, kASThAni sarvA api vibhaktayaH hetvarthastRtIyAdyAH (2 / 21118) iti pacanti, taNDula: pacyate svayamevetyAdiprayogAH saGgacchante / sUtreNAna ziSTAH / tatra-sarvAsAmapi hetutvamevArthaH / hetu- kRtyAzrayatvAda: katR tve tu tadarAGgatiH spapdaiva, nanUktarItyA bhatanAmnaH sAmAnAdhikaraNTona-tAdAtmyonAnvayaH iti yathA vivakSAyA eva prayoganiyAmakarave katakarmavyapadezAcca(va0vAraM niruupyissyte| sU0 11214) iti zArIrakasUtre- "manomayaH prANazarIraH" iti vAkyasthamanomayasya jIvatve vAkyazeSe tasya "etamitaH atha kartRtRtIyArthaH pretyAbhisambhavitA'smi" iti prAptikarmatvakatatvavyapadeza virodhaH iti bhagavatA vyAsena nitiM kathaM saMgacchatAm ? anenaiva sUtreNa kartaryapi tRtIyA vidhIyate / tasyAzca itaH zarIrAt pretya niHsRtya- etaccharIraM parityajya, etaM vaiyAkaraNamate AzrayamAtramarthaH / tathA hi- 'svatantraH kartA' svaprakAzatvAdiguNaviziSTaM pUrvoktamAtmAnam, abhismbh(2|2|2)iti sUtreNa dhAtvarthavyApArAzrayasya ktRtvmuktm| vitAsmi prAptAsmIti tdrthH| tatra hi bhavaduktarItyA svAtantrya hi dhAtvarthavyApAre itarathyApArAnadhInatvam / vaivakSikayoH karmatvakartRtvayorekasminnapi sambhavena virodhAvyApArAzrayatvasya svAtantryatve- karaNe'pi tatprasakte: bhAvAd virodhakathanasya spaSTamayuktatvAt- iti ceducyate, dhAtvartheti vizeSaNam / dhAtvarthAzrayatvamAtrokto karmaNo'pi jIvasTova jJeyasve prAptikarmatvamapi tasya vAcyam ; katR - dhAtvarthaphalAzrayatvAttatrAtiprasaktiriti vyApArapadopAdAnam / tvaJca tasyAkhyAtenoktam / na caikasyaikadA saMjJAdvayamupapannam, anye tu- kartR pratyayasamabhivyAhAre vyApAratAvacchedaka-- katR saMjJayA karmasaMjJayA vAdhAt / tathA naitamiti dvitIyA samvandhena dhAtvaniSThavizeSyatAnirUpitaprakAratAnAdhara- na syAta 1 karmakarta'tAyAM ca yagAyApattiriti dAdavirodhataddhAtvarthAzrayatvaM svAtantryam ; tadeva ca kartRtvam / kAlikA dvArA bhavati sa bhedaheturiti na vyAsoktivirodhaH / sambandhena vyApArAzraye'tiprasaGgavAraNAya vyApAratAvacche- evaJca dhAtUpAttavyApArAzrayastha kartutvamityAyAtam / dakasambandheneti nivezitam ! grAmaM gacchatItyAdAvuttaradeza- tatra ca vyApAraparyantAMzasya dhAtunaiva labhyatvAt- ananyasaMyogAtmake phale tAdRzadhAtvarthatvAbhAvAnna tadAzrayo'ti- labhyasyauva zabdArthatvaniyamAdAzrayamAtra katR tRtIyArthaH / prasaGgaH / pakvastaNDulo devadattonetyAdau phalasya vizeSyatvena kRtyAzrayatvaM kArakacakraprayoktRtvaM vA kartRtvamiti naiyAyidevadatte'vyAptivAraNAya katR pratyayasamabhivyAhAre ityuktam / koktaM tu na yuktam 'daNDaH karoti' ityAdAvacetane daNDAdau sAmagrIsAdhyAyAM kriyAyAM sarveSAM kArakANAM svasvavyApAra tathA katRtvasyAnupapannatvAt /
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyArthaprakAzaH . atra vadanti-daNDAdiniSThavyApAraNya dhAtvarthatvavivakSayA tAkikAstu AzrayatvasyAkhaNDasyAbhAvAt nAzrayasya bhavaduktasvAtantryavat vAstavakArakacaRprayoktatvasya daNDA tRtIyAryatvam, kintvAzrayatvamAdheyatvaM vA tRtIyArthI lAghadAvabhAve'pi tadAropAska tvavyavahArastasmin sUpapAdaH / vAt / yadi, caitreNa pacyate ityAdau pacinA phUtkArAdiataeva hariNA vyApAra eva pratyAyyate tadA''khyAtasyeva lAghavAta prayatna "prAganyataH zakti lAbhAt syambhAvApAdanAdapi / eka tRtiiyaathH| 'caitreNa gamyate' spandyate ityAdI prayatnatadadhInapravRttatvAt pravRttAnAM nivartanAt / / syaiva tRtIyArthatayA bhAnAt / sa ca ( prayala: ) samave tanvena cai travizeSitaH mAdhyatayA gamanAdau vizeSaNIbhUyAadRSTatvAt pratinidheya'tireke ca darzanAt / nveti / rathena gamyate, caitreNa jJAyate ityAdau tRtIyAyA ArAdapyapakAritve svAtantryaM kariSyate / / aadhytvmrthH| tacca nirUpitatvena sambandhena prakRtyarthaiti kArikayA "karaNAdivyApArAt pUrva karaNAdi- vizeSitaM svarUpasaMsargeNa dhAtvarthavizeSaNatayA'nveti / zobhayA sampAdakazaktimattvena, karaNAdInAmAtmAdhInatvasampAdanena, pratibhAyate prakAzyate vA, modakena svadyate rucyate vA tadAyattavyApAratvena, pravRttAnAM nivartanena (kartuH phalaprAptau ityAdI viSamatvaM tRtIyAryaH, tacca AdheyatvasaM sageNa prakRsvata eva nivRtyA) pratinidhyabhAvena, kArakAntarAbhAve. tyavizeSitaM pratiyogitAsaMsargeNa dhAtvarthe jJAne, icchAyAM 'pyasti kriyAdau karturdarzanena ca dUrAdapyupakAritve'pi vizeSaNatayA'njeti; jJAnamAtrArtha kayoH pratibhAtiprakAzatyoH, svAtantryamityarthayA-kArakacakraprayoktatvarUpameva svAtantrya icchAmAtrArthakayoH svadatirocatyoviSayAvArthakakana prathamalakSitam / vastuta eSAM dharmANAmabhAve'pi zabdena yasya te yaiva sAkAMkSatvAt / caitanyena prativimvyate ityatra prakAratvaM dharmAH pratipAdyante sa kati kArikAzayaH / pAcayati tRtIyArthaH, tasya pratiyogitAsaM zagaNa dhAtvarthe bhrame vizecaitreNa maitra ityAdI prayojyasya prayojakavyApArAvInatve'pi paNatayA'nvaya: evaM caitanya prakAratApratiyogI bhrama ityanvagiprakRtyarthasAdhanAntaraviSaye uktasvAtantryasya sattvAta yabodhaH / ghaTena nazyata ityatra ghaTo natyatItyAdau tyAderiva katatvopapattiH / dhAtuvAcyakriyAkRtasvAtantryasyaiva viva. tRtIyAyAH pratiyogitvamarthaH tasya nirUpitAnuyogitAsambakSaNAta; kata paratantrakaraNAdena svavyApAramAdAya katavama vena dhAtvartha nAze vizeSaNatayA'nvayaH, tathA ca ghaTapratiprayojyasya svArthasiddha yarthamapi pravRttyA karaNAdInAM katra- yogitAko nAza ityanvayabodhaH / vahninA dIpyata ityatra dhInatvAt prayojyasya prayojakAnadhInatvAcca / na hi bhAsvararUpavattejaHsaMyoganiyatAvayabasaMyogo dIpyaterarthaH, tadaphaloddezAdhInA karaNAdInAM vyaapaarvttaa| prayojyasya tu nvayi samavAyAvacchinnaM samavAyaghaTitasAmAnAdhikaraNyAvatAdRza pravRttau 'sarva ime svabhUtyarthaM pravartante' iti hetumati cchinnaM vA''dheyatvaM tRtIyArthaH / caizreNa zayyate ityAdhaHsvAca' ( 361126) iti pANinisUtrasthabhASya- vayavAvacchinnasaMyogAnukUlavyApAraH zayaterarthaH / tadanukUlamanubhavazca sArvajanInaH pramANamiti tathA ca 'catreNa pacyate prayatnastRtIyArthaH / yadi ca tAdRzasaMyoga eva zayaterayaH, taNDulaH' ityAdau viklittiH phalam, prayatnarUpo vyApArazca vyApArI nArthaH; ata eva vyApAre naSTe'pi tAdRzasaMyoge pacerarthaH / Azraye tAdAtmyena caitraH, sa ca ( Azrayazca) vidyamAne zayyata iti vartamAnAprayoga ityucyate tadA tayAsamavetatvena vyApAre, pradhAne taNDulAbhinnAyikA vikli-- vidhamAdheyatvaM ttiiyaarthH| AdheyatvenAdheyatvasya zakyatve'pi . tiranveti / tayA ca caitrAbhinnAzrayasamavetavyApArajanyA saMsargavizeSAvacchinnAdheyatvIyasvarUpasaMsargeNa dhAtvarthe'nvayotaNDulAbhinnAyikA viklittiriti bodhaH / pagamat nAnupapattiriti / atra prayatnatvasya jAtitayA
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdyarthaprakAze tadviziSTa tRtIyAyAH zaktiH Adhe pratvAdI lakSaNA / yadi gityasya sArthakyam / tena gamayati devadattena yajJadatta cAdheyatvatva-viSayatvatva-prakAratvatva-pratiyogitvatvAnyakhaNDo- jinadattaH ityatra devadattasya karmatvAbhAvAnna dvitIyeti / evaM pAdhayastadA tadviziSTe'pi tatIyAyAH zaktireva / prayojakasya NijarthavyApArAzrayasya katatve'vagate hetukata nRpeNa gamyate gamito vA digantaM zatrurityatra tRtIyArthaH karaNetyaMbhUta0 (2 / 2 / 44 , ityanenaiva prayojakavAcipadAtta - prayANAdivyApAraH nRpavizeSita: prayojyatAsaMsargeNa zatru tIyeti / ata eva paJcavidhaH kartetyatra prakaraNe prayojakakata kagamane'nveti / AcAryeNa bodhyate bodhito vA dharma svatantra-karmakartR NAmeva grahaNam- abhihitAnabhihitatve mANavaka ityatra tutIyA'ryo'dhyApanAdivyApAra AcAryAdi svatantraprayojakayoravAntaradhamau na vibhAjakopAdhI iti vizeSito mANavakakata kabodhe tathA'nveti / yajamAnena / koNDabhaTTa ruktam / itthaM ca prayatna AdheyatvaM vA tRtIyAbhojyate bhojito vA pAyasaM brAhmaNa ityatra tRtIyArthoM vibhakyartha iti tAkikasiddhAntaniSkarSaH / nimantraNAdivyApAro yajamAnavizeSito brAhmaNakartRkabhojane vayAkaraNasiddhAntastu pUrvameva pratipAditaH / kartutathA'nveti / guruNA vyAhAryate vyAhArito vA dharmameSa tvasya svAtantryasya dhAtvarthanyApArAzrayatvarUpasya siddhatvena ityatra tRtIyArthaH zikSaNAdivyApAro guruvizeSita etatka- dhAtvarthavyApArasya ca ghAtunava pratipAdanAdavaziSTasya AzrayatakanyAhAre tathA'nveti / guruNA zrAvyate zrAvito vA syaiva tadarthatvocityAt / Adheyatvasya prayatnasya vA zabdazAstraM ziSya ityatra tRtIyArthoM vAkyAdivyApArI guruvize- maryAdayA tadarthatvAlAbhAvAt / yacca tAkikastatra tatra SitaH ziSyakata kazAbdabodhe tathA'nveti / gRhasthena mAsa- viSayatvAdikamapi tRtIyArthatvena vaNitaM tadapi nocitam, mAsyate Asito vA tithirityatra zayanAsanabhojanAdidAna- anuzAsanavirahAt anekArthatvasyAyuktatvAcceti vibhAvavyApAro gRhasthavizeSito'tithikatRkAsane tathA'nveti / nIyam / tathA ca caitreNa kRtamityatra caitrAbhinnAzrayako mudgareNa nAzyate ghaTa ityatra tRtIyArtho'bhidhAtavyApAro bhUtakAlika utpattyanukUlo vyApAra iti bodhaH / maMtraNa mudgaravizeSito ghaTapratiyogikanAze tathA'nveti / yadi ca bhujyata ityatra maitrAbhinnAzrayako vartamAnakAliko galapUrvoktaH prayANAdivyApAro Nijartha eva sa kathaM tRtIyArthI- vilAdhaHsaMyogAnukUlo vyApAra iti bodha ityAdirItyA 'nyalabhyatvAt-- ananyalabhyasyaiva zabdArthatvAt - iti vibhA- zAbdabodha UhanIyaH / vyate tadA prayatna AdheyatvAdikaM ca tRtIyArthaH, NijathaprayANAdivyApAre yathAyogyaM tattatsambandhenAnvetIti bodhyam / atha krnntRtiiyaarthH| na ca prayANAdivyApAraH prayatnAdirvA kathaM tRtIyArthaH, tajjJApakasyAnuzAsanasya virahAt, svatantraH kartA (21212) anenaiva sUtreNa karaNe'pi tRtIyA vidhIyate / tasyAityatra dhAtvardhasya tyAdipratyayArthasya vA pradhAnanyApArasyA zcAzrayavyApArI vaacyau| tathA hi sAdhakatamaM karaNam zrayatAyAH katR tAtvenAnuzAsanAt, na tu NijarthavyApAra pAra- (212 / 24 ) iti sUtre tamavarthaH prakarSaH, sa cAvyavadhAnena syeti vAcyam ; gatibodhAhAre0 (222 / 5) iti sUtrasthasya phljnkvyaapaarvttaa| tAdRzavyApAravatkAraNaM ca karaaNigityasya jJApakasya sattvAt / yadi ca svatantra eva Nam / tathA ca vAkyapadIye hariNA'pyuktamkata zabdArthaH tadA sUtre aNika iti vyartha syAt, NijarthavyApArAzrayasyAsvatantratvAdeva tatra katRtvA'prasakteH / tathA kriyAyAH pariniSpattiyadyApArAdanantaram / ca prayojako'pi kartA bhavati, tatra karmatvaniSedhakatayANi- vivakSyate yadA yatra, karaNaM tattadA smRtam / /
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyArthaprakAzaH vastutastadanirdezyaM na hi vastu vyavasthitam / koNDabhaTroktadizA karaNatRtIyAyA api Azraya evaarthH| sthAlyA pacyata ityeSA vivakSA dRzyate yataH // iti prakRtyAnvitasyAzrayasya svaniSThavyApArajanyatvasambandhena dhAtvarthavyApAre'nvaya ityova jyAyaH / tathA ca yayApArAvyavadhAnena kriyAniSpattivivakSA nanu vivakSAvazAdekasminnapi dhamiNi kartR karaNazatadeva karaNam / tacca vivakSAdhInamiti adhikaragavyA- ktyoravirodha iti pUrvodAhRtaharikArikavA'vagatam / tathA pArasyApi kadAcit karaNatvavivakSayA caitreNa sthAlyA ca "kartA zAstrArthavattvAt (bra0 sU0 213133 ) ityupacyata ityapi prayujyate / yadyapi dhAturapi vyApAravAcakaH taramImAMsAdhikaraNe ( zArIrake ) "zaktiviparyAyAta" iti iti byApArasya dhAtunaiva lAbhAdAzrayamAtraM karaNatRtIyArtha sUtreNa antaHkaraNasya katRtve karaNazaktiviparyayApattiruktAiti zaGkitu zakyate, tathApi dhAtunA katR stha eva phalAnu- sA na yuktA iti cet, atrocyate-"tadeteSAM prANAnAM kUlo vyApAra ucyate, karaNasthavyApArasya tenAnabhidhAnAt, vijJAnena vijJAnamAdAya" iti zrutyantare karaNatayA iti karaNatRtIyAyA AzrayavyApArobhayavAcakatvasyaucityAt, klaptasya katU'tAM prakalpya zaktiviparyayApattiniSprabhANA tathA ca dAtreNa lanAtIlyatra prakRtyarthadAtrasyAbhedenAzrayarUpa kalpTotetyabhiprAyAt / ayamAzaya:- buddha yAtmakasya vijJAtRtIyArthe'nvayaH / tasya ca vyutpattivaicitryoNa samAnapratya- nasya kartavaM jIvasya veti sandehe jIvasyaiva kartRtvasAdhakaM yopAttatvaprattyAsatyA vyApArarUpe tRtIyArthAntare AdheyatA- brahmasUtra 'kartA zAstrArthavattvAt ( 213133 ) iti / sambandhena, phalopahitatAdRzavyApArasya cAnukUlatAsambandhena asyArthaH jIvaH kartA, zAstrasya vidhiniSedharUpasya arthavalavanAnukalavyApAre'nvayaH / evaJca dAtrAbhinnAzrayako svAt- jIvasya katRtva eva upapannatvAt iti jIvasya yaH phalopahitavyApArastadviziSTo lavanAnukUla ekAzrayako katatvaM prasAdhya vijJAnapadavyavahAryAyA buddhaH kartRtvaM vartamAno vyApAra iti shaabdbodhH| vaiziSTyaM ca janya nirasthati taduttarasUtreNa 'zaktiviparyayAt' ityanena / janakabhAvasambandhana bodhyam / asyArtha:- vijJAnasya katR tve tasya karaNatvazakteviparyAyAapare tu -"kriyAyAH pariniSpattiryavyApArAdanantaram' pattiH, karaNasya katR bhinnatvAt iti / sa cArya siddhAntaH ekasyApi vivakSAvazAtkaraNatvakata tvayorabhyupagame virudhyoiti vAkyapadIyastha-ananta rapadasvArasyAt tRtIyArthavyApArasya teti shngkaa| ekasya vijJAnasya karaNatvena klRptasya janyatAsambandhana phle'nvyH| tathA ca janyatAsambandhena kata tvakalpanAyAM- yugapadubhayathAvivakSAyA aprAmANikatayA dAtrAbhinnAzrayakavyApAraviziSTo lavAnAnukUlo vyApAra tadApattiH kathiteti na tadgranthavirodha ityuttarapakSasyAzayaH / iti bodhaH / tRtIyAkaraNasvasya vyApAra evAnvayaH zabdazaktisvAbhAvyAt ; na phalAMze / ata eva matvartha vastutastu anvAcayamAnametat iti "yathA ca takSobhalakSaNayA somena yajetetyAdau somAdipadasya nAmadheyatvaM yathA" ( bra0 sU0 263 / 40 ) ityadhikaraNe zArIrakabhASya sAdhitam / anyathA vyApAra prati karaNatvenAnvite phalAMza eva spaSTam / tatra hi yayA takSA vAsyAdikaraNahastaH karaNatvenAnvayoparatto aprasaGga eva lakSaNAyAH syAt / kartA san duHkhI bhavati, sa eva vimuktavAsyAdikaraNo nirvyApAro gRhe sukhaM tiSThati, evam avidyApratyupasthApitavastutastu dvaitasambaddha AtmA svapnajAgaritAvasthayoH kartA san duHkhI Azrayo'vadhiruddezyaH sambandhaH zaktireva vA / bhavati, tatvalamApanutto tamAtmAnaM parabrahma pravizya vimuyathAyathaM vibhakyarthAH supAM karmeti bhASyataH // iti ktasaGgaH sukho bhvti| evaM ca yathA takSA vAsyAdiyukta
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdyarthaprakAze eva kartRtvena vyavahriyate tathA''tmApi sarvavyApArepa cakSuSA pazyati ityAdau kramazaH saMskArApUrvasannikarSeSu vijJAnAdInAzritTova ka tvama nubhavati, iti vijJAnAdena tRtIyArtheSu prakRtyArthAnAM janyatvasaMsargeNAnvayaH, anubhavakartRtvamityatraiva tatratya-sUtrabhASyAdInAM tAtparya tu janyasaMskArAbhinna vyApArajanyaM smaraNam, yogajanyApUrvAbhizaktiviparyAyapratipAdana iti taduktirabhyuccayamAtrAmatyA- navyApArajanyAM svargamanam, cakSurjanyasannikarSajanyaM darzanazayaH / / mityAdirItyA bodhaH / zrotreNa zRNotItyatra tRtIyArthe zamdAvacchinnasamavAye- savizeSaNe hItinyArona zrotrasya tAkikAstu-sAdhakatamaM karaNam ( 2 / 2 / 24 ) iti janyatAsaMsargeNa zabde'nvayaH paryavasyati- yathA 'rUpaM sUtrastha-sAdhakatamapadaM phalAyogavyavacchinnavyApAravatparam / tathA ca phalopahitavyApAradvArA kriyAyA janakaM karaNamiti cakSaSA pazyatItyatra snnikrsse| vavacijjanyatvAtiriktalabhyate / sa ca tRtIyA vidhIyata iti tasyAH phalo saMsargeNApi tRtIyANe prakRtyarthasyA'nvayaH-yathA 'cikIrSayA pravartate parAmarzanAnumimIte ityAdau tRtIyArthe samavAye pahitavyApAra evArthaH / phalopadhAnaM vizeSaNamupalakSaNaM cikIrSAparAmarzayoH svapratiyogitAkatvaMsaMsargeNAnvayaH / yadi vetyanyadetat / tatra sAkSAjanakaM na karaNamiti taNDulaviklittyaudanaM pacatIti na prayogaH, taNDulaviklitterodano ca zRNote: pratyakSArtha katve'pi 'zabdena zRNotIti prayogastadA zabdasyApUrvavatsamavAro'nvaya iti vadanti / anye tu sarvatra tpatti prati sAkSAjjanakatvAta / phalAnapahitavyApArakamapi na karaNam, iti sUryeNa taNDulaM pacatIti na prayogaH / karaNatRtIyArthe tRtIyArthasya janyajanakabhAvasaMsargeNa vAnvayaH / zUrpavyApArasya taNDulaviklisyanupadhAyakatvAt / vyApA parAmarzanAnu mimIte ityAdau daNDena dhaTa ityatreva hetI rastu kriyAjanakatAvacchedakena dharmeNopalakSaNenAnugatIkRta tRtIyA na karaNe ityAhuH / tattaddharmavAn, tRtiiyaavibhktyopsthaapyH| etena sakala- . atra vadanti- anumAnIyaH parAmarza ityatra karaNe IyavyApArasAdharaNakarUpAbhAvena, na zakyaukyAM, tattadra peNa pratyayasya darzanAt parAmarzanAnumimIte ityatra karaNe tRtIyA zaktisvIkAre nAnArthatA, yugasahastreNApi tadIyazakteragraha- na tu hetau, karaNatvaM tu phalopadhAyakatvam / tatropahitatvaM zceti yadAkSiptamanyaistatparAstam / yadyAdhArAdivyApAro karaNatatIyArthaH / hetuta tIyAyAstu svarUpayogyatvamartha dhAtUnAnabhidhIyamAnaH kriyAjanakatayA vivakSitaH, tadA''dhA- iti / taccintyam, paTIyAstantadaH, odanIyaH pAka rAdikArakagaNo'pi karaNameva, vivakSAtaH kArakANi bhava- ityAdAviva hetutvArtha kena sambandhArtha kena vA Iyapratyayona ntIti prAcInapravAdAt / vyApArAzrayaH karaNatRtIyArtha darzitaprayogopapAdanasambhavAt usahitatvasya kAryAvyavahitaiti zAbdikamataM tu na yuktam vyApAramAtrasya zakyatve pUrvakSaNavRttitvarUpasya kAryavizeSANAmanyalabhyAnAmajJAne lAdhavAt, tadAzrayasya tathAtve gauravAt / kiM ca vyArA- durgrahasya, kAryavizeSANAmananugamena tattatkAryavyaktInAmananarasya dhAtvarthe janyatvena saMsargeNa sAkSAdanvayastadAzrayasya tu gatatayA'vyavahitapUrvakSaNasyAnanugamena cAtyananugatatvAttRtIsvavyApArajanyatvasaMsargeNa paramparayA'nvaya iti kevalavyA- yArthatvAsambhavAcca / vyApArasya tRtIyArthatve tu prakRtyapArasgava tRtIyAvibhaktyarthatvaM yuktam / rthasya vyApAre tasya ca dhAtvarthe janyatvasaMsargeNAnvayAnAnavahninA pacatItyatra tRtIyArtha UrdhvajvalanavyApAro nugmshngkaapi| ata eva savyApArakaM kAraNaM karaNamiti janyatvasaMsargeNa pAke 'nveti, vahna yUvaMjvalanajanyA pAka- karaNasya, 'svajanyaH san svajanyajanako vyApAra' iti kRtirityanvayabodhaH / anubhavena smarati, yogena svargacchati, vyApArasya ca lakSaNaM saGgacchate /
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyArthaprakAzaH 66 nanu ghaTAdau daNDAdevyapAradvArA hetutvam, ata eva kSaNayorlakSaNamAhuH / yathA kAkenopalakSita: saMsthAna vizeSaH zabdAlo ke pakSaparamizraH, "daNDakASThAdezca cakrabhramivi- devadattagRhe vizeSaNIbhUya bhAsate, tatpratItAvupalakSaNaM kAkaH / klityAdijanakatvaM svaniSThaspandajvalanadvAre" tyuktam, tathA evaM cUlayopasthApito viSayabhogAbhAva: parivrAjakavizeSaca daNDena ghaTa ityatra savyApArakahetutvasya tRtIyArthatayA Nam / evaM kA kena devadattagRhAH ityatra kAkajJAna janyatasya ca nAmAnviTona karaNatvasya kArakatvahAniriti jJAnaviSayA devadattamahA iti / cUlayA tApasa ityatra cen, na; vyApArasya karaNatRtIyArthatayA tasya ca janyatva- cUlAjJAnajanyajJAnaviSayastApasa iti cAnvayabodhaH itisaMsargeNa dhAtvartha evAnvayena kArakatvAnapAyAt / daNDeneti vadanti / tadatra mate jJAnajanyajJAnaM tRtIyArthaH iti paryavatRtIyAyA hetutvamevArthaH, tacca sAkSAtparamparAsAdhAraNamiti syati iti pratiyoginA ghaTenAbhAva ityatra tRtIyA'nupapattiH pUrvamutratameveti kRtaM prapaJceneti / pratiyogino'bhAvavizeSaNAnupasthApakatvAt / taduktaM pratyakSacintAmaNI pratiyoginA'bhAve dharmAntarAnupanayanAcceti / zivAdityamizrAstu sAkSAtsambaddha vizeSaNaM, paramparAsaatha itthNbhuutlkssnntRtiiyaarthH| mbaddhamupalakSaNam / taTuktamitthaMbhUtalakSaNe'pyanenaiva sUtreNa tRtIyA vidhIyate / tatre "cyAvartanIyamadhitiSThati yacca sAkSAd, tthaMbhUtalakSaNazabda evaM vyAkhyAto bRhadvRttI- imaM kaMcita etadvizeSaNamato viparItamanyat . ! prakAraM bhUtaH prAptaH, sa lakSyate yeneti / tathA ca daNDI pumAniti vizeSaNamatra daNDaH. prakAralakSaNe tRtIyeti pryvsyti| tatra prakAro dvividhaH - puso na jAtiranudaNDamasau ca tasya // iti / vizeSaNamupalakSaNaM ca / svasamAnakAlikabuddhiprakAro vizeSaNam, svAsamAnakAlikabuddhiprakAra upalakSaNam / etadeva yat vyAvartanIyaM dharmiNaM sAkSAt adhitiSThati etad vidyamAnaM vyavacchedakaM vizeSaNam, avidyamAnaM vyavacchedaka- vizeSaNam, yathA daNDI pumAnityatra daNDa: puso vizeSaNam, mupalakSaNamiti vyAcakSate prAJcaH / tathA daNDena saMnyA- anudaNDam - daNDamanugatA jAtiH daNDatvaM puso na vizeSaNam, sItyatra daNDo vidyamAna eva saMnyAsinaM vyAvartayatIti daNDo kintvaso jAtirdaNDasya vizeSaNamiti / ato viparItaM vizeSaNam / guruNA TIkA kuruNA kSetramityatra guruH paramparayA vyAvartakamupalakSaNam / yathA upakuruzcopalakSaNam / tathA cAtra vidyamAnakAlaniSThasya riparibhrAmyatkAkAdigRhasyopalakSaNam ityAhuH / atrApi dhvaMsasya kAdAcitkAbhAvasya vA pratiyogitvaM sambandhazca mate kamaNDalanA chAtraH, calayA parivrAjaka ityAdau kamatRtIyArthaH / pratiyogitvaM prakRtyarthe vizeSaNatayA, sambandho NDalacUlikayoH sAkSAtsambaddhayozchAtraparivAjakayorupalakSavizeSyatayA'nveti / evaM cAvidyamAnasya guroH TIkA, NatvAnupapattiH / ata eva cintAmaNI sAkSAtsambandhetathAbhUtasyaiva kuroH kssetrmitynvybodhH| ata eva sUtre 'pyupalakSaNatvAdiyuktam / tathA ca tadanuyAyinAM mate itthaMbhUtetyatrAtItArthako ktaH atItasya lakSaNe sambandhe vizeSaNamupalakSaNaM cAnyathaiva vyaacksste| tatIyA bhavatItyabhiprAyeNa pratyakSAloke pakSadharamizraH atI- tathA hi-yatrakasyA vyAvRtteranuyogitA pratiyogitA: tArthena pratyayenAsattvabodhanAdityuktam / kadharmAvacchinnA tatra vyAvRtta ranuyogitAvacchedakatvena pratianye tu yasyAM buddho yo yatra prakAra: sa tatra vizeSaNam, yogitAvacchedakIbhUtAmAvapratiyogitvena pratIyamAnatyaM vizevizeSaNopasthAkamavizeSaNamupalakSaNam - iti vizeSaNopala- SaNapadapravRttinimitta yathA daNDI puruSa iti nizcayAnanta
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 yAdyarthaprakAze ramadaNDapuruSavyAvRttau daNDI puruSa iti nizcayo jAyate / tatra puruSatvena kenAvacchinnA pratiyogitA'nuyogitA vaikasyA vyAvRtta eH, tadanuyogitA daNDenApyavacchidyate, tatpratiyogi tAvacchedakIbhUtadaNDAbhAvapratiyogitvaM ca daNDe pratIyata iti daNDI puruSa ityatra daNDaH puruSavizeSaNam / yatra tu pratiyogitvAnuyogitvayokadharmAvacchinnatvaM tatra padmatvAvacchedena kusumAnya patrAdivyAvRtta eH pratyaye'pi kusumatvaM na vizeSaNaM padmasyeti / idaM tu vizeSaNatvamedharmaviziSTe'pa ra vizeSaNasya bodhyam / sAmAnyato vizeSaNatvaM tu vyAvRtyadhikaraNatAvacchedakatayA vyAvRtti pratiyogitAvacchedakIbhUtA - bhAvapratiyogitayA ca pratIyamAnatvam / yathA daNDItyatra - kasyA eva vyAvRtta eH pratiyogitAvacchedakIbhUtAbhAvaprati yogitayA'dhikaraNatAvacchedakatayA ca daNDo vyAvRttibuddhau bhAsate iti sAmAnyato vizeSaNatvapi daNDasya daNDI puruSa ityatra sambhavati / ata eva cintAmaNI " daNDI puruSa iti jJAnAnantaraM daNDavatyadaNDavyAvRttiravagamyate iti pratyAyya vyAvRtyadhikaraNatA puruSasya daNDenAvacchidyate, na puruSatvena ; ativyApteH" iyuktam / sAmAnyato vizeSatvaM vyatirekidharmamAtrasya sambhavati kevalAnvayini dharmo vyAvRtta prasiddha yA vizeSaNatvasAmAnyAbhAva iti / / pratIyamAnatvagarbha vizeSaNatvaM vyAvRtta buddhau na viSayaH kiM tu tadanuvyavasAyAdI / kAkavanto devadattasya gRhA ityatra devadattasvatvazUnyagRhavyAvRttiH saMsthAnavizeSavattvAvacchedena pratIyate, na tu kAkavatvaM tadavacchedakatvaM tadasattvakAle'pi darzitavyAvRtta eH pratItezca satvAt- nyUnavRttitvAditi kAko na vizeSaNamapi tu vyAvRttibuddhiprakAratayA vyAvRttya vacchedakopasthApakatayA vA vyAvata katayopalakSaNam / tathA ca vyAvRtyadhikaraNatAvacchedakatve sati vyAvartakatvamupalakSaNatvamata eva cintAmaNI pratyAyya vyAvRttyadhikaraNatAvacchedakatve sati vyAvartakaM vizeSaNaM tadanyaddyAvartakamupalakSaNamityuktam / vyAvRtyadhikaraNatAyA avacchekatvaM svarUpasambandhavizeSaH / ata eva tadavacchedakatvaM saMyogA ata dAviva tena samaM svarUpasambandhavizeSe iti pakSadhara mizra - ruktam / vyAvartakatvaM vyAvRttibuddhiprayojakabuddhiviSayatvaM vyAvRtyabodhakAle'pi vizeSaNatvabuddhiprasaGgavAraNArthamupAttam / ata eva cintAmaNI vyAvRttyullekhAnantarameva vizeSaNatvabuddhirityuktam / na ca vyAvRtta' rabodhakAle tadavacchedakatvAgrahasambhavenaiva vizeSaNatvabuddha enaM prasaGga iti vAcyam; zabdAdinA tadavacchedakatvagrahasambhavAt / evAdaNDavyAvRttyadhikaraNatAvacchedako daNDa iti zabdAdavagame'pi tadvatyadaNDavyAvRtyapratIteH sarvasiddhatvAdindriyAsanni karSAdinA pratyakSAdisAmagryabhAvAditi pakSadhara mizra ruktam evamIdRza vizeSaNatvAbhAvavaddyAvartakamupalakSaNaM vastusatyupalakSaNe nAmnopasthApite sambandhamAtraM tRtIyArthaH / 'kAna devadattagRhA' ityatra kAkasambandhino devadattagRhA ityanvayabodhaH / prameyatvAderavyAvartakatvenopalakSaNatvamapi na sambhavati, iti prameyatvena ghaTa: iti na prayogaH / ata eva 'prakAro dvividha:' ityatra prakArapadaM vyAvartakaparatayA pakSadharamizrairvyAkhyAtam / } yastu pazunA rudra yajetetyatra pazugatamekatvaM vizeSaNam, grahaM saMmATItyatra grahagata mekatvamupalakSaNamiti chAndasAnAM vyavahAraH, sa ca viziSTAnvayanibandhanaH / pazunetyAdI tRtIyArtha karmatve pazorekatvaviziSTasthAnvayaH / yathA caikatvavaiziSTyaM pazau tathopapAditaM vacanArthavivaraNa | grahaM saMmAtyAdAvekatvaviziSTasya grahasya saMmArga karmatvenAnvaya iti viziSTAnvaye pazorekatvAvacchinna pratiyogitAkaH saMsarga bhAsate ityekaH pakSaH / ekatve pazI ca prakAratA paryAptati dvitIyaH / ekatvAvacchinnA pazuprakAratA'ya vA pazuvizeSyatayA karmatAdivizeSyatayA ca sAkSAtparamparAsambandhadvayAvacchinna me vaikatvaprakAratvaM nirUpyata iti tRtIyaH / tathA cedRzaviziSTaviSayatAmApatraM vizeSaNam, anApannamupalakSaNamiti / ataeva cintAmaNI 'uddezyAnvayapratiyogI dharmo vizeSaNam, tadanyadupalakSaNamiti siddhAntaparyavasAnam / kAkavanto devadattagRhA ityatra uddezyAyA devadattasvatvazUnya
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyArthaprakAzaH gRhavyAvRtta : anvayitAvacchedakatvaM kAkasya na sambhava nIti saMyamAprayojitAvaiguNyakavatarUpaH sambandhastRtIyArthaH / avaikAko na vizeSaNam / yadi cAkAkazyAvRttiruddezyA tadA guNyamaniSiddhatvam, kartavyajapAdilopaviraho vaa| kezavizeSaNameva / evaM grahaM saMmASrTItyAdau ekatvaviziSTa- saMyamaprayuktajapAdilopasya viSayAsakte kezini sambhavAnnAgrahakarmatvasya saMmArge'nvayo noddezyaH kiM tu prastuta sakalagraha- prasiddhiH / kezasaMyamaprayuktajapAdilopavirahasya saMyatAsaMyatakarmatvasya, ityekatvaM na vizeSaNam / evamuktavizeSaNatvaM kezayorvate samAnatvAditi pUrvoktavratatvameva tApasavyAvRhokvacitprameyatvasyApi / 'prameya iti prameyaM jAnAti' ityatra raddezyAyA anvayitAvacchedakaM, tasya cUlAyAH sattvAsasvaprameyatvaviziSTakarmatvasya jJAne'nvayAt / anyathA prameya dazAyAmapyavikalatvAt / ata eva saMsthAnavizeSavasvAdineiti jJAnAbhedAnvayAnupapattaH, ata eva mahi prameyatva tyatra vratavizeSavazvAdirAdipadArthaH iti vyAkhyAtAraH / vrate viziSTaM prameyapadazakyamityatra prameyatvaM na vizeSaNama, prameya- vizeSo cUlAsambandhatAvacchedako darzita eva / guruNA TIketyatra tvasyAzakyatvApatariti pakSadharamizra ruktam / yadA daNDa vivaraNavAkyaM TIkAzabdArthaH / guruprayojitA tatsajAtIyA viziSTapuruSasyAnvayo na vivakSitastadA daNDo na vizeSaNaM vA''nupUrvI tadrUpaH sambandhaH tRtIyArthaH / sa ca TIkAntarakintUpalakSaNam, ata eva daNDena puruSamAnayetyAdiH prayogaH / vyAvRtte ruddezyAyA anvayitAvacchedako bhavatyeveti / kuruNA itIdRzopalakSaNe vastubhUte prakRtyarthe sati sambandhamAtrArthikA kSetramityatra kuroH svakRSTaparamANubhirAramyatvarUpaH sambandhatRtIyA bhvtiityaahH| stRtIyArthaH / sa ca kSetrAntaravyAvRtteruddezyAyA anvayitA. vacchedako bhavatyeveti / daNDena puruSamAnayetyatra daNDasya nanu tRtIyAyAH sambandhamAtrArthakatve prameyatvena dravya- svasaMyogaprAgabhAvanAzassambandhastRtIyArthaH / sa ca daNDatvena vA puruSamAnayetyAdikaH kuto na prayoga iti cenna, sa sasvAsasvadazAyAmapyavikala iti gRhItadaNDapuruSavyAvRtteeva hi sambandhastRtIyArtho ya uddezyAnvayapratiyogI bhavati, ruddezyAyA anvayitAvacchedako bhavati / na cAtropalakSaNaanyathA upalakSaNatRtIyAntaprayogasya vaiyapitteH / prameya- tRtIyAyA atyantAbhAvasambandho'pyarthaH tathA ca puruSe daNDAtvAdestu na tAdRzaH sambandhaH puruSAdAviti tatra prameyatvAdikaM tyantAbhAvo daNDasambandhazca pratIyata iti vAcyam, darzitanopalakSaNamiti kAkena devadattagRhA ityatra kAkasya sva- vAkyAnantaraM daNDasahitapuruSAnayane darzitavAkyasyAprAmANyaprayojyasaMsthAnavizeSa uttRNatvaM sambandhastRtIyArthaH / tasya prasaGgAt, puruSe daNDadaNDAtyantAbhAvAsatvAt / cUlayA devadattasvatvazUnyagRhavyAvRtteruddezyAyA anvayitAvacchedaka- tApasa ityatra cUlAyA vidyamAnatayA tadatyantAbhAvasya tApase svAt / ata eva kAkapadenopasthApitaH kAka iva tatsamba- bodhayitumazakyatvAcca / vastu matupA bodhitaH kAkakAritasaMsthAnavizeSa iti pakSadhara evaM bRhadvRttAbudAhRte "api bhavAn kamaNDalunA chAtramitha ruktam / madrAkSI"dityatra ! tatrAdhyayanazIlaH chAtrazabdArthaH, kamaNDaloH ata eva cUlayA tApasa ityatra cUlAyAH svaprayojaka- svaprayojyAcamanasajAtIyam adhyayanapUrvAGgAcamanaM tad paH kezAsaMyamaprayojAvatavatvaM smbndhstRtiiyaarthH| tasya sambandhastRtIyArthaH / "pItvA'po'dhyeSyamANazca" iti kezAsaMyamaprayojakatvaM tu kezasaMyamasya niSiddhatayA kezasaMyamena smRterAcamanamadhyayanapUrvAGga bhavati / tathAvidhAcamanamacchAtrakartavyajapAdikarmaNaH kAlAtipAtazaGkayA vaa| yadi ca vyAvRtteranvayitAvacchedakaM bhavatyeva / na hi sambandhasya tRtIsaMyata kezo'pi tApasastadA kezasaMyamAdistasya na kartavya- yArthatA'nvayitAvacchedakarUpeNaivAnvayitAvacchedakatvam, kiM tu japAdivirodhIti tadA svaprayojakIbhUtAbhAvapratiyogikeza- yadeva laghubhUtamanatiprasaktaM ca tena rUpeNa / ata eva kAka
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ syArthaprakAze prayojyottRNatvatvenottRNatvasya tRtIyArthatve'pyuttRNatvatve- yattu vaiziSTyaM lakSaNatRtIyArthaH / yasya vaiziSTyaM naivAnvayitAvacchedakatvam / "api bhavAn chAtreNopAdhyAya- vidyamAnatayA pratIyate tadvizeSaNaM, yasya na vidyamAnatayA madrAkSI"dityatra chAtrasya svAdhyayanaprayojakamadhyApanaM tRtI- pratIyate tadupalakSaNamiti vizeSaNopalakSaNalakSaNe iti, tanna, yArthaH / adhyApana vAkyavizeSaH / upAdhyAyo'dhyApana- avidyamAna vaiziSTyasya tRtIyAsahasreNApi bodhayitumayogyaH / yogyatvaM tu adhyApanavAkyatadarthagocaradRr3hasaMskAra- zakyatvAt, yogyatA-virahAt / 'zyAmena ghaTa' ityatra vave sati vaktRtvam / vaktRtvopAdAnAdavagatazAstrArthasya vaiziSTasya samavAyasya raktatAdazAyAmapi vidyamAnatvAt mUkasya vyudAsaH / evamadhyApanamupAdhyAyAnyavyAvRtteranvayitA- zyAmasyopalakSaNatvAnupapatteH / 'calayA parivrAjaka' ityatra vacchedakaM bhavatyeveti prAcInamatAnusArI panthAH / cUlAsambandhasya vidyamAnatvAdupalakSaNatvAnupapattezca / ___ vastutastu guruNA TIkA kuruNA kSetramityAcasamastasthale yadapi sambandhamAtraM lkssnntRtiiyaarthH| samvandho yasya proktArthatve'pi kA kena devadattagRhA ityatra samAsena gRhe vidyamAnasya pratIyate tadvizeSaNaM, yasyAvidyamAnasya pratIyate, devadattasvatvasya bodhane tacchnya gRhavyAvRttipratItestata eva tatra matubAdervAdhAttRtIyaveti tadupalakSaNamiti tadapi na sundaraM, sambhavAt tRtIyAntasya vaiyarthya meva / kAkena gRhA devadatta- ghaTo vinAzItyatrAvidyamAnasya nAzasya in pratyayena sambandhasyetyatra kAkasya gRhe antaHpravezaprAgabhAvanAzaH sambandha- . bodhanAt / na cAtra pratyayaH sAdhanvArthaH, dhAtvoM nAzaH stRtIyArthaH, sa ca kAke praviSTe'nyatra gate cAvikala iti jAnAtItyAdAviva prathamAntArthe sAkSAdevAnvayIti vAcyam, antarapraviSTakAkaraya gRhasya vyAvRtta ranvayitAvacchedako tathA sati 'vinAzI na sthAnati' ityatrAnvayavodhAnupapatteH bhavatIti / sA vyAvRttiH samaniyatAbhAvAnAmavaya, svarU- bhAvisthitikataM tvAbhAvasya vinAze bodhayitumazakyatvAt / pabhede'pi liGgatayA devadattasvatvazUnyagRhavyAvRttiM gamayati / kiM cotpattikAliko ghaTo gandhavAnityatra avidyamAnasya kamaNDalunA chAtraM, cUlAbhistApasamityatra svasaMyogaprAga- gandhasya sambandho matupA bodhyate, tadanupapattiH / cUlayA bhAvanAzaH sambandhastRtIyArthaH / sa ca tayoH sattvAsatva- parivrAjaka ityatra vidyamAnAyAzcUlAyAH tRtIyayA sambandhadazAyAmavikala iti, adhRtakamaNDalozchAtrasya adhRtacUlasya bodhane upalakSaNatvAnupapattizca / zyAmena ghaTa ityatra zyAtApasasya vyAvRtteryathAyogyamanvayitAvacchedako bhavati / masya svaprAgabhAvanAzaH sambandhaH, sa cAjAtazyAmavyAvRtteata eva api bhavAn kamaNDalupANiM chAtramadrAdI- ranvayitAvacchedako bhavati / ghaTenAbhAva ityatra ghaTasya dityatra tu lakSyapradhAno nirdezo na lakSaNapradhAna iti svapratiyogitAnirUpitAnuyogitvaM smbndhstRtiiyaarthH| sa na bhavatItyuktaM vRttA, lakSaNasya kamaNDaloH samAsAnta- ca ghaTApratiyogikAbhAvavyAvRtteranvayitAvacchedako bhavati / bhUtatvAd anyapadArthasya chAtrasya ( lakSyasya ) prAdhAnyAt na cAtroktasambandhena ghaTa evAtvayitAvacchedako'stviti proktasambandhabodhanAsambhavAt / chAtreNopAdhyAyamityatra vAcyam, ghaTasyAtItatve'pi vyAvRttibuddha rudayApatteriti / chAtrasya svAdhyayane chAtraprayojyanivAsaprAgabhAvanAzAdhi- evamupalakSaNatvavivecanapUrvakaM paramatairupalakSaNatatIyAviSaye karaNadezAdhiSThAtRtvamupAdhyAye sambandhastRtIyArthaH / sa ca vicAraH saMkSepeNa kRtaH / svamataM tu pUrvamuktameva / chAtranivAsAsatvAsatvadazAyAmavikala iti acchAtrasya iyAMstu vizeSa:- katR karaNayo arthayoH sUtreNa yA chAtrAkRtanivAsadezAdhiSThAturupAdhyAyasya vyAvRtteranvayitA- tRtIyA'nuziSTA sA na kevalaM prayuktakriyAmAdAyava pravartavacchedako bhavati / evamanayaMva rItyA'nyatrApi sudhIbhirU- te'pi tu gamyamAnAM kriyAmAdAyA'pi, ata eva- 'alaM mahIhastRtIyArthaH sambandhaH iti / pAla tava zrameNa' ityAdau zrameNa sAdhyaM nAstItyAdibodhe
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 73 tRtIyArthaprakAzaH sAdhanakriyAM prati zramasya karaNatvAtRtIyA / sUcitazcAyamarthaH dheyatvaM tRtIyayA bodhyate / tena putravRttikartRtAkAgatidhAnyenArthaH ityAdiprayogAnudAhRtya- 'ityAdau hetau kRta- kAlInAgatikata tAvAn, sUpaniSThakarmatAkabhojanakAlInabhavatyAdigamyamAnakriyA'pekSayA kartari karaNe vA tRtI- bhojanakarmatAvAn, cakraniSThakaraNatAkotpattikAlInadaNDaniSThayeti vRttyA / karaNatAkotpattimAn, putrasampradAnakadAnakAlInaM mitrasampradAnatAkaM dAnamityAkArakastatra bodhH| 'tulyavadekakriyA nvayitvaM sAhityam' iti pravAdasyApyekakArakAnvayitvena sahAtheM / / 2 / 45 tulyayorekajAtIyakriyayoranvayitvaM samAnakAlInatvamityatra sahetyavyayam tasya zabdasya arthaH- dyotyaH; nipAtAnAM tAtparyAt / putreNa saha gata ityatra samabhivyAhatApi gatidyotakatvasTIva svasammatatvAt / sahazabdena ca yo'oM dyotyate kriyA na karmatvAdinA'nvayinI, kintu niSThArthakatR tvena / tamAha vRttyA- sahArthastulyayogo vidyamAnatA ceti / putreNa saha gataM caitreNetyAdAvapi tRtIyArtha eva katRtve gati-- tulyayogazca kriyAdinA samaH sambandhaH kartRtvAdirUpaH kriyAanvatA / bhAmArthena svasvAmibhAvAdirUpo vaa| tatra katRtvAdi-- yattu putreNa sahAgata ityatra samabhivyAhRtagatyAdikriyAsambandhe tadvihitavibhaktyAH kartRtvAdikamarthaH, tasya pradhAne- kAlInatvameva sahAdyavyayasyArthaH, tanniviSTagatI putrAdipadovihitayA vibhakTovoktatvAditi abheda evaitadvihitatRtIyAyA taratRtIyAlabdhasya putraniSThakatRtvasyAnvayAdeva putrkrtRkarthH| yatra caitadvihitatRtIyAntasya kriyayA na sambandhastatra gateAbhAt iti, tanna, tRtIyArthakatRtvasya dhAtvartha eva sambandhAthikava sA / sa ca sambandhavizeSaH prAtisvikarUpeNa sAkAGkSatvena sahAdyarthe tadanvayasyAvyutpannatvAt / putreNa bhidyate / yathA- putreNa saha sthUla ityatra samAnakAlikatvaM samaM mitraM prAptazcatra ityAdau tu tAtparyavazAt putrakatRkasambandhastRtIyArthaH / putreNa saha gomAn ityatra svasvAmi- mitraprAptikAlInamitrakarmakaprAptikartRtvam, kadAcicca putrabhAvaH sambandhastRtIyArthaH / evaM rItyA yathAyogaM tRtIyArtho karmakaprAptikAlInamitrakarmakaprAptikatRtvam, caitrasya budhyate, vijJeyaH ! vidyamAnatA ca yadyapi tulyayoge'pi bhvtyev| samabhivyAhatAyAH prAptyAdikriyAyAH katRtve iva karmatve tathApi kvacita tulyayogAbhAve'pi vidyamAnatvamAtra prtiiyte| apyanvayitayA tatpratyekAvacchinnaprAptyAdikAlInatvabodhane yathA "sahaiva dazabhiH putrAraM vahati gardabho"tyatra putrANAM sahAdyavyayasya sAmarthyAbhAvAt / na cAnyakata kadhanaprAptyAbhArodanAyoge'pi vidyamAnatAsattvAta dazAnAM putrANAM vidya- didazAyAM grAmaprAptimatyapi caitre 'dhanena sahAyaM grAmaM prApta mAnatve'pItyanvayabodhaH / iti prayogApattiH, tasya dhanakarma kaprAptikAlInagrAmakarmaka-~ prAptimattvAnapAyAt iti vAcyam, ghaTatvena saha ghaTamavagAhate buddhirityAdI kvacit katRtvAvacchinnAyA: samAnakatRatra shbdshktiprkaashikaashyH| katvasTova sarvatra karmatvAvacchinnAyAH samabhivyAhRtakriyAyAH jagadIzatarkAlaGkArAstu 'putreNa sahAgataH' 'sUpena sAdhaM samAnakAlInatvasTova, samAnakatR katvasyApi sahAthai nivemuktaH' 'cakraNa sAdhaM daNDena janitaH putreNa samaM mitrAya zyatvAt / yattu svAnvayikarmatvAdyavacchinnA samabhivyAdAnam' ityAdau svAnvayitattatkartRtvAdikArakAvacchinnAyAH hRtakriyauva sarvatra sahAdyavyayasyArthaH, tasyAzca samAnakAlInasamabhivyAhRtakriyAyAH samAnakAlInatvarUpaM sAhityaM sahAdha- vaikakatRtvobhayasambandhenaiva samabhivyAhRtakriyAyAmanvayAnAvyayasyArthaH, tadekadeze ca katRtvAdikArake svaprakRtyarthasthA- tiprasaGga iti tatta ccham, 'sAkasya bhojanaM na sudhayA saha'
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 syAdyarthaprakAze ityAdivAkyAnAM samAnakartR katvAdisambandhena sudhAkarmakabhojanAbhAvasya bodhakatAyAmaprAmANyApatteH, vRttyaniyAmaka - sambandhAvacchinna pratiyogitvAprasiddhaH / paTaH paTatvena saha bhAsate ityAdI paTatvaniSThaviSayatAyAH samAnakAlInatvamiva samAnapratiyogitvamapyarthaH vibhinnajJAnIyaviSayatAyAM tAdRzAprayogAt / putreNa saha gatirityAdau kartRtvAdyanvayikriyAsamabhivyAhAraviraheNa zakyA putrakartRkagatikAlInatvAderbodhayitumazakyatvAdananyagatyA sahAdestAdRzArthe nirUDhalakSaNA / putreNa saha sthUla ityAdAvapi samabhivyAhRtanAmArthatAvacchedakIbhUtasthaulyAdisamAnakAlI natve, tathA ca putravRttisthaulyakAlInasthItya vAnityAkArastatra bodhaH / 'palyA sahAgnimAdadhyA' dityAdau patnIkatRkasvAgnyAdhAnasyAlIkatvena tatsamAnakAlInatvasya pramApayitumakyatvAt - sAmAnAdhikaraNyaparyavasitasahabhAvamAtraM sahasyArthaH yathA 'ghaTena saha paTavadgRha' mityAdI / etena 'yatkartavyaM tadanayA saha' ityAdiko vidhirapi vyAkhyAtaH / 'putreNAgata' ityAdI vinApi sahAdiprayogaM tadarthasya pratItestRtIyAyA eva tatra kartRtvAdyavacchinnAgatisamAnakAlInatvAdikamarthaH tatsanniviSTe ca kartRtyAdau prakRtyarthasya putrAde rAdheyatvenAnvayaH ityAhuH / tatra padavAkyaratnAkarakAra - ma0 bha0 gokulanAthopAdhyAyAnuyAyinastu - sahArthena yukte'pradhAnakriyAkArake tRtIyA bhavati / tatra sahArthaH sAmAnAdhikaraNyam, tacca daizikena kAlikena daizikakAlikobhayena ca sambandhena ghaTitatvAt trividham / 'vahninA saha dhUmo bhasma vA' ityatra saMyogisaMyuktatvaM sahArtha:, tRtIyAyAH pratiyogitvamarthaH sa cAdyasaMyoge'nveti / evaM vahnipratiyogitAkasaMyogavatsaMyukto dhUma ityanvayabodha: 1 'rUpeNa saha rasa' ityatra samavAyisamavetatvaM sahArtha:, tRtIyArthasya pratiyogitvasya AdyasamavAye'nvayaH, 'dravyatvena saha dhUma' ityatra samavAyisaMyuktatvaM sahArthaH vRtI - yArthapratiyogitvasya samavAye'nvayaH / vahninA saha ghUmasaMyoga ityatra saMyogisamavetatvaM sahArthaH tRtIyAyAH pratiyo gitvaM tacca saMyoge'nveti / karaNyodAharaNAni / etAni daizikasAmAnAdhi kAlikasamAnAdhikaraNyena yathA- jAtIpuSpeNa saha - nIpapuSpamityatra kAlasvarUpeNa kAlika vizeSaNatAsambandhenAdhikaraNe tena sambandhenAdheyatvaM sahArthaH / kAlika vizeSaNatathA'nvayi pratiyogitvaM tRtIyArthaH / atha vA kAla evaM sahArtha:, kAlikAdhikaraNatvasya tRtIyArthasya kAle, kAlasya kAlikAdheyatAsambandhena nIpapuSpe'nvayaH / daizikakAlikobhayena sambandhena sAmAnAdhikaraNyasya yathA- 'palyA saha yajamAna' ityatra saMyogasaMyuktatvaM kAlazcobhayaM sahArthaH ; pratiyogitvam, kAlikAdhikaraNatvaM cobhayaM tRtIyArthaH / pratiyogitvasyAdyasaMyoge'nvayaH, kAlikAdhikaraNatvasya kAle, kAlasya kAlikAdheyatayA yajamAne'nvayaH / evaM bhAramanudvahatsu saha gacchatsu putreSu 'sahaiva dazabhiH putrairbhAraM vahati gardamItyatrApi darzitobhayaM sahArthaH, tRtIyArtho'pi pratiyogitvaM, kAlikAdhikaraNatvamityubhayam / pUrvavadevAnvayo vodhyaH / etadrItyA 'putreNa saha sthUla' iti vRttyuktodAharaNe sthUlatvaM tRtIyArthaH, tatra putrasyAdheyatayA'nvayaH tRtIyArthasya sthUlatvasya kAlikAdhikaraNatayA sahArthe kAle kAlasyAdheyatayA padArthakadeze sthUlatve'nvayaH / tathA ca putrasthUlatvasamAnakAlika - sthUlatvavAt pitetyanvayabodhaH / putreNa saha gomAn pitetyatra svAmitvaM tRtIyArthaH tasya nirUpakatAsambandhAvacchinnasAmAnAdhikaraNye sahArthe pratiyogitayA'nvayaH, sahArthasya matvarthekadeze govizeSite svAmitve'nvayaH / evaM ca putrasvAmitvasamAnAdhikaraNagosvAmitvavAn pitetyanvayabodhaH / ziSyeNa saha brAhmaNa ityatra brAhmaNatvaM tRtIyArthaH, samavAyasambandhAvacchinna sAmAnAdhikaraNyaM sahArthaH, tathA ca ziSvasamavetabrAhmaNatvavAn AcArya ityanvayabodhaH / aprAdhAnyaM ca tRtIyAprakRtervAstavikaM bodhyaM na tu vaivakSikam tenAcAryeNa saha pUjyaH ziSyaH ityAdayo na prayogAH /
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyArthaprakAzaH citsambandhamAtraM sahayuktatRtIyArthaH, yathA 'vajreNa vizeSyasya kvApyanvayaH vyutpattivirahAt / na ca mAstu sahendraH' ityatra saMyogaH sahArthaH pratiyogivaM tRtIyArthaH, vizeSaNatAvacchedake sthUlatve samAnakAlikatvAnvaya iti evaM vajrapratiyogitAkasaMyogavAnindra ityanvayabodhaH / gandhena vAcyam, tathA sati kAlAntareNa sthUle'pi putre tathAvidhaprasaha pRthivItyatra sahArthaH samavAyaH, tRtIyArthaH pratiyogitvam, yogaprasaGgAt / gandhapratiyogikasamavAyavatI pRthivIsyanvayabodhaH / evaM yadapi sahArthatRtIyArthayorekadezAnvayo na vyutpannaH iti 'mudrayA saha kuNDalI devadatta' ityatra tRtIyArthaH sambandhaH, tadapi na cAru, ekadezAnvayasyAvazyakatvAt / tathA hi sa cAtra saMyogaH, sahArtha: samAnakAlikatvam tacca kAla: 'putreNa saha gomAn pite tyatra putrAbhinnagomataH samAnakAlieva, tasya inpratyayArthaMkadeze sambandhe'nvayaH / itthaM katvaM gomati bhAsate cettahiM putrasya gavAntarasvAmitve'pi mudrAsayogasamAnakAlikakuNDalasaMyogavAn devadatta ityanvaya tthaapryogprsnggH| darzitAnvayasya tAvatApi sambhavAt / bodhaH / yadi ca tyAdyarthavizeSaNadhAtvarthasTova taddhitArthatA- tasmAt sahArthavizeSaNatApanne matvarthatAvaccheda ke svAmitve vacchedakasambandhAdeH, putreNa saha sthUla: pitetyAdo nAmArtha- anvayitAvaccheda ke gosvAmitve caikadeze tRtIyArthAdheyatvatAvacchedakasya vizeSaNasya sthUlatvAdeH, sahArthe vizeSyatayA syAnvayaH / gosvAmitve ekadeze sahArthasya vizeSaNatayA'nvayaH vA'nvayo'bhyupeyate, tadA tRtIyAyAH sambandhAnvayi sthUla- sahArthaH nirUpakatAsambandhaghaTitasAmAnAdhikaraNyam ; pratitvAnvayi cAdheyatvamarthaH; tRtIyAntArthavizeSitayoH samvandha- yogitvasambandhena svAmitvasya sAmAnAdhikaraNye, tasya sthUlatvayoH sahAthai vizeSaNatvamiti / / svarUpeNa gosvAmitve'nvayitAvaccheda ke tadviziSTasya tAdAnanu sahArthasya tRtIyAyAzcArthasya padArthakadeze sambandha- tmyena pitaryanvayaH / na cAtra bhavatu ekadezAnvayaH tAvatA sthUlatvAdau anvayo na yujyate 'padArthaH padArthenAnveti na tu na sarvatra tatsambhavaH, putreNa saha sthUlaH pitetyatra putrAbhinnasya padArthaMkakadezeneti vyutpattivirodhAt ; kiMtu putreNa saha sthUla sthUlatvaviziSTasya samAnakAlikatve vizeSaNatayA'nvayAt, pitA, kanyayA saha ramaNIyo varaH ityatrapadArthayoH sthUla- sthUlatvasyApyanvayaH, vizeSaNAnvaye satyeva viziSTAnvayasya ramaNIyayostAdAtmyena pitRvarAnvayinoH sahArthe vizeSyatayA bhAvAt- ityetAvatA sAmaJjasyAnnAtraikadezAnvaya iti vizeSaNatayA vA'nvayaH, vizeSaNatvApannayostayoH tRtIyA- vAcyam ; yatra hi sthUlatvopalakSitaH sthUlapadena pratipAditaH rtho'bhedo 'nvati / evaM putrAbhinnasthUlasamAnakAlikasthUlaH tatra viziSTAnvayavalAdapi na sthUlatvasamAnakAlikatvalAbhaH, piteti kanyA'bhinna ramaNIyasamAnakAlikaramaNIyo vara iti ityekadezAnvaya Avazyaka iti / evaM ziSyaH cAnvayabodho bhavati / sthUlayoH ramaNIyayozca samAnakA- munayaH, yajJadattagRhaiH saha kAkavanto devadattagRhA: ityAdAvekalikatve bhAsamAne, sthUlatvayoH ramaNIyatvayozca samAnakA- dezAnvayaM vinA nAbhimatanirvAha iti / likatvaM bhAsate, viziSTAnvayabodhasAmagrIbalAditi ceta, na, evaM 'saha divasanizAbhyAM dIrghAH zvAsadaNDAH' ityatra evamanvayabodhopagame'pyabhimatanirvAhAbhAvAt / sahArthavize- dIrghatvaM kAlikaM daizikaM ca bahutarakAlasambandhaH kAlika paNatAvacchedakayoH sthUlatvaramaNIyatvayoH samAnakAliMkatva- dIrghatvaM yadvazAdIrghamAyurititrayogaH, bahutaradezasambandho bhAnAyogAt / viziSTAnvayasthale hi yaddharmaviziSTa daizika ( dIrghatvam ) yadazAd dIrghaH panthA iti prayogaH / vizeSaNasyAnvayaH, tatra viziSTa bAdhe'vAdhe'pi vA sati dIrghatvaM svasajAtIyApekSayA bodhyam / taddharmavizeSaNasyAnvayo bhavati, yathA 'zikhI vinaSTa' ityatra divaso grISme dIrghaH, nizA hemante dIrghA, virahizvAso vinaSTa tAdAtmyaM zikhAyAM, na tu vizeSaNatAvaccheda ke bahataravAyumaNDalagAmitayA dIrghaH / evaM dIrghapadopasthApi
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdyarthaprakAze tayordIrghatvayoH kAlike, tRtIyArthAdheyatvasya daizike, vize- udayo vRddhiH sa eva guNo yona tAdRzaH budhaH, atyuccaiH pyatayA zvAsasyAnvayo yogyatAbalAtsahArthaH / evaM divasa- saumyatAM zItalasvabhAvatvaM zritaH prAptaH ( nRpaputraH ) vRttenizAvRzervA bahutarakAlasambandhasya samAnakAliko yo saumyatAM somAtmajasvaM prAptaH ( budhaH ) iti saMkSiptAryaH / bahutaradezasambandhaH tadvantaH zvAsadaNDA ityanvayabodhaH / atra evamatra candragataM hRdyatvamekaM, rAjagataM ca tadapara, tathApTokAdaNDasya ghaTikArUpasya divasadIrghatvasamAnakAlikaM dIrghatvaM nupUrvIkazabdapratipAdyatvena sahArthakasamaMzabdArthe vizeSaNatayA . viruddhamiti, daNDasya caturhastadezasambandhavataH divasaghaTaka- vizeSyatayA cAnyetIti vizeSaNe hRdyatve tRtIyAntArthasya kSaNasamasaMkhyakaparamANusambandharUpaM dIrghatvaM viruddhamiti candrAdheyatvasyAnvayaH, vizeSyahRdyatvasya nRpe'nvaya iti / virodhaalngkaarH| ekAnapUrvI kazabdapratipAdyayobhinnayorarthayo. rapi sahAthai vizeSaNatayA vizeSyatayA cA vayaH yathA sahArthatRtIyAyAH kArakArthatvamapi dopAyogamahasthitisphuTarasazrIkAyahRdyaH samaM, putreNa sahAgata Agacchati vA pitetyatra katR tvaM kAraka candra NaiSanRpo budhodayaguruprItaH kaviH prItimAn / ktapratyayArthatAvacchedakamAkhyAtArthatAvacchedakaM vA tRtIyAspuno'syApi samaM budhena satataM mitrAntikAsAdana:, bhidhatte, dhAtvartha AgamanaM samAnakAlikatve sahArthe vizeSaNaprItaH prAptakarAdbhutodayaguNo'tyuccaH zritaH saumyatAm" " tayA vizeSyatayA cAnveti, vizepaNe dhAtvarthe tRtIyArthakArakaityatra / vudhodayaguruprItaH kaviH prItimAn eSa nRpaH candraNa syAnvayaH vizeSyadhAtvarthasya kRdathaikadeze tyAdyarthe vA katatve samaM doSAyogamahasthitisphuTarasazrIkAyahRdyaH / asya putraH vizeSaNatayA'nvayaH / tathA ca putrakartRkAgamanasamAtakAlikAapi budhena samaM satataM mitrAntikAsAdana : prItaH prAptakarA- tItAgamanakRtimadabhinnaH, putraka tAkAgamanasamAnakAlikabhRtodayaguNaH atyuccaiH saumyatAM zritaH itynvyH| vartamAnAgamanakRtimadabhinno vA, pitetyanvayabodhaH / pradhAnavudhodayena vidvatsaGgatyA guruprItaH atiprasannaH iti nRpapakSe, 'ta tatvAnvite'tItAyA vidyamAnatvAnvite vidyamAnAyA guNabudhasya svaputrasya prasiddhasya grahasya udona vRddha yA utpatyA kriyAyAH samAnakAlikatvaM bhAsate iti na kA'pyanupapattiH / vA guruprItaH atiprasanna iti candrapakSe, kaviH prItimAn iti pradhAnakriyAkArakasajAtIyaM kArakaM tatIyArthaH katRtvAdikam / sAmAnyata ubhayatra- itthaM bhUta eSa nRpaH candraNa saha- tatra kartRtvamudAhRtam / anyadudAhiyate - karmatvaM yathAdoSAyogena doSasamparka rAhityayena mahasthityA utsavamaryAdayA hiraNTona saha gAM labhate brAhmaNaH ityatra labhate: svatvaM vyAca sphuTarasA vyaktAnandA zrIryasya tathAbhUtazcAyona zubhA- pArazcArthaH dvitIyA tRtIyayorAdheyatvarUpaM karmatvamarthaH, dRSTena hRdya:- candrazca- dopAyogena rAtrisambandhena yA sahArthaH samAnakAlikatvam, evaM hiraNyavRttisvatvAnukUlamahaHsthitiH tejaH sthairya tena sphuTarasA zrIryasya tAdRzena vyApArasamakAlikagovRttisvatvAnukUlavyApArAzrayatvaM vaakyaarthH| kAyena zarIreNa hRdyaH, asya nRpasya putro'pi- budhena candra- karaNatvaM yathA-- tRNena saha kASThena pavatItyatra tatIyayoH putreNa- viduSA ca samaM saha- satataM mitrAntikAsAdanaH karaNatvamarthaH, rAhArthaH samAnakAlikatvameva, tathA ca tRNasuhRtsannidhiprAptaH ravisAmIpyaM gatazca ( budhagrahasya raviNA karaNatAkapAkasamakAlikakASThakaraNatAkapAkakRtirvAkyArthaH / sAmIpyaM sarvadeti jyotiH zAstravidaH) prItaH prasannaH, prAptaH sampradAnatvaM yathA'RtvigbhiH saha gurave dadAti' ityatra karaH, rAjJe deyaM dravyAM adbhutaH udayaH guNazca yena tathAbhUtaH caturthItRtIyayoH sampradAnatvamarthaH, sahArthaH pUrbavadeva, tathA va ( nRpaputraH ) prAptaH karANAM kiraNAnAmadbhuta Azcaryakara RtviksampradAnatAkadAnasamakAlikagurusampradAnatAkadAnAzra
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyArthaprakAzaH yatvaM vAkyArthaH / apAdAnatvaM yathA- 'koTareNa saha taroH kAritvasampAdakatvAt- yatkartavyaM tadanayA sahetyabhidhAnAt / patati' ityatra paJcamItRtIyayorapAdAnatvamarthaH sahArthaH tadeva, adhyAhArAbhAve'pi kartavyatve kRtiviSayatve dhAtvarthakRtI tathA ca koTarApAdAnatAkapatanasamakAlikatarvapAdAnatAka- "sAhityadvArakaM kata tvaM patnyA" ityevamanvayabodhopapAdane'pi patanakRtirvAkyArthaH / sambandhasAmAnyasya yathA- sapatnIbhiH patyetyadhyAhAraM vinA mukhyakartavyatAkAGkSAyA anivRttiH / saha kAntasya trasyanti ityatra paSThItRtIyayoH sambandhasAmA- bhaTTAnAM mate katRtvAdikamakhaNDamatiriktamiti palyA api nyamarthaH, sahArthaH pUrvavadeva, tathA ca sapatnIsambandhitrAsasama- kartRtvaM nirAbAdhamiti / kAlikakAnta sambandhitrAsAzrayatvaM vAvayArthaH / adhikaraNasya kecittu "putreNa sahAgata Agacchati vetyAdI AgamanayathA- pIThena saha gRhe Aste ityatra saptamItRtIyayoradhi samAnakAlikAgamanena kartRtAsambandhena viziSTaH, tathAvidhAkaraNatvamarthaH, sahArthaH samAnakAlikatvameva, tathA ca pIThAdhi gamanaM ca sahAthaH, viziSTasya tAdAtmyena tathAvidhAgamanasya karaNatAkAsanasamakAlikagRhAdhikaraNatAkAsanAzrayatvaM vA--- kata tathA sambandhena prathamAntArthe pitanviyaH, tatraiva AgatakyArthaH / zabdArthasya bhAgamanakarturabhedena, AgacchattIti tyAdyantArthe sahArthavizeSaNavizeSyayorubhayordhAtvarthayoH tRtIyAbhinna- Agamanakata tvasya yathAyogamanvayaH / na caivaM sahazabdArthAnvavibhaktyantArthaH sarvo'nveti, tRtIyAntArtho vizepaNamAtre, tena yAdevAgamanalAbhe Agata AgacchatIti zabdaprayogo vyartha putrasya grAmagamane piturnagaragamane putreNa saha nagaraM gacchati iti vAcyam, tattatpratyayAntadhAtusamabhivyAhAreNaiva sahapiteti na prayogaH / yatra karmatvAdikArakasya tRtIyArthasya zabdasya kriyAtadviziSTopasthApakatvAt / evaM tRtIyArthaH guNakriyAyAmanvayo, na katatvasya, tatra pradhAnakriyAkartureva katatvaM samAnakAlikatvavizeSaNIbhUtadhAtvarthe sahArthakadeze'-- kartRtvamavasIyate; guNakriyAkArakAnabhidhAne pradhAnakArakasya / nveti / sahazabdasya nipAtatvAttadarthasya bhedenAnvayo nAmApratyayAbhihitasya guNakriyAyAmanyayAt / taduktam hariNA- the'pi na viruddhaH / na ca 'yazasA saha marchatoha zatru'rityatra pradhAnetarayoryatra dravyasya kriyayoH pRthak / tyAdyantena mohakata tvasyopasthApanAt sahazabdena mohasamAnazaktirguNAzrayA tatra pradhAnamanurudhyate / / kAlikamohAbhidhAne mohe yazaH kartR katvavAdhAt- anvayA nupapattiriti vAcyam, yataH tyAdyarthAnvitamohopasthitAvapi pradhAnaviSayA zaktiH pratyayenAbhidhIyate / guNe yadA tadA tadvadanuktA'pi pratIyate // iti / mUrchatiyoge putraH saha mUrchati zatrurityatra mohasamAnakAlika mohaH, yazasA saha mUrchati zrIrityatra vRddhisamAnakAlikavRddhiH 'hiraNTona saha gAM labhate' ityAdau golabdhRkata katvaM ripuNA saha mUrchati yaza ityatra mohasamAnakAlikavRddhiH, hiraNyalAbhe pratIyate, ato na caitreNa hiraNye maitreNa gavi prakRte ( yazasA saha mUrchati zatrurityatra ) vRddhisamAnalabhyamAnAyAM hiraNyona saha gAM labhate maitra iti pryogH| kAlikamohaH; ete sahArthAH / tathA ca sahArthekadeze vRddhI ata eva samAnakata katvAdikaM sahArtha iti nirastam; yazaH kata katvasyAbAdhanAt nAnvayAnupapattiriti vadanti" darzitarItyAtiprasaGganirAsAt, samAnaka katyAdau ca tanna vicArasaham ; sahazabdasya samAnakAlikatvazaktyaiva zakyantarakalpanAyA anyAyyatvAcca / nirvAha dhAtubhedena, tadarthabhedena tattatpratyayabhedenAnantazakti___ 'palyA saha yajate' ityatra patipadasyAdhyAhAre patnI- kalpanAyA anyAyyatvAt / yatra dhAto nArthaH tatra samAnasAhityaM patyuvizeSaNam, yadi ca nAdhyAhArastadApi sAhitya- kAlikatvasya vizeSaNatayA vizeSyatayA cAnvaye yogyatA dvArakaM katatvaM patnyA mantavyaM patnIsAhityasya zaucavadadhi- tantramiti svIkriyate / yatra ca na nAnArthaH zabdaH, tatIyA
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ myAdyarthaprakAze bhinna prakRtiH tatra tRtIyArthabhinnakArakAnvitA, nAbhArthavyakti- pitR katRkabhojanayorekaudanavyaktikarmakatvaM na sambhavati iti rekaiva kArakadvArA kriyAnvayinI / tena pitari nandigrAmaM odanatvena nAnaudanavyaktInAmeva tatra karmatvamiti / bhinnagacchati, grAmAntaraM ca putre gracchati, putreNa saha grAma gaccha- rUpeNa nAnArUpakarmatvasambhave'pi, pRthukaM pure odanaM pitari tIti na prayogaH / ata eva putreNa saha gAM labhata ityatra bhujAne, putreNa saha pRthukamodanamubhayaM vA bhuGkte ili na ekasyAmeva gavi pituH putrasya ca svatvaM pratIyate / evaM prayogaH ityekarUpeNetyuktam / / hiraNyona saha gAM putreNa saha labhate pitetyatra sahArthadvaya- evaM putreNa saha bhuGkte ityatra sahArthaH samAnakAlikatvaM syArthabodhaH / tatra hiraNyakarmakalAbhasamAnakAlikagokarmaka- sAmAnAdhikaraNyarUpaM samAnadezatvaM ca / ubhayasminneva sahArthe lAbhaH dvitIyasahArthe vizeSaNatayA vizeSyatayA vAnveti / bhojanasya vizeSaNatayA vizeSyatayA cAnvayaH / vizeSaNe putrakata katvaM hiraNyalAbhe prathamasahArthasya vizeSaNe, vizeSTo bhojane putrakartRtvasyAnvayaH / tena vibhinne kAle deze ca, golAbhe cAnveti / dvitIyasahArthasya vizeSyo golAbhe vize- kAlAntareNakagRhe, ekakAle gRhAntare ca bhoktari putre pitari SyatAvacchedakAMze hiraNyalAbhe ca pitRka tAkatvamanveti vA na tathA pryogH| evaM patitaH saha na bhuJjItenyatra vyutpattivaicitryAt / yadya kakAlAvacchedene kagRhe patitApatitayorbhojane patitananu pUrvoktavAkyo hiraNyena sahetyatra sahArthaH kamatvaM bhojanamapatitaM na dUSayati, tadaikapAtra paGktyadhikaraNatvatadanvayinirUpitatvaM tRtIyArthaH, putreNa sahetyatra sahArthaH svarUpaM samAnadezatvaM prakRte bodhyam / pavitastu paratvakatR tvaM taccAdheyatvaM tadanvayinirUpitatvameva tRtIyArthaH / vizeSAparatvavizeSaNanirUpaka- sajAtIyAdhikaraNaM deza: evaM lAbha hiraNyakarmatva- gokarmatva- putrakartRtvAnAmanvayaH, saMyogaghaTitaH; paramparayA ghaTakena svalpena svalpatamena saMyotathA ca putraka tAkahiraNyakarmatAkagokarmatAkalAbhakartA genAbhivyaGga yaH paratvavizeSo'paratvavizeSazca / yadi ca pitetyanvayabodhaH / etAvatA sarvasAmaJjasye sahasya samAna- puruSAkRtikASThaniveze'pi paGktivyavahArastadA sAjAtyaM kAlikatvAdI zaktinaM kalpyate mAnAbhAvAt ; na vA dhAtva- sAmAnAkAratayA bodhyam / evaM putreNa saha pacatItyatrApi rthasya sahArthe vizeSaNatayA vizeSyatA cAnvayaH svIkriyate samAnakAlikatvaM samAnadezatvaM ca sahArthaH / tena dezakAlavyutpattyantarakalpanAgauravAditi cenna, sahasya karmatvAdi- porveSamye na tathA prayogaH / sUna sahodanaM putreNa saha pacati zaktikalpanAyAM 'chatreNa sahopAnahI dadhAtI'tyatra ekasyAM pitetyatra dvedhA sahArthAnvayaH, tena putrakata kasUpakarmatAkapAkadhAraNakriyAyAmapAnacchatrayoH karmatvAsambhavenAnanvayApatteH / samAnadezakAlikodanakarmatAkapAkasamAnadezakAlika-sUpaputreNa sahAgacchatItyatra pitAputrakartRtvayorekatvAsambhavenA- karmatAkapAkasamAnadezakAlikodanakarmatAkapAkakRtimAn pitenanvayApattezca tasmAt- sahasya samAnakAlikatvazakte: kla- tyanvayabodhaH / 'tatayA vyutpattyantarakalpanaM na nyAyyam / na ca kva samAnakAlikatve zakti: klupteti vAcyam, gajitena saha vRSTiH, kauzalyayA'sAvi sukhena rAmaH, zyAmAkamaJjarIbhiH saha kaGka maJjarItyatra sahasya samAna prAk; kekayIto bharatastato'bhUt / kAlikatvArthatvaM vinA'nvayasya durupapAdatvAt iti / "prAsoSTa zatrughna dAraceSTaevaM yatra bhinna katRkayoH kriyayorekavyaktikarmakatvaM na mekA sumitrA saha lakSmaNena" sambhavati yogyatAvirahAt, tatraikarUpeNa nAnAdhyaktInAM ( bhaTTikAvyam ) karmatvam / yathA putreNa sahodanaM bhukate ityatra putrakatRka- ityatra lakSmaNaprasavasamAnakAlikatvaM zatrughnaprasave bAdhitam
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyArthaprakAzaH iti kathaM sahArthAnvayaH / na cAtra lakSmaNaprasavakAlAdArabhya zatrughnaprasavakAlakaryantaH sthUlakAla eva grAhya iti na samAnakakAlikatvarUpasahArthAnvayAnupapattiriti vAcyam, tathA sati -- "prAsoSTa bIbhatsamudAraceSTa- mekA pRthA vAyusutena sAkam" ityevamapi prayogasya prAmANyaM syAt / atra bIbhatsaH arjunaH / vAyusuto bhImaH / tayozca vyavahitakAlotpattimattve'pi prathamajAta bhImaprasavakAlamArabhya parakAlajAtabIbhatsaprasavakAlaparyantamekaM sthUlakAlamAdAya sahArthAnvayopa-patteH iti cenna prakArAntareNedRzasthale samAnakAlikatvopapatteH / tathA hi- sUtimArutAtmakasyaiva kAlopAdherihakAlapadena grahaNam / eka eva sUtimArutI yamajaprasavahetuH / sUtimArutasya prasavaprayojakatvamuktaM yAjJavalkyena -- navame dazame mAsi prabalaiH sUtimArutaiH / niHsAryate bANa iva yantracchidraNa sajvaraH // " tatra sUtimArutAnAM bahutve'pi ekasthalakAlavRttitayA aikyameva tena bahuvacanena sUtimArutAnAM bahUnAM prasavaprayoja* katvamuktamiti sUtimAstAtmakakAlasya kathamai kyamiti zaGkApAstA, ya eva sUtimAstA lakSmaNaprasave prayojakAsta eva zatrughnaprasave'pi prayojakA iti kalpanAgauravabhiyA'vazyaM kalpanIyam / yadi ca sUtimAstAnAmaikyaM tahi kathaM na lakSmaNaprasavakAlarUpasUkSmakAla evaM zatrughna sirgamo'pIti na zaGkanIyam, tatra lakSmaNasya pratibandhakatayA sahanirgamAbhAvasyopapAdanAt / ata evaM kena puruSavyApAreNa kamalapatrANA sUcIbhedane prathamapatrabhedanakAle na dvitIyapatrabhedanam prathamapatrasya pratibandhakatvAt / tatra SUGghAtvarthI jarAyujazarIra syAntaravayavAvacchedena zarIrAntareNa yaH saMyogastanAzakatAvacchedakavaijAtyAzrayo vyApArazca / tAdRza vaijAtyaM tu sUtimArutasaMyogajakriyAvizeSa janyatAvacchedakatayA siddhm| tAdRzajAtiparicayArthameva jarAyujazarIrAdya pAdAnam, na tu tasya dhAtvarthaghaTakatA, tena tasya dhAtvarthAntarbhUtakarma katvAbhAvAnnA ja karmakatvam / tena vyAdhivazAdbhekAdInAM zarIrAt nirgame'pi 'prasUte' iti na prayogaH, na vA bAlasya kroDAtkroDAntaragamane'pi tathA prayogaH, bhekasya jarAyujatvAbhAvAt tAdRzabAlasaMyogasyAntaravayavAvacchinnatvasya cAbhAvAt / 'taruH phalAni sute' 'vasudhA bhaTAn sUte' ityAdau tu lakSaNayotpattivyApArAveva brUGghAtorarthaH / evaM prakRte lakSmaNavRttivijAtIyavibhAgAnukUlavyApArAdhikaraNasUtimArutakAlikasyAtI tasya zatrughnavRttivijAtIyavibhAgAnukUlavyApArasyAzrayaH sumitretyanvayabodhaH / bIbhatsabhImayostu prasavaprayojakasUtimArutAnAM bahutaravyavahita kAladvayabhAvitvenaikakAlikatvAbhAvAt "prAsoSTa bIbhatsamudAraceSTa- mekA pRthA vAyusutena sAkam" iti prayogasya na prAmANikatvamiti / - prasaGgAdadhIGo 'rtha - vicAraH vaizamyAyanena saha vedaM jaiminiradhIte ityatrAdhIGo'rthadvayam / tatra uccAraNaM tadanukUlazrAvaNaM cetyaiko'rthaH / uccAraNaM tu varNotpatyavyavahitatayopalakSito vivRtAdiH prayatnaH / sa tu vivRtatvAdinaiva dhAtvarthe nivizate'to na sakarmakatvahAniH / lipyAdinA varNajJAnAduccAraNe'dhIta iti prayogavAraNAya zrAvaNamuktam / phalajJAnavidhayA vivRtAdiprayojakatvaM varNasya, phalasya sAdhanatayA kaNThatAlvAdisaMyoge, tatsAdhanatayA kaNThatAlvAdikriyAyAmicchAprayatnazcetIyaM rItirvarNotpAde bodhyA / adhIGo dhAtorIdRzArthavazA-prayogo - yathA- paJcAbdiko brAhmaNavaTurvedamadhIte ityatrAnupUrvIvizeSaviziSTo varNakalApo vedaH / dvitIyArthaH sAdhyatvAkhyaM viSayatvaM sAdhyatvaviSayatvasambandhAvacchinna mAdheyatvaM vA vivRtAvanveti / evaM vedaviSayatAkasya vedAdheyasya vA vivRtAderanukUlazrAvaNAzrayaH paJcAgdiko brahmavaTurityanvayabodhaH / evamupAdhyAyaprativezI bAlo vA zuko vA'dhIta iti prayogo'pi sUpapAdaH /
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 sthAdyarthaprakAze ___ arthapratipAdakatvena jJAnaM pratipAdakatAsambandhenArtha- "AhAro hi manuSyANAM janmanA saha jAyate" ityatra vattayA jJAnaM vA phalaM tadanUkUlazrAvaNaM cetyaparo'dhIdhAto- kata ghaTitaM sAmAnAdhikaraNyA sahArthaH kriyayoranveti / grbhaarrthH| bhavati hi vivaraNavAkyazravaNAnantaraM vidriyamANa- zayavibhAgastadanukUlavyApAro vA janmazabdArthaH / pArthivavAkye vivaraNArthakatvabuddhiH, sA zAbdabodho jJAnasamAnyaM dravyapratiyogikakaNThasaMyogastadanukUlavyApAro vA aahaarvaa| zAbdabodhapakSe 'pacati pAkaM karoti' iti itizabda- zabdArthaH / janmAhArayoH karikazarIravattitvAd bhavati rahitavAkye- pacatItyatra te: pacatipadamarthaH, dhAtuprayogaH kriyayoH sAmAnAdhikaraNyam tathA ca jnmkttaakotpttisaadhtvaarthH| vivaraNavAkyasya pAkakRtirarthaH sa ca prati- samAnAdhikaraNotpacyAzraya AhAra ityanvayabodhaH / janipAdakatAsambandhena pacatipade'nveti / yatra itizabdasahitaM dhAtorutpattirarthaH iti / na cAtra samAnakAlikatvaM sahArya pacatIti pAkaM karotItyartha ityevaM rUpaM tatratizabdopasthApi- iti vAcyam, annvyaaptteH| janmotpatteranantaramevAtasya pacatipadasya, pAkakRte: iti zabdopasthApitAyAH tAdA- hArotpatteH sambhavAt / na cottarakAlikatvaM sahArtho'stviti monAnvite'rthapadArthe pratipAdyatAsaMsargaNAtvayaH / evamarye vAcyam, tathA sati putrAyamanottaramAgate pitari putreNa sahAzabdapratipAdyatAgrahakAle zabde'rthapratipAdakatvaM gRhyate / jJAna- gata iti prayogApatteH / sAmanAdhikaraNyasya sahArthatve tu yatra sAmAnyapakSe tu zabdAnantaraM pratipAdakatvasya mAnasajJAna- kriyayoH sAmAnAdhikaraNyAM tatra sahazabdaprayoga iSTa eva / sambhavAnAnupapattiH / arthavattAyAH zAbdabodhasyAnukUlatvaM evaM sahArthe ekAnupurvIkatyAdyantapratipAdyo nAnAvidhI ca padArthasmRtidvArA, jJAnasAmAnyasyAnukUlatvaM smRtidvArA dhAtvartho vizeSaNatayA vizeSyatayA cAnveti, vizeSaNe zAbdAdidvArA vA zrAvaNasyoti / tRtIyAntArthazca / yathA pUrvokta- yazasA saha mUrchatIha zatru evaM zAstramadhIta ityatra dvitIyAyA vizeSyatvaM tatsamba- rityatra moha ucchAyazca dhaatorrthH| yazaH kata tAkatvadhAvacchinnamAdheyatvaM vA'rthaH / zAstravRttyarthavattvaprakAraka- mucchAye tat samAnakAlikatve, tat mohe, sa ca tyAdyarthe jJAnAnukUlazAbdAzrayatvaM vAkyArthaH / vedamadhIte jaimini- Azrayatve, tat zatrI vizeSaNatayAgneti yogyatAbalAd rityatra dvividhAdhyayanaM dhAtvarthaH / vedakarmakAdhyayanAzrayo vyutpattivaicitryAcca / yazaH kata kasamacchAyasamAnakAlikajaiminiriti vAkyArthabodhaH / evaM yathAsthalamadhI'rtho'- mohAzrayaH zatrurityanvayabodhaH / nAnAvidhe'pi dhAtvarthe ekAvaseyaH / evaM ca vaizampAyanena saha vedamadhIte jaiminirityatra nupUrvIkazabdapratipAdyo nAnAvidho'rthaH tRtIyAbhinnavibhaktyarthasamAnakAlikatvasamAnadezatvAtiriktaM samAna gurukatvamapi 'nveti / tatra yogyatAvazAd ekavidhAnvito vibhaktyarthoM sahazabdArthaH / samAnagurukatvaM ca sajAtIyavAkyaviSayakatvam, vizeSaNe'para vidhArthInvito vibhaktyartho vizeSya dhAtvarthe'. sAjAtyaM 'dha puruSaprayojyatAvacchedikayA katvAdivyApyajAtyA veti vyutpattivaicitryAt / yathA "kairavaM hatavAn rAjA bodhyam / tena gurubhedanakakAle ekavedAdhyayane na tathA bhRGgeNa saha satvaram" ityatra dhAtvoM gamanaM hananaM ca, prayogaH / tathA coktasthale vaizampAyanakata tAkasya vedaviSa- kairavazabdArthaH kumudaM zatruzca / kumudakamaMtvaM gamane zatruyakavivRtAdyanukUlasya vedaviSayakArthavattvaprakArakAnukUlajJAnA- karmatvaM hanane'nveti / evaM bhRGgakatatAkakumudakarmatAkagamananukUlasya vA zrAvaNasya samAnakAlikaM viSayasajAtIyavAkya- samAnakAlika- zatrukarmatAkahananAzrayo rAjetyanvayabodhaH / viSayakaM ca yad vedaviSayakavivRtAdyanukUlaM, vedaviSayakArtha- tathAvidhanAnAvidhAnvitastRtIyAbhinnavibhaktyarthaH ekavatvaprakArakajJAnAnukUlaM vA zrAvaNaM tadAzrayo jaiminiritya- vidhArthAnvita: sahArthasya vizeSaNe'paravidhArthAnvito vizeSTo nvayabodhaH / ekavidhe'pi dhAtvarthe'nveti / yathA- "devAdhinAthena saha
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyArthaprakAzaH kSitIzo bhRzaM dharAprItimaso vidha" ityatra dharAprIti- nIlAviti na prayogaH saindhavalavaNe nIlAnvayAsambhavAt / zabdArthaH parnatAprItiH pRthvIratizca tadubhayakarmatvamekavidhe na ca lavaNe'yogyatvAnmAstu nIlAnvayaH AkAkSA tu vartata dhAtvarthe vidhAme'nveti / tathA ca devAdhinAthakatatAkaparvatA- eveti vAcyam, tathA satyazve'pi nIlAna paprasaGgAt / prItikarmatAkavidhAnasamAnakAlikapRthivIratikarmatAkavidhA- tasmAt dhAraNatAtparya viSayobhUladhAsyatipadAtha svArthAnvayanAnukUlakRtimAn kSitIza ityanvayabodhaH / duddha yabhAvaprayojakAbhAvapratiyogitvasvarUpAkAGkSA dvitItathAvidhanAnArthAnvita- tathAvidha ( samAnAnapUrvIka) yAntakSIrapade nAsti, kSIramiti pade satyapyanvayabuddharavibhaktyarthasya ekaka sahArthasya vizeSaNe vizeSyo ca samAnA- ghAvAt / na caivamagninA siJcatItyatrApyAkAGkSAvirahAdeva nupUrvIkatyAdyantanAnAvidhadhAtupratipAdya nAnAvidherthe'pya- na zAbdabodha iti vAcyam, agnipadasya dravadravyaparatAyAnvayaH / yathA- "zizuH payo dhAsyati sAgaraiH saha" ityatra mAkAkSAsambhavAdarthabhedenAkAGkSAbhedAbhAvAt- vahniparaghAsyatipadena dhayatyarthasya pAnasya, dadhAtyarthasya dhAraNastha, tAyAmapyAkAGkSAsattvAt / tAtparyaviSayatvasyAparapadArtha-- bhAvitvasya, kRtezca smRtirjAyate / payaHpadena kSIranIrayoH, vizeSaNatvAt- AkAGkSAgrahadharmipadasyArthe tadvizeSaNatvAdvitIyayA karmatvasya, tRtIyayA kartRtvasya / sAgarakata tvaM vivakSaNAt / agnineti padasya dhamitve nAkAkSAvirahaH nIrakarmatvaM ca dhAraNe, kSIrakarmatvaM pAne yogyatAbalAd kintu yA kintu yogyatAvirahaH pAkalAkSaNikasiJcitipadasya dharmivyutpattivaicitryAccAnveti / evaM ca sAgarakata tAka- nIra sve'pyagnitAtpargakAgninetipadena sahAkAGkSA sambhavatyoveti karmatAkadhAraNasamAnakAlika-kSIrakarmatAkabhAvipAnAnakala- yatra kSIramiti padasya lakSaNayA nIrakSIrayokRtimAn shishuritynvybodhH| sahAryAnvite vizeSaNe vize- rubhayorupasthApakatvaM tatrobhayArthakasya paya itipadasyevASye vA dhAtvartha ekatra karmatvAdyanvayayogyopasthApakapadasya na kAkSAyA avaikalyAt kSIrakarmakatvasya pAne nIrakarmatyAdyantena sahAkAGkSA / ata eva payaHpadena kSIramAtropa- katvasya dhAraNe'nvayabodho bhvtlov| yatra dvitIyAntapadaM vinava sthitau na tathA zAbdabodhaH, na vA kSIraM zizurdhAsyati sAgaraiH 'sAgaraiH saha zizurdhAsyatIti prayogaH, tatra karmatvAnvayasaha iti prayogaH / yogyazabdAbhAvAt- karmatvAnvayabodhaM vinaiva zAbdabodhaH, manu zizuH kSIraM dhAsyati payo vetyatra dhAsyatipadena pAnadhAraNobhayakarmatvAnvayayogyArthasya paya ityAdidvitIyAntadvitIyAntasya kSIrapadasya, kSIramAtropasthApakapayaHpadasya vA padasya tadghaTitAkAGkSAyAzca virahAnna karmatvAnvayabodha AkAkSAyA dRSTatvAt prakRte kuto nAkAGkSA / na ca iti ma0 ma0 gokulanAthopAdhyAyarItiH / prakRte tyAdyantena dhAraNasyApyupasthApanena dhAraNe kSIrakarmatdA- darziteSu 'yazasA saha mUchatIha zatruH' 'zizuH payo nvayayogyatAvirahAta pAne'pi na kSIrakarmatvAnvayAkAGkSati dhAsyati sAgaraiH saha' ityAdiSu zleSAnuprANitasahoktyavAcyam, tAvatA'pyarthabhede'pyabhinnAyAH zabdadharmasvarUpA- laGkArasthaleSu ekAnupUrvIkazabdapratipAdyayorarthayoH sarvatra kAGkSAyA avaikalyAt, yogyatAvirahasya vaktumucitatvAt / tAdAtmyaM vyaJjanayA pratIyate / vaiyajanikabodhe bApo na nAnArthasyaikatra yogyatAvirahe'pi aparAnvayasya darzanAcca / virodhI, ata evayathA saindhavo nIla ityaadii| tatkuto na darzitaprayogaH, "sakalakalaM purametajjAtaM samprati sudhAMzubimbamiva" pAne kSIrakarmatvAnvayasambhavAd iti cenna, nAnArthazabdasyApi ityatra kalakalasAhityakalAsAkalyayorabhedAdhyavasAye sASAhi nAnAvidhArthatAtparyanAnAvidhAryAnvayayogyArtha kenaiva padena raNadharmopapatthopamApratItiH / tathA ca-zizuH pyodhaasytiishaakaakssaa| ata eva lavaNAzvatAtparya sati saindhavo. tyatra pAnadhAraNayoH tAdAtmyAdhyavasAyenaikye sahAvizeSaNa
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdyarthaprakAze . vizeSyayorekajAtIyakriyayoH kSIranIrayorapi tAdAtmyAdhya- vyakterekasyA ubhayakarmatvAdbhavatyupapattiH, paTatvena saha ghaTavasAyAdekajAtIyakakarmatvAnvayaH iti rasavidyAvidaH / vya- tvamityatrakapratiyogitvavyakterubhayakarmatvAsambhavAnnopapattijanAvidveSiNastvatra lakSaNova nivarvoDhuM prayatanta ityanyat / riti cet, na, mahAnasIyatvena saha vahnitvamavacchinattItya kapratiyogitvavyakterubhayakarmatvAsambhavAdasAdhutvaprasaGgAt, avacchedakadharmabhadena pratiyogitAbhedAt / evaM ckssuHprtipryogvshaatshaarthbhedH| yogikatvena saha saMyoge cAkSuSakAraNatAmavacchinattItyatrApi darzitAtirikto'pi kvacitsahArthaH- samavAyena saha samAnanirUpakatvaM sahArthaH na tu samAnakAlikatvam, tathAghaTatvaM pratiyogitAmavacchinatti ityatra nirUpyatvamavacchedakatA satyudbhUtarUpatvena saha saMyogatvamavacichanattIti prayogaprasacAvacchido dhAtorIH / nirUpyatvaM ca jJAnajanyajJAnaviSaya- GgAt / na cAkavyaktikarmakatvasaMbhavaH; karmaNaH kAraNatAyA tvam, tatra jJAnamAtra phalavidhayA'rthaH, dvitIyAntArthasya prati- avacchedakadharmabhedena bhedAdavacchedakatayA vyAsajyavRttitvasya yogitvAdheyatvasya viSayatAsambandhAvacchinnasya phale jAne dUSitatvAt iti kAraNatAyA nirUpakAvanvayavyatireko tada'tasya svajanyajJAnaviSayatvena smbndhenaavcchedktaayaamnvyH| vaccha bacchedakatvanirUpakAviti bodhyam / sahArthaH samAnanirUpakatvam, tatrApi nirUpakamAtra sahArthaH, kvacidabhedo'pi sahArthaH yathA paTena saha ghaTaM sAkSAtkanirUpakaM ca jJAnajanyajJAnaviSayaH, tatra jJAnaviSayayorekapadArtha rotItyatra dvitIyAtRtIyayoH karmatvamarthaH taccAdheyatvaM, sahAthayorapi parasparamanvayaH, AdheyatvalakSaNakartRtvArthakatRtIyA - syAbhedasya vizeSaNe tRtIyArthavizeSa dhAtvarthe dvitIyArtho'-- ntArgasya samavAyAdheyatvasya pratiyogitAkarma ke dhAtvarthe, tasya nveti / evaM ca paTavRttilaukikaviSayatAkasAkSAtkArAbhinna-- svaviSayakajJAnajanakatvena sambandhena jJAnasya viSayatayA ghaTavRttilaukikaviSayatAkasAkSAtkArAzrayatvaM vAkyAdhaH / na viSaNe, tasya svaviSayakajJAnajanyajJAnaviSayatvena tathAvidhe cAtrasamAnakAlikatvaM sahAryaH, tathA satyavyavahitajJAnabhedena ghAtvarthe, tasya tyAdyarthAzrayatve, tasya ghaTatve'nvayaH / evaM ca samavAyavRtteH pratiyogitAdRttijJAnajJApyAvacchedakatvasya jJApa tathAprayogaprasaGgAt / na ceSTApattiH, tathA sati rUpeNa saha kajJAnaviSayo yastadviSayajJAnajJApyAyAH pratiyogitAvRtti gandhaM sAkSAtkomIti prayogaprasaGgAt // jJAnajJApyAvacchedakatAyA Azrayo ghaTatvamiti zAbdabodhaH / jAtyA saha vyakti ghaTatvena saha ghaTaM vA jAnatItyatra amAvanirUpakaH pratiyogitAvacchedakaviziSTaH pratiyogyova sAmagrIghaTakasAmagrIkatvaM sahArthaH / jAtivRttiviSayatAkajJAnapratiyogitvatadavacchedakatvanirUpaka: sa tu nirUpakatvena sahAthai sAmagrIghaTakavyaktivRttiviSayatAkajJAnAzrayatvaM ca vAkyArthaH / nivizate na tu tatveneti / na cAtrApi samAnakAlikatvaM na cAtra samAnakAlikatvamabhedo vA sahArthaH, tathA sati sahArthaH, tatraiva pratiyogitAkarmakAvacchedakasya vizeSaNatayA jAtyA sahAbhAvaM, ghaTatvena saha paTaM vA jAnAtIti prayogavizaSyatayA cAnvaya iti vAcyam, tathA sati paTatvena saha prasaGgAta, jAtyabhAvayoH ghaTapaTayozca samUhAlambanasambhavAt / ghaTatvamavacchinattIti prayogaprasaGgAt, paTaghaTAbhAvapratiyogi. pratyakSa vyaktIndriyasannikarSo jAtIndriyasannikarSaghaTakaH, anusAvacchedakatayoH samAna kAlikatvAbAdhAt / nanu yathA putreNa mitau vyApakatAyA jJAnaM tadavacchedakatvajJAnaghaTaka zAbdabodhe saha grAmaM gacchatItyatra yadyaktikarmakasya dhAtvarthasya vizeSa- padArthasyopasthitistadavacchedakopasthitighaTikA prayojiketi / NatvaM tadvayaktikarmakasyaiva dhAtvarthasya vizeSyatve sahazabda- ghaTakatvaM vyApakatvama iti pramAyAmIdazasAmagrI sambhavati na prayogaH sAdhustathA'trApi samavAyena sahetyatra pratiyogitA- tu bhrame / ata eva bhramasthale ghaTatvena saha paTa jAnAtIti
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyArthaprakAzaH sahapadaghaTito na prayogaH kiM tu ghaTatvena paTaM jAnAtIti tpatteH / ekakriyAprayojyatvaM sahArthaH / evaM ca zaMvAlajanyasahapadazUnya eva / saMyogaprayojakakriyAprayojyajalajanyasaMyogAzrayo baka iti jAtyA saha vyaktirbhAsate inyatra bhAsateviSayatvamarthaH, zAbdabodhaH / na cAtra samAnakAlikatvaM sahAryaH sambhavati, terAzrayatvamarthaH / icchAyAM bhAsate sukhamityatra saptamyarthA-- tathA sati vAyunA saha zaivAlena saMyujyate baka iti prayogadheyatvasya yathAnvayaH tathA saptamIvivaraNe sphuTIbhaviSyati / prasaGgAt / sahArthe prayojyatvapravezAt, zAkhayA saha vRkSaNa evaM cAtra sahArthaH pratiyogisAmagrIghaTakasAmagrIkapratiyogi- saMyujyate kapirityatrApyupapattiH / evaM yathAprayognaM sahArthaH tvam, na tu samAnakAlikatvam, tathA sati jJAnabhedenecchA- sudhIbhirUhyaH iti tArkikasaraNiH / jJAnAbhyAM vA jAtivyaktyoravabhAse tathAprayogaprasaGgAt / tRtIyAyAH katRtvalakSaNamAdheya tvamarthaH tathA ca jAtivRtti athopasaMhAraH viSayatva pratiyogisAmagrIkapratiyogikaviSayatvAzrayo vyaktiriti zAbdabodhaH / jAtivyaktiviSayatvayoH pratiyogi jJAna- prakRtamamasarAma:-tAkikAdirItyopariNitA: sahamicchA bA, tatra jAtiviSayatvapratiyogikajJAnasAmagrIdhaTa- zabdadyotyArthAH sarva eva tulyayogarUpA eva, tulyayogo hi yena katvaM vyaktiviSayatvapratiyogijJAnasAmagryAH darzitameva, sambandhAdinA dezi kena kAlikena samavAyasaMyogAdinA vA icchAviSayatAyA jJAnaviSayatvAdhInatvAt jAtiviSaya kecchA- pradhAnasya, kriyayA nAmArthena vA yogastenaiva sambandhana sAmacyA vyaktiviSaya kecchAsAmagrIghaTitatvamapi uppnnmev| tRtIyAprakRterapradhAnasyApi yoga ityevaMrUpa eva / sa eva na cAtrAbhinna pratiyogikatvaM sahArtha:-- lAghavAditi vAcyam ca taivividhayA vAcobhaGga yA pratipAditaH / dhvanitazcAyatathA sati jAtivyaktyoH samUhAlambane tathAprayogaprasaGgAt- marthaH zabdamahArNavanyAse AcArya:- tulyayogo'pi kenacit iti / kriyAdinA bhavati, tatra putreNa saha sthUla ityatra sthaulyenajAtyA saha vyaktimavagAhate buddhirityatra avagAhateviSa- guNena, putreNa saha gomAnityatra ca gobhidra vyoNa, ziSToNa saha yatAphalakapratiyogitvavyApAro'rthaH, tRtIyAdvitIyayoH karma- brAhmaNa ityatra brAhmaNena ( brAhmaNatvena ) jAlotyAdinA / tvalakSaNamAdheyatvamarthaH, terAzrayatvamarthaH, prayojakasAmagrI- evaM caitadyogavihitatRtIyAyA api pradhAnavihitavibhaktyA ghaTakasAmagrIprayojyatvaM sahArthaH, pradhAnakriyAkA buddhaguNa- saha samAnArthatvameva / evaM ca putreNa sahAgata ityatra katR - kriyAyAmapi kartutvenAnvayaH, evaM ca buddhikatR kajAtivRtti- tvam, putreNa saha sthUla ityAdI samavAyAdiH sambandhaH, putreNa viSayatApratiyogitvaprayojakasAmagrIghaTakasAmagrIprayojyasya vya- saha gA ... saha gomAnityAdI svasvAmibhAvAdiH sambandha ityAdikaM . ktivRttiviSayatApratiyogitvasyAzrayo buddhiritynvybovH| yathAyogamUhanIyamiti dika / 212144 / / jAtiviSayakajJAnasAmagrayeva jAtiviSayatvapratiyogitvaprayojikA, evaM vyaktiviSayakajJAnasAmagrayeva vyaktiviSayatva yadbhedaistadvadAkhyA // 2 / 2 / 46 // pratiyojiketi tayozca ghaTitaghaTakabhAvo dazita eveti / 'zaivAlena saha jalena saMyujyate bakaH', 'vAmataTena saha sUtrArtha vivaraNenaiva vibhaktyarthabodha iti sUtrArtha vivadakSiNataTena saMyujyate nadI', ityAdau tRtIyayorjanyatvalakSaNaM Noti- yasya bhedinaH ityaadinaa| bhedazca prakAraH / hetutvamarthaH, na tu pratiyogitvamartho, vAdhAt / na vA Adhe- tadvAn bhedii| tata eveyaM vibhaktiriti lamyate / tathA ca yatva, sAkSAtsaMsargAvacchinnAdheyatvasya dhAtvaryAnvayAvya- prakAra evNtdvihitvibhkterrthH| asya ca nAmArthopasthA
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdyarthaprakAze -PunPIrrzANJu.... - . .. - - - -- wrwwer --nnnnnnmnmarrrn. pyona prakAreNa sahAbhedaH samvandhaH / tathA ca akSaNA kANa gntvyaaH| kvacit zApo'pi vikAraH / ata eva sauriH ityasya akSiprakArAbhinnakANatvaviziSTa iti zAbdabodhaH / pAdena khaja iti vyavahAraH / evaM hastena kuNiH ityatra cAkSuSaprayojakagolakadvayAbhAvavave sati cAkSuSaprayojakaika- kuNipadArthaH kukaratvam, tacca karadvayaprayojyakAryAbhAvadattve golakavAn kANapadArthaH / golakasya svacchidradvArA cakSuSo sati tathAvidhakAryayogaukapANimayam / tathAvidhakArya tu nirgameNa sannikarSasampAdanena cAkSuSaprayojakatvaM, cakSuSo dhanuSpraharaNAdi tAntrikakaramudrAdi / tadyogyatvaM pANe: pAdagolakAntarvatitvAt, na tu tasya kRSNatArakAvatitvaM kRSNa- vabodhyam / tRtIyArtho vikAraH, sa cAGga lIgalanAdiH / tArakAcAkSuSApatteH / AlokAbhAvAcca na golakAntazcAkSa- evaM ca pANivikAraprayojyakaradvayaprayojyakAryAbhAvavAn kAryaSam / yogya kapANimazveityanvayabodhaH / yadi ca hastAbhyAM kuNianye ca vaiyAkaraNAH atra tatIyAyA vikAravAcitva riti prayogaH tadA karadvayaprayojyakAryAbhAvavatvamAtraM kuNi zabdArtho bodhyaH / mAhuH / evaM sa.te kANapadArthakadeze cAkSuSaprayojakagolakadvayAbhAve tutIyArthavikArasya prayojyatvasambandhenAnvayaH / evaM kAryAbhAvasyAGgivikAratvopagamena, tAnyakSNA akSipadaM golakaparam / tathA ca golakavikAraprayojya vadhirANi pannagakulAni' ityaadipryogo'pyuppnnH| tatra vadhiratvaM shraavnnprtykssyogytvaabhaavH| pannagAnAM cakSacAkSuSaprayojakagolakadvayAbhAvavAn cAkSuSaprayojakaikagolakavAna ityanvayabodhaH / tadvadgrahaNena ca bhedino vikArAbhAve golakameva zravaNendriyAdhiSThAnaM, tatra golakAvacchinne zrotre bhedamAtrasya pratItau ca tRtIyA neti akSi kANaM pazyetyAdI zabdAnutpAdo'pi golakasya vikaarH| sa eva ca tRtIyArthaH / na tRtIyA / svamate'pi mukhyaprakAriNaH puruSasya prakAratve' tasya prayojyatvena shraavnnaabhaave'nvyH| evaM netrAmyAmandha pratIyamAne na seti tulyam / evaM pAdena khaJja ityatra pAda iti prayogo'poSTa eva / cAkSuSAbhAve'ndhatve netradvayavikArasya dvayaprayojyaplutAnyagatyabhAvavatve sati plutAnyagatiyogya-- prayojyatayA'nvayaH / evaM 'nAsikayAghrAtA' ityatra nAsipAdavAna khaJjapadArthaHkhaJjasyApiplatagatimattvAdavyApti kAyA vikAro ghrANasannikarSaprayojakanirgamapratibandhaka: vAraNAya satyantamupAttam / vikRtobhayapAdavatyatiprasaGga kaphAdiH kvacid ghrANanAzazca / tasya prayojyatvena prANavAraNAya vizeSyadalam / pAdasya ptUtAnyagatiyogyatvaM ca / jAbhAve'ghrAtatve'nvayaH / evaM jihvayA'rasayitetyatra rasanavijAtIyasaMyogavadavayavArabhyatvam ; platAnyaprayojakamArambhaka nirgamanapratibandhako rogAdiH, kvacidrasananAzaH, kvacita saMyogagataM vaijAtyameva, AvazyakatvAt ; yaDhirahAt jAta- svanAzazca jihvAyA vikAraH, sa ca rAsanAbhAve'rasayitamAtrabAlasyApi visadRzapAdAdyavayavavattvamAlokyate / tatI- tve'nveti / evaM tvacA'sparzaka ityatra tvaco vikAraH sparzayArthazca prakAro vikAro vA yathAmatam / vikAramate ca sa nendriyapratibandhako gajacarmAdirogaH, kvacitsparzananAzazca / kvacidAmavAtasaMyogaH kvacidavayavanAzakakhar3AdiprahAra: sa ca prayojyatvena spArzanAbhAve- 'sparza katve'nveti / kvacidra dhirAsthimAMsAdyavayavanAzaprayojako rogavizeSaH, kva- evaM zrotreNa vadhira ityatra zrotraM karNazaSkulyavacchinnaM namaH, dArambhakasaMyoganAzakavAyuprayojaka AhAravizeSaH / tRtI- . tatra zabdAnutpAdo vadhiratvam / sa ca rogavizeSeNAdRSTayArthaH (vikArapakSe) prayojakatvena tathAvidhagatyabhAve'nveti / vizeSaviraheNa vA yathAyogyaM prayujyata iti / ata evaevaM ca pAdavikAraprayuktapAdadvayaprayojyaplutAnyagatyabhAvavAn, platAnyagatiyogyasaikapAdavAna ityanvayabodhaH / vikArAstu "sa bAla AsIdvapuSA caturbhujaH, tathAvidhamatipratibandhakatAvacchedakatvopalakSitadharmavattayA'nu - mukhena pUrNendunibhastrilocanaH /
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ yuvA karAkrAntamahIbhuduccakai - rasaMzayaM samprati tejasA raviH" ( zizupAlavadhe prathamasarge ) - tRtIyArthaprakAzaH ityatra 'vapuSA caturbhuja:' 'mukhena trilocana' ityAdiprayogA apyupapadyante / tatra avayavasya nAzasvarUpApacayasyevopacayasyApi vikAratvamevetIha tRtIyayorupacayo'rthaH / sa ca prayojyatvena bhujacatuSTayasambandhe'nveti / vastutastu vikArasya tRtIyArthatvaM sarvatreSu na pratibhAsata iti svamatoktaM prakArArthatvameva vyApakatayA samAdaraNIyam / 1 vapuSA caturbhuja ityatra caturbhujazabdasya bhujacatuSTayasamaveto'rthaH / prakArazca tRtIyArtho'bhedena sambandhenAnvetIti vapuH prakArAbhinnabhujacatuSTayasamavetaH zizupAlo bAla itirUpeNAnvayabodho bodhyaH / evaM trilocanazabdasyApi locanatrayatamaveto'rthaH prakArazca tRtIyArtho'bhedena trilocanapadArthe'nveti / evam 'udareNa picaNDilaH' varNena lohita, ityAdiprayogA api prakArArthatayaivopapAdanIyAH / yadyapyAravyAgrahaNasya prasiddhiparigrahArthatvokterevamAdayaH prayogA loke na bahutaraprayuktA ityasiddhA ivAbhAnti, tathA'pi mahAkaviprayogeSu tatra-tatropalabhyamAnatvAnnAprasiddhatvam / prakRtamanusarAma: - 'zirasA khalvATa ityatra kezarahitakapAlavAn khalvATazabdArthaH / tatra ca ziraH prakArasyAbhedenaivAnvayaH ziraHprakAra vizeSa kezarahita kapAlavAnitibodhAt / prakRtyA darzanIyaH / atra darzanIyatvamadarzanIyatvaJca saundaryAsaundaryarUpam prakRtiprakAra eva / prakRtipadArthavicAraH / prakRtipadArthastu svAzrayaniSThAtyantAbhAvapratiyogitAnabacchedakadharmavAn- asAdhAraNo dharmaH / bhavati ca sato jAtiH prakRtirityatra jAtyAdistathAbhUtaH / asAdhAraNyavizeSaNAt ghaTasya guNo jAtirvA prakRtiriti na prayogaH / Ai kambugrIvAdimattvaM ghaTasya prakRtiriti prayogazca bhavati / kambugrIvAdimattvasya tadasAdhAraNadharmatvAn / jalasya zaityaM pRthivyA gandhaH, tejasa oSNyaM prakRtirityAdI zaityagandhIyAnAM saMgrahAya sthUlakAlAvacchinnatvaM svAzrayaniSThAtyantAbhAve vizeSaNaM deyam / yadi ca saMyogo dravyasya, matsaraH khalasya, caitanyamAtmanaH prakRtirityAdiprayogaH prAmANikastadA dezAna vacchinna vizeSaNatayA svAzraye sthUlakAlAvacchedena vartamAnasyAtyantAbhAvasya pratiyogitAnavacchedakadharmavAna sAdhAraNo dharmaH prakRtiriti / dravye vRkSAdo mUlAdyavacchedena saMyogasya, khale matsarasya Atmani jJAnasya ghaTAdyavacchedena sthUlakAlAvacchedena vartamAno'pyatyantAbhAvo na dezAnavacchinnavizeSaNatayA'stIti na teSAmasaMgrahaH / vastutastu bhUyaH kAlikasvAzrayanirUpyasattAvAnasAdhAraNo dharmaH prakRtiH / tAvataiva sarvasAmaJjasyam / yadi ca pRthivyA gandhaprAgabhAvo raktaprAgabhAvo vA gandhanAzo raktanAzo vA prakRtiriti prayogastadA - svasambandhini pratiyogisajAtIyAsAmAnakAlikasya vidyamAnasya nAzasya prAgabhAvasya cApratiyogI tAdRza: ( asAdhAraNaH ) dharmaH prakRtiriti / tathAvidhanAzaprAgabhAvapratiyoginoM na tathAsaMyoga-matsarajJAnAnAM nAzaprAgabhAve svasambandhini vidyamAno na pratiyogijAtIyAsamAnakAlikAviti na teSAmasaMgrahaH / yadvA svasambandhitAvacchedakasamaniyato dharmaH prakRtiH, samaniyamaghaTakavAkyadvaye pratiyogivaiyadhikaraNyaM nivezanIyam; tacca pratiyogikAlAvacchedena pratiyogyadhikaraNe vartamAnebhyo'nyatvam / tena dravyasya saMyogaH, saMyogavato drabhyatvaM prakRtirityAdau nAnupapattiH / pratiyogikAlAvacchinnatvasya nivezAt prAgabhAvanAzayorna prakRtitvam prAgabhAvanAzayoratyantAbhAvastatkAlAvacchedena tadadhikaraNe na vartamAna iti tayorna sambandhitAvacchedakavyApakatvam / citrruupaadynbhyugmaaddeshikaavyaapyvRttegNtvaadertyntaabhaavsy pratiyogikAle'pi sattvAnna vyApakatvahAni: / citrarUpAbhyupagame
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAdyarthaprakAze etadvihita- tRtIyA ca yathAyogaM yathAvivakSa vA nAnArthiketi vicArakAH / te cArthAH prayogavazAdevAnugantavyAH / prakRtyA darzanIya ityatra prakRtipadottaratRtIyAyAH tAdAtmyamarthaH taccAparapadArthatAvaccheda ke'nvayitAvaccheda ke vA'nveti / evaM ca prakRtyabhinnadarzanIyatvavAnityarthaH / 'prAyeNa vaiyAkaraNaH ityatra prati bAhulyena jJAnaviSayatAM gacchatIti prAyaH, tadabhedavAn vaiyAkaraNa ityevaM zAbdaboghaH / gotreNa gArgya ityatrApi tRtIyAyAstAdAtmyamevArtha: / tasyAM tu 'vastutastu' - ityAdinoktaH kalpo'nusaraNIyaH iti sAgotryanivRttirapi dharmazAstrAtidezAdeva tatazca prakRtipadArthavicAraH saMkSepeNa / vaMzapravartaka puruSottarakAlika - svArambhakazukraparamANubhiH paramparayArabhyamANatvarUpagotratvavirahe'pi na kSatiH / kanyAdAnAtpUrvaM tasyAH pitRsagotratve'pi taduttaraM tasyA gotraparivartanAt / ata eva kanyAdAnavAkye pitRgotroccAraNameva / tataH paraJca tatra patisagotratvavyavahAra eva / sa ca dharmazAstrakRtAtidezAditi gauNa ityuktam, evaM ca gotreNa gArgya ityatra gArgyapadArthakadeze gargApatyatve-garyArambhakazukrAvayavaparamANuparamparAramyatve gotrapadArthAbhedAnvayaH / tathA ca pravartakapuruSArambhakazukrAvayavArabdhatvAbhinnaM yad- - garbhArambhakazukrAvayavA rabdhatvaM tadvAniti bodha: / 86 atha gotrapadArthavicAraH gotrapadArthastu vaMzapravarttakaH puruSo brahmaRSiH / vaMza - padArthastu pravarttakasyApravartakasya vA puruSasyottarakAlika: svArambhakazukraparamANubhiH paramparayA''ramyamANaH / uttarakAlikatvanivezAt parAzarasya vaMzo vasiSTha iti na prayoga:, kiM tu vasiSThasya parAzara iti / pravartakazabdArthastu - darzitavaMzatvasvarUpazakyasambandhena svasaMjJAzabdasya nirUDhopacArakaH / tathA nirUDhopacArakA yathA- gautamAH, gargAH, zANDilyA ityAdI gautamAdayaH puruSAH svavaMze saMjJopacArakAH / brahmaRSi zabdArthastu RSisvarUpo brAhmaNaH / vaMzamAtrArthakatve tu caitramaMtragotrA ete iti prayogApattistadvAraNAyopAtte'pi pravarttakatve vizeSaNe, ete raghavo, yadavaH, kuravo, raghuyadukurugotrA etaM iti prayogavAraNAya brahmarSitvaM vizeSaNam / na ca darzitaprayogavAraNAya brAhmaNatvameva vizeSaNamastu kimRSitvanivezeneti vAcyam yataH darzitopacArakatve'pi na brAhmaNatvamAtraM tantram tathA sati prabhAkarAH kumArilA udayanA ete iti prayogaprasaGgaH / kintu RSitvaM tantram, tadarthamevAtra tatpradarzanam / vastuto gotralakSaNe na tannivezaH / patlyAM patisAgonyavyapadezo gauNa: dharmazAstrAtidezAt; pitR evaM 'nAmnA sutIkSNazcaritena dAntaH' ityatra nAmapadotaraM tRtIyA'pyetadvihitaiva / tasyA api tAdAtmyamevArthaH / sutIkSNapadasya sutIkSNapadapratipAdye lakSaNA / nAma vAcakaM padam caritamAcArasya prayatnasya viSayaH / dama indriyanigrahAdiH / tathA ca nAmAbhinna sutIkSNapadapratipAdyaH, caritAnnidamazIla iti bodha: / sutIkSNapadayogArthena damasya virodhastu dhvananIyo na zrItaH / idaM hi padya bhaTTi - kAorer pUrNa padyamittham - "havirbhujAmeghavatAM caturNAM madhye lalATaM tapasaptasaptiH / tapasyatyaparastapasvI asau nAmnA sutIkSNazcaritena dAnta" iti / aushadSu carantaM munijanaparicayazIla rAmacandra N prati kasyApIyamuktiH / sutIkSNanAmA maharSiH paJcAgnivratamAcarannAsIt, taddhi vrataM caturdikSu vahni prajvAlya madhye sthitvA sUryAtapasthena kriyate / tathA ca edhavatAM kASThasamiddhAnAM caturNAm havirbhujAM vahnInAmmadhye ( sthitaH ) lalATaM tapaH saptasaptiH sUryo yasya tathAbhUto'sAvayamaparaH tapasvI tapasyati yazca nAmnava 'sutIkSNaH ' caritena tu kRtendriyadama iti / atra sutIkSNasya dAntatvaM viruddhamiva pratI --
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyArthaprakAzaH yate, taddhi na zabdazaktyA'pi tu vyaJjanayati, na kApyanupa-- dvitIyAyA eva sAdhutvajJApakAnuzAsanasya ( kriyAvizeSaNAt pattiriti / 'suratho nAma rAjAbhUdityevaMvidhe vAkye ca 2 / 2 / 41) sattvena tRtIyAyAstathAnuzAsanavirahAt / nAmapadottaraM tRtIyA luptA, nAmeti sambhAvanArthamavyayaM prakRtasUtrasya tu nAmArthaprakAravAcakapadAdapi tRtIyAvidhAyakaveti bodhyam / jAtyA brAhmaNa ityatra jAtyabhedo brAhmaNe'- tvena kriyAvizeSaNapadAdviziSyavihitena dvitIyAnuzAsanena nvIyamAnaH, savizeSaNe hi vidhiniSedho vizeSyamupasaGkrAmata bAdhyatvAt / prakRtAnuzAsanavihitA hi tRtIyA tAdAtmyaM iti nyAyona brAhmaNatvamAdAya paryavasyati / na ca tutIyA'- prakAratvena bodhayati na tu saMsargatveneti nAmArthayorapi tAdAtho'bhedaH padArthakadeza evAnvetIti niyama iti vAcyam, tmyaprakArakabodho bhavati / anyathA prakRtyA darzanIya IdRzaniyame mAnAbhAvAt, yatra padArthe savizeSaNe hIti ityAdau tAdAtmyasaMsargeNAnvayo durlabhaH syAt - nAmArthayonyAyenApi prathamatRtIyArtho'bhedo nAnvetumarhati tatraiva padArtha- stAdAtmyena saMsargeNAnvaye samAnavibhaktikatvasya tantratvAt / syAnvayino'nvayitAvacchedakasya vaikadeze'nveti / yatra tu prakAratayA tAdAtmyasyAnvaye tu na samAnavibhaktikatvaM tantrapadArthe'nvetumarhati tatra tu padArtha evAnveti / yathA pRthi- mityadoSAt / ata eva dravyatvena sAdharmAmityatra, dravyatvasya myAdInAM navAnAM dravyatvena guNavatvena vA sAdharmyamityatra samAnadharma, 'droNaH SoDazabhiH khArI' ityatra SoDazAnAM dravyatvAdyabhedastRtIyAntArthaH sAdharmyazabdArthe samAne dharme'- droNAnAM khArIpadavAcyo tAdAtmyaprakArako'nvayabodhaH / nveti, yathA vA vAjapeyena yajetetyAdI vAjapeyAdyabhedastRtI- evaJca pUrvokte mAghavAkye 'aAdinA paryapUpujat' ityetAvayAntArtho dhAtvarthayAgAdAvanveti / taiva sAmaJjasye 'saparyayA' iti padamapuSTArthatvadoSAvaha evaM "tamaya' maryAdikatayA''dipUruSaH saparyayA sAdha sa bhavadapi na nirAkAGkSamiti / paryapUpujat" iti mAghakavivAkye, aAdikagetivizeSaNa- evaM jAtyA suzIla ityAdI jAtipadasya svabhAvavAcakavizeSitasaparyAditAdAtmyaM dhAtvarthe zuddhasaparyAyAM tRtIyA tvena svabhAvAbhinna sauzIlyavAnityAdiprakAreNa bodho'vagantabodhayati / avizeSitasyakadharmAvacchinnasya tAdAtmyasaMsarge- vyaH / 'tejasA sUrgaH' 'dAnena kalpataruH' ityAdI sUryAdiNAnvayo nirAkAGkSatvabAdhito bhavati, na tu tAdAtmyavize- padasya sUryAdisadRze lakSaNA, sUryasAdRzye tejasaH, kalpataruSaNakaH; nitarAM vizeSaNAntaravizeSitasya / nanu dhAtvartha- sAdRzye dAnasya tAdAtmyaM tRtIyArtho'nveti / athavA yathA vizeSaNe tRtIyA'pi dvitIyeva sAdhutvArthA / tRtIyAntArthasya 'samavAyena nIlaH paTa:' kAlikena spanda ityAdI tRtIyAntadvitIyAntArthasyeva tAdAtmyasaMsarmeNa dhAtvarthe'nvayaH, na tu samabhivyAhAra: samavAyakAlikAdiviziSTazAbdadhiyaM janayati tAdAtmyavizeSeNeti cet, tahiM kathaM 'saparyayA paryapUpuja- tathA tejasetyAditRtIyAntasamabhivyAhArastejodAnAtitAdAdityatrAnvayopapattiH / na ca vizeSaNAntaravizeSitasyaika- tmyasaMsargakasUryakalpapAdapAdiviziSTazAbdadhiyaM janayati / dharmAvacchinnasyApi tAdAtmyenAnvayo bhavaTova, yathA 'pramA- ataH saMsargAnuvAdikA tRtIyeti / nubhavaH' ityatra pramAzabdArthasya yathArthAnubhavasyAnubhave, yathA avacchedakatvamapi tRtIyArthaH kvacit- yathA-vahnitvena vA bhUruvara dezo rAjanvAn' ityatra sarvasasyavadbhamivAca- vahnajanakatvaM, janyatvaM pratiyogitvaM, prakAratvaM, vizeSyatvaM kasyorAzabdasya bhuvi, saurAjyasampannadezasya deze tAdA- vetyAdau tRtIyAyA avacchedakatvamarthaH / taccAdheyatAsambandhena ramyAnvayastathA prakRte'pi, arghyadAnAdisaparyAyAH saparyAyAM nAmArthenAnvitaM janakatvAdAvanveti / samavAgena dhvaMso ( dhAtvarthabhUtAyAM ), vAjapeyena yajetetyAdau vAjapeyAderdhA- nAstItyAdAvavacchedakatAnirUpakatvasvarUpamavacchinnatvaM tRtIsvarthayAgAdI tAdAtmyonAnvaya iti vAcyam, dhAtvarthavizeSaNe yArthaH, tacca nArthe'tyantAbhAve svAzrayapratiyogitAkatva
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ F syAdyartha prakAze sambandhenAnveti / vyutpattivaicitryeNa tRtIyArthasya saMsargIbhUtA pratiyogiteva pratiyogino dhvaMsapadArthasya nArthaM saMsargIbhavati / athavA avacchinnapratiyogitAkatvaM tRtIyArthaH tacca svarUpeNa sambandhena navnaya~'nveti / vyutpatticitryeNa pratiyogino'pi saMsargIbhavanti iti kecit / tRtIyArtho'vaccha satvaM saMsargIbhUta pratiyogitAvizeSaNatayA bhAsata iti sva tantrAH / vastutastu samavAyenetyAditRtIyAntasamabhivyAhAraH samavAyAdyavacchinnapratiyogitAkatvasaMsargeNa pratiyogino havaMsAdizabdArthasya nArthAnvayabodhe heturityeva ramaNIyamiti / iyameva gatiH paTatvena ghaTo nAsti, zazIyatvena zRGga nAstItyAdAvapi bodhyA / kvacinnirUpakatvamapi etadvihitatRtIyArtha: yathA - 'dhUmasya dhUmatvena vahnivyAptiH' ityatra nirUpakatvameva tRtIyArtha :- taccAdheyatayA prakRtyartha vizeSitaM vahnivyAptAvanveti / nirUpakatvaM tu vyApakatvalakSaNaM ghaTakasvamiti sampradAyaH | atiriktamityanye / eva 'makureNA nekAnta:' ityatra 'vahnAvayaH piNDena dhUmavyabhicAra' ityatra ca ghaTitatvaM vyApyatvalakSaNamatiriktaM vA nirUpakatvaM tRtIyArthaH / tacca prakRtyarthavizeSitam- anekAntapadArthoM vyabhi cAre, dhUmavyabhicAre cAnveti / vavacid daizikasambandhAvacchinnamAdheyatvaM tRtIyArthaH, yathA- 'samenaMti' 'viSameNeti' ityAdI / yadIyasakalAvayavAnAM pratyekaM svasaMyuktasaMyogAdiparamparANAmUrdhvadigavaccha - zAnAM tulyatvaM sa bhUbhAgaH samo dezaH, taditaro viSamaH, tathA ca kartR ghaTitaparamparAsaMsargAvacchinna mAdheyatvaM tRtIyArthaH / tacca prakRtyarthena samena viSameNa ca dezena vizeSitaM dhAtvarthagamane'nveti / na cAtra samAdidezavyApArasya janyatvena sambandhena dhAtvarthagamane'nvayAt karaNe tRtIyA natvanena prakAravAcikA tRtIyeti vAcyam, karaNatvavivakSAyAmiSTApatteH / avivakSaNe tu AdhArasyAdhikaraNasaMjJayA tatkAryeNa vA karaNasaMjJAyAstatkAryasya nRtoyotpattervA bAdhAt / na caiyaM tRtIyArthAdhikaraNatvasya dhAtvarthe'nvayAt kArakavibhakti tvApattirasyA iti nAmArthenAnyatrAnvayo na syAditi vAkyam, sarvatra dhAtvarthe'nvayaspAniyatatvena nAmArthenApyanvayAt / ata eva 'zAkhayA kapisaMyogI vRkSa' ityatra 'zvetaH khuraviSANAbhyAm' ityatra ca tRtIyArthAdheyatvasya zAkhAvizeSitasya kapisaMyoge, khuraviSANobhayavizeSitasya zvetarUpe'tyayo bhavati / rajatatvena purovattinaM jAnAti, icchati, dveSThi vetyAdI prakAratvaM tRtIyArthaH / tacca dhAtvarthe phale dvitIyArthI vA vizeSyatve nirUpakatAsambandhena anvetIti kecit / tatra ghaTa iti ghaTaghaTatvasamavAyAn jAnAtItyAdiprayogeNa vizeserat aarcard na vA dvitIyArthatvaM sambhavati / ghaTa iti niyatArthasya dhAtvarthe jJAne'bhedAnvayena tAdRzajJAnavizevyatvasya ghaTatvasamavAyayorasaMbhavAt / viSayatvaM phalatayA dhAtvartho na tu dvitIyArthaH / bhagavAn jAnAtItyAdAvanupapatteH / tathA ca tRtIyArthaH prakAratvaM rajatatvAdiprakRtyartha -- vizeSitaM dhAtvarthe phale, triSayatve, vyApAre jJAnAdau vA nirUpakatvena pratiyogitvena vA saMsargeNAnveti / rajatatvaprakAratAnirUpita purovattivizeSyatAkatvam - AkSepeNa, parizeSeNa manasA vA mAnAntareNAvagamyate / vizeSyatvasya dvitIyArthatApakSe'pi tatra tRtIyArthaprakAratvasya nirUpakatAsaMsargeNAnvayo na sambhavati syAdyarthayoH parasparAnvayasyAbhyutyannatvAt / tRtIyArtha prakAratvasya dhAtvarthe jJAnAdAvevAnvayAta, prakAratA nirUpitavizeSyatAkatvasya mAnAntarAdeva lAbha iti / evaM 'lakSaNasvarUpapramANAdibhiranumAne nirUpaNIye' iti cintAmaNitrAkTo zAbdabodhastadanukUlavyApArazca nirUperarthaH / karmakRtastu vizeSyo viSayo vArthaH / karmapratyayasthale vyApArasya vizeSaNatayA karmapratyayArthe'nvayaH / prakRte karmakRdarthekadeze'pi vizeSyatve viSayatve vA zAbdabodhasya phalasya vizeSaNatayA'nvayo vyutpattivaicitryAt / tathA cAtra tRtIyArthaprakAratvasya lakSaNAdivizeSitasya zAbdabodhe'nvayaH / prakAratAnirUpitavizeSyatAkatvalAbhaH pUrvadeva / hRdaya~kadeze vizeSyatve viSayatve vA tRtIyArthaprakAratvasya
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ tRtIyaprakAzaH nirUpakatvena saMsargeNAnvayaH iti vadanti / tatra kRdarthekadeze dhAtvatiriktArthasyAnvayo na vyutpattisiddha ityAdyanupapatticintanIyA / kecittu phalaviziSTaM karma kudarthaH, phalasya dveghA zAbdabodhaviSayatvaM --- tRtIyArthaprakArasya karmakRdaya~kadeze phale'nvayaH, tathA cAtra zAbdabodhAnukUlavyApAraprayojyasya lakSaNAdiprakAra kazAbdabodhasya vizeSye'numAne iti bodha: iti vadanti tadapi cintanIyam, phalasya dvedhA zAbdabodhaviSayatvasya pramANaviruddhatvAt vyutpattivaicitryeNena vyApAravizeSaNakaphalavizeSyakabodhasya sambhavenAnva yopapattisaMbhavAt / phalAdeH karmapratyayArthatvAsaMbhavAt kUdakadeze dhAtvarthAtiriktAnvayasyAvyutpannatvAcca / paricchinnatvamapi kvacidetadvihitatRtIyAyA arthaH ityAdiprakAreNAsyAstRtIyAyA anekArthatvaM svIkurvanti pare navyA vaiyAkaraNAstAkikAdayazca tattadarthasya prakArarUpatayaiva bhAnasaMbhavAtsvamate kevalaM prakArArthatAsvIkAreNaiva nirvAhaiti paramatamiha nAtaH paraM pradazyate; kevalaM vyutpattivaizadyAyaitAvatpradarzitam zAbdabodhaprakAro'pi svamate bhinna eva / prakRtyarthasya nirUpitatvasaMsargeNa tRtIyArthe prakAratAyAM tasya ca nirUpakatvasambandhena svasambaddhanAmArthaikadeze'nvayaH, athavA prakRtyarthe vRttitvasambandhena prakAratAyA, nirUpakatvasambandhena svasambaddhanAmArthaikadeze tasya ca tattatsambandhena svasambaddhapuruSe'nvayaH / etadeva sUcitam "sarvatra puruSastadvAn sambadhyata' iti granthena / iti prakArArthatRtIyAvivaraNam ) / E puSyayuktakAlAdhikaraNakaM pAyasabhojanaM preraNAviSayaH ityAdirUpeNArthabodha: / anye'pi vaiyAkaraNA adhikaraNe evA'tra tRtIyAM prayuJjate iti na taiH saha bhedaH / tArkikAstuIdRzasthale tRtIyA saptamyorutpattirevArthaH / tathA ca puSyayuktakAlotpattikatvaM pAyasabhojane pratIyata ityAdi pratipAdayanti tacca vyAkaraNasmRtisammatatayA pratipAdayitu dviSa ke sUtre AdhArAsambandhaM sAdhayanti, tacca vaiyAkaraNaparamparApratikUlamiti tadviSayako vicAraH parityajyate // kAle bhAvAssurt || 2|2|48|| idaM sUtraM nakSatravAcinaH zabdAt- samprati kAlArthe varttamAnAt AdhAre tRtIyAM vidhatte / nakSatravAcinaH kAlavAcakatvaM tu yukte kAle'rthe vihitapratyayasya lupA bhavati / tathA ca puSyeNa pAyasamaznIyAdityAdau puSyAdizabdAH puSyayuktakAlArthakAH / tRtIyAyAzvAdhAra evArthaH / tathA ca 212483 // prasitotsukAva baddhaiH ||2||46 // etenApi sUtreNa pAkSikI tRtIyA eSAM zabdAnAM sambandhe satyanuziSyate / tasyA api ca AdhAra evArthaH / ASArazca aupazleSikAbhivyApaka vaiSayikabhedena triprakAraH / tatra vaiSayikAdhAre tRtIyeyaM tathA ca viSayatA tRtIyArthaH / keza: prasita ityAdI kezaviSayakanityaprasaktiyukta ityevamanvayabodhaH / atra ca pareSAmapi samAnaiva pratipattiH na kazcana vAkyArthabodhe vizeSa iti || 2|2|49|| vyApyedvidroNAdibhyo vIpsAyAm || 2|2| 50 // anena sUtreNa vIpsAvivakSAyAm dvidroNAdibhyaH paricchedaparebhyaH karmaNi tRtIyA vidhIyate, tathA ca vIpsAsahitaM karmasvametadvihitatRtIyAyA arthaH / droNo gurutvaparicchedakAvAntarajAtimAn caturADhakaparicchinnaH parimANavizeSaH / krayaNaM ca svatvotpatyanukUlo dravyavinimayaH / tathA ca 'dvidroNena dhAnyaM kINAti' ityatra droNadvayaparicchinnadhAnyasaMghAtaM paunaH punyena dravyavinimayadvArA svIkarotIti vAkyArthabodha: / vIpsA ca vibhaktyarthe'ntarbhUteti na tadarthe dvividhiH / tRtIyA'bhAvapakSe ca dvitvaM bhavatyeva dvidroNaM
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthAdyarthaprakAze SO ..........more...] vidroNaM dhAnyaM krINAtIti / anye ceha vIpsAyA vivakSana viziSya dronnpdaarthvicaarH| svIkurvanti / kecittu ekajAtIyamavatamanaM prati dvidroNasvarUpagurutva vizeSasya tadArambhakaparamANasamasaMkhyakaparamANugurutvAnAM ca matAntaram vaikalpikI kAraNatA; tathA ca tAvatparamANugurutvaM dvidroNatAkikAnuyAyinazca- paricchinnatvamiha tRtIyArthaH / padArthaH / tRtIyArtho vaiziSTyam, samAnAdhikaraNTA vA / vaiziSTyaM tu svAzrayArabhyatvaghaTitaparamparAsvarUpaM dhAnyeSu, sa ca kraya karmatve dhAtvarthaphale'nveti / paricchinnatvaM tu sAmAnAdhikaraNyaM tu dazitaparamparAsambandhAvacchinnaM sattve'nvedvidroNasya svasamavAyina ekadravyasyobhayadravyasya vA Ara tIti vadanti; tadapi na vicArasaham paramANugurutvAna mevAmbhakaparamANu samaniyata khyAsa jAtIyasaMkhyAdhyApakatvam, kraya vanamanaM prati hetutvAt / avayavigurutvasya hetutve palamitajanitasvatvasya sakaleSu dhAnyatadArambha keSu ekasyAbhyupa- sarSapaprayuktAvanamanataH, tathAvidhalohapiNDaprayuktAvanamanasya gamAt, paramANuvRttitvasambhavena svarUpaNa samavAyena vA prakarSa prasaGgAt patanaprakarSaprayojakatvenAvayavigurutvasyAbhyupa gamAt, kAraNotkarSasya kAryotkarSaprayojakatvAditi / sambandhana tAdazasaMkhyAM prati sAkSAdeva vyApakatvam / yadi vastutastuca svatvasya dhAnyavRttitvamamyupeyate tadA svAzrayArambhajananaparamparAsambandhena tAvatparamANavizrAntena vyApakatvaM "jAlAntaragate bhAno yatsUkSma dRzyate rajaH / bodhyam / evaM dvidroNasamavAyidravyArambhakaparamANusamaniyata prathamaM tatpramANAnAM trasareNu pracakSate // " saMkhyAsajAtIyasaMkhyAdhyApakasya svatvasyAnukUlA krayakriyetya ityAdinA trasareNvAdighaTitaM mASasuvarNaniSkAdimAnaM nvayabodha iti ma0 ma0 gokulanAthopAdhyAyAH / dvidroNo manunA pratipAditam / niSkAdighaTitaM ca droNAdimAnamevagurutvAntaraM, samavAyitvaM tRtIyArthaH; sa ca dhAnyapadArthe mADhakamitadravyacatuSTayasyArambhakaparamANusamasaMkhyakaparamANu - dhAnyarAzAvanveti; dhAnyarAzeratiriktatvAt, eko mahAn gurutvAni droNaH, tadviguNagurutvAni dvidroNaH, teSAM gurudhAnyarAziriti pratIteranyathA avayavimAtrAsiddhiprasaGgA- tvAnAM svAzrayaparamANubhiH paramparayA''rabhyamANatvaM sambandho dityekadezinaH / taccintyam, yavadhAnyobhayaghaTita rAzau yava- dhAnyAdau / na ca tAvatsaMkhyakAH paramANavaH paramANuvRttitvadhAnyatvayoH svIkAre sAGkaryApatteH, na ca tatra yavadhAnyo- stAdazIsaMkhyA vA droNapadArtho'stu, dhAnyAdAvubhayasya parabhayatvajAtiratiriktava svIkriyate na tu dhAnyatvaM yavatvaM mparAsambandho bhavatIti vAcyam ; tAvatparamANUnAM paramANuveti na sAGkaryamiti vAcyam, yavArthinAmapravRttiprasaGgAt / saMkhyAyAzca paramparAsambandhasya tejasAvayavinyapi sambhavAt, na ca rudhirAsthimAMsAdInAM zarIrAvayavatvavat yavAdInA- tatra droNAdivyavahAraprasaGgAt / na ca dhAnyAdau tulitatvasye. mapi tadavayavatvAdbhavati pravRttyapapattiriti vAcyam, tathA'- vAtra vyaJjakasyAbhAvAnna droNAdivyavahAra iti vAcyam, pyanantAnAM yavadhAnyobhayatvAdijAtInAM rAzitatprAgabhAvadhvaM- kSetrAdipUraNasya dhAnyAdAvivAtrApi sambhavAt / tasmAt sAnAM ca kalpanApattaH / atiriktatvAbhyupagamena pravRttyA- tathAvidhagurutvAni droNapadasyArthaH, yadazAd droNo bIhiH, yupapattereko mahAn dhAnyarAziriti pratItiraupAdhikIti droNaH pASANaH ityubhayapratIterekaviSayatvaM tairgurutvairdazitabodhyam / paramparayA viziSTo nirUDhalakSaNaH yadvazAd 'droNamASaM bhuGkte
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ sRtIyArthaprakAzaH bhIma' iti prayogaH / na ca tairgurutvaiH saMsRSTeSu dhAngeSu tyAgo bhavati, na hi parakIye tyAga iti svatvajanyatvaM dAne vizakaliteSvapi droNAdimavahAraprasaGga iti vAcyam, vya- sphuTamiti / zatena vikrINIta ityatra svatvanAzaH tRtI jakAbhAvAdaprasaGgAd, vyaJjakasattve tviSTatvAt / ata yArthaH, tasya janyatayA svatvecchAyAmanvayaH / svatyopahiteeva droNaH kAzyAM, dvidroNaH prayAge'yodhyAyAM ceti paJcadroNo cchAyAM svatvanAzasya hetutvAt, parakIyadhane tAdRzecchAviramama vrIhiriti pratItivyavahArau / hAt iti svatvanAzaH svatvecchAjanakaH iti dvidrogena dhAnyA evaM, tRtIyA'rtho'nyavyavacchedaH / anyasya dvidroNAdi- svarNa mASeNa krINAtyayamiti - atra dvidroNAnyadvidroNavyApyavyApyagurutvatvAvacchinnapratiyogitAsaMsargeNa vyavacchede'tyantA- gurutvAbhAtravadvidroNadhAnyavRtti- svatvecchAprayojyAyAH bhAve'nvayaH / vyavacchedasya dhAnye'nvayaH / evakArasthala iva suvarNamASasvatvajanyAyAH svatva- svatvanAzobhayaviSayakevyavacchedAnvayini dhAnye dvidronnsvaa'pynvyH| tatra anya cchAyAH Adhayo'yamiti zAbdabodhaH / ityevaMvidhA vAgvivyavaccheda iva sambandho'pi tatIyArthaH / dvidroNavizeSitasya lAsAH AkareSu bahuzo dRzyanta iti na te'tropanibaddhAH sambandhasya dhAnye'nvayAd dvidroNasya sambandho bodhyaH / ataH vistarabhayAt / paJcadroNena krIyamANe dhAnye 'dvidroNena dhAnya krINAtIti na prayogaH / na vA droNena krIyamANe dhAnye dvidroNena dhAnyaM samo jJo'smRtau / 2 / 2 / 51 // krINAtIti prayogaH / idaM sUtraM 'sam' pUrvasya jAnAteH karmaNi tRtIyAmanu zAsti / tatra saMpUrvasya jAnAteravekSaNamarthaH / etadyoge vihita prasaGgAt krINAtyarthavicAraH tAyAstRtIyAyAH pAkSikyA dvitIyAyAzca karmatvamevAthaH, krINAtestu phalatayA pratigrahaH vyApAratayA dAnaM cArthaH / tacca viSayatAsvarUpam / tathA ca mAtrA saMjAnIta itpatra mAta viSayakamavekSaNaM karotItyeva vAkyArthabodhaH / kecidvayAvikrINAterapi phala.vyApArayorveparItyena tadubhayamarthaH / prati karaNA iha 'asmaraNe' iti na paThanti / smaraNe ca smRtyarthaprahaH svatvecchA, dAnaM svatva-svatvanAzobhayecchA, phalasya svatvecchAyAH prayojyatayA dAne, phalasya dAnasya prayojakatayA dayeza ( 2 / 2 / 11) iti vizeSavihitakarma saMjJA'sya bAdhi keti, tatra dvitIyaiva / tadvinirmukte ca sambandhaSaSThayeva sambandhena svtvecchaayaamnvyH| evaM bhAvidhAnyAdigrahaNArtha zeSatvaviyakSayati vadanti / svamate ca spaSTamevA''smaraNe, dhanaM prayuJjAne dvidroNena tridroNena vA dhAnyAM krINAtyayamiti iti pratipAdyate / pAkSikaSaSThI ca neha. zeSatvAbhAvAta / prayogaH, bhAvini svatvAnupagame'pi svatvecchAyAH sattvAt / evaM mUlyasyAgrimakAlalabhyatvavyavasthAyAM niSkazatenAvaM tathA ca tRtIyAvinirmuvate viSaye dvitIyaveti tattvam / krINAtIti na prayogaH / ye dhAnyAdikasya karmaNaH svatva- shraa51|| prakAratAnirUpitavizeSyatayA, svatvaviSayatAnirUpitAdhAratvasaMsaryAvacchinnaviSayatayA vA sambandhenAvacchinne Adheyatve // 2 // 2 // 52 // dvitIyArthe'nvayaH / vikraye tu svatvanAzIyaviSayatAghaTitAnyatarasambandhena avacchinnamAdheyatvaM dvitIyArthaH / zatena krINA- anena sUtreNa sampUrvakasya dAmaH prayoge sampradAne'ya tItyatra svatvaM vyApAraH karaNatatIyArthaH / svatvasya janyatva- tRtIyA vidhIyate / sampradAnatvaM cAgre vicaaryissyte| taba sambandhena svatvanAzecchAyAM dAne'nvayaH / svatve satyeva 'adharmA' iti padopasthApitaM dAnakriyAyA adharmasApamAna
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdyarthaprakAze vibhaktivAcyakoTau pravizati iti na tasya zAbdabuddhiviSaya- tulyArthaparyudAsabodhaka padaM sUtre paThanti / ubhayamate'pi 'tulo svam / tasya AkSepeNava lamyatvAt, ananyalabhyasyaiva yadArohati dantavAsasA' iti naiSadhaprayoge 'sphuTopamaM bhUtizandArthatvAt / atazcAtra dAsIsampradAnakaM dAnameva vAkyArtha- sitena zambhunA' iti mAghaprayoge ca kathaM tRtIyeti na zaGkabodhaviSayaH / 'kAmukaH san' iti vRttivyAkhyAnena tasyA- nIyam, yato 'dantavAsasA' iti karaNe tRtIyA / tulAyAdharmasAdhanatA spaSTIkriyate, na tu prayogArtho vaya'te / eta- mArohaNaM tulAprakArajJAnameva / tatra dantavAsaso jJAnaM vyAdviSaye ca na kimapi matAntaramiti bodhyam / / 2 / 2 / 52 pAraH janyatayA anveti pratiyogijJAnaM vinA sAdRzyabuddhara sambhavAt / dantavAsojJAnajanyatulAprakArajJAnaM vAkyArthaH / tulyArthastRtIyASaSThayau // 2 / 2 / 116 // evaM zambhuneti hetau tRtIyA / sphuTazabdArtho'bhivyakti vissyH| abhivyaktau zambhuhetukatvamanveti / tathA ca zambhuiti sUtreNa tulyArthakazabdaryuktAnAmnastRtIyA vidhI- hetukAbhivyaktimadabhinnopamAzrayAbhinnam' ityarthabodhaH / yate / tulyazabdArthazca sAdRzyAzrayaH / sAdRzyAnvayi prati- zambhoH pratiyogino jJAnadvArA'bhivyaktihetutvam kecittuyogitvaM ca tRtIyArthaH / mAtrA tulyaH putra ityAdI mAtR- candraNa sahopamIyate tulyate ityAdI sahArthaH sambandhasAmAnyaM, pratiyogitAkasAdRzyAzrayaH putra ityevaM vAkyArthabodhaH / samAnakAlikatvAdirUpasyAnyasya sahArthasyAsambhavAt / ata sAdRzyaM ca tadbhinnatve sati tadgatabhyodharmavattvam / sAda- evapapasya padArthAntaratvameveti mate tatpratiyogitvamapi padArthA svabAlabhArasya taduttamAGgajaiH mtarameva / yadi ca vRttimAn dharmaH bhedazceti dvayaM sAdRzyam sadA vRttyanvayinirUpakatvasvarUpaM pratiyogitvam, pratiyogitA samaM camaryeva tulAbhilASiNaH / anAgase zaMsati bAlacApalaM, nirUpitA'nuyogitA cetyubhayaM tRtIyA'rthaH / tathA ca mAtRpratiyoginirUpitAnuyogitAkabhedAzrayaH mAtRnirUpakavRtti punaH punaH pucchavilolanacchalAt / / maddharmAzrayazca putra ityanvayabodhaH / yatra bhedAghaTitasAdRzyA- iti naiSadhe shriihrssH| evaM caitreNa saha saMyujyate samaayastulyAdipadArthaH, yathA 'mukhena tulyaM mukhaM tasyAH' vaiti vetyatra nirUpakatvaM sahArthaH / nirvareNa saha vairAyate ityAdI, tatrApi vRttyanvayinirUpakatvArthikA tRtIyA, mukha- nimatsareNa saha spardhate ityAdI viSayaviSayibhAvaH sahArthaH, nirUpitavRttimaddharmAzrayo mukhamityanvayabodhaH / tulyAdi- sahayukta tRtIyA sAdhutvArthi ketyAhuH; tanna vicArasaham , padasya bhedAMzatyAgena sadharmamAtre lakSaNAyAH prayojanaM 'mukhaM sahayuktatRtIyAyA nirarthakatve putreNa sahAgacchatItyatra putranirupama miti ghossH| saca bodho mAnasaH. vaiyajanikaH kartRtvAnavagamaprasaGgAt / na ca darzitasthala eva sA tRtIyA zAbdo vetyanyadetat / tulopamAzabdo na tulyAthoM iti nirathi keti vAcyam, tatrApi sArthakatvAt / tayA hi candreNa tadyoge tRtIyA na bhavati tulyapadArtho hi tulayA smitH| sahopamIyate ityatra tRtIyArtha Adheyatvam, sahArtho'bhedaH, na hi tulAzabdaH svasamite vartate / evamupamAzabdo'pi caitreNa saha saMyujyate ityatrApi tathaiva, nirvareNa saha vairAyata upamAyuktaM sadRzamartha na svarasato bodhayatIti svamatam / ityatra viSayaviSayibhAvaH tRtIyArtha eva, sahArtho'bheda eva, 'kRSNasyopamA tulA nA nAsti' ityAdI kRSNena tulyo'nyo sahapadaM vinA kriyAyAM yatkArakAthikA vibhaktirgatpadArthena nAsti iti pratItyA tulopamAzabdayorapi tulyArthatvaM matvA saha saMyujyate, sahayoge satkArakAthikA vA tRtIyA tatpadAkecana sayoge tRtIyAvAraNAryam- 'atulopamAbhyAm' iti dbhavati / sahAvizeSaNakriyA sAkArakSA iti sahayukta
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthyarthaprakAzaH tRtIyAvidhAyakasUtrasyArthaH / nirvairAya vairAyata iti saha- prayojyaphalaM viSayatvam / saMna hyateH sannAhaH sajjIbhAva zUnyaprayoge caturyotra tasyAzca viSayaviSayibhAvo'rtha iti evArthaH, prayojyaphalaM yuddha pravRttiH / gardAviSayatvaM zrAddha, sahazabdaprayoge jAtAyAstRtIyA api sa evArthaH / grAmeNa sannahanAnantarapravRttiyuddha iti zrAddhayuddhayoH sampradAnatvasaha gRhaM gacchatItyatra sahapadaM vinA dvitIyaiveti tatprayoge miti / evaM ca dhAtvarthaphalasambandhitayA dhAtvarthAnyaphalena jAtA tRtIyA'pi karmatvArthiva / itthaM ca candraNa sahopa- sambandhana vyApArasambandhitayA cAbhiprAyaviSayatvaM sampradAnamIyate ityAdI AdheyatvaM karmatvameva tRtIyArthaH, pradhAne tvamiti phalati / ata eva 'patlo zete' ityatra patiprItiH karmatyAdiyogAt / caitreNa saha saMyujyata ityatra kata tvaM zayanaphalaM prItyA sambandhena, zayanasambandhitayA'bhiprAyaviSa-- tRtIyArthaH kartari tyAdiyogAt / evamanyatrApi tRtIyA- yatvaM patyuH sampradAnatvam / tatredRzaM sampradAnatvaM na catuvibhaktyarthaH yathocitaM svayamUhanIya iti zam / / dhArthaH, tadantargatAnAM vyApArAdInAmanyalabhyatvAt kintu tattatsthalaviSaye tattadanurUpameva sampradAnatvam / tathA hi iti tRtiiyaarthprkaashH| dvijAya gAM dadAtItyatra dadAteH svatvadhvaMsajanako vyApAro'rthaH / utsargo'pi dadAtermukhya evArthaH, ata eva 'gomithunamAdAya kanyAM dadAti pitA' 'dInAramAdAya mauktikaM dadAti daNika' atha caturthyarthaprakAzaH iti vikrayo'pi dadAtiprayogaH, vyApArazcAtra tyAgaH, saca na mametyAkAra upekSAsAdhAraNena rUpeNa svatvadhvaMsaM prati caturthI // 222153 // janako, na tu svatvaM prati, pramANAbhAvAt / 'sampradAne' iti padaM pUrvasUtrAdanuvRttam / tathA ca "sapta vittAgamA dhA lAbho dAyaH krayo jayaH / sampradAne vartamAnAt gauNAnnAmnaH myAMmyasalakSaNA caturthI prayogaH karmayogazca satpratigraha eva ca // " vibhaktirbhavatIti prakRtasUtrArthaH sampadyate / tathA ghAsyAH smprdaanmevaarthH| sampradAnatvam ca- samyak pradIyate asmai iti smRtau, "yAjanAdhyApanapratigrahAhmaNo dhanamarjaiti vyutpatyA dAnoddezyatvameva tathApi- karmAbhipreyaH sampra- yeta" iti smato ca pratigrahasyaiva svatvotpattyupAyatvenAbhidAnam // 2 / 2 / 25 / / iti pratyakSAnuzAsanasiddha eva sampradAna dhAnAt / pratigraho'pi 'idaM mame' tyAkAro'numatisvarUpaH padArthaH / vivRtaM caitatsUtramAcArgeNa- karmaNA- vyApyena samitkuzAyupAdAnasAdhAraNena rUpeNa svatvaM prati janakaH, kriyayA vA karaNabhUtena yamabhipreti- zraddhAnugrahAdi tatpuruSIyatvaM prati tatpuruSasvIkArasya vizeSyatayA hetutvAt / kAmanayA yamabhisambanAti sa karmAbhipreyaH kArakaM tathA ca svatvamAtraM caturthyarthaH ! satra prakRtyarthasya nirUpakasampradAnasaMjJaM bhavatIti / karmaNA dhAtvartha phalavatA gavA- tayA svatvasya janakatayA svasvadhvaMse'nvayAd dvijAya gAM dinA svAmitvena dvijAderabhiprAyaviSayIkaraNAt dvijAdeH dadAti rAjetyatra vipranirUpitasvatvajanakagoniSThasvatvadhvaMsasampradAnatvaM nirapavAdamiti vijAya gAM dadAti' iti catu- janakatyAgAzrayo ra!jetyanvayabodhaH / vyadhikaraNasvatvaM prati ryupapadyate / mUtra karmapadasya kriyAparatA'pIti pUrvodAhRta- goniSThasvatvadhvaMsasyAjanakatvAt / svatve govRttitvamarthAvRttigranthena pratIyate / kriyApadaM ca kriyAprayojyaphalapara, llabhyate / tena putrasya rAjyakAmanayA gavi dIyamAne 'putrAya phalaM ca dhAtvarthabhinnaM bodhyam / ata eva zrAddhAya nigahate gAM dadAtIti na prayogaH iti vadanti; tanna vicArasaham ; 'yuddhAya sannahyate' ityupapadyate / atra nigaItergarhAmAtramayaH, svatvadhvaMsAnukUlavyApArasya dadAtyarthatve upekSAyAmapi
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthAdyarthaprakAze dadAtiprayogApatteH / pratigrahasya samitkuzAdya pAdAnasAdhAra- ne'bhAvAt tanmaraNajanyasya taddhvaMsasya tatrAtyantamasambhavAt, Nena rUpeNa svatvajanakatve caitroddezena tyakte maitreNa svIkRte tatputrANAM tyAgoddezyatvavirahAt taistaddhanasya svIkAre'pi tasya svatvotpattiprasaGgAt / upAdAnamAtrasya svatvakAraNatve- svatvotpatterasambhava eva syAt / evamaputravyaktimaraNajanyaanyapuruSIyahiraNyasya kathaJcittatpuruSAdapagame tadanyapuruSeNa svatva- dhvaMsasya tatpatnIsvatvaM prati janakatvam, 'aputrasya tatprAptI svatvotpattiprasaGgAt / tasmAddAnameva svatvakAra- dhanaM palyabhigAmI'ti vacanAt / RtukAlAbhigamena garbhaNam / ata evAnyoddezena tyakte'nyasyopAdAne na svatva- mAdhAya mRte pitari jAtamapi tatpatnIsvatvaM putrotpattyA prsnggH| 'saptavittAgamA dhA' iti vacane pratigrahasya nAzyate / svajanmaNanitamAtRsvatvanAzaH mAtRsvatvanAzadvAreNa grahaNaM dAnopalakSakameva / upAdAnena svatve jananIye sami- svajanma vA putrasvatvaM prati kAraNam / putrotpattipUrva mAtrA skuzAdInAM tAdAtmTona sahakAritvAbhyupagame tu dAnasyApi vikrIte ca na putrasvatvotpattiH, janmajanitamAtRsvatvanAzavizeSasAmagrIghaTakatvamAvazyakam / evaM ca tatpuruSIyasvatva- virahAt, vikretRpuruSasvatvasya pratibandhakasya nAzakAbhAvAcca prakAratAnirUpitavizeSyatAsaMsargeNa tyAgasya tatpuruSIyasvatvaM ityavazyam utsargeNa vyavahitasyApi pusaH svatvaM janyata prati kAraNatvama, svatvadhvaMsastu vyApAraH / svatvajanakastyAgo itiH tanna, evamapi mataM videzasthaM dvijamuddizya ra ddaatyrthH| dvijAya gAM dadAtItyatra nirUpakatvaM svAmitvaM trasya svatvAnutpAdaprasaGgAt- videze mRtasya dvijasya vA caturthyarthaH / tasya prakRtyarthenAdheyatayA'nvitasya sva- maraNAjJAnena taduddezena tyAgasambhave'pi tasyAsattvena tanninirUpitanirUpyatAsaMsargeNa svAmitve'nvayAt brAhmaNanirUpi- rUpitasvatvasya tasmin dhane'nutpatyA taddhvaMsAdinA tatputratatvaM svAmitve phalati tathA ca brAhmaNanirUpitasya brAhmaNa- svatvotpatterasambhavAt- utsargeNa svatve jananIle pratipAdasamavetasvAmitvanirUpitasya vA svatvasya svatvabvaMsavyApAreNa nasya sahakAritvasvIkArarUpavyavasthAntarasyAvazyamAzrayaNIyajanakastyAgo vAkyArthaH / bhavatu vA svatvasyoddezyatvAkhya- tvAt / anyathA brAhmaNamAtramuddizya tyakte tulApuruSAdI viSayatAsaMsargeNa tyAgAnvayAt svatvoddezyakastyAga eva brAhmaNasAmAnyasvatvotpattiprasaGgA, parasve dAtuvibhajya dadAtyarthaH / ata eva sampradAnAsvIkRtasyApyutsarge svatvA- vitaraNe'nadhikAraprasaGgAcca ! tasmAdutsargeNa svatve jananIyo napahine ca brAhmaNasya sampradAnatvaM dadAtiprayogasya ca mukhya pratipAdanaM sahakArIti notsAvyivahitottarameva sampradAnasya tvmuppdyte| svatvotpattiriti pratipAdanAtpUrva parasvatyotpattivirahAd yattu utsargeNa samanantarameva ( utsargavyavahilottara- dAturvibhajya vitaraNamupapadyate / kAla eva ) sampradAnasya svatvaM jAyate / na caivamasvIkRte'pi itthaJca sampradIyate'sma tatsampradAnamityarthamanugatA yA sampradAtasvatvApattiriti vAcyam, dAnena svatvajanane vamatya- karmAbhipreyaH sampradAnam ( 2 / 2 / 25 ) iti sUtravihitA sya pratibandhakatvAt , asvIkRtisthale tatsavAt / ata eva saMjJA tabalAt dAnaphalasvatvanirUpakatvameva caturthyartha iti taduddezenotsaSTe tasminna pratigA~va mate tatputrAdInAM svatvo- tAkikAdayaH / dAdhAtvarthanirUpitakarmavaktA gavAdinA samba. tpattirupapadyate / tadvyaktimaraNajanyasvatvadhvaMsasya svatvadhvaMsa- ndhavastraprakAra kecchAnirUpitavizeSyatAzrayasya sampradAnasaMjJeti dvAreNa tadvayaktimaraNasya vA tatputrasvatvaM prati janakatvAt / hi tatsUtrArthaH / tatra sambandhaH svatvameva ! tadvattvaM brAhmaNasya pitasvatvadhvaMsasya putrasvatve kAraNatvaM sAkSAd vyApAravidhayA nirUpakatagaiveti tasya sampradAnatvaM nirbAdham / vetyatra heturanubhavasaMskArayorivAtrApi bodhyaH / evaJca vastutastu dadAteH svatvadhvaMsaH svatvaM ca phalavidhayA'rthaH / syAgamAtrasya svatvAjanakatve brAhmaNanirUpitasvatvasya taddha- vyApArastyAgaH sa ca svatvadhvaMsasya janakaH svatvoddezyakazca /
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthyarthaprakAzaH sa ca tyAgo nedaM mama ki tvasya syAd' ityAkAraH, tAdRza- tAnAM caturthyarthAnAM sandarzitena saMsargeNa dhAtvartha evAnvaya tyAgarUpecchAviSayatvaM sampradAnatvam / ata eva sUtre'bhipreya iti kArakatvaM niSpratyUham iti / ityatra dAnasya karmaNeti sambadhyate / viSayatvamuddezyatAvacchedakatvam, tadeva caturthyarthaH icchAnvayI / 'brAhmaNasya syAd' prAcInazAbdikamate caturthyarthavicAraH ityatra SaSThyarthasvatvaniSThodezyatAyA avacchedakatvasya brAhmaNe. satvAt / tatroddezyatAvacchedakatAyAH svanirUpitasvatva prAcInazAbdikAstu- uddezyatvaM caturthyarthaH / tathA hi niSThoddezyatApratiyogitvena sambandhena tyAgarUpecchAyA- sampradAne caturthI vidhIyate / tacca karmAbhipreyaH sampradAnam manvayaH / tatrAvacchedakatvamAtraM caturthArtho lAghavAt / tacca ( 2 / 2 / 25 ) iti sUtrAta karmaNA karaNabhUtena yamabhipreti darzitasambandhena tyAge'nveti / evaM brAhmaNAya gAM dadAti Ipsati tatkArakaM sampradAnamityarthakAduddezyam / dvijAya gAM gajetyA brAhmaNaniSThAvacchedakatAkagovattisvatvaniSThoddezya. dadAtItyAdau parasvatvajanakasvasvatvadhvaMsAvacchinnecchAtmatAkasvatvadhvaMsajanakatyAgAzrayo rAjetyanvayabodhaH / karma - kastyAgo dAdhAtvarthaH / uddezyatvaM caturthyarthaH / gorUpakamapadasya kriyAparatayA'pi vyAkhyAnena tu dhAtvarthAnyaphalamamba- gazcAzrayatvena svatvarUpaphale'nvayaH / tathA ca govRttisvatva-- ndhitayA'bhipretatvaM sampradAnatvaM sUcitam tatra vRkSAyodakaM janakasvasvatvadhvaMsAnukUlo dvijAbhinnoddezyakastyAgaH iti siJcatItyatra puSTIcchAprayojyo'pi vRkSe sekaH / tatra vaiyAkaraNamate bodhaH / uddezyatvaM ca dvije gojanyasvatvadhAtvarthe puSTiviSayatvamanveti, ma vicchAyAmityabhiprAyo na bhAgitayecchAviSayatvameva / evaM vRkSAyodakaM siJcati caturthyarthaH, abhipretIti svarUpakIrtanamAtram / yadi ca ityatrApyudakaniSThakriyAjanyasaMyogaphalabhAgitayecchAviSayatvAjJAnecche vyApAratayA na dhAtvarthaH, kiM tu tatprayojyaH prayatnaH, sampradAnatvamUhyam / uktoddezyatvameva zeSitvam / tadA vRkSAyodakaM siJcatItyatra caturthyarthapuSTirudda zyatayA taduddezya kecchAviSayatvameva zeSitvamityeva pUrvamImAMsAyAM dhAtvarthe dravadravyapratiyogikasaM yogAnukUlavyApAre prayatne'- nirNItam / dvijo gojanyasvatvajanyasukhAdimAn bhavatu itInveti / puSTi rupacayaH / sa ca bRhRdavayavaniSThArambhaka saMyoga- cchA dAturbhavatIti dvijasya tAdazecchAvizeSyatvameva zeSisAmAnAdhikaraNyam / tathA ca vRkSasambandhipuSTyuddezyakaH tvam / gavAdezca tAdRzecchAprakAratvameva zeSatvam / idameva jalavRttidravadravyapratiyogikasaMyogAnukUlaH prayatno vaakyaarthH| cArthakamatvena tatra ( pUrvamImAMsAyAM ) prasiddham / uddezya evaM 'yadagnaye ca prajApataye ca sAyamagnihotraM jahotiH tvarUpazeSitvasya ArthakarmatvarUpazeSatvaprayojakatvAdevaityatra juhotyarthe vahnisaMyogAnukUlaprakSepasya samAnakAlike "prAsanavanmatrAvaruNAya daNDapradAnam" iti pUrvamImAMtyAge'nukUlaprayatne vA caturthyarthasyAnvayaH / tathAvacchedakasya sAyAzcaturthAdhyAyadvitIyapAdoye SaSThe'dhikaraNe 'krIte some caturthyarthasya yatpadArthaniSThasvatvoddezyatAdvArA tyAge'nvayaH, maMtrAvaruNAya daNDaM prayacchati' iti vAkyavihitaM daNDapradAna prItervA caturthyarthasya prayatne prayatnatyAgakatarAnvayaH / viprA- na pratipattikarbha, kintu caturthIzru tyA Artha karmeti nirNIyAnaM nirvapatItyatra dhAtvarthe 'dhizritapAtraprakSepAnukUle prayatne tam / ayamAzayaH yathA- jyotiSTome zrUyate- "nItAsU vipravizeSitasya caturthyarthasya bhojanasyoddezyatayA'nvayaH / dakSiNAsu cAtvAle kRSNa viSANaM prAsyati" iti / yadA khaNDikopAdhyAya: ziSyAya capeTAM dadAtItyatra AnyamAnaH yajamAnena dattA dakSiNA RvigbhirnItAstadA yajamAnaH karazcapeTArthaH, abhidhAtajanakaprayatno dadAtyarthaH / tatra prayatne svahaste dhRtaM kRSNamRgaviSANaM cAtvAlakanAma ke garne prakSipe. caturthyasya vyathAyA: ziSyavizeSitAyA anvayaH / itthaM dazi- diti tadarthaH / tatraivaM sandihyate-- kimetat prAsanamarthakarma,
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthAyarthaprakAze pratipattikarma veti / arthakarmava bhavitumarhati saprayojana- ziSye sattvAttasya sampradAnatvam / "nazUdrAya mati dadyAt" svAt, pratipattikarmatAyAM tu apUrvAbhAve nirarthakameva syAditi ityatra dadAtirbodhanArthakaH, matipadArthazca tajjanakaM vedAdipUrvapakSe 'kRSNaviSANayA kaNDUyati' iti zru tyA kRtArthasya zAstramiti, sAkSAt zUdramuddizya vedAdyadhyApanaM niSedhapratipattyapekSatvAt pratipattikarmatava yuktA / na cAnarthakyam, viSayaH / prAsanakriyAprayuktApUrvAbhAve'pi cAtvAla eveti niyamApUrvasadbhAvAt- iti siddhAntitam, tadvaddaNDadAnaM ( maitrAvaruNAya (vRttikRnmatam ) daNDaM prayacchatItyatra ) na pratipattiH, kintu caturthIzra tyA mArtha karma 1 tathA hi jyotiSToma prakRtyeva 'maitrAvaruNAya vRttikArAstu samyak pradIyate'smai tat sampradAnamitya-- daNDaM prayacchatIti zra yate / tatra daNDadAnasyArthapratipattibhAva- nvarthasaMjJayA parasvatvotpattyavacchinnasbasvatvanivRttiparyantam sandehe'dhvaryuNA dIkSAsiddha ya dattadaNDasya AsomakrayAt yaja dAdhAtvartha varNayanto rajakasya vastraM dadAtItyeva prayogaH mAnadhAraNena kRtArthatvAt 'upayuktasya tasya dAnaM pratipatti ityAhuH / kintu ziSyAya capeTAM dadAtItyuktabhASyaprayogakarmava bhavitu yuktamiti pUrvapakSe "daNDI preSAnanvAha" iti prAmANyAdasyAH saMjJAyA anvarthatvamevAsiddham / mahAsaMjJA-- zravaNAt maitrAvaruNasya praiSAnuvAde'valambanAya daNDo'pekSitaH1 karaNaM tu prAcAmAcAryANAmanurodhena sarvanAmasthAnAdisaMjJAekaca bhaviSyadupayogasadbhAvAt dAnavyApyamAnadaNDavyApya- vata. tathAcoktaM vattimadaM na mahAbhASyAdyAkaragranthAna kalamAnatvena maMtrAvaruNasya prAdhAnyAcca daNDadAnasya pratipatti- miti vijeyama / karmaNa upayuktasaMskArarUpAt; tadvihAya- upayokSyamANa-- saMskArarUpatvena prAzastyAccArthakarmataiba yktaa| upayojita vaiyAkaraNAntaramatena dadAtyarthAdivicAraH / meva sarvatra sNskaarprvtH| upayukte tu pratipattirUpasaMskArasya asatkAramAtraparyavasAyitvena kAryAparyavasAnAbhAvAt apare zAbdikAstu dadAte: svatvadhvaMsaH svatvaM ca phala svama / ato maMtrAvaruNAya daNDadAnakarma arthkmdh| vidhayArthaH / tyAgakriyAphaladvayamapi tata ( svatvaM svatvadhvaMnadhA-sati nirUDhapazau asatyapi dIkSite daNDasampAdana- sazca ) ekenaiva gavAdinA sAkAGkam, na tu brAhmaNAdinA aura dAnaM prayojakamiti siddhAntitam / arthakarmatve tu tyAgoddezyana / gavAdipadottaradvitIyopAttamadhikaraNaM svatve zeSitvameva prayojakaM, tacca caturthIca tyA uddezyatvarUpaM maMtrA dhvaMse ca yogapadya nAnveti / dvijAya gAM dadAtItyatra govRttaH varuNasyAstoveti mImAMsAsiddhAntenApi caturthArtha uddezyatva- svatvasya svatvadhvaMsasya cAnukUlastyAgo vAkyArthaH / caturthI miti sAram / tu dhAtvarthaphalAnvayi prItyAdiphalAntaramabhidhatte / tena gAM __ yatra ca dAdhAturadhInIkaraNArthaH tatrAdhInatvAdirUpaphala- dadAti brAhmaNAotyatra brAhmaNaprItijanakagovRttisvatvasya nirUpakatayA icchAviSayatvarUpasampradAnatvasya rajakAdAvapi govRttisvatvadhvaMsasya cAnukUlastyAgo vAkyArthaH / yatra ca saMbhavAta, 'rajakAya vastraM dadAti' 'hotre uSTa dadAti' rAjAjJAdinA niSiddhadAnapratigrahastAdaze sthale prItimajanaityAdayaH prayogA api 'khaNDikopAdhyAyaH ziSyAya capeTAM yatyapi svatve yadi dadAtiprayogastadA tatreSyamANaprItijanadadAtI'ti mahAbhASyaprayogAnusAramiSTA eva / atra ca katvameva caturthyarthaH / icchAyAM caturthIprakRtyarthasya viSayatadadAtiH saMyogAnu kUlavyApArArthakaH / capeTApadArthazca prasRta- yA'nvayaH / brAhmaNaviSayatAnirUpitaprItiviSayatAnirUpitakaratalam / dAdhAtvarthasaMyogasambandhitvenecchAviSayatvasya janakatvaviSayatAnirUpitaviSayatayAbhiprAyaH svatve'nveti
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthyarthaprakAzaH v -... mirmirrr-marrianmar............... tathAM ca brAhmaNasamavetaprItijanakasvatva janaka dAnaM bhavavitI- pyupapannatvAt / pAkamAtrasya pacidhAtunopAdAne ovanAya cchAyA viziSTaviSayatAyAH, tAdazaprItivirahasthale'sambha- taNDalAya vA pacatIti prayogo'pISTa evetyAhuH / ve'pi nirUpyanirUpakabhAvApannaviSayatAzAlinI visaMvAdinImicchAmAdAyaivoktasambandhaprasiddhiH / atra vipratipattirapi / ata eva karmAbhipreyaH sampradAnam ( 2 / 2 / 25 ) iti ___ sA cettham - prItIcchAyAzcaturthArthatve tasyA niruktasUtre phalagocaramabhiprAyavizeSaNameva caturthyarthatayA AcArya paramparayA'nvaye gauravam, patnIprItijanake zvazurAya dAne udAjahAra / tatra sampradAnapadaM nAnvarthasaMjJakam, yena dAna 'palyau dadAtIti prayogApattezca / evaM yadagnayo ca prajAjanyaphala bhAgeva sampradAnasaMjJa: syAt / kintu kriyAntara-- pato ca-' ityAdAkapi prItestathAtve vahniprItijanakakRttijanyaphalabhAgapi sampradAnamiti saMjJAyate / ata eva karma kAdevatAkahomamAdAya vahnaye ja hotItyasyApatteH, viSNapadasya kriyAparatayA'pi vyAkhyAnaM kRtam / caturyupAttaM ca prItyartha kriyamANe dAne home vA viSNave dadAti, juhotIti phalaM kvacidanukUlatayA dhAtvarthaphale'nveti / yathA- dvijAya vA prayogApoH / manmate tu yaddevatAko homo dAnaM vA dadAtItyatra dAnaphalasvatve prItiH; vakSAyodakaM siJcatItyatra tatprItireva juhotyarzavyApArasya dadAtyarthavyApArasya boddekriyAphale jalasaMyoge vRkSapuSTiH, 'yadagnaye ca prajApatayo ca juhotItyatra ca vahnisaMyogaphale prakSepAtmakahomaphale vahni zyoti viSNu prIte: homadevatAprIti- saMpradAnaviprAdiprItisaMyoge'gniprajApatisvAmyam tatprItirvA, viprAyAnnaM nirvapatI phalatvAnna tathA prayogaH / tanmate viSNuprItIcchAyA darzitatyatra nipiphale viklittau viprabhojanama', khaNDikopAdhyAyaH viSayatAsambandhana dadAtiphale goniSThaviprasvatve haviniSThaziSyAya capeTAM dadAtItyatrAbhighAtaphalakakriyAphale'bhidhAte vahnisaMyoge ca sattvAdukta prayogasya durvAratA / na ca sambandhaziSyavyathA, ajAM grAmAya nayatItyatra karmAnukulavyApArAtmaka ghaTakaviSayatAvajjanakatvaM sAkSAdeva vivakSitamiti noktanayanaphale karmaNi graamsNyogH| yatra ca nayatinA saMyogo' dopaH iti vAcyam, tathA sati goniSThaviprasvatvamapi tadIyapyupAttastatra parayA karmasaMjJayA sampradAna saMjJAyA vAdhAt ajA prItena sAkSAjjanakamiti viprAya gAM dadAtItyasyAnApatteH, grAma nayatItyeva pramANam / evaM gamanajanyaphalasya' caitre'pi goniSThasvatvasya' dugdhadAnAdidvAraiva vipramukha janakatvAt / saMbhavena caitrazcaitrAya gacchatIti prayogApAdanamapi parAstam, evaM vRkSAyodakamAsiJcatItyatrApi puSTIcchA na caturthaH, parayA kata saMjJayA sampradAnasaMjJAyA bAdhAt / gauravAt / vRkSapuSTIcchayA kriyamANe kUpakhananAdau vRkSAya kUpaM khanatItyasyApattezca / Atmane putraH priyo bhavatItyatrApi kvaciccatuyarthaH pradhAna kriyAyAmanveti / yathA-- nAtmazrItIcchA caturthyarthaH / putrapriyabhAvasyAtmaprItIcchA"Atmane 4 putraH priyo bhavati' ityatra putrapriyabhAve prayojyatvAbhAvAt / nApyAtmaprItiH, ( caturthyarthaH ) bhavaAtmanaH prItiH, 'patye zete prauDhA vadhUH' ityatra prauDhavadhU- tyAnanvayAt / tasmAttatra kriyAzUnyavAkyo tAdarthyacaturthyA kata kazayane patiH, grAmAya gacchatItyatra zuddhaspandArthaka- upakArakatvamarthaH priyaputre'nyeti / tathA patye zete ityatrApi gamidhAtvartha grAmasaMyogaH / ata eva gate vA'nApte ( 2 / 2 / prItIcchA na caturyarthaH, gauravAs / patiprItIcchayA kriya63) iti vibhASAcaturthIvidhirnAvazyakaH / gamiphalasya mANe zayanAnukUlapalyaGkasthApane patye palyaGgha sthApayatIti dhAtunopAdAne caturthIti nyAyasiddhatayA 'grAmAya calati' pryogaaptteH| tasmAdyathA vRkSapuSTi: secanavyApAre tathA 'vRkSAya spandate' ityAdAviva grAmAya gacchatIti prayogasyA- patiprItirapi zayanavyApAre uddezyitvenAnveti, ataH puSTi
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdyarthaprakAze prItyorajanakayoH secanazayanayonaM darzitaprayogAnupapattiH / sampradAnasya traividhyam / evamajAM grAmaM nayatItyatra grAmasaMyogecchAyAzcaturthyarthatve 'anirAkaraNAtkartustyAgAGga karmaNepsitam / grAmasaMyogecchayA ajAgrahaNe 'ajAM grAmAya gRhNAtIti prayogApattiH / grAmAya gacchatItyAdI gameH zuddhavyApArArtha preraNAnumatibhyAM ca labhate sampradAnatAm / / " katve caturthyarthatvenaiva saMyoge vivakSite'nenaiva catuthya papattI iti vAkyapadIyAt sampradAnaM trividham / tadanusArameva 'gate vA'nApte / (2 / 2163 ) iti sUtramanAvazyakamityapi bRhadvatto devAya baliM dadAti, yAcakAyAnnaM dadAti, dvijAya ma yuktam / dhAtvarthaphalasya caturthyA pratipAdane dhAraNajanya- gAM dadAtIti prayogA udAhRtAH / devo na prArthayate, nAnu manyate, na nirAkaroti- iti tatprathama sampradAnam / yAcasaMyogasya dhAtunA vivakSAyAM daNDAya dadhAtIti pryogaapttiH|| kAyAnaM dadAtIti-prArthito dAtA tasmai vitaratIti dvitIyam / 'grAmAya calati spandate' ityAdau ca dhAtoH saMyogArthatva dvijAya gAM dadAtIti dvijona prArthayate na nirAkaroti, virahAccaturdhyA tadbodhasaMbhavaH / taNDulAyaudanAya vA paca- bAra kevalamaso svIkaroti iti tadanumatistatra pratIyate iti tItyAdikantu na pramANam, pramANaM cet, taNDulopakArakatva- tRtIyamidaM sampradAnam / tatra sarvatra vihitAnAM caturthInAsyaudanajanakatvasya ca caturthyA pratipAdanAttAdayeM sA cturthii| muddezya evArtha iti vaiyAkaraNamatasArAMzaH / / 2 / 2153 yadi daNDAya dadhAtItyAdikamapi pramANameveti manyeta, tadApi gatyarthakarmaNi caturthIvidhAnasya vaiyauM na zakyam, yatastatra tAdayeM // 2 / 254 // dvitIyA'pi pakSa bhavati, prAmAdivizeSitamAgheyatvaM saMyoga anena sUtreNa tAdayeM caturthIvibhaktiH pratipAditA / rUpaphalAnvayi tadarthaH / sampradAnacaturthI tu phalamevAbhidhatta; tAdarthya vivRtaM bahadvattau kiJcidvastu sampAdayituM yat-pravRtaM na tu phalAnvayyAdheyatvamiti / nApi saMyogecchA caturthyarthaH, tattadartham-tasya bhAve tAdarthya sambandhavizeSe iti / bhAvatathA sati grAmasaMyogecchayA yAnArohaNe grAmAya gacchatIti pratyayasya sambandhavizeSArthakatA ca-"kuttaddhitasamAsebhyaH prayogApatteH / kiJca saMyogArthakatve'pi catujhaM na karmArtha- sambandhAbhidhAnaM bhAvapratyayena" iti haripratipAditarI:yaiva / tasya ca sambandhasya yathAprakaraNameva nirNayatvena sambandhakatvam-Thona pratyAkhyAnam - anAvazyakatvakhyApanaM syAt / / vizeSapadena nirdezaH / tasmau idaM tadarthamiti tAdarthyacaturthyA samAsena tatpadasya buddha yA parigRhIte'rthe'pi zaktyA kaaryettprihaarH| vizeSo gRhyate / kAryArthaM ca kAraNamupAdIyate / tathA ca uktarItyA prItIcchAyAzcaturthyavAbhAve'pi uddezyasya tadarthapadaM tatkAraNaparam / tena kAraNana yAdRzaH sambandhaH caturthyatve na ko'pi doSo'vatarati / tathA ca karmajanyatad kAryasya sa eveha smbndhvishesspdprtipaadyH| yadi ca tAdarthyacaturthIsamAse parasparAzrayo doSaH, tarhi sa evArthaH vRttiphalabhAgitvaprakArako yadvizeSyako'bhiprAyaH sa sampradAna prayojanamasyeti bahuvrIhiNApi kAryaprayojanakam - kAryopamiti sampradAnasaMjJAvidhAyakasUtrasya paryavAsitArthatayA palyo kArakaM kAraNamevAbhidhIyate / tasya kAraNasya yaH sambandhaH dadAtItyAdiprayogANAM naapttiH| tasyAH karmajanyatavRtti- sa eveha caturthyA'bhidhIyate / kAryApakArakamapi tadartha phalabhAgitvAbhAvAt / evamanyatrApi sarvatrohanIyamiti / bhavati / yathA mazakebhyo dhUma ityAdI / 'yUpAya dAha'
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthyarthaprakAzaH ityAdau ca kAryakAraNabhAvaH sambandhaH / azvAya dhAsa ityAdI sambandhasya satve'pi tarasAmAnAdhikaraNyasya- (viSayasAmAca tanniSThopakArakatvaM sambandha ityAdi yathAyathaM svayamaha- nAdhikaraNyasya ) tatrAsattvAditi navInAH / zeSatvena viva-- nIyamiti / / / 2 / 54 // kSAyAM ca SaSThyapi prayujyate rucyarthayoge iti sarva spaSTIkRtaM bRhadRttibaha nyAsAdiSu iti vizeSajijJAsubhistata evAva lokanIyam / rucikRpyarthadhAribhiH preyavikArottamaNeSu // 2 / 2 / 5 // etena sUtreNa rucyathaiH kRpyarthaH dhAridhAtunA ca yoge caturthI vidhIyate / 'rucizcAnyakata ko'bhilASa' itirUpeNa kRpyoMge vikAre caturthI bhavatIti dvitIyaM bAkyama / vyAkhyAtA / anyapadaM ca viSayaparam / tathA ca ruci kapiH saamaarthH| sAmarthya ca tatkAryakaraNazaktireva / viSayakatR ke'bhilASe vartamAna rucya/rdhAtubhiryoge preye caturthI bhavatITokaM vAkyam / preyazca prItisamavAyI prIyamANa iti tathA ca sAmayI ghAtunavopAttamitIhApi samavetatvaM prakRtiyAvat / rucikatR viSayaprItimatazcaturthI / jinadattAya vikRtibhAvo vA cturthyrthH| mUtrAya kalpate yavAgUrityatra rocate modaka ityatra rucikartA modakaH sa eva ca ruci samavAyena mUtrasampAdanazaktimatI yavAgUriti yavAgUprakRtika viSayo'pi, tadviSayaprItijinadate samavAyena sambandhena iti matrarUpavikArakata kA sattA veti vaakyaarthH| atra pakSa tasmAccaturthI bhavati / tathA ca prItyAderdhAtunavoktatvAda dhAtoH sattAmAtramarthaH / zeSaM bRhadvRttyAdau spaSTam / nanyalabhyAM samavetatvaM samavAyitvaM vA'syAzcatujhaM artha iti padavAkyaratnAkarakRtaH / tathA ca jinadattasamavetAbhilASaviSayo modaka ityanvayabodha iti sampradAyavidaH / vastutastu rucirutkttecchaa| utkaTatvaM ca dveSapratibandhakatAbacchedako dhArayateoMge uttamaNe caturthI bhavatIti tRtIyaM vAkyam / jAtivizeSaH / rucyarthAH rocati- svadati- prabhRtayaH / uttamamRNaM yasyeti bahuvrIhiNA RNArtha dhanaprayoktA dhanatadarthakata tvaM viSayasyaveti rocate ityAdAbAkhyAtasya viSaya- svAmI uttamarNazabdenocyate / dhArayatezca RNatvanirUpitamasvamarthaH / preyazabdArthaH prItimAn, prItiH sukhaM tathA ca dhamaNatvaM adhamarNatvajanako vyApAro vArthaH / uttamarNatvaM caturthyarthaH sukham, tasya ca sAmAnAdhikaraNyoddezyitvAbhyAM svAmyavizeSa: caturthyartha: / phalIbhUtaRNatvAzrayatA zatasya sambandhAbhyAM rucAvanvayaH / sAmAnAdhikaraNyanivezAt deva- karmatvam, evaM caitrAya zataM dhArayatItyatra catraniSThottamarNatvadattasyAnyadIyasukhecchAviSayamodake na tathA prayogaH / evaM nirUpitazatavRttiRNapratiyogiphAdhamarNatvAzrayatvaM vAkyArthaH / ca jinadattAya rocate modaka ityatra jinadattasukhasya samAnA- atra RNasvAdhamarNatve svatvasvAmitvavadatiriktapadArthAdhikaraNoddezyinI yotkaTecchA tadviSayo modaka itynvybodhH| veda anugatapratItivyavahArayoravizeSAt / svatvAbhAva eva ata eva sUtre preyazabdopAdAnam / anyathA 'rucyarthAnAM rucau' RNatvamiti cet, RNatvAbhAva eva svatvamityapi kiM na ityeva sUtrayeta, tAvatApi ruceH samavAyenaiva sadbhAvAt sama- syAt / yadi codAranAzyapApavizeSasya sAdhanaM viniyogaH vetatvAderuktArthasya caturthIvAcyatA syAdeveti preya iti kara- RNatvam, tadA pApAsAdhanaviniyoga eva svatvamiti syAt / na sAmAnAdhikaraNyena prIterarthatvAt jinadattAya rocate aviniyogakAle svavyavahAraH RNavyavahAreNa tulyayogakSemaH, modako mAdhuyeNetyatra mAdhuryApna catu: / tatrApi prIti- zAstramapi RNatve svatve ca tulyam, zAstrasyAnanugatapravRtti
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdyarthaprakAze nimittakaRNapadaghaTitatvamiva tAdazasvapadaghaTitatvamapI- ityamarakozAnusAra pratizravAzravazabdo sAmAnyato'GgItyAdi vivadante tAkikA: / kAravAcakAvityeva samAyAti / tathApi yAJcApUrvake'pi vastutastu uddhAranAzyapApajanakagrahaNAhitavyApAro dhAra- svIkAre mukhyatA svIkArAMzasyauveti tamevAdAya koze arthyterrthH| phalIbhUtagrahaNaviSayatayA zatAdInAM karmatvam / varNana miti svIkAryam / idameva ca idaM me tvayA kartavyauttamarNaH prayoktA / prayogo vRddhijighRkSA / tajjanakajJAna- miti yAcamAne, mahatvAdayAcamAne'pi kenApyAkArAdinA janyasaMskAra upakAratA kIrtijanakaH puNyavizeSo vA / sa ca svAbhilASaM samarpayati dvijAdI omiti tasya prtipdytecturthyrthH| tathAvidha- ( uddhAranAzya ) pApavAn adha- abhyupagacchatIti' bRhanyAsagranthena sUcitam / 'athini' marNaH / evaM ca caitraniSThavRddhijighRkSAdeH prayojyAM yattathAvidhaM vihiteyaM caturthI-- yAJcAkartAramabhidhatte 1 yAJcA ca zatakamakagrahaNaM tatprayojyavyApAro bhojanAdistadAzrayatvaM nehopanibaddhA'pitu prayogato'nugamyata iti etadvihita caturthyAH vAkyArthaH / RNamapi tayAvidhagrahaNa karma bodhyam iti pare / katatvamarthaH / tacca yAcanAyAmanveti / dvitIyopAttaM karmatvaM evamarthAntare'pi dhArayateH prayogo dazyate / yathA yAcanAGgIkArayorubhayoH sambadhyate / tathA ca dvijAya gAM pratizaNotItyatra dvijaka kagokarmakayAcanApUrvako deyatvenAsevanavetanamRNamiha, mahya dInAya dhArayasi / / aticaNDi ! vadAmyapaNe'tibhItito bhavatIm / / bhyupagama iti vAkyArthaH / ityatra dhArayaterabhISTaphaladAnAnukUlavyApAro'rthaH / anye tu pratizRNoterAzaNoterabhyupagamo'rthaH / sa ca RNapadalakSyamavazyadeyaM, vetanapadalakSyaM sAdhyam / evaM ca na kriyAgocarakartavyatvAdhyavasAyaH / kriyA ca kvaciddAnarUpA sevanasAdhyAvazyadeyakarmako yo'bhISTaprayojakadAnAnukUlo vyA kvacidanyAdRzI / ata eva pUrvoktanAmaliGgAnuzAsanasaMmata pratijJAnaparyAyatA pratizravAzravayorupapadyate / caturthyAH prayopArastadAzrayastvamityanvayabodhaH / mahyamityatra caturthyarthaH jakatayopalakSito vyApAro'rthaH / sa ca kvacid yAJcArUpaH, puNyavizeSa: sa prayojyatvena vyApAre'nyeti / evaM grAhya yatra pratizRNoterAzaNotervA dAnagocarakartavyatvAdhyavasAgahvAtItivat 'uttamaya dhArayati' adharoM dhArayatIti yo'rthaH / kvacidanyAdRzaH, yatra pratizRNoterAzaNoteranyAvizeSyavizeSaNabhAvavyatyAsenAnvayo bodhyaH / / 2 / 2155 dRzo'rthaH / evaM dvijAya gAM pratizRNoti AzRNoti vA rAjetyatra pratizRNoterAzRNotezca dAnakartavyatvAdhyavasAyopratyAG zruvANini // 2 / 2 / 26 // 'rthaH / caturthI yAcyArUpo vyApAro'rthaH / dAnaM parasva tvAnukala: svasvatvadhvaMsa:, yAccA lipsAprakAzanam, pratianena sUtreNa pratyAbhyAM pareNa zRNotinA yuktAnAmnaH grahasyecchAprakAzanaM vA / prakRtyarthasya (caturthIprakRterarthasya) athini caturthI vidhIyate / tatra pratyApUrvakasya zRNote: yAJcAyAM katR tayA'nvayaH / yAcAyAH prayojyatayA dAne, yAcyApUrvakaH svIkAro'thaH, yo hi kenApi yAcitaH san , tadgocara ( dAnagocara ) kartavyatvajJAne vA'nvayaH / dAnaM sAkSAdyAcitatvAbhAve'pi tadizitAdinA ( prAthimukhAdi kartavyatvaprakArakaM jJAna khaNDazo dhAtvarthaH / dAnaM vizeSyitayA vikAreNa ) tadicchAmavagatya taddAnaM svIkaroti tatravAsya kartavyatAjJAnenveti / pratigrahaH svatvamicchA ceti khaNDaprayogaH / ata eva yAcnApUrvaka ityuktam / yadyapi zazcaturthiH / svatvamuddezyitaNecchAyAmanveti / katR tva"saMvidAgUH pratijJAnaM niyamAzravasaMzravAH / mAdheyatvaM saMsargaH icchAnvayaghaTako bodhyaH / gokarmakatvaM aGgIkArAbhyupagamapratizravasamAdhayaH / / dAne'nveti / tathA ca dvijasamavetasyatvohezyatAkecchAprayo
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthAthaprakAzaH jyagovRttisvatvAnukUlasvatvadhvaMsavizeSyatAkakartavyatvaprakA-. zatakarmakabhAvisahanakatRtvamiti zabdArthoM yacchabdArthAbhinnaratAkajJAnAzrayo raajetynvybodhH| pratigrahasya yAcyAyA prtishrvkrmnnybhedenaanveti| pratizravo'tra kartavyatvAdhyagoviSayakatvamarthAdavagamyate / na hyanyayAcyAprayojyAM godAnaM vasAyaH / tadvizeSyastatsahanakatRtve kartavyatvAdhyavasAya: bhavati / kartavyatvaprakAratAnirUpitavizeSyatA svatvadhvaMse sahanamAdAya paryavasyati / Ago'niSTAcaraNaM sahana tajjanyaarthAdavagamyate / tata eva kartavyatvaM svatvadhvaMse'vasIyate / phalopabhogastadviSayakadveSAbhAvo vA / dvepAbhAve kartavyatvaM pratijJAnaM tathAdhyavasAya eva / kSemasAdhAraNaM bodhyam / yathA mImAMsakAnAM kalaJjabhakSaNA bhAve / caturthyAstu putragatAniSTasyAcaraNe dveSaH tathAvidhAyatra, anyAdazakriyAgocarakartavyatvAdhyavasAya: pratizravaH, caturthyAstvanyAdRzo vyApAro'rthaH / yathA- brahmacAriNe niSTAcaraNAbhAve icchA vA'rthaH, pitRSvasRvizeSitaH kartavya tvAdhyavasAye prayojyatayA'nveti ityevaM yathAsthalamUhanIyaAgamavyAkhyAnaM pratizRNotyupAdhyAya iti / tatra AnupUrvovizeSa prakArakajJAnasya pratipAdakatAsaMsargeNArthavazvaprakAraka miti prapaJcayanti, tanna sUtrAkSarAnugatam / sUtrAkSarAnu gatasya pUrvaprArthanAkatRtvasyaiva caturthArthatAsvIkAre sarvatrajJAnasya vA'nukUlo vyApAro'dhyApanaM tadgocarakartavyatvAdhya sAmaJjasye sarvatra svamatikalpitanAnArthavarNanasyAvazyaka -. vasAyaH prtishRnnoterrthH| caturthyA AnupUrvIvizeSeNa arthavattvena vA jijnyaasaa'rthH| AgamavyAkhyAnavizeSitaM vize tvAt / evamabhyupagamarUpasyArthasTIva sarvatra prakArAntareNokta tayA dhAtvarthabhedavarNanamapi prapaJcamAtramedeti vRthAvAgjAlAyitvaM tatsambandhAvacchinnamAdheyatvaM vA dvitIyA'rthaH, sa ca phalIbhUte jJAne'nveti / jJAnasyAdhyApanaphalasyAbhyupagamaphala dviramAmaH // 212156 // svAnapAyAt / jijJAsAyAH prayojyatayA abhyupagame'nvayaH / tathA ca AgamavyAkhyAnavizeSyatAkasyAnupUrvIvizeSaprakAra- pratyanoNA''khyAtari // 2 / 2157 // kasya vA jJAnasthAnukUlo yo vyApAraH tadgocaro yo brahmacArisamavetajijJAsAprayojyaH kartavyatvAdhyavasAya: tadAzraya anena sUtreNa pratyanubhyAM pareNa gRNAtinA yoge AkhyAupAdhyAya ityanvayabotraH / abhyupagamaphale jJAne brahmacAri- tari vartamAnAd gauNAnAmnazcaturthI vidhIyate / anupUrvasya samavetatvamarthAtpratIyate, yathA pUrvAbhyupagamaphale svatve pratipUrvasya vA gRNAte: zaMsanapUrvaka protsAhanamarthaH / AkhyAtA dvijanirUpitatvam / nAnyadIyajijJAsAprayojyo'bhyupagamaH yathA zaMsati tathaiva cecchrotA'pi tamarthamanuvadati tenAkhyAtuanyadAyajJAnaphalakaH, yathA dvijayAcyAprayojyo'bhyapagamona ragre'pi kathanAya prAtsAhana bhavatA ___ ragre'pi kathanAya protsAhanaM bhavatIti svbhaavH| tathA sati kSatriyAdisvatvaphalakaH iti / hi zrotu: sAvadhAnatvaM sApekSatvaM vijJAya punarAkhyAne utsAho __ kvacit kartavyatvAdhyavasAya eva pratizaNoterarthaH, yatra jAyate / zaMsanaM hi kathanaM, protsAhanaM ca harSAnukUlo tadviSayo dhAtunA padAntareNa vA pratyAyyate / yathA-anu- vyApAra ityanlo / atrApi caturthyAH kartRtvArthatvameva / mAnanirUpaNaM ziSyAya pratiza gotItyatra nirUpaNam anaDanta __ AkhyAtA hi AkhyAnakartA / tatrAkhyAnaM ca gRNAtinaivodhAtvarthaH, tatra prayojyatayA ziSyajijJAsAyA anvaya iti / pAttamiti katRtvamAtramevAsyA artha iti svIkAryam / anyo ca zaMsane harSe cAnvitA vRttireva caturdArtha iti vadanti / sahiSye zatamAgAMsi sUnosta iti yatvayA / tathA ca AcAryakartRkazaMsanapUrvakasya tadvRtti utsAhAnukUlasyapratIkSyAM tat pratIkSyAyai pitRtvale pratitha tam / / vyApArasya kartA ziSya iti vAkyArthabodhaH iti (zizupAlavadhe 2'ya sarge) ityatra tvatsUnuprayojyAgaH sampradAyavidaH / anye tu zaMsanapUrvakatayoMpalakSitaM protsAhana
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAdyartha prakAze manugRNAterarthaH / zaMsanapUrvakatvaM tu zaMsanajJAnasApekSajJAna- zubhAdi / tadeva spaSTIkRtaM vRtto vipraznaviSaya iti yAva viSayatvam, tadupalakSitaM - svarUpasattatsambandhItyarthaH / diti / evaM ca vakSye vividha praznaviSaye vartamAnAbhyAM utsAho'vyavasAyastatra prakarSaH kartavyatvagocaratvam, tena karta- rAdhIkSibhyAM yoge caturthIvidhiriti phalati rAghIkSI ca yatvAdhyavasAyAnukUlo vyApAraH protsAhanamiti niSkarSa: / paryAlocanArthI / prakRte ca devaviSayakaM paryAlocanaM tayocatuH zaMsanamarthaH, tasya svajJAnAdidvAraka prayojyatathA harSaNa rarthaH / yatsambandhidevaparyAlocane tayorvRttistasmAdeva catuvizeSitayA kartavyazvAdhyavasAye vA'nvayaH / zaMsane prakRtyartha- thati yadvIkSya ityatra yacchabdaprayogAdavagamyate / caturthyAzca syAdheyatvalakSaNakartR tayA'nvayaH / evam AcAryAya prati- samavetatvarthaH / maitrAya rAdhyatItyatra maMtrasamaveta zubhAzubhagRNAti anugRNAti vA ziSya ityatra AcAryavRttizaMsana - paryAlocanAzrayaH ( daivajJAdiH kazcit ) ityanvabodhaH / prayojyaharSaNAzrayaH ziSya ityanvayabodhaH / athavA kartavyamaMtrasya kIdRzaM zubhamazubhaM veti praznasya viSayatA tu maMtrasvAdhyavasAye zaMsanasya sAmAnAdhikaraNTonAnvayaH / sAmA- padena na pratipAdyate kintu vyaJjanayA / atha vA vipraznAnAdhikaraNyameka kAlAvacchedena katra vartamAnatvam / tathA ca nantaritazubhAzubhaparyAlocanaM rAdhIkSyorarthaH iti dhAtunaiva AcAryavRttizaMsanasya samAnAdhikaraNaH tadvizeSyatAkazca yaH vipraznagocaratA pratipAdyata iti sampradAyavidaH / kartavyatvaprakAratAko'dhyavasAyaH, tadanukUlavyApArAzrayaH ziSya ityanvayabodhaH / paramparayA zaMsanaphalakasya harSaNasyApekSayA sAkSAtzaMsanaphalakasya kartavyatvAdhyavasAyasya dhAtvarthatvamucitam / na ca harSaNaM na zaMsanaphalakamiti vAcyam, tathA sati harSa kasya ( protsAhakasya ) vyartha vyApAratayA pramattasvApatteH / evaM ca "prazaMsantaM protsAhayatItyartha" iti vRttiH vartamAnAdvaya prayogaM darzayantI kAlaghaTitasAmAnAdhikaraNyenAnvayaM sUcayati / evaM nindakAyAnuguNAti khala ityAdAvanyatrApIyaM rItiranusarttavyeti vadanti / kartavyatvAdhyavasAyasya prakRtadhAtvartha pravezasvIkAreNa ca pUrvasUtrataH prasaGgasaMgatiradhyAyAtIti teSAmAzayaH // 2/2157 // 102 yadvIkSye rAdhIcI || 2/2/58 // anena sUtreNa vakSye varttamAnAbhyAM rAdhIkSibhyAM yoga vIkSyaviSayAd gauNAnnAmnazcaturthI vidhIyate / vIkSyapadaM caivaM vivRtam - vimatipUrvaka nirUpaNIyamiti / vimatizca vivRtA bRhanmyAse--- vividhA vizeSAnupalambhAdekasmin vastuni sAdRzyAdinimittAdane kapakSAlambanAnavadhAraNAtmikA matiH vimatiriti / tatpUrvakaM nirUpaNIya- zubhA --- vastutastu vipraznaH zubhAzubhapraznaH zubhAzubhajijJAsAprayojyakimAdizabdaghaTitavAkyamiti yAvat / tatra vipraznastatprayojikA jijJAsA vA caturthyarthaH devaparyAlocane rAdhIyorarthe prayojyatayA'nveti / caturthyarthe jijJAsAyAM viSayitayA prakRtyarthasthAnvayaH / yatsambandhitvena zubhAzubhajijJAsA tasyaiva zubhAzubha viSayatAnirUpita viSayitayA jijJAsAyAmanvayaH IdRzaviSayitathaiva prakRtyarthasyAnvayaH / tena maitrasya kiM zubhamazubhaM veti prazne maitrAya rAdhyatIti na prayogaH / evaM maMtrAya rAdhyatIkSate vA devaja ityatra maitraviSayaka zubhAzubha jijJAsAprayojyazubhAzubhaparyAlocanAzrayo daivajJa ityanvayabodhaH / dhAtvarthaghaTakazubhAzubhe kRSNasamaveta - svamarthAtpratIyate dhAtvarthe tAdRzajijJAsAprayojyatvAnvayabalAt vipraznavAkyaM na dhAtvarthe ghaTate na vA caturthaH / kiM tu zubhAzubhajijJAseva / yatra na praznavAkyam, svasyaiva zubhAzubhajijJAsA tatra varAya kanyAyai vA rAdhyati naimittika ityapi prAmANika prayogaH iti navInA Ahuriti / 212258 //
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthyarthaprakAzaH utpAtena jJApye // 1 // 2 // 56 // darzane - viSayatAsambandhAvacchinna pratiyogitAkacAkSuSA-- pratiyogike jJAnasAmAnyapratiyogike vA abhAve, cAkSuSaanena sUtreNa utpAtena jJApyamAne'rthe vartamAnAd gauNA- viSayatvAbhAve vA phale. vizeSaNatAsambandhAvacchinnAgheyatva-- nAmnazcaturthI vidhIyate / tatra utpAtazabda evaM vivRto svarUpaM karmatvamanveti / maitrAya tiSThate ityatra prakAze jJAnavRhadvattI utpAta Akasmika nimittamiti / bRhannyAse svarUpa phale samavetatvasvarUpaM karmatvamanveti / maitrAya zapate ca utpAtazabdo vyAkhyAtaH- utkramya prasiddhaM nimittaM ityatrApakarSaprakArakapratipatto phale vizeSyatvaM vizeSyatApatatIti prasiddhaca pUrvataH kAryakAraNabhAvajJAnaparamparayA sambandhAvacchinnamAdheyatvaM vA karmatvamanvetIti sarvatra karmatvanirNItarUpam / yacca tAdRzaM nimittamatikramyAgacchati tadeva meva caturthyarthaH, ityasya dvitIyAbAdhanArthatvameveti kecit / Akasmikam- ajJAtAgamana miti tadevotpAtazabdenAbhidhI- etadeva aprayojyo yo jJApyo, ya AkhyAyate tatravecchantItyayate / nimittaM kArakajJApakabhedena dvividhamiti kArakaM tat nena sUcitam / vastutastu jJApayitumiSyamANasya prayojyasyaitAdarthyacaturthyA kathyate / jJApa ke idaM sUtraM pravartate / sUkSmekSi- vAtra caturthIprakRtitvaM sUtrAkSarasvArasyAdAyAti / tathA ca kayA utpAtazabdena mayUracitrakAdiprabandheSUpalakSitA divya- maitraM zlAghamAnastAM zlAghAM maitrameva jJApayitumicchatIti bhaumAntarikSA prANiniSThazubhAzubhasUcakabhUtavikArA vidya - maitrAya ilAdhata ityatra bodho jAyate / tathA cecchava catududra kAdayaH maholkAsaMpAtAdayazcocyante / tathA ca utpAtAdi- rthyarthaH / tatrecchAyAmutkarSaprakArakajJAnasvarUpaphalasya uddezyatayA vAcakazabdaprayoge jJApakatvArthA caturthIyam / tathA ca 'vAtAya maitrAdeH prakRtyarthasya samavetatvasaMsargAvacchinnAyAH tAdazajJAnakapilA vidyut' ityatra vAtajJApikA kapilA vidya diti rUpaphalaniSThoddezyatAvacchedakatAyAH pratiyogitvena sambandhena, vAkyArthabodhaH / / 2 / 2059 / / tAdRzajJAnaniSThavizeSyitAniSThoddezyatAvacchedakatAnirUpitAvacchedakatAyAH pratiyogitvena sambandhena cAnvayaH / maitrasya maitravizeSyatAkotkarSaprakArakajJAnaM bhavatu itIcchAyAM jJAnazlAgha-hanu-sthA-zapA prayojye // 2 / 2160 // niSThoddezyatAnirUpitasamavetatvasambandhAvacchinnamaitraniSTAvacche dakatApratiyogitvaM, tathAvidhoddezyatAnirUpitavizeSyatAniSThAanena sUtreNa ilAdha-ha nu-sthA-zap-dhAtubhiryuktAd jJApye prayojyo vartamAnAt gauNAnnAmnazcaturthI vidhIyate / vacchedakatAnirUpitamaitraniSThAvacchedakatApratiyogitvaM ceti tatra zlAgherutkarSaprakArakapratipazyanukUlo vyApAraH zabdo sambandhadvayaM nirAbAdham / anyvishessykotkrssprkaarkmaitrvaa'rthH| hanuteradarzanAnukUlo vyApAro'rthaH, tiSThaterAtmane- jJAnasya, maitravizeSyakotkarSa prakArakAnyadIyajJAnasya cecchAyAM padAntasya prakAzAnukUlo vyApAraH sammukhAvasthAnAdirarthaH, ___ na tathA prayogaH samvandhadvona pUrvoktenecchAyAmanvayAbhAvAt / zaperapakarSapratipattyanukUlo vyApAraH zabdo vA'rthaH / maitrAya yatra ca zlAghatiH sakarmakaH, tena 'paNDitAya zlAghate narazlAghate ityatrotkarSaprakArakapratipattisvarUpe phale vizeSyatva patiH' iti prayogaH, tatra samavetatvasambandhAvacchinnatAdazarUpa phale, vizeSyatvasvarUpaM vizeSyatAsambandhAvacchinnAdheya jJAnoddezyatAvacchedakatApratiyogitvena sambandhenaiva caturbhAthetvasvarUpa vA karmatvaM bA caturdArtho'nveti / ata eva zlAghAM cchAyAM prakRtyarthasya tAdRzajJAnarUpe phale, prakRtyarthavizeSitasya kurvANa AtmAnaM para vA jJApyaM jAnantaM maitraM prayojayatItyartha dvitAyAyasya vizaSyatvasya vizeSyatAsambandhAvacchinnAdheyatva. zata vRhadvRttAvuktam / tathA ca jJApayitumabhipretAdanena sya vA'nvayaH / caturthI vidhIyate iti paryavasyati / maitrAya ha nute ityatrA- maitrAya niha nute ityAdI hU nutiphale'darza ne caturdArthasme
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 syAdyarthaprakAze cchAyAH, icchAyAM tu vizeSaNatAsambandhAvacchinnAdheyatva- AtmanepadAntasya tiSThate: svaprakAzAna kalo'vyavahitAsambandhAvacchinnAyA adarzananiSThoddezyatAvacchedakatAyAH prati- vasthAnAdirarthaH, prakAzaH cAkSarSa, jJAnasAmAnya vetyanyadetat / yogitvena sambandhana prakRtyarthasyAnvayaH / adhIratAM janAya tatra jIsyamAnasya caturthIprakRtitA, yathA 'kRSNAya tiSThate niha nute ityatrAdarzanapratiyogini darzane, phalakadeze nihnave gopI' ityAdau / atra caturthyartha icchAyAM samavetatvasambandhAdarzanamabhAvazcetyubhayArthakatve, phale darzane dvitIyArthasya vize- vacchinnAyAM, prakAzanirUpitoddezyatAvacchedakatAyAM pratiyogiSyatvasya tatsambandhAvacchinnAdheyatvasya vA'nvayaH / vastu- tvena sambandhanAnvayaH / icchAyA uddezyatayA prakAze tasyAtastu sato'patvena pratipAdanaM niha natiH / ato gaganaM nukUlatayA'vyavahitAvasthAnAdau, tasya tyAdyartha Azrayatve'niha nute iti na prayogaH / tathA cAsattvaprakArakapratipattyanu- nvayaH / yatrAtmanepadAntasyApi tiSThateH stheyavinivedanamarthaH, kUlo vyApAro ha nuterarthaH / ata eva jJIpyamAnatA caturthI- (stheyo madhyastho nirNAyaka iti yAvat ) tatra jJIpsyaprakRtyarthaH sampadyate / evamasattvaprakArapratipattau pUrvavat mAne'pi na caturthI / ata eva "saMzayya karNAdiSu tiSThate caturthArthasya dvitIyArthasya cAnvayaH / yaH" iti bhAravikaviprayoge na caturthI / atra samAnadezatva___ aniSTavattApratipattyanukUlo vyApAraH zararthaH / tatrA- sambandhAvacchinnamAdheyatvaM yatpadArthe kartari, vidyamAnatvaM niSTavataH pratipAdyasya pratipattIcchAyAM caturthyA dvitIyAyA katRghaTitaparamparAsambandhAvacchinnaM saptamyarthaM vinivedane bAdhAt, jIpsyamAnabhedasya dvitIyArthasyAnanvayAdvA na vyApAre'nveti / tathA ca saMzayAnantaritasya karNAdhikaraNasya dvitIyA / yathA maMtrAya zapate muniH ityatra caturthyarthasso- nirNAyakanivedanasya kartA yaH ityanvayabodhaH / karNAdenirNAyacchAyA aniSTa pratipattI, icchAyAM prakutyayasya ca pUrvavada- karavaM vinivedyatvaM ca mAnAntaravedyam / ityevaM vAgvilAso'tra nvayaH / yatra ca zApakatu : zApakarmaNi na zIpsA tatra dvitI- navyAnAM, vistarabhiyA na prapaJcitaH / / yaiva- yathA "avajAnAsi mAM yasmAdataste na bhaviSyati / tumo'rthe bhAvavacanAt // 2 / 2 / 61 // matprasUtimanArAdhya prajeti tvAM zazApa sA / / " anena sUtreNa tum pratyayasyArthe vihito bhAvArthakapratyayo iti raghuvaMzaprayoge na caturthI / yatra zuddha yazuddhijJAnaM zaperarthastatra na caturthoM na vA dvitIyA zuddha yazuddhikarmAvarodho yastadantAt caturthI vibhaktivihitA / tumo'rthazca ka iti bodhayitumAha bRhavRttau kriyAyAM kriyArthAyAmupapada iti / dvitIyAbAdhakaH / aniSTapratipattyarthakasyaiva jJApsyamAnatAyA tathA ca kriyArtha kriyAvAcaka eva tum tadartha eva ca bhAvameva caturthyAH sAdhutvamiti, kintu hetutvArthikA tRtIyA, vacanAzca (5 / 3 / 15 ) iti sUtreNa vihitA ghanAdayaH yathA putreNa dArairvA zapatIti / ata eva pratyayA: / atropapadabhUtAyAH kriyAyAH kRta eva bhAvapratyaAcamya cAmbu tRSitaH karakozapeyam, yAnto dhAtuH prayujyata idi tAdarthya catuyava siddha sUtravaiyarthyabhAvAnu raktalalanAsurataH zapeyam / mAzaGkaya- tAdarthyasya pratyayenaivoktatvAt- caturthI na jIyeya yena kavinA yamakaiH pareNa, prApnotItyAdi samAdhAnabhuktaM bRhvRttau| tathA ca neyaM tasmai baheyamudakaM ghaTakhapareNa // " iti caturthI tAdArthA'pitu tumarthava / yadyapi tumartho'pi ghamAdighaTakharparakaveH prayoge tRtIyA / zuddha yazuddhI satyA tya- bhireva pratipAditastathApi atyantasvAthikAnAmapi pratyayAnAM pratijJe bodhye| zAstrakAraividhAnAt svAthArtheveyamapIti,tumo'rthamevAnuvadati /
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthyarthaprakAzaH tumarthastu pAtu gacchatItyAdau samAnaka katvamuddezyatvaM ca / prayojyatvamarthaH / tathA cAnna karmakabhojanaprayojyaM gamanamiti tathA ca pAkAya brajatItyatra samAnakatR kaM pAkoddezyaka- vAkyArthaH / evamannAya vrajatItyatrApi bodhyam / atra bhoktugamanamiti vAkyArthaH / bRhadvRttirItyA sambandhasAmAnya prAptAM mityasyAprayoge'pi bhojanakarmabhUtAnnapadAdeva caturthI bhavati / SaSThI, hetuhetumadbhAvavivakSAyAM vA prAptAM hetutRtIyAM bAdhitu tathA ca edhebhyo vrajatItyasya edhanAnetu vrajatItyarthakatayA''caturthIvidhAnamiti jJAyate / tathA ca sambandhasAmAnyaM- netumiti tumunantasyAprayoge'pi tadarthasya gamyamAnatvena hetuhetumadbhAvo vA caturthArtha ityAyAti / apare zAbdi- tatkarmaNa edhapadAccaturthI bhavati ! aba prakRtyarthasya edhasya kAstu- bhAvavacanAH (54315) iti sUtreNa dhanAdInAM karmatAsambandhenAnayane tasya nirUpakatayA prayojyatve tasya bhAvapratyayAnAM kriyArthatvaM pratyAyyate / tacca phalasya jJAna- svarUpeNa gamane'nvaya iti edhAnayanaprayojyaM ( vanakarmakaM) dvArA icchAdvArA vA prayojakatvam / tathA ca ghanaH prayojya- gamanamiti vAkyArthabodhaH / paTamutpAdayitu yatata ityarthe tvamarthaH tacca gamane'nveti / tatra pAkAdizabdAtkArakAntara. paTAya yatata iti prayoge paTotpAdaprayojyo yatno vAkyArthaH / pratipAdakadvitIyAdivibhaktiprAptiviraheNa nAmArthamAtre na cAtra viSayatvaM caturthyarthaH paTaviSayatAko yalo vAkyArthaH prathamA prAptA, tadapavAdAya- sAdhutvamAtrArthA caturthI iti vAcyam, caturthyA viSayatvArthatve'nuzAsanAbhAvAt / vidhIyate / tathA ca pAkAya vrajatItyatra pAkaprayojyaM gamanaM viSayatvasAmAnyasya caturthyarthatve paTatvAya yatata iti prayogAvAkyArthaH / etadvihitacaturyupakArAyaiva bhAvavacanAH patteH / sAdhyatvasya tathAtve paTArthatantusAdhane paTAya yatata ( 5 / 3 / 15) iti sUtreNa tumo'rthe bhAvArthakA dhAdayo iti prayogAnupapattoH / uddezyatvasya tathAtve ( caturthyatve ) viziSya vihitAH / caturthI vinA kriyArthabhAvavacanaprayo- jJAnakAmastapase yatate iti prayogAnupapatteH / na ca paTAya gasya kvApyadarzanAt / tathA ca kriyAyAH kriyAntarArtha- yatata ityatra tAdarthya vijJAnAt caturthyA janakatvamarthaH, paTasvarUpa: tumpratyArtha eva caturthyA apyrthH| tatratAvAn janako yatno vAkyArthaH iti vAcyam, tathA sati tantusAdhane vizeSaH kriyAdvayasya dhAtudvayalabhyatayA prayojyatvamAnaM catu- paTAnutpAde paTAya yatata iti prayogasyAprAmANyApatteH / rthyarthaH, tasyaiva tumarthatvAt / tathA ca sAdhutvAthikaiva catu- sUtrasthapadakRtyAni bRhadvRttI pradarzitAnyeveti na tadartha rthIti yaduktaM tadapIdRzatAtparyakameva / evaM ca pAkAya vraja- prayatyate / / 2 / 2 / 32 // tItyAdI vAkyArthaH pUrvavadeva bodhyaH / / 2 / 2 / 61 / / gamyasyA''pye // 2 // 62 // manyasyAnAvAdibhyo'tikutsane // 22 // 64 anena sUtreNAprayujyamAnasya tumunnantasya karmaNi caturthI anena sUtreNa kutsanakaraNabhUtAnAmno manyateH karmaNazcavidhIyate / gamyaza'dasyAprayujyamAnArthakatvaM ca bRhadvRttI turthI vikalpena vidhIyate / zyan-vikaraNanirdezAcca tAnAvivRtam-"yasyArtho gamyate na ca zabdaH prayujyata" ityanena dikamanuteH karmaNo na sA / na tvAM tRNAya tRNaM vA manya kathanena / tumunaH kriyArthAyAM kriyAyAM vidhAnaM prasiddham iti prayogaH / tatra karmaNyevaiSati zAbdikamatam / tAkitadantasyAprayujyamAnasyApyartho yatra pratibhAsate, tatra tadApya. kAstu- iha dvitIyAcaturyoH pratiyogitvamarthamAhuH / athavAcakAnAmnazcaturthI vidhIyate / kriyAyAzca kriyArthatvaM vA sAdhutvA'thikaiva caturthItyAhuH nakAzca sAdRzyamaprAzastyaphalavidhayA kriyAprayojakatvam yathA'nna bhoktu vrajatItyatrAnna- rUpo'pakarSoM vA'rthaH / tathA ca tRNapratiyogi kena sAdRzyebhojanaphalasya gamanaprayojakatvam / tumanaH phalajJAnadvAraka- nApakarSeNa vA tvAM jaanaamiitynvybodhH| tadanantaramanAda
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthAdyarthaprakAze tastvamiti vaiyaniko bodhaH / yatra tu vyaJjanayA'pya- sadRzatvaM tRNAdInAmanukte mukhya karmaNi / nAdaro na pratIyate tatra na caturthI- yathA 'vRSalaM na dvijaM dvitIyAvaccaturthA'pi bodhyate bAdhitaM yadi / / " iti / manye' ityatra / dRzyate ca vaiyaJjanikabodhasApekSA padAnAM bAdhitamityasyAyuktasAdRzyabodhakamityarthaH / tena 'mukhaM sAdhutA- 'vada--vada jita: zatruH ? na hato jalpastavatavA padma manTo' iti yuktasAdRzyabodhane na caturthI tatra kutsAyA smIti" ityAdau harSabhayAdau dyotye dvirvacanaM sAdhu nAnyathA / / apratIteH / evaM na tvAM tRNAya manTo ityAdau naA sahite, na cAtra harSAdiH zAbdapratItiviSayaH, tadvAcakapadAbhAvAt / tena zUnyo vA prayoge caturthAH sAdRzyamarthaH tacca manyakarmaNi kintu vyaJjanayava harSAdibodhaH / bhavatu vA tRNasadRzatadapa tvatpadArthe'nveti / tathAgasadRzatvakatAkamananAyo'ha-- kRSTAdI lakSaNA / lakSyArthasya tAdAtmyena tvatpadA) 'nvayaH, miti zAbdavodhaH / tato'nAdatastvamiti pASNiko bodho naja padamanAdatavAci, tuNavadanAdataM tvAM manye ityanvaya vaiyaJjanikaH AnumAniko mAnato vetyanyadetat / prAthamike bodhaH / zAbde bodhenAdaro na bhaaste| ata evAlo anAdare gamyaanyo tu na tvAM tRNAya manye ityAdau tRNapadasya tuNa- mAne ityova vyAcakSate / manyakarmaNi sAdRzyAnvayabodhane sadRzo'rthaH, tasya tvatpadArthe bhedAnvayopapAdikA karmAnu- caturthyAH dvitIyAsamAnavacanatvaM tantram / ata eva "tRNAvAdikA dvitIyAvaccaturthyanuziSyate karmavizeSaNe, na tu bhyAM manyate kAmakrodhau" iti zrIharSaprayoge dvivacanamupamukhyo karmaNi / sUtre'tikutsana ityanena vyApTo ityanena padyate, tvAM tRNAbhyAM na manye, yuvA tRNAya na manyo iti cAnAdaranimittasAdRzyapratiyoginaH karmavizepaNasya vAca- prayogazca nopapadyate / svamate ca naH prayogAbhAve'tikAtpadAt caturthI vidhIyate / naJo'nAdaro'rthaH / Adaro kutsAyA abhAva iti tvAM tRNaM manyo, suvarNa tRNaM manye nAmeSTAniSTasAdhanatvena pratisandhAnam, tadedazcAnAdaraH bhedo ityAdauna caturthIti pratipAditaM vRttau / paramanTo pANinIhi tvatkarmakamananatvAvacchedenAnveti / tatastvatpadArthasya yAdayo no'bhAve'pi kutsAmicchanti, prayuJjate ca catuhitAhitAnyatarAsAdhanatvamarthataH pratIyate ityAhaH / miti praagudaahRtbhttttipryogaadibhyo'vgmyte| ayamevArthaH atra caturthyAH sAdRzyamarthaH nA padaM tAtparyagrAhakam, 'kutsAbhAve'pIcchantyoka' iti bRhadRttigranthena pratipAdisaH / kvacinnanaM vinA'pi prayogasya darzanAt / yathA- "tRNAya padakRtyaM cAnyat vRttAveva spaSTamiti na tadviSaye vistAro pekSitaH / / 2 / 2164 // matvA raghunandano'tha bANena rakSaH pradhanAnnirAsthat" iti bhaTTikAvyaprayogaH / yathA vA- "tRNAbhyAM manyate kAmakrodhau yaH paJca kArayan" iti naiSadhIyasaptadazasameM prayogaH / spRhevyApyaM vA // 2 / 2 / 26 // atra navInapusta keSu- "na tRNe manyate kAmakrodhI yaH paJca anena sUtreNa spRhyateH karmaNaH sampradAnasaMjJA vidhIyate, kArayan' iti naga sahito'pi pAThaH samupalabhyate / paJca sampradAne ca caturthI vihiteti spRhyateH karmaNi caturthI mahApAtakAni kArayan yaH (lobhaH) ekadvipAtakakAriNau siddha yati / tatra spuherabhilASo'rthaH / caturthyA viSayatvakAmakrodhau tRNAbhyAM sadRzaM manyate, tRNavadapi na manyate marthaH / 'puSpebhyaH spRhayati' ityatra evaM puSpaviSayatAkAtato'pyapakRSTau manyate iti vA vaakyaarthbodhH| tatra pUrvo bhilASAdhaya ityarthabodhaH / llikhitapATha eva prakRtAnukUlaH / na padaM vinApi anAdarasya pratItirityeva prakRte pratipAdyatvAt / Apizalirapi "strISu pravIrajananI jananI tavaiva, caturthyAHsAdRzyavodhakatvamevAha / tathA hi tadIyA kArikA devI svayaM bhagavatI girijApi ysmai|
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthyarthaprakAzaH tvaddovaMzIkRtavizAkhamukhAvaloka yasya pravRtteH spRhaNIya ityatra kRtyapratyayasya sampradAnArthavIDAvidIrNahRdayA spRhayAMbabhUva // " tvAt / etena ityatra parazurAmastutI pArvatyA reNukAsadRzI bhaveya "paraspareNa spRhaNIyazobhaM mityabhilASaH / tatrAbhilASe reNukAviSayatvasyAnapAyAnna na cedidaM dvandvamayojayiSyat / caturthyA anupapattiH / yadi ca viSayatvamAnasya caturthyatve asmindvaye rUpavidhAnayatnaH puSpatvaM spRhayatIti prayogApattiriti- uddezyatvamevAtra patyuH prajAnAM viphalo'bhaviSyat // " caturthArtha ityucyate tahiM prakRtaprayoge parazurAmajananyA reNu iti ( raghuvaMzaH sa06) kAlidAsAdiprayogA api kAyAH tat nAsti ki tu tatsAdRzyasToti yasyai bhagavatI samAhitAH / spRhayatIti caturthI kathamapupapadya tetyucyate, tadA svIkriyatAM tAdAtmyenoddezyaprakArako'bhilASaH ghAtvarthaH / munirahaM syA- haradattastu yatrecchAmAtrArthatvAt phalAvAcakaH spRhistatra mitIcchAkAradarzanAta, muniriSTasAdhanam munirahamiti jJAna- viSayatvamuddezyatvaM vA 'caturthyarthaH yatra ca viSayatAsvarUpadvagena viziSTajJAnena vA tathAvidhecchAjamanasaMbhavAt / tathA phalavAcakastatra karmapratyayo nirAbAdha eva / ata eva coktasthale parazurAmajananI ( reNukA ) bhaveyamityabhilASa "spRhayanti guNAnmanISiNaH parivAdaM tu parasya durjanAH" eva spRhA tatra reNukAyA uddezyatvaM nirAbAdhamiti caturthyA iti / evaM ca spRhaNIya ityAdau kamaNTova kRtyapratyayaH / nAnupapattiriti sampradAyaH / vastutastu puSpebhyaH spRhayatI- yatra ca viSayatA zeSatvena vivakSitA tatra zeSaSaSThyeva / tyatra puSpAdInAM siddhatvAduddezyatvaM na sambhavatIti noddezyatvaM yathA kumArya iva kAntasya trasyanti spRhayanti ca" ityatrecaturthyarthaH, kiMtu sUtre ApyapadopAdAnAt AptiviSaya eva / tyAha / ApyaM AptiviSayaH, Aptizca sambandhaH saiva cAtra catu vastutastu yatra spRherutkaTecchArthastatraivAptizcaturthyarthaH, rthyarthaH / sa ca puSpebhyaH spRhayatItyatra svatvaM saMyogazca / yatra cecchAsAmAnyamarthastatra caturthyA aprasaktenaM karmapratyayAreNukArI spRhayatItyatra tAdAtmyasambandhastUddezyitayA spRhAyA- napapattiH / etadeva ca sampradAnasaMjJApakSe dhAtorakamakatvamanveti, tathA capuSpasaMyogaspRhAzrayaH, reNukAtAdAtmyaspRhAzraya mityAdi vRttigranthenApi pratipAditam / utkaTecchArthakatayA ityevaMprakAreNAnvayabodhaH / kAntasya spRhetyatra zeSaSThyA rucyarthakatve'pi spRheoge Ipsite ( Apye) caturthIvidhAnaM viSayatvamarthaH spRhAyAmanveti / prIyamANe niSedhamapi sUcayati / atazcaitrAya puSpebhyaH spR__ nanu spRhaNa IpsAyAmiti dhAtvarthanirdezana spRhericchA yatIti na prayogaH, iti ApyagrahaNaM prIyamANe'dhikaraNe ca rthakatvaM, tatrecchAmAtrArthakatve phalAvAcakatvAdakarmakatvaM sampradAnatA niSedhArthamataH puSpebhyo vane spahayatItyatra vanasya viSayatArUpaphalavAcakatve'pi viSaye niravakAzayA sampradAna na sampradAnasaMjJeti- Adhyamiti kimiti padakRtyapradarzanena saMjJayA karmasaMjJAbAdhAd Ipsitabhedasya karmapratyayArthasyAnanva- sUcitamiti // 2 / 2 / 26 / / yAdvA karmapratyayAnutpatteH, "spahaNIyaguNa mahAtmabhizcarite varmani yacchatAM manaH / vidhiheturaheturAgasAM vinipAto'pi samaH samunnateH / krud-druheAsUyArtharya prati kopaH // 22 // 27 // iti bhAravikaviprayogAdiSu kRtyapratyayAnupapattiH iti krodha-droha-IrSyA-asUyA-etadarthakairdhAtubhiryoge kopaceta, naH dAnIyo viSa ityAdiprayogadarzanAta sampradAne'pyanI- viSayasya sampradAnasaMjJA vidhIyate, tatazca caturthI bhavati /
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdyarthaprakAze atra krodhAdayo'rthA vyAkhyAtA vRttau amarSaH krodha ityaadinaa| niSTAnukUlaparakriyAgocaro dveSaH / caturthAstu kriyAnvayyA taccAne'pi yathodAharaNaM prdrshyissyte| sUtre- yatra- yatra dheyatvamarthaH / maitrAya kudhyati caitra ityatra svAniSTAnukUlakopaH, yena kopa ityAdyapahAya yaM pratItyuktyA caturthyA nAnA* maitravRttikriyAgocaradveSAzrayazcaitra iti vAkyArthabodhaH / vidho'thoM jJApyate / ata eva drohAdayo'pi kopaprabhavA eva aniSTAnukUlanyApAro cha herarthaH, ata eva apacikIrSA droha gRhyante- iti ziSyasya kupyati vinayArtham, dhanino dra hyati iti vRttiH / caturthyAstu aniSTAnvayyAdheyatvamarthaH / anidhanArthI- ityAdI na saMpradAnasaMjJeti vRttau pratipAditam / STaM ca duHkha sukhAbhAvazca / maitrAya drahmati caitra ityatra eSu kopaprabhavatvAbhAvo drohAdInAM spaSTa: / krodhamAtrArthakAH maitravRttiduHkhAnukUlalyApArAnukUla kRtimAMzcatra ityanvaya - phalAvAcakatvAdakarmakAH / maitrAya krudhyati, kupyatItyAdau bodhaH / 'sapatnyau dra hyati' ityatra sapatnIvRttisukhAbhAvAcaturthyA dviSTatAlakSaNaM viSayatvamarthaH / tathA ca maitraviSaya- nukulavyApArAnukUlakRtimatItyanvayayodhaH / utkarSagocaro tAkadoSAzrayatvaM vaakyaarthH| dviSistu dviSTatArUpaM phalaM dvepaM dveSa Iya'terarthaH ata eva- 'parasampattau cetaso vyAroSa' iti cAbhidhatte iti na kru dhiparyAyaH, tadyoge na caturthI kintu vRttiH / catujhaM utkarSAnvayi AdheyatvamarthaH / maitrAyogati dvitIyA, ata etra 'zatru dveSTi' itlova sAdhuH prayogaH na tu caitra ityatra maitravRtti-utkarSagocaradveSAzrayazcaitra ityanvayazatrave dveSTIti / dra hedviSTAcaraNamarthaH, dviSTAcaraNaM cApakAra bodhaH / yatra tu kriyA phalatayA, tadgocaro dveSo vyApAraiti apacikIrSA droha iti vivRtam / maitrAya druhyatItyatra torkhAtinA pratyAyyate, phalIbhUtakriyAnvayini bhAryAdau na caturthyA dveSAnvayi samavetatvamarthaH / tathA ca devadattasamavetadveSa- kopaH svAniSTAnukUlavyApAravirahAt, tatra phalAnvayini viSayAcArAzrayatvaM vaakyaarthH| ISyate: parikriyAdigocaro dvitIyeva / yathA bhAryAmIrghyatItyatra parakata kadarzanaM phalaM, dveSo'rthaH / vizeSatazca paraM svApekSayA kriyAdibhiH sampannama- dveSo vyApAra IgeterarthaH / darzane dvitIyArtho viSayatvaM, bhivIkSya tadasahananimittaM cetasaH prajvalanameva IrNyatinocyate viSayatvasambandhAvacchinnAdheyatvaM vA bhAyIkarmakAnyakatakataduktam- "IrSyA parasampatto cetaso vyAroSa" iti / catu- darzanagocaradveSAzrayatvaM vAkyArthaH / etacca 'kopa iti OH kriyAdyanvayi sambandhasAmAnyamarthaH / 'maitrAyeAti' kimiti prakasya bhAryAmIti mainAmanyo drAkSIditi pratyaityatra maMtrasambandhisampadAdigocaradvaSAzrayatvamarthaH / yatra tu dAharaNena prakaTitama / evaM yatra kriyAntaradveSo'pItinA kriyA phalavighayotinocyate tatra kriyAviSaye karmaNi pratyAyyate tatrApi dvitoyaiva, yathA ziSyamIrcyati mainamanyodvitIyaiva- 'yathA bhAryAmIAti' iti / atra 'mainAmanyo dhyApagediti / anyakatR kakriyAdveSasya dhAtvarthatve tu uktAdrAkSIt' ityabhiprAyatvena- bhAryAviSayakamanyakata kadarzanaM na rthAnAmaprayogAta anyasmai draSTa, anyasmai adhyApakAya ca sahate ityovArthaH / guNeSu doSAviSkaraNamasUyoti vRttiH / IyaMtIti na prayogaH; phalIbhUtakriyAnvayini karmaNi svAtathA cAsUyate: doSatvenAropaNamarthaH, caturthyAH sambandhitvaM niSTAnakalakriyAvirahAyogAta na kopaviSayatvamiti na tatra samavetatvaM vA'rthaH / 'maitrAyAsUyati' maitrasambandhiguNaM doSatve caturthIti / naaropytiityrthH| vAdine asUyatItyatra vAdisamavetaguNa bhramatvena khyApayatItyarthaH / iti prAcyavaiyAkaraNAdisampra. evaM guNe dvaSAropo'sUyA asuuyterrthH| caturthyA dAyaH / guNAnvayyAdheyatvamarthaH / maitrAyAsUyati caitra ityatra maitravRttianye ca RdhyatyAdeH krodho'rthaH sa cAmarpastaccAsahi- dhairyAdiguNamikacauryAdidoSatvAropakartA catra ityanvayaSNutvam / ata eva 'amarSaH krodhaH' iti vRttiH kopakrodhA- bodhaH / evaM sapalyai asUyatItyatra sapatnIvRttipatisevanAdika marSaroSAdInAM paryAyatvamamaro'pyAha / asahiSNutvaM ca svA. kArmaNatvenAropayatIti vaakyaarthbodhH| vAdine'sUyatItyatra
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthArthaprakAzaH 101 vAdivRttipramANavAkyamapramANatvenAropayatItyarthaH / guNA iti 1 pratyAsattizca sAmIpyota paricchedaH / tathA ca krayadoSAzca pratisvikarUpeNa prkrnnaadivshaadsuuytinopsthaapynte| kAlasamIpavartI kazcana paricchinna: kAla: svIkArasyAvadhiguNAstu nindAprayojakAnyapadArthAH, te ca vaizeSikAdiprasiddhAH tvenAntarbhUta iti parizabdena dyotyata ityAzayaH / sa ca dravyagaNakriyAsAmAnyAdayaH prtyetvyaaH| yacca kAvyaprakAze kAlo mAsatvena varSatvena, gena kena vA kAlaparimANena paricchinno bhavarivati tatra vizeSa nAdaraH / betanAdidAna"jAne kopaparAGmukhI priyatamA svapne'dya duSTA mayA, pUrvako yaH svatvAnukulo vyApAraH sa kryH| sa niyatakAlAmA mA saMspRza pANineti rudatI gantu pravRttA puraH / vacchedenaikatra vidyamAnasya svatvasya janako yadi tadA parikraya no yAvatpariramya cATuzatakairAzvAsayAmi priyAM ityucyate / parikrayajanyaM svatvaM tatraiva vastuni bhAsamAnaM bhrAtastAvadahaM zaThena vidhinA nidrAdaridrIkRtaH // " (niyatakAlam ) avasthAya nazyati / mAsAnantarantu svaityatra vidhi pratyasUyA vyajyata ityuktam / tatredamAkRtam- tvAntaramutpadyate / "vyavasthAbhedena kameva vA svatvaM yadyavidhenaisargiko guNo nidrAdaridrIkaraNam, tacca zAThyahetu kAlAvacchinna vastuviSayakaM tadA tadA dharmavyavahAraprayojakam" katvarUpeNa doSatvena kAminA svapnasamAgamavicchedavihvaleta ityapi lIlAvatIprakAze vardhamAnopAdhyAgarudbhAvitam / 9 samAropitamiti guNe doSAroparUpo'sUyAkhyo bhAvo'bhivya svatantrAstu - bhRtidAnajanyaniyatakAlakasvatvajanakaH jyata iti" iti sAmpradAyikAH / vastutastu aninya vidhau parigraho parikraya ityucyte| tatra bhRtau tAdAtmyona zatAderavidhitve vA zaThatAdAtmyasya zaThatvatAdAtmyasya vA samAropaH nvayaH / saMsargatayAlabdhakaraNatvasyAnuvAdikA caturthI tRtIyA svapnasamAgamavicchedavikalena kAminA kRta ityanindya ca bhavati- 'jyotiSTomena yajete' tyatra tRtIyAvadityAhuH / doSAroparUpA'sUyAbhivyakteti pakSaH sAdhIyAna pratibhAti / vastutastu bhogAjanakaniyatakAlakasvatvaphalako vyApAraH doSAstu nindAprayojakA vodhyaaH| etena duHkhAya narakAya parikrayaH / sa ca vyApAra icchaiva / bhUtiH zatAdikA vA'sUyatIti na prayoga ityAdikamanusandheyam / / 2 / 2 / 27 / / mAsAdibhogavyavasthayA gRhItA, mAsAdivyApakaM parakIya svatvaM janayati, na tu vikrayadAnAdikaM parikrakRtavikrayaparikrayaNe / / 2 / 2 / 67 // daanaadersiddhH| bhogasya vikrayo dAnaM ca parikraturapi sambhavati / evaM zatAya zatena vA parikrIto vRSabha ityatra anena sUtreNa parikrayasya sAdhanavAcakAd gauNAnAmnazca- caturthI tRtIyayoH karaNatvaM vyApAro'rthaH, sa ca vyApAra: turthI vidhiiyte| parikrayaNapadaM bhAvasAnimihota karaNa- parasvatvopahitaM dAnaM, zatavRttisvatvaM prati tAdAtmmona zatasya sAdhanamiti saMzaye'nyamate bhAvasAvanatvasya prasiddhAvapi sva- janakatvAt / svatvopahite dAne svatvadvArakaM zatasya janyatvamate'sya karaNasAdhanatvameveti pratipAdayitu parikrayaNazabdaM miti zatavyApAratvamakSatam / yadi ca bhAvidAnena parikrayavyutpAiyati-parikrIyate niyatakAlaM svIkriyate yene- vyavahAro na gauNaH, tadA zatasya svajJAnadvArakaM dAne janyatvatyAdinA / tathA zena vetanamUlyAdinA paricchinne na vastunA miti tadvyApAratvaM bodhyamiti zatasya janyatayA karmatayA kasyacitkAlasya kRte kiJcidvastvAtmAdhInaM kriyate tadeveha ca vyApAre dAne, tasya parikrayaphale tathAvidhasvatve'nvayaH, parikrayaNazabdapratipAdyamiti labhyate / 'RyaNa' ityanuktvA tatraiva svatve parikrayavyApArasyecchAyA uddezyatvenAnvayaH 'pari' pUrvakasya grahaNena yo vizeSaH pratipAdyaH sa zabdanyA- tasya svatvasya karmaktapratyayArthe aashrye'nvyH| yadi ca samahArNave vivRtaH- parizabdo'tra pratyAsatti dyotayati- parikrayakarmaNo vidyamAnatAyAmapi parikrayavyavahArastadA
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 sthAdyarthaprakAze ktapratyayArthI nirUpakatvaM tatrava tasya svatvasyAnvayastathA ca zatajanyatatkarmakadAnajanyasyecchoddezyasya bhogajanakaniyatakAlakasvatvasyAzrayo nirUpako vA vRSabha ityanvayabodhaH / atarkayadvidhnamiveSTasAhasaH, prasAdamicchAsadRzaM pinAkinaH / ( zizupAlavadhe prathama sarge) yatra vyavasthitakAlakaM na svatvaM bhRtizeSasya pratyarpaNena ityatra mAghakaveH SaSThIprayogaH / devatAsampradAna karma parikra yasyApacAreNa vA, tatra parikrayavyavahArArtha tathAvidha- vaSaTpadArthaH- vaSaDagnaye ityAdI anyaddhezyakasya devatAsamprasvatvoddezyi kecchA prikriinnaaterbhidheytvenoktaa| niyata- dAnasya kamatyanvayabodhaH / kAlakasvatvaM prati tu bhRtidAnaM kAraNamata eva 'parikrIyate namaH padasya namaskAro'rthaH, sacotkarSapratipattyanukUlo niyatakAlaM svIkriyate one' ti bRhadvRttAvuktam / na cAtra vyApAraH / tatrotkarSaprakArakapratipattyanvayi vizeSyitvaM samavetanadAnAdijanyaniyatakAlakasvatvAnukUlavyApAraH parikrINA- vetatvaM ca drayaM sambandhaH, sa eva ca caturyArthaH / tathA ca terarthaH parikraya iti vAcyam, tathA sati niyatakAlamityu- arhadbhayo nama ityatra- arhatsamaveta- tadvizeSyatAkotkarSapAdAnavayApatteH / vetanadAnAdijanyasvatvasyAvazyaM niyata- prakArakapratipattyanukulo vyApAro vAkyArthaH / vyApArastu namaH kAlakatvAt, vetanAya zatAya, vetanena zatena vA parikrIta padaprayoktareva bodhyaH / yadA cAbhivAdyAnAmarhadAdInAM svato ityAdAvananvayaprasaGgAcca / bhRtestaccheSasya pratyarpaNaM kya- motkarSa pratItirityucyate, tadA cotkarSapratipattIccheva namaHvasthitakAlanAzo vA vetanadAnajanyasvatvanAzaM pratiheturityA- pAdArtho vAcyaH / tathArhatsamavetotkarSapratipattanityatayA vyAstAM vistaraH / / 2 / 2 / 67 / / pArasya tadanukUlatvavirahe'pi na kSatiH / teSu janyAyAstAdRzapratipattevirahe'pi taduddezya kecchAyA namaskartari sambha vAt; utkarSapratipatteruddezyatayecchAyAmanvayAt / zaktArtha-vapaDa-namaH svasti-svAhA svadhAbhiH dAnakarmApi namaH padArthaH / caturthyAH sampradAnatvamarthaH / // 2 / 2 / 68 // puSpaM mahAvIrAya namaH ityAdau tathaiva pratIteH / sampradAnatvaM tu prItireva / prItistu janakatayA dAne'nveti- tathA ca anena sUtreNa zaktArthAdibhiryoge caturthI vidhIyate / mahAva .. mahAvIraprItijanakadAnakarmapuSpamiti bodhaH / brAhmaNAya tasyAzca yathAyathaM sambandhaH sampradAnama uddeshytvaadishcaarthH| gaunamaH" iti vAkyaM pramANamapi dAnArthavihitavAkyalakSazakto maMtrazcaitrAyatyAdI zaktazabdArthoM nigraahktvm| caitra- NAnAkrAntatvAnna prayujyate / sya nigrAhako maitra ityAdirbodhaH / svAmyabhapi zaktArthastathA "nAmagotre samuccArya samyaka zraddhAnvito dadat / ca prabhavati maitrazcaMtrAyatyatra svAmyasyApi pratItiH, tathA ca saMkIrtya dezakAlAdi tubhyaM sampradade iti // " caMtranirUpitasvAmyasya nigrAhakatvasya vA'dhikaraNaM maitra iti zAbdabodha iti navInAH / alamAdayo'pi zabdAH shktaarthaaH| iti smRtyA "sampradarde' ityantavAkyasyaiva dAnavAkyaprabhazabdo'pi tthaa| kvacicca prabhuzabdayoge SaSTamapi dRzyate- tvAt / nanu brAhmaNAdisampradAnake dAne 'namaH' ityanta pAe / na zrI yathA... vAkyasya vihitatvAbhAvenAprayoge'pi prItyAdinA dAne 'mitrAya gaunamaH' ityAdivAkyaprayogaH syAditi cenna; prabhu--bhUSubhuvanatrayasya yaH, mantrakaraNakatyAgakarmaNo namaH padArthatvAt ; prItyAdinA dAnche zirotirAgAddazamaM cikatiSuH, mantrakaraNakatvAbhAvAt / vaidhe hi karmaNi mantrANAM karaNatvaM,
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthyarthaprAzaH tacca tyAgAdivedhakarmajanyaM paramApUrva vA prati anApUrvadvArA indraH pratipAdyapratipAdakabhAvasaMsargeNa caturthyante'nveti / janakatvam / ata eva juhuyAdvAruNa mantrarityAdau mantrANAM bhavatu vA indrapratipAdakamindrapadameva, indrapadArthakaraNatvArthikA tRtIyA / tathA ca namaH padArthaMkadeze mantra-- tAdAtmyameva caturthyante padai bhaaste| ata eva 'zakAya karaNakatyAge uddezyatvaM sampradAnatvaM (prItiriti yAvat ) svAhA' ityAdiprakSepavAkyamazrautam / 'yadagnaye ca prajApataye caturthyartho janakatayA'nveti / mahAvIraprItijanakamantrakaraNaka- ca juhoti' ityAdau agnivRtyuddezyatAko homaH zrotaH, tatra tyAgakarma puSpamiti ( mahAvIrAya puSpaM namaH ) ityatrAnvaya- caturthyantAgnipadakaraNakatvaM nyAyAvagatam / ata eva taddhitAbodhaH / bhavati ca 'mahAvIrAya namaH' iti vAkyaM mantraH, pekSayA caturthI durbalA sAkSAddevatAvAcakatvAbhAvAt / etacca caturyantapadavaTitanamo'ntavAkyasya mantratvaparibhASaNAt / pUrvoktakArikathA-taddhitena catujhaM vA)'pi pratipAditaIdRzavAkyarUpamantrasya devatoddezyakatyAga eva karaNatvaM, na tu meva / tathA prakRte 'mahAvIrAya namaH' iti mantravAkye'pi brAhmaNAdhu ddezyakatyAga iti 'brAhmaNAya gaunamaH, iti mahAvIravRttyuddezyatAkatyAgakarma dha tamiti caturthyantamahAbIravAkyamapramANameva / yatra tu brAhmaNasya devatAtvavivakSA tatra padakaraNakatvaM tyAge nyAyAvagamyamiti namaH padArthaikadeze dAnAGgabrAhmaNapUjanAdau puSpaM brAhmaNAya namaH iti vAkyaM tyAge'nvitamuddezyatvaM caturthI pratipAdayati / uddezyatvaM pramANameva / taniSThA prItireva / tena mahAvIraprItijanakatyAgakarma vaakyaarthH| paramAtmani mahAvIre prItestajanakatvasya ca bAdhitatve'pi prItyuddezyikecchada caturthyarthaH / tatrAlambanatvena atha mImAMsAnusAraM devatAtvavicAraH / mahAvIrasyAnvayaH, mahAvIraH prIyatAmiti bAdhitaviSayAyA devatAtvAvagatistridhA, taddhitapratyayena, caturthIzra tyA apIcchAyAH sambhavAt / tAdRzecchA tu prayojyatayA tyAgemantraliyana c| tatra taddhitanimittakA devatAtvazra tiH / 'nveti, phalecchAyA upAyecchAprayojakatvAt iti padavAkya'aindra dadhi' ityAdau atra hi indrodevatA'syatyartha taddhita ratnAkare ma0 ma0 gokulanAthopAdhyAyAH / pratyayavidhAnam / caturdhyA devatAtvazra ti: 'mahAvIrAya namaH vastutastu- 'mahAvIrAya puSpaM namaH' ityAdI mantraityAdI / mantraliyana yathA vAtAramindramavitAramindram karaNakatyAgo namaH padArthaH / tyAgastu svatvanAzaprakAri( yajuH 2050) ityAdau / eSu pUrvapUrvApekSayA parasya kecchaa| tasyAstu svatvanAzaprakAratAnirUpitavizeSyatAparasya durvalatvam / yadAhuH svarUpeNa viSayatvena puSpe'nvayaH / caturthyA: sambandho'rthaH / sambandhastu prItIcchAprayojyatvam ; tacca svarUpeNa svatvataddhitena catuA vA mantraliGgana vA punaH / nAze'nveti paramparAsambandhaghaTakatadekadeze prItIcchAyAM devatAtvava tistatra durbalaM tu paraM param // iti prakRtyarthasya prItiprakAratAnirUpitavizeSyatAsvarUpeNa viSaya'mahAvIrAya nama.' ityAdau caturthyA devatAtvAvagati- tvenAnvayaH / yathA 'jalasya kapUragandha', 'sphaTikasya jpaaraarthikii| 'aindra dadhi' ipyAdau tu zrautI / taddhitena hi lauhityam' ityAdI SaThyarthasya paramparAsambandhasya ghaTa ke caturthyantakaraNakatyAmakarmAbhidhIyate, tad dani tAdAtmyenA- tadekadeze saMyoge sambandhe prakRtyarthasya jalAderanvayaH / paranveti / tadekadeze caturthyantapade prakRtyarthasya svarUpaparendra- mparAsambandhasya vibhaktyarthatve tadekadeze prakRtyarthAnvayastha padArthendrazabdasya tAdAtmyenAnvayaH- 'mantrazarIrA devA' sarvasammatatvAt / bhavatu vA prItIcchA, prayojyatvaM ca iti mte| yadi punazcetana indro devatA tavendrapadArtha khaNDazazcaturthyarthaH, anvayastUktarItyaiva / tathA ca prIti
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAdyartha prakAze prItIcchAyA api prAguktavizeSyatayA indra 'nvayaH itIndrasya devatAtvaM vAkyArthatayA pratIyate / prakAratAnirUpita mahAvIra vizeSyatA kaprItIcchAprayojyamantra- nirUpita ) vizeSyitayA tAdRzaprIticchAyAmanvaye tAdRzakaraNakasvatvanAzaprakArakecchAyAH svatvanAzaprakAratAnirUpitavizeSyatAvat puSpamityanvayabodhaH / viSayatAyA icchAdisamAnakAlikatvAt tyakte puSpAdI na namaH padaprayogaH / namaH svAhA ityAdi padAnAM prayotkRpuruSIyatyAgArthakatvAt / anyadIyatyAge'nyasya na svAhAdipadaprayogaH / prItIcchAprayojyatvaM svatvanAzAnvayyevopapadyate, yataH prItIcchAprayojyasvatvanAza evaM devatAnAM svatvaM sambandhaH - 'mahAvIrasya puSpam' ityAdI SaThyarthatayA pratIyate / tatra hi prItIcchAprayojyatvasya tyAgavizeSaNatve viziSTatyAgasya prayojyatayA svatvanAzaghaTakatve paramparAsambandhagauravaM syAt / tasya svatvanAzavizeSaNatayA paramparAsambandhaghaTakatve darzitasambandhasya lAghavameva / na vA prItIcchAyAstatprayojyatvasya caturthyarthasya namaH padArthoM tyAge'nvayo yujyate / tathA sati prIterudda zyatayA tyAge'nyenaiva tAdRzaprayogasambhavAt / pUrvarItyA mahAvIrAdeH prItibAdhe'pi bAdhitaddazyatA kecchAyAH sambhavasyoktatvAt / 104 prItenaMmaH **** 'yadagnaye juhotI'tyAdau sampradAnatvasya padArthAnvayopagame dhAtu vinA svavizeSaNakazAbdaviSayatvAt kArakatvahAniprasaGgAt / 'mahAvIrAya namaH' iti mantravAkye mahAvIrAdInAM devatAtvaM mantraliGgo nAvagamyate / yathA 'trAtAramindramavitAramindram " iti mantreNa prakAzitasyendrasya devatAtvam / tacca tyAgArthakanamaH svAhAdipadasamabhivyAhRta caturthyantapadapratipAdyatvam; athavA namaH svAhAdi padapratipAdyasya tyAgaprakArakasvatvanAzasya prayojikAyAH prItIcchAyA viSayatvam prAgukta ( svatvanAzaprakAratAnirUpita ) vizeSyatvasvarUpam -- bodhyamiti / yatra padena vRdhyopasthApite'rthe padAntarArthasyAnvayena vAkyArthatayA devatAtvaM pratIyate tatra zrItaM devatAtvamucyate / yathA 'aindra N dadhi bhavatyamAvAsyAyAm' ityAdI taddhitenA - pratyayena prItIcchAprayojyasya mantrakaraNakatyAgaprakArasya svasvanAzasyAzrayo'bhidhIyate tatra prAgukta- ( prItiprakAratA - devatA mantrarUpAzcetanA veti vicAraH / atretthamAhurmImAMsakAH- devatAyAzcaitanye pramANAbhAvaH / tathA hi- devatAvAca kendrAdipadAnAM 'indrAya svAhA' ityAdimantrAtmakAcetana eva zaktiH tasyaiva devatAtvam; na tu sahasrAkSasya | "indraH sahasrAkSaH" ityAdivAkyAnAM pravataMkatvenArthavAdatayA'prAmANyAt athendrAya hastinaM dadyAdityAdI tyAgajanyaphalabhAgitvarUpadevatAniSThasampradAnatvazrutervaradAtR - tasya tvazru tezcAcetanamantrANAM kathamindrAdipadazakyatvam darzitasampradAnatva virahAt / api ca mantrANAmindrAdipadazakyatve tattanmantrAnupUrvovizeSaNAmeva zakyatAvacchedaka--- ta zakyatAvirahAdindrAdisahasranAmnAM paryAyatvAnupapattiH / evaM vAjapeyena svarAjyakAmo yajeteti zrutyA vAjapeyayAgasyendrapadaphalakatvAttadvirodhApattizceti cet ? astvetAvatApi indrAdipadAnAM sahasrAkSatvAdiviziSTe zaktiH / evamapi tasya devatA padavAcyatve mAnAbhAvaH, dezanA - (vidhi) dezita caturthyanta - padanirdezyasvarUpa devatAtvasya devatApada - zakyatAvacchedakatvAt / tannirdezyatvaJca vedavodhitacaturthyantatayoccAryatvam / tacca 'aindra N dadhi bhavatyamAvAsyAyAm ' 'AgneyaM havyaM nirvapet' ityAdau devatArthe vihitena taddhitenendrAdipada evaM bodhyate na tu sahasrAkSAdI, ata evendrAdipadameva devatA, na tu zakrAdipadam tatra caturyyantayA nirdezyatvasya vedenAbodhanAt / na ca 'indrAya svAhA' ityasyaiva mantratvena tasya caturthyantatvavirahAt devatAtvAnupapattiriti vAcyam, iSTApatteH, indrAyetyasyaiva devatAtvAt svAhAdipadAnAM tyAgamantrArthakatvAt / tatra ca vedabodhitatvaM na vizeSaNam, yena pUrva vedajanyajJAne jAte tAdRzabodhitatvajJAnAt tadghaTitadevatAtvaM vedena bodhanIyam, vedena devatAgrahe vedabodhitatvaM grAhyamityanyonyAzrayo bhavet /
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthyarthaprakAzaH prakArAntareNa tadgrahe tatpratyakSamUlakatvAt pUrvapUrvavedAnya- kAzAdezca; havirbhAgitvavirahAdavyAptiH / uddezyatA ca jJAnamUlakottarottaratAdRzajJAnanirvAhe'pi prathamatastAdRzaveda- visaMvAdIcchAmAdAya tatrApi niraabaadhaa| tAdRzatyAgAdeH janyabodhe tadasambhava ityAdidUSaNaM prasajyeta / tathA ca mantrakaraNakatvastha mAnAbhAvAdasambhava iti tu na vAcyam, dezanA-(vidhi) dezitA yA caturthyantatA tadviziSTapadatvameva mantroccAraNapUrvakasvena bidhibodhito yastyAgastatra havissadevatAtvam ghaTAyeti caturthyantatA na vedabodhiteti tnniraasH| mbandhitayA viSayatvameva tyAge vizeSaNam AkAzAderacetanakevalendrapadasya caturthyantatvAbhAvAdeva vyu dAsaH / 'aindra dadhI' syApi havissambandhitvenecchAviSayatAyA akSateH, taduddezyakatyAdau taddhitena caturthyanta bodhyata itIndrAyetyasya devatA- tyAgasya "AkAzAya svAhA" ityAdizAstrabodhitatvAt / tvam / caturthIpadazca catuthyarthArthakasyAdiparam / tena mahAdAnAGgahomAdI mantrapAThapUrvakatvena dAnAGgahomAdireva 'dhRtiH svAhe' tyAdau caturthIvirahe'pi nAvyAptiH, tatra vihito dAnantu homAdipUrvakatvenaiva vihitam / dAnasyApi caturthIniSedhena prathamAyA eva tatsthalAbhiSiktatvAt / 'tubhyaM sampradade' ityAdivAkyoccAraNapUrvakatvena zAstravaijJAnikaM vA caturthyantatvaM niviSTam, 'dhatiH svAhA' ityAdau bodhitatvAnmantraparyantanivezaH / dhRtAderapi devatAsambandhAdicaturthIjJAnasyAvazyakatayA nAnupapattiH / ata eva lupta-- prakAreNa tyAgaviSayatayA tatrAtivyAptivAraNAya havissambacaturthI ke 'bhUH svAhA' ityAdAvapi nAnupapattiH / indro dhito"ti / devateti sAmAnAdhikaraNTona prayogastU indrapadasya indrAyeti atredamavadheyam cetanasya devatAtvamate'pi pratipAdyatApadaparatvAditi aindramityAdAvindrapadaM ravarUpaparameveti mImAMsakAH / sambandhana 'indrAya svAhA' ityAdimantraviziSTasyauva devatA tvamaGgIkAryam, anyathA indrapadaparyAyazakradipadairapi tAdazaatra pratyavatiSThante naiyAyikA:- * acetanAnAM mantrANAM sthale tyAgApaH / tathA ca vinigamanAviraheNa pratipAdyatAna devatApadavAcyatvam - kintu sahasrAkSAdisacetanAnAbhava, sambandhana maaviziSTo'rthaH pratigadakatAsaMsargeNArthaviziSTo "indraH sahasAkSA" ityAdiprasiddhapadasAmAnAdhikaraNyasthale mantro vetyabhayameva devatA. kevalayostathAtve doSANAM darzitaindrapadArthe sahasrAkSAbhedAnvayasyAna bhavikatvAt / kiM ca / tvAt / tatrAdya vedabodhitA yA caturyAntatA tadviziSTapadatanmate indramupAsItetyAdAvindrapadArthe upAsanAnvayAsambha- pratipAdyatvameva devatAtvam, antyo ca tAdRzacaturthAntatvavAcca / acetane upAsyatvavirahAta / tasmAnmantrakaraNakaha- viziSTamevetyAstAM vistareNa-prakRtamanusarAmaH / vistyAgoddezyatvameva devatAtvam -- tadeva devatApadapravRttinimittam / na caivaM dravyAntaratyAgoddezyo devatAtvaviraha- 'svasti siddha bhyaH' ityatra sambandhazcaturthyarthaH sa prasaGgaH, hakiH padasya dravyasAmAnyaparatvAt, prayojanaviraheNA- cAvadhitvameva ! svastipadArthaH kuzalam taccAniSTasAdhanAnupAdeyatvAcca / evaM ca mantrakaraNakatyAgoddezyatvayogyataiva bhAvaH / tathA ca siddhavRttiramiSTasAdhanAbhAva ityanvayabodhaH / devatAtvam / tenoddezyatAzUnyakAle'pi na devtaatvaanuppttiH| tadbhadrAyuSyetyAdi0 ( 212 / 66 ) iti sUtreNAziSiyogyatA candrAdizarIrAvacchinnava grAhyA, nAtastaccharIrAna- samAyoge caturthIvidhAne'pi, AzIrthAbhAve'pi svastivacchinnasyendrAdyAtmanaH tathAtvaprasaGgaH / zarIre samavAyona zabdayoge caturthyA eva vidhAnArtham, AziSyapi svasticaitanyavirahe'pi avacchedakatayA cetanatvAt nAcetanasya zabdayoge nityameva caturthIvidhAnArtha ceha 'svasti' zabdadevatAtvam / mantrakaraNakahavirbhAgitvamAtrasya tathAtve tu grahaNam / taduktam- svastizabdaH kSemArthaH, tadyoge muktasya pitrAvaH zrAddha, 'AkAzAya svAhA' ityAdAvA- AziSyapi parasvAmityameveti / /
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 syAdyarthaprakAze vahnisaMyogajanakaprakSepottarAGgaka vihitatyAgaH zabdArthaH / vihitatva vizeSaNAt vahnisaMyogaphalakayAdRcchikatyAgo na svAhA padArthaH / tyAgastu svatvanAzaprakArikeccheva caturthyarthaH sambandhaH prItIcchAprayojyatvam tasya svatva - nAze'nvayaH / prItIcchAyAM tu prItiprakAratA nirUpita vizeSyatAkatvena prakRtyarthasthAnvayaH / tyAgasya svatvanAzaprakAratA nirUpita vizeSyatayA haviSi ( prakSepyadravye ) anvayaH, tathA ca indrAya svAhetyAdau- indraniSThaprItIcchA prayojyasvatvanAzaprakAratAnirUpita vizeSyatAzraya vahnisaMyogajanakaprakSepotarAGgatyAgakarma havirityanvayabodhaH / agnikartRka(anAhitAgnivihita ) brAhmaNapANyAdyadhikaraNakaprakSepottarAGgake svAye, agnaukaraNahome svAhAprayogo gauNaH, tasya tyAgasya vihitatvAbhAvAt / svAhA pitryuddezyakastyAgaH svadhApadArthaH / pitRtvaM tu vaidikamate traivarNikasapiNDitatvam, zUdrAdeH pitA na traivarNikena paNDitaH kiM tu zrAddhadaivatamAtram iti na taduddezyake tyAge svadhApadaprayogaH kintu namaH padaprayoga eva prAmANikaH / traivarNikena sapiNDitasya zUdrAdinA kriyamANe zrAddhAdAvadhi na svadhAzabdaprayogaH tasya svadhAzabdoccAraNasya niSedhAt / niSedhollaGghanajanyapratyavAyamaGgIkRtya tena prayuktaH svadhAzabdaH zAbdabodhaM janayatyeva bAdhakAbhAvAt / bhavatu vA svadhAkaraNakastyAgaH svadhApadArthaH zUdrakartRkastyAgo na svadhAkaraNaka iti na tatra svadhAzabdaprayogaH iti sampradAyavidaH / vastutastu vihitastyAgaH svadhAzabdArthaH, caturthyarthaH pUrvokta eva sambandhaH, tasya svatvanAze tyAgasyArthe pUrvavadeva anvayaH / tathA ca pitRbhyaH svadhetyAdau pitRRniSThaprItIcchA prayojyo'nnAdikarma kastyAga ityAdiprakAreNAnvayo bodhyaH / itthaJca -- namaH svAhA svadhApadAnAM vihitastyAga evArthaH / tyAgastu prayoktureva / tatra pUjAdau namaH padasya, home svAhApadasya, zrAddha svadhApadasya prayogo vihita iti vizeSa: 1 namaH svAhAdizabdAH paryAyabhUtA iveti etadartha kAnAmanyeSAmapi zabdAnAM yoge caturthIprayogo dRzyate / tathA ca hantazabdo'pi vihitatyAge prayujyata iti tadyoge'pi caturthIprayogo dRzyate / yathA - idamannaM sanakAdimanuSyebhyo hanteti / evaM vaSagrahaNamapi phaT vauSaDAdizabdAnAmupalakSaNam - tathA ca ' netratrayAya vauSaT' astrAya phaT ityAdI caturyupapadyate / evaM ca 'hRdayAya namaH' ityAdAviva vauSaT -- phaT ityAdayaH zabdAH kuzalArthakA iti sampradAyavidaH / caturthyAM AdheyatvamarthaH / evaM huM zabdayoge'pi caturthI prayogo dRzyate iti so'pi vaSaTzabdenaivopalakSito bodhyaH / AzIvivakSayA vaiSu prayogeSu caturthI bodhyA / nanu jinAnnamasyatItyatrA'pi namaH zabdasatvAccaturthI kuto netyAzaGkAyAmAha -- namasyadhAtunA yogo na tu namaseti / ayamAzayaH, zabdagrahaNAdarthasyopasthityA'rthavata eva namaH zabdasya yoge caturthI bhavati / namasyati jinAn, namaskaroti guruniyAdI kevalasya namaH zabdasya na ko'pyarspi tu namasya dhAtoH, namaskR dhAtozceti tadyoge na caturthIti / namasyaterna maskarItezca namaskArAnukUla prayatnArthakatayA kevalasya namasastatra svAtantryeNArthabodhakatvAbhAvAt / yadyapi karaNe'rthe kyo vidhAnena zabdAyativat namasyaterakarmakatvamevocitamiti namasyati jinAnityatra karmaNi dvitIyA'pi nocitA tathApi namasyati--namaskarotI natyarthe rUDhI karaNArthaM vyutpAdanaM tu bAlopalAla muNAdivyutpAdanavadityAzrityAnayoH sakarmakatvena karmANi dvitIyopapattiH / nanvevaM svayaMbhuve namaskRtyetyatrA'pi dvitIyaiva yukteti vedanAha - svayaMbhuve namaskRtyetyatra naanen caturthItyAdi / ayamAzayaH namaskRtikriyayA'bhipreyamANatvena patye zeta ityAdivadihApi caturthI vidheyeti / pare tu 'gamyasyApye' ( 2/2/62 ) iti sUtreNAtra caturthIti varNayanti / svayambhuvamanukUlayitumityarthasya vivakSitatvena tumarthasya gamyatvAttadApye caturthIvidhAnAditi / kvacicca svayambhuvaM namaskRtyetyAdiprayogo'pi sambhAvyate sa kathamiti cedAha kriyayA'
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamyarthaprakAzaH mipreyatvAvivakSAyAmiti / kriyayAbhipreyasTIva sampradAna- kriyA AgamanakriyA tadanadhikaraNatvam grAmastha, tatkriyAjanyo tvena tasvAvivakSAyAM karmaNi dvitIyA svAbhAvikyeveti yo grAmAnuyogikazcatrapratiyogiko vibhAgastasyAzrayatvamapi bhAvaH / atra vipaye samAdhAnAntaramapi mahArNavanyAsAdau tasyeti lakSaNasaGgatiH / tatra vibhAgo bhedazca paJcamyarthaH dazyate- tathA hi namasyati jinAnityatra namaHzabdArthayoga- lAghavAt, kriyAvadanyo vibhAgavAnna paJcamyarthaH gauravAta / vivakSAyAM caturthIprAptAvapi kriyAyogavivakSAyAM prAptayA vibhAgasya janakatathA bhedasya pratiyogitAvacchedakatayA kriyAdvitIyayA bAdhyate "upapadavibhakteH kArakavibhaktirdalIyasI" yaHmanvayaH / vRkSAtpatraM patatotyatra vRkSasya patanakriyAvadanya-- iti nyAyAt ; kriyAkArakabhAvasambandhamUlikA hi kAraka- tvAt vibhAgavatvAccApAdAnatvama / kriyAvadanyatvaM ca vibhaktirantaraGgA- upapadArthastu na tathAbhUto'ntaraGga iti takriyAvadanyatvaM bodhyam, tena kuDyAtpatato'zvAtpatatItyatra tannimittA vibhaktirbahiraGgatayA bAdhyate / 'svayambhuvaM azvasya patanakriyAvadanyatvAbhAve'pi, narakata kapatanakriyAnamaskRtya, 'manitrayaM namaskRtye tyAdiprayogAzcaivamevopa- vadanyatvena naapaadaantvhaaniH| taduktaM hariNApannAH / svayambhuve namaskRtotyatra ca samAdhAnamuktarUpamevetyAstAM vistaraH / iti zivam / apAye yadudAsInaM calaM vA yadi vA'calam / dhruvamevAtadAvezAttadapAdAnamucyate // // iti catuthyarthaprakAzaH // patato dhruva evA'zvo ysmaadshvaatpttysau| tasyApyazvasya patane kuDyAdi dhruvamucyate / / ubhAvapyadhruvI meSo yadyapyubhayakarmaje / vibhAge pravibhakte tu kriye tatra vyavasthite / / atha paJcamyarthaprakAzaH meSAntarakriyApekSamavadhitvaM pRthak pRthak / meSayoH svakriyApekSaM katRtvaM ca pRthak pRthak // paJcamyapAdane // 2266 anena sUtreNa apAdAnasaMjJake kArake gauNAnnAmaH paJcamI asyArthaH apAye vizlepahetukriyAyAm yat udAsInam , vidhIyate / tatrApAdAnasaMjJA- 'apAyo'adhirapAdAna' miti vizleSajanakakriyAyA anadhikaraNam, tacca dvividhN-clm(2|2|29) sUtreNa pratipAditA / vivRtaM ca sUtramidaM baha- azvAdirUpam . acalam - grAmavRkSAdirUpam, ubhayavidhamapi dRttI- sAvadhika gamanamapAyaH, tatra yadavadhibhUtamapAye- tadavadhibhUtaM- dhruvaM sthiram - ( dhrudhamapAyopAdAnam pA. nAnadhiSThitamiti / apAyo nAma vizleSaH sa ca kuto'pi sU. 2 / 4 / 24 iti sUtrokta dhruvapadena grAhyamiti vA ) pava, vibhAgarUpa eveti tasya sAvadhikatvaM spaSTam / tatra yadavadhi- na tu vibhAgajanakakriyAzrayavaccalamiti bhAvaH / kuta iti bhUtaM- svayaM cApAyena- vizleSaNa- anadhiSThitam- asa- cedatrAha- atadAvezAditi tadvibhAgajanakatakriyAnAzrayambaddham, tat kArakamapAdAnasaMjJAM labhate / tathA ca apAya- tvAt- evaJca vizleSahetukriyAnAzrayatve sati vizleSAzrayo janakakriyAnadhikaraNatve sati tatkriyAjanyavibhAgAzrayatvama- yaditi phalitam tad avadhibhUtam apAdAnamucyate apApAdAnatvamiti sidhyati / 'grAmAdAgacchati' ityatra grAmA- dAnakArakasaMjJayA vyavaliyate / kuDyAtpatato'zvAtpatatIvadhirevApAya iti grAmasyApAdAnatvama, tatra vizleSajanikA ram taba vizleSajanikA tyAdAvazvasyApi vizleSAzrayatvAta tasyApAdAna
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 syAdyarthaprakAze mityAzaGkAyAmAha - patato dhruva evAzva ityAdi / pattataH azvAvadhikavibhAgavato janAt ( tadapekSayA ) azvaH kuDyAvadhivibhAgavAnapi dhruva eva- narakatU' kapatanakriyAnAzrayatvAt avadhibhUta eva, ko'sAvityAha- yasmAdazvAtpata tyasau aso patanakartA yasmAt azvAt patati sa dvitIyapatanakriyAkartuM narApekSayA dhruva eveti bhAvaH / tathA ca vizleSahetu kriyAnAzrayatve satItyatra tadvizleSahetu kriyAnAzrayatve satItyevaM prAtisvikarUpeNa kriyAyA nivezaH kAryaM iti yatkriyAnirUpitamapAdAnatvaM yasya vivakSyate tatkriyAnAzrayatvantatra vAcyam / evaJcAzvasyApi pUrvapatanakriyAzrayatvAt tasyApAdAnatvaM yathA siddhyati tadAha - tasyAdhyazvasya patane iti kuDyAtvato'zvAtpatatItyatra hi azvo'pi patanakriyAkarteti tadarthaM tadapekSayA kuDyasya dhruvatvena tasyaivAdAnatvamiti tato'pi paJcamI sidhyati / tatra hi kuDyasya azvaniSThapatanakriyAnAzrayatvamiti tadavadhibhUtamiti bhAvaH / 'parasparasmAnmeSA vapasarataH' ityAdAvubhayakarma javibhAgasthale vibhAgasyaikyAt ( kriyAyA aikyAt ) tadvizleSajanaka - kriyAnAzrayatvarUpavizeSaNasya kutrApyasattvAt kathaM tatra paJcamIti zaGkAmabhyupetya samAdhAtumAha- 'ubhAvapyadhruvau meSau ityAdi / ubhau api meSau adhruvau tadvizleSajanaka kriyAzrAveva, kutretyAha- ubhayakarmaje vibhAge iti / ayamAzayaH meSau pUrva parasparaM ziraH saMyojya sahaiva viyujyataH iti ubhayoreva karma - kriyA tadvibhAge jani keti tadvizleSahetukriyAzrayatvamubhayoriti satyam, tu tathApi tatra tAdRzasthale'pi kriye ubhayameSastha - vibhAgajanakakriyAdvayamvyavasthite pratiniyate bhinne iti yAvat / tAmeva vyavasthAmAha - meSAntara kriyApekSam - ityAdinA / ayamartha:- yathA nizcalameSAdapasa ra dvitIyameSasthale nizcalameSasyApasaratmeSa - kriyAmAdAya dhruvatvam / tathA'trApi vibhAgaikTo'pi kriyAbhedAdekakriyAmAdAya parasya dhruvatvamiti parasparasya dhruvasvAt-apAdAnasaMjJAsiddhiH / tacA ca vibhAgAzrayatve sati tajjanakatatkriyAnAzrayatvaM tatkriyAyAmapAdAnatvamiti svIkA ryamiti bhAva: : kriyA cAtra dhAtvartho na tu spanda:, tena vRkSakarma avibhAgavati vastre vRkSAd vastraM patatIti saMgacchate / anyathA vastre svataH patanAnukUlakriyAkartRtvasyAsaMbhavena vibhAjanaka kriyAyA abhAvAdapAdAnatvAnApattiH / evaM caitammata avadhireva paJcamyarthaH / tacca vaiyAkaraNabhUSaNasAre spaSTIkRtam / atra vadanti paJcamyA avadhiriva Azraya iva vibhAgo'pyarthaH, avibhAgArthakapatatyAdisamabhivyAhAre, karaNatRtIyAyA vyApAravat anekadhAtUnAM vibhAge zaktikalpanApekSayA ekasyAH paJcamyAstatra zaktikalpanAyAM lAghavAt / vibhAgasya dhAtvarthatve dvitIyAdisthala iva vibhAgasya dhAtunA lAbhAd AzrayamAtraM paJcamyarthaH ityeva brUyAt / avadherAzrayAt pRthagupAdAnavaiyarthyAt yajapatyoH paryAyatApattezca prkRte vRkSAd vastraM patatItyatra aghodezasaMyogAnukUlakriyaiva pat-dhAtvarthaH / aghodezazca saMyogAze upalakSaNam gabhyupAttasaMyogaphale uttara dezavat vibhAgAdhIna pUrvadezasaMyoganAzamatareNa kriyAyAH saMyogajanakatvAsambhavAt tasya vibhAgajanakakatvamakSatameva samAnapratyayopAttatvapratyAsatyA vyutpattivaicitryeNAzrayarUpa paJcamyarthasya vibhAgarUpAparapadArthe AdheyatayA'nvayaH, tasya cAnukUlatvasambandhena patatyarthakriyAyAm / evaJca vibhAgasya dhAtvarthatvAbhAvAnna karmatAprasaGgalezo'pi / yadvA avadhiravadhirityanugatavyavahArAdavadhitvamAzrayatvavyApyamakSuNNopAdhiH, tadavacchinna eva paJcamyarthaH / ata eva Azrayo'vadhiruddezya ityAdi vaiyAkaraNabhUSaNakArikAyAmadhezrayAt pRthagupAdAnam / tasya ca svaniSThAvadhitvanirUpakavibhAgajanakatvasambandhena kriyAyAmanvayaH / evaM ca pUrvakalpe vibhAgasya paJcamyarthatvapakSe vRkSArNa patatItyatra vRkSAbhinnAzrayaka vibhAgajanakapaNIzrayakaH saMyogAnukUlavyApAra iti bodha: 1 patadhAtorgatyarthe'nuzAsanAt gatizabdasya saMyogAnukUlavyApAra eva prasiddha eH / tyajatyarthe gativyavahArA* bhAvAcca / phalAvacchinnavyApAre vyApArAvacchinna phale vA
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ Prerwr namronm paJcamyarthaprakAzaH dhAtoH zaktimaGgIkurvataH svoktaphalatvAnAkrAntavibhAgasya pratyavatiSThante- evaM sati vRkSAt- parNa patati ma patrAdityatra dhAtvarthavyApArAvacchedakatvAsambhAvAcca niSedhapratItyanupapattaH,patane patrasamavetavibhAgajanakatvAbhAvasya nabhA bodhanAsambhavAt, ayogyatvAt, guNAnna patatItyAdAviSa pateH saMyogarUpaphalArthakatve grAma gacchatItivat grAma prakRtyarthasamavetatvAbhAvasya paJcamyarthavibhAge bodhanasyApatatItyApattiriti tu na, zaktisvAbhAvyena tadupasthitasaMyo pyasaMbhavAt vibhAgasya patrasamavetatayA ayogyatvAt / bhedasya gasyAghodeza eva anvayAt grAmasya adhodezatvavivAkSAyAM paJcamyarthatAvAde tu patraniSThabhedapratiyogitAvacchedakatvAbhA ta vihago grAmaM patatItISTameva ata eva narakaM patita iti tasya patane nayA bodhanasambhavAniSedhapratItyapapattiH / vigrahe dvitIyAsamAsavidhAnaM saMgacchate / na ca vRkSamajahatyapi paNe bhUmi spRzati sati vRkSAvarNa patatItyApattiH, tadupasthA nandevamapi patrasamavetavibhAgajanakatvasya patrAntaraniSTha - pyakriyAjanya dezAntaravibhAge vRkSAvadhitvAnugamAt / anyathA / sA bhedapratiyogitAnavacchedakatvasya ca dvayoH patane satvAt kriyAjanyasaMyogamAtrasyaiva vibhAgajanyatvena bhUmiparNasaMyoga- niSedhapratItyanupapattiH patrAtpatraM patatIti prayogaprasaGgazca / syApi tathAtvAt , tvanmate'pi tAdRzaprayogasya durvAratApateH / na ca tattapatraniSThabhedapratiyogitAvacchedakatvasya samudAyo ata eva nanA niSidhyata iti niSedhapratItyupapattiH, tathAvidhasamudAya eba paJcamyAH sAdhutvAnna darzitaprayogApattizcetyAdi gativinA tvadhinA nApAya iti kathyate / sAmpratabhitivAcyam, . tAdRzasamudAyasya yugasahastreNApi vRkSasya' parNa patatItyeva bhASye nidarzitam ! iti grahItumazakyatvAt / na ca svavRttivibhAgajanakatva(harikArikA ) / svavRttibhedapratiyogitAvacchedakatvobhayasaMsargAvacchinnapratiyo gitAka: patrasAmAnyAbhAva eva nA bovyate, paJcamI tu avaghyanvayayogyavibhAgAnukUlatvaM vimA saMyogajanikA pratiyogitAvacchedakasaMsArgAnuvAdiketyapi yujyata iti kriyA maapaayH| atae va parNavizeSaNatayA vRkSavi vAcyam, vRttyaniyAmakasambandhasya pratiyogitAcchedavakSAyAmapAyasyAvivakSaNAt vRkSasya parNa patatIti bhASya katayA'nabhyupagamAt, abhyupagame tu vibhAgapratiyogitva SaSThyukteti, tdrthH| vibhAgajanyasaMyogasya pUrvAparIbhUtAna viziSTajanakatvasvarUpasAkSAtsaMsargAvacchinna pratiyogitAkasya vayavakatvena ca vyApAratvAbhAvena vibhAgasya taduktaphalalakSa patra sAmAnyAbhAvasya patrApAdAnakapatane'pi satvena patrANAkrAntatvena tadubhayArthakasya patardhAta tvApattazca / tpatati pataGga patrAnnAyaM patatItyapi prayogaprasaGgAt / yatra ca vRkSAdapasaratItyAdI vibhAga eva dhAtvarthaH tatrA na ca paramparAmudrayA tAdRzasaMsargAvacchinna pratiyogitAka eva patrasAmAnyAbhAvaH paJcamyantapatrapadapatadhAtusamabhivyAhRtamA zrayo'vadhimAtraM vA pnycmyrthH| tasyAdheyatayA svaniSThAva bodhyate, paramparA hi vibhAganirUpakatvajanakatvAni bhedAnu dhitvanirUpakatvena vA yathAyathaM vibhAge'nvayaH / parasparasmA yogitvapratiyogitvAvacchedakatvAni ca parasparavizaGkalinmeSAvapasarata ityAdau tu meSapadavAcyatvAvacchedenaiva kata" tAnyeva saMsargaH tatra prathamaparamparAsthale patratvAvacchinnapratitvavivakSA, na parasparavAcyatvAvacchedeneti na paJcamyanu papa yogitAnirUpitA vibhAgasaMsargatA, tayA nirUpitA nirUpakatve, tiriti / tayA nirUpitA janakatve ca saMsargatA tannirUpitA'nuyogitA vibhAgamAtrasya paJcamyarthatvaM svIkurvato bayAkaraNaka- nagarthe'bhAve bhAsate, dvitIyaparamparAyAmapyanayA rItyA saMsadezinaH paktiM vicAra pratyAcakSANA naiyAyikA itthamatra gatA bodhyaa| vibhAgapratiyogitvaviziSTajanakatAsvarUpa.
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAyarthaprakAze sAkSAtsaMsarge tu viziSTadharmAvacchinna janakatAvRttirekaiva saMsa- ratAnirUpitavibhAgabhedobhayavizeSyatAkaH sambhavati / prakAgatA pratiyogitvAnuyogitvAbhyAM nirUpyata iti paramparAvi- ratAdvayanirUpita kavizeSyatAkasya saMzayAderiva vizeSyatAdvayaziSTasaMsargayoH saMsargatAviveka iti na darzitaprayogapraGga iti nirUpitakaprakAratAkabodhasyAbhyupeyatvAt / ata eva vAcyam, paramparAsaMsargatAsu prathamA pratiyogitayA caramA saMzayAvyavahitottaraM pratyakSamiti vAkyena mAnAntareNa vA punaranuyogitayA, prathamavAnuyogitayA caramaiva pratiyogitayA yasmAtsaMzayAdavyavahitaM tasmAduttaraM pratyakSamiti pratyAyyate / nirUpyata inyatra vinigamakAbhAvAt / dRzyante ca prAcAM saMzayatvAvacchinna kaprakAratayA'vyavadhAnottaratvaviSayatayo : , nibandheSu pratiyogivizrAntAH racanAH / na coyamayayA'pi tAmyAM ca pratyakSavizeSyatAyA nirUpaNena, phalata ekatamasaMza paramparAto viziSTasya satargatAviveka upapadyata iti vAcyam yAvyavahitapUrvasya cirAtItasaMzayAvya vahitottarapratyakSasyAnavilomAnulomaparamparAsaMsIvacchinnapratiyogitAkAbhAvayo- vagAhanAt : ravizeSaprasaGgAta; iti paramparAyAH saMsargatvasya nitarAM prati yogitAvacchedakatvasya cAnupapattyA patraM na patrAtpatatItyatra evameva dhUmatvAdisAmAnyadharmamantavya vahnayAdeH kAraniSedhapratItyanupapattiriti cet, Natvamapi sugraham / tattaddhamAbyavahitapUrvakSaNAvacchedena tatta ddhamAdhikaraNe vidyamAnasthAbhAvasya pratiyogitAsAmAnyApatra ma. ma. gokulanAthopAdhyAyA AhuH-puSpavantau netyatra bhAvo bahnau dhUmakAraNatA, sa caika evAbhAvaH na tu dhUmavyaktivibhaktyupasthApyadvitvaviziSTayoH sUryAcandramasonArthAnvaye sU ghaTitakUTAtmakaH yugasahasreNApi tAdRzAbhAvasya durga hatvAt / ryacandrobhayatvAvakchinna pratiyogitAkAbhAvo budhyatAm, yatra tu sambhavati caikayaiva dhUmatvAvacchinnAvacchedakatayA nirUpitama-- niSpuSpavantamityavyayIbhAvastatra dvitvopasthApakAbhAvAt dvi vyavahitakSaNAvacchinnatve adhikaraNatve cAvacchedakatAdvayaM tAbhyAM tvAvacchinna vyAsajyapratiyogitAkaH sUryAcandramasoratyantAbhAvaH nirUpitaM vidyamAnatve, tena cAbhAve'vacchedakatvamekaikameva pratIyate yathA, tathA na patrAdityAdau vibhAgajanakatvabhedaprati parasparanirUpitama abhAvaniSThAvacchekatvena nirUpitA pratiyogitAvacchedakatvaparyAptapratiyogitAko'pyabhAva iti / yogitAtvAvacchinnA pratiyogiteti tanirUpito'nugataH sAyadi ca puSpavantapadAdeH sUrya candrobhayamarthaH tadA paJcamyA api mAnyAbhAvaH, tadvaddhi prati dhUmatvAvanchinekaprakAratAnirUpivibhAganirUpakajanakatva-bhedapratiyogitAvacchedakatvobhayamarthaH tAbyavahitapUrvakSaNAvacchinna tvAdhikaraNavRttivizeSyatAdvayanitathAcobhayatvAvacchinnA pratiyogitA janakatAtvaniSThayA'va rUpitavidyamAnatvaniSTha kaviSayatAko vyabhicAragraha eva virocchedakatvaniSThayA cAvacchedakatayA nirUpyate / athavobhaya dhI na tu dhUmAMnta rAvyavahitapUrvakSaNAvacchedena dhUmAntarAdhi svaniSThAvacchedakatA sAmAnAdhikaraNyana janakatAtvAvacchadakA karaNe vidyamAnaM vaha yabhAvamAvagAhamAna iti padavAkya svAbhyAmavacchidyate / tatra janakatAravaniSThAvacchedakatA chapakatA ratnAkare / nirUpakatvavRttyA sA ca vibhAgavRzyA, avacchedakatAtvaniSThAtu pratiyogitAvRtyA, sA ca bhedaniSThayA'vacchedakatayA nirUpyate / vastutastu vibhAgo bhedazca paJcamyarthaH, vibhAgasya janasrotodvayamukhabhUtaM tu vibhAgabhedayoravacchedakatvadvayamekameva katvena bhedasya sva :mAnadhikaraNavibhAgajanakatvaviziSTena patratvAvacchinnayA'vacchedakatayA nirUpyata iti / amu- pratiyogitAvacchedakatvena sambandhena patanAdikriyAyAmanvayaH / mevAbhAvaM patrapatanakatta patre, vibhAgajanakatvataniSThabhedaprati. taroH patraM patati na patrAdityatra patravRttibhedasya darzitena yogitAvacchedakatvaM patane nAstIti vAkyena prAmANikA viziSTapratiyogitAvacchedakatvena sambandhenAvacchinnapratiyovyavaharanti / etAdRzAbhAvabodha: patratvAdhavacchinnaikaprakA- tAko'bhAvo najA patane bodhyate, ato bhedasya patrAntarani
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ pazcamyarthaprakAzaH 116 SThasya pratiyogitAvacchedakatyasambandhena patane satve'pi na divyApAre, tasya prayojakatayA tyAdyarthe prayatne'nva yadarzaniSedhapratItyanupapattiH / darzitaviziSTa pratiyogitAvacche- nAt / evaM catreNa na pacyata ityAdau tatIyArthaprayatnasya prayodakatvasambandhasya pratiyogitAvacchedakatAyA yuktisahatvAt / jyatayA sambandhenAvacchinnapratiyogitAkAbhAvaH pAke'nveti yo hi dRzyaniyAmaka: sambandha: pratiyogitAviziSTabuddhi iti sarvAnubhavAt / na hi janakatA, janmatA, prayojakatA, nArjayati sana pratiyogitAvacchedakaH yo hi viziSTabuddhi prayojyatA vA sAkSAtsambandhaH / na ca janakatvamatiriktamarjayati sa pratiyogitAvacchedako bhavatyeva / tadvaiziSTyaM- padArthaH, tasya sAkSAtsambandhatvamiti vAcyam, janakatvasya prati tatsambandhAvacchinna pratiyogitAkAbhAvasya virodhitvAt tathAtve tu janyatvasyApi tathAtvAvazyakatvAt / pratijanaka darzitA caitAdazI yktidvitiiyaarthvicaare| yadi ca vattya- janyaM ca janyatvajanakatvayotiriktayoranantakalpanApekSayA niyAmakaH sambandho na pratiyogitAvacchedaka iti vacanaM mantra kAryAdhikaraNavatyabhAvapratiyogitAvacchedakasya klaptasya pATha-maNyAdivata (yathA agnizAmakamantrapAThena candrakAntAdi- tathAtvaucityAt / janyatvasyAtiriktatva rakSe'pi prayoja pratibandhakamaNyAdisamavadhAnena ca vahiniSThA dAhakatAzakti- katvasya sAkSAtsamvandhatvAbhAvAt, prayojakatayA prayojyatayA virudhyate tatheti bhaavH| pratiyogitAvacchedakatvabA~ddha viru- vA'nvaye paramparAyAstathAtvAvazyakatvamiti / Naddhi, tadA bhedasya darzitaviziSTa pratiyogitAvacchedakatvaviziSTA vizeSaNava sambandha: patanAdikriyAyAmanvayaghaTako na ca phalasya vyApAre tasya prayatne janakatayA'nvayo na na patrAnityatra nArthasya prtiyogitaavcchedkshcaabhyupeyte| tu prayojakatayeti vAcyam, adhizrayaNAdyavatAraNAntAnAM vyApArANAM viklityAdijanakatvavirahAt / madhyamavyAyadatra paramparAsambandhasya na saMsargatvaM na vA pratiyogi- pArANAM janakatve'pi prathamavyApAreSu prayojakatayaivaviklicyA. tAvacchedakasaMsargatvamiti bAdhakamuktaM tadapyakiJcitkaram / deranvayasambhavAt / pacatItyatrApi vyApArasya tathavAnvasurabhi jalaM lohitaH sphaTika ityatra samavAyisaMsayogasya yAt / na cAtra sAdhyavatvAkhyaviSayitvasambandha nAnvaya iti saMsargatAyAH 'kapUraM gandho na taDAgajale kintu kumbhodake, vAcyam, prathamavyApArasya caramavyApArAnukUlaprayatle tathAmajjiSThArAgo na maitravastre kintu caitrapaTa' ityatra pratiyo- nvayAsambhavAt / evaM caitreNa pacyata ityatra tRtIyArthaprayagitAvacchedakatAyAH sarvAnubhavasiddhatvAt prakRte'pi vibhAga- lasyApi na sAdhyatvAkhyaviSayatvena vyApAre'nvayaH, prathamavyAbhedayoH paJcamyarthayoH janakatvapratiyogitAvacchedaka- pArasAdhyakaprayatnasya madhyamacaramavyApAreSu sAdhyatvavirahAtAmyAM paramparAbhyAM patanAdikriyAyAmanvayAt na patrAditi diti prayojyatayaivAnvaya iti caitreNa na pacyata ityatraprayojyaparamparAyAH pratiyogitAvacchedakasaMsargatayA niSedhapratI- tAsambandhAvacchinnapratiyogitAka: prayatnAbhAvo vyApAre pratI tyupapattiH / natra vinimuktavAkye yena sambandhena yasya yata iti paramparAyAH saMsargatvaM pratiyogitAvacchedakatAsaMsayatrAnvayaH, tatra na samabhivyAhAre tatsamvandhAvacchinna- rgatvaM ca sarvasaMmatamiti / pratiyogitAkastadabhAvastatrAnvetIti vyutpatteH na ca 'surabhi jalam' ityAdipratyakSAdibuddhau paramparAyAH saMsargatve'pi yadi ca bhedo'pi patyAdidhAtorevArthaH sarvatra paJcamIzAnde kvApi saMsargatvAbhAvAt prakRte'pi na saMsargatvam, na ghaTitakatipayazAbdasAmAgrayAM bhedopasthitenivezanApekSayA patyAvA pratiyogitAvacchedakasaMsargatvamiti vAcyam, pacatItyAdau didhAtughaTitakatipayazAbdasAmAgryAtannivezanasyavaucityAt / viklityAdiphalasya janakatayA prayojakatayA vA phUtkArA- na ca patyAdidhAtvarthasya bhedasya dhAtvarthe vizeSaNatayA anva
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 syAdharthaprakAze yitvAt, phalatayA tadanvayino'pAdAnasya karmatvAd dvitIyA- naJA patre bodhyata iti niSedhapratItyupapattiH / 'vRkSApattiriti vAcyam apAyavato dhra vasya niravakAzayA'pAdAna tpatanaM patrasya na tu patrAt ityatra tathA patravi ziSTasya saMjJayA karmasaMjJAbAdhAt, saMyogabhedobhayaphalavata eva patyA- vibhAgasya janakatAsambandhAvacchinna pratiyogitAko'bhAvo dikarmatvAdityarthasya dvitIyAvicAre pradarzitatvAt / dhAtva- namA patane bodhyate / yadi ca janakatvasya vRtyaniyArthabhede'pAdAnasyAnvaye paJcabhyarthasya kriyAjanyavibhAgAdirU- makatayA na pratiyogitAvacchedakasambandhatvaM tadA pUrvavattapApAyasyAnvayasAmagrI prayojikA'ta: kevalaM bhedAnvayApatyA tanasya patrAt patatItyatra' anuSaGgaNa tathA patraviziSTasya merorayamAyAtIti na prayoga iti vibhAvyate tadA bhedo na vibhAgasya janakaM yatpatanaM pataGgAdita kaM prasiddha tadanyatvaM patyAdidhAto vA paJcamyA arthaH kintu vibhAgAdirUpe naJA vRkSApAdAnakapatane vodhyate iti niSedhapratItyupaJcamyartha vyApAravada bhedAvacchinnasamavAyAvacchinnAdheyata- papattiH / yA prakRtyarthasyAnvayaH tata eva patrAtpatraM patatIti na prayogaH / vRkSAtpatraM patati na patrAdityatrApi darzitAdheyatvasambandhAva- evaM yanmUrtApAdAnakaM patanamaprasiddha tadvAcakapadAnnanacchinna pratiyogitAkaH patrAbhAvo vibhAge pratIyata iti niSe- samabhivyAhAre'pi na paJcamI / ata eva guNAnna patatItidhapratItyupapattiH / dazitAdheyatvasya vRttyaniyAmakatve'pi vat bhUtalAt pAtAlAdvA na patatIti na prayogaH / samavAyo pratiyogitAvacchedakasambandhatvaM sarvasammatameva / anyathA vyApAravadbhedasva mUtta vRttitvasyApi vaiziSTyaM vizeSaNam / guNAnna patatItyatra niSedhapratIteH kathamapyanupapatteH / darzi- tena vyApAravadbhadAvacchinnamUtavRttitvAvacchinnasamavAyAvatAdheyatvasaMsargAvacchinnapratiyogitAko guNAbhAvo vibhAge chinnAdheyatvena sambandhena prakRtyarthasya paJcamyarthe vibhAgepratIyata iti niSedhapratItirityameva sambhavatIti / evaM ca 'nvayo'bhyupetavyaH / ato vRkSAdiva gaganAjIvAdvA patasavAyAbhAvAdAna patatItyatra darzitAdheyatvaM samavAyA- tIti na pryogH| anyathA vyApAravadbhinnagaganAdiniSThadevyaMdhikaraNa: sambandhaH tatsambandhAvAcchinna pratiyogitAkaH vibhAgajanakatvasya patane sattvAt darzitaprayogasya duritvApasamavAyAderabhAvo vibhAge pratIyata ini niSedhapratItyupa- taH / guNAna patatItyatreva gaganAjjIvAdvA na patatItyapattiH / trApi niSedhagatiravaseotIyamabhinavA rItirihAnusandhayA / nan yataHpatanAdikaM prasiddha tasyaiva niSedho nacA pratyA- nanvevamapi vRkSAdvepate spandate vetyAdiH prayogo durvAra yyate ata eva nA vinimuktazabdaprayoga yadvaiziSTayaM yatra eva paJcamyarthavibhAgasya dhAravarSe kampAdau janakatayA'nvayapratIyate, naJi samabhivyAhRte taniSedhastatra pratIyata iti sambhavAt / na ca phalavyApArobhayavAcakadhAtujanyopasthitiH vyutpattiH / itthaM guNAdyapAdAnakapatanAprasiddhayA guNA- paJcabhyarthavibhAgAnvayabodhe heturiti vepatispandatyoApAtsamavAyAdabhAvAdvA patatIti prayogavirahAt, guNAtsamavAyA- ramAtravAcakatayA phalAvAcakatvAttajjanyopasthitevibhAgAnvayayAdabhAvAdvA na patatIti vAkyamayogyameva, tatkathaM darzitA- bodhAhetutvAnna darzitaprayogaprasaGga iti vAcyam, tathA sati dheyatvasambandhAvacchinna pratiyoginAko guNAderabhAvo vibhA- AsanAccalita iti prayogAnupapattaH, calaterapi phalAvAcage pratIyate yena vRttpaniyAmakasambandhasya pratiyogitAvacche-- katvAt / na ca calateH sannihitadezasaMyogaphalakavyApAradakasambandhatvaM syAt iti cet, tarhi na patrAtpatatItyatra vAcakatvAt phalavAcakatvameva, tathAtve'pi dhAtvarthAntabhUtakadazitAdheyatvena sambandhena patraviziSTasya bibhAgasya janaka rmakatvAt na sakarmakatvam phalavAcakasyApi dhAtAryogai paJcamI yatpatarma, taskarsa tvasya patanAdiniSThasya prasiddhasyAbhAvo bhavayova yathA palya dhArapIThe samupavizatItyAdau, yathA cAsa
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamyarthaprakAzA 121 ommmmm nAccalita ityatrApi paJcamIprayogo niSpratyUha eveti vAcyam vyApAropasthitistantram , vibhAgasya dhAtulabhyatve tu paJcatathApi tarostyajatIti prayogApattaH, tyajeH phalavyApAro- myA anuyogitvamarthaH / pacamyarthAnuyogitvAnvaye tu pradhAbhayavAcakatayA tajjanyopasthiteH paJcamyarthavibhAgAnvabodha- nIbhUtadhAtvarthavyApAre dhAtujanyA sAkSAdvizeSaNatA'nApannahetutve bAdhakAbhAvAditi veta, vibhAgopasthitistantram, vRkSAdvibhajata ityatra vibhAgasya pradhAnavyApAre sAkSAdvizeSaNatAnApannasyaiva dhAtujanyaupasthitiH, atrakecit 'phalaNyApArobhayaviSayaka jJAnoddezyatAkasa gobhyaH payAsi dogdhItyatra spandanavizeSaNatayopasthitasyApi GketIyajJAnaniSThaviSayatAyAM vibhAgaviSayakatvAnavacchinna - vibhAgasya pradhAnavyApAre sAkSAdvizeSaNatvAt duhijanyA svasya phalaviSayakatvAvacchinnatavyApAraviSayakatvAvacchinna vibhAgopasthitistantram, itthaM ca tyajeH saMyogavAcakatayA tvayozca nivezaH, tathA sati tAdRzajJAnaniSThatAdRzaviSaya tadarthe na paMcamyavibhAgasyAnvayaH iti pradhAna vyApAre sAkSAtAkasa tajJAnajanyasaMskArasahakRtadhAtujanyopasthitiH paJca dvizeSaNatayaiva vibhAgasya tyajanopasthApanA na tatra paJcamya-- myarthavibhAgAnvayabodha heturiti tyajijanyopasthitina tathA, tiyogitvasyAnvayaH iti tarostyajatIti na prayogaH / tyajeH satIyajJAnajanyaviSayatAyAH vibhAgaviSayakatvAva pradhAnanyApAre sAkSAdvizeSaNIbhUtavibhAgavAcakadhAtujanyocchinnaravAta, saGketasya vibhAgaspandobhayaviSayakajJAnoddezya pasthitiH paJcabhyarthAna yogitvAnvaye tantramiti tu phalitArthaH 8.diti tyajyartha paJcabhyarthasya mAnvaya" iti vadanti / atastarostyajyate iti karmAkhyAtaprayogo'pi nirstH| karmAkhyAte vibhAgasya vyApArAvizeSaNatayA bhAne'pi tyajetascintyama, tyaje: saMyogaspandobha yavAcakatAbhramadazAyAM tAdRzAbdaprasaktyA tAdRzaprayogApatteH / na ca saGketajJAne vizeSaNIbhUtavibhAgavAcakatvAt / prAcAM mate dhAtoH phalAvacchinna vyApArArthakatayA, navyAnAM mate phalavyApArobhayabhramAnyatvaM vizeSaNamato na tAdRzazAbdaprasaktiriti vAcyam, vAcakatayA vibhAgasya gamanAdivyAvata katvarUpaM vizeSaNatvaM tathApi yatra pacinA'vatArayavyApAro'bhihitastatra culyAH tyajyarthavyApAre sarvathaMgopeyamiti / pacatIti prayogApatteH / kiM ca vibhAgArthakavibhajatiyoge vRkSAdvibhajate ityatreva tarostyajatIti avadhitvArthakapaJcamyApattiriti / zAbdikAstu tyajatiphalavibhAgavattapA vakSa nanvevaM vibhAgavyApArobhayavAcakasyApasaratyAyoge sadasya karmatvAt, parayA karmasaMjJayA'pAdAnasaMjJAyA bAdhAt taro- so'pasarati iti prayogo na syAt dhAtovizeSaNIbhatavistyajanIti na prayoga iti prAhastadapi na sundaram , gobhyaH bhAgavAcakatayA, tadarthe vibhAge paJcabhyarthAnuyogitvasya payAMsi dogdhItyatrevAvadhitvavivakSayA tathAprayogApatta': / ' anvayAprasakteriti cenna, dhAtorapasaratyAdevibhAgAvAcakana ca vibhAgaH, spandanaM, vyApAraH etazritayArthakasyApi duhe- tvAt, kiM tu apapUrvaka saratyAdeH pUrva dezAnyadezasaMyogavibhAgAvivakSAyAmapAdAnArthakapaJcamyantasya gobhya ityasya phalakaspandavAcakatvam, iti dhAtvarthAntarbhUtakarmakatvamitiprayoga iti vAcyama. tathA sati tyajerapi vibhAgAviNakSAyAM tadartha spandai pacabhyartha vibhAgAnvayasambhavAta-bhavati sada-- spandamAtrapratipAdane tarostyajatIti prayogApatteH / so'pasaratItyAdikaH prayogaH / tasmAdidamatra tattvam vibhAgAnuyogitvasvarUpabhavadhi- saMyogaphalakadhAtuyoge paJcamI yathA-vRkSAtpatati tvam tatra vibhAgasya dhAtunA alAbhe paJcamyA vibhAgo'rthaH, gacchati vA patramityAdau, pateradhodezAvacchinnasaMyogaphalako, pacabhyarthavibhAgAnvaye saMyogavyApArobhayavAcakadhAtujanyA gamestu saMyogaphalako gyApAro'rthaH / upatyakAbhyo giri
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 syAdyarthaprakAze marrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrmurrammarv... wmarrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrr madhirohati Arohati vetyadAvadhipUrvakasya AGpUrvakasya vA Urdhvadezasya karmaNo dhAtunA'bhidhAnAt nAsya dvikarmakatvam / rohateH UvaMdigavacchinnasaM yogaphalako vyApAro'rthaH / paJcamyA vibhAgo'rthaH / sa cordhvadezasaMyogajana ke odanajalAdudgacchati, unmajjati vA padmamityAdI utpUrvakasya karmaNyevAnveti / mandurAbhyo hayAn rathe yunaktItyatra gacchatejjitezca UrdhvadezasaMyogaphalako vyApAro'rthaH / pArthivadravyasaMyogAnukUla karmAnukUlavyApAro yujerathaH, pAthipalyaGkAdupavizati pIThe ityAdAvupavizateH sphigbhUsaMyogasya vasya karmaNo dhAtunA'bhidhAnAt nAsya dvikarmakatvam / sphimmUta saMyogasya vA'nukUlo vyApAro'rthaH / yadi atrApi paJcamyartho vibhAgo janakatyA pArthivasaMyogajaca jaleSUpaviSTo yogI na nimajjatIti prayogaH tadA sphi- nake hayakarmaNyanveti / bhUta saMyogaH phalatayA dhAtvatho bodhyaH / UrdhvadezAdikarmaNo dhAtvarthe'ntarbhAvAt dhAtvarthAntabhUttakarmakatvAdudga- vibhAgArthakadhAtuyoge paJcamI, yathA vRkSAdvibhajate patraM cchatyAdInAmakarmakatvamiti paJcamInAM darziteSu-jalAdudga- vAyuH' asthno vibhajate mAMsa kauNapaH' ityatravibhajate: cchati unmajjati vA padmamityAdiSu-prayogaSu vibhAgo'rthaH pArthivadravyavibhAgAnukUlakarmAnu kU lavyApAro'rthaH / vibhAsa ca janakatayA vyApAre'nveti / gaphalavataH pathivasya karmaNodhAtvarthe'ntarbhAvAta nAsya dvika rmakatvam / pArthivavizeSaNAt jale jalAdvA vibhajate iti grAmAdajAM vanaM nayati' 'vipaNeH paNyabhAraM gahaM vahati, na prayogaH / pArthivavibhAgAnukUlakarmAnukUlaphalatvAt ityAdau nayateH prerakadezAvadhikapradezAvattiparatvanirUpitA- patramAsayoH karmatvam / atra paJcamyartho'nuyogitvasvarUpaparatvasamAnAdhikaraNaH saMyogaH karmavyApArazcArthaH / AGa- mavadhitvam nirUpakatayA'nuyogitAnirUpakatvasvarUpamavadhipUrvakasya nayaterarthe tAdazAparatvasamAnAdhikaraNa eva saMyogo matvaM vA svarUpeNa sambandhana pArthivadravyavibhAge'nveti / nivizate, vahatezca saMyoga, Adheyakarma, AdhArakarmasvarUpa. vRkSAtpuSpaM cinotItyatra pratiyomyutpattidvitIyakSaNotpannavyApArazcArthaH / vaNigRhAt kanakaM svagaheM harati saMyogapratidvandvI vibhAgaH karmavyApAzcinorathaH / gomyaH taskara ityatra harate: saMyogaH karmavyApArazcArthaH / vRkSA payAMsi dogdhItyatra duheH vibhAgaH spandanaM karmabyApArazcArthaH, cchAkhA bhUmi karSatItyatra kRSaH karSakadezAvadhikarupaNIya atrApi paJcamyarthovadhitvamavadhimattvaM vA vibhAge'nveti na dezavRttiparatvanirUpitAparatvasamAnAdhikaraNaH saMyogaH karma ca cinoteduhezca vibhAgAvivakSAyAmatra vibhAgAthikA paJcavyApArazcArthaH, tAdRzAparatvasamAnAdhikaraNaH saMyoga AG-- mIti vAcyam, saMyogArthakadhAtuyoga eva paJcamyA vibhAgArtha. pUrvakasya kRSerarthe nivizate / eSu sarvatra paJcamInAM katvAt, anyathA'tiprasaGgaH syAdityuktatvAt / vibhAgo'rthaH / sa ca janakatayA saMyogajanake ajAka-- maNi, bhArakarmaNi, kanakakarmaNi, zAkhAkarmaNi cAnveti, yadi vApasaratyAdezAntarasaMyogaphalako vyApAro nArthaH na tu vyApAre grAmavattinA'pi tADanAdinA'jAderzane naya- tathA sati vilAdarghamAyAte sarpa vilAsarpo'pasRta, iti nAditi / prayogaprasaGgAt / tasmAtAviyavAvacchinnapUrvadezavibhA gaphala kakarmaphalako vyApAro'papUrvakasya niHpUrvakasya ca saratemagarAvanaM nayatvarAtInityAdAvapi paJcabhyartho vibhAgo rarthaH / anyasyApi gamanArthakadhAtoretadubhayopasargapUrvakasya janakatAsambandhena arAtirUpe karmaNyevAnveti / sthAlyA sa evA'rthaH / vibhAgaphalavataH pUrvadezasya dhAtunA'bhidhAodanamuddharatItyAdI uddharaterUrbadezasaMyogAnukUlavyApAro'rthaH nAt karmaphalavato vyApAravattayA kartRtvAcca nApasaratyAdeH
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ pacamyathaprakAzaH 123 sakarmakatvamiti vibhAvyate, tadA sadaso'pasaratItyAdau vAkyArthaH 1 sarvapApaiH sa mucyata iti atra muJcateH paJcamyA avadhitvamatradhimattvaM vA'rtho vibhAga'nveti T yadi ca sarvAvayavAvacchinna pUrva dezAnya dezasaMyogaphalako vyApAro'pasaratyAderarthaH tadA sadaso'pasarati niHsarati, apagacchati nirgacchati apati nireti vetyAdau paJcamyA vibhAgortho janakatayA vyApAre'nveti / sambandhAbhAvaprayojako nAzAdivyApAro'rthaH / tRtIyArthaH pratiyogitAkatvaM kartR svanAze'nveti vyutpattivaicitryeNa pApasya sambandhe 'pyasvayaH 1 sambandhAbhAvasvarUpaphalavatayA tacchabdArthasya karmatvamiti / tadA ca pApaprati yogitAkanAzaprayojyasya pApasambadhAbhAvasyAzrayaH sa ityanvayabodhaH / bandhanAnnigaDAdvA mucyata ityatra mucyatebaMndhanAkhyasaMyoganAzaka vibhAgo'rthaH paJcamyA avadhitvamarthaH vibhAge'nveti / vibhAgasya dhAtunA prAdhAnyenopasthApanAt pradhAnavyApare sAkSAdvizeSaNatayopasthityaviSayatvAt / bandhanasavdasya karaNe'napratyayena rajjunigaDAdiparatayA dhAtunA'nabhidhAnAnna tataH paJcabhyanupapattiH / kvacidanyAdRzo'pyapAya:- --yathA paNikAnmauktikaM krINAti, nRpAda gAM pratigRhNAti, ityAdI svasvAmibhAvasambandha vigamo'pAyaH paJcamyarthaH Rye pratigrahe prayojakatayAnveti Ryastu svatvecchAprayojyaM dAnaM, pratigrahaH svatvoddezyi kecchA | paJcamyAH svatvanAzomayaM khaNDazo vA'rthaH tatra prakRtyarthasya nirUpitatvena sambandhena svatve tasya pratiyogitAnirUpitA'nuyogitayA nAze'nvayaH, tathAvighanAzasya janakatayA krayavyApAre dAne pratigraha - vyApAre svatvecchayAM cAnvayaH / narakAtpApAdvA pitRRnuddharatItyatrordhva lokaprAptiphalakAdRSTaphalakaH zrAddhAdivyApAra uddharaterarthaH adRSTaphalavatA pitRkarmaNA'sya sakarmakatvaM -- prAptiphalavata Urdhvalokasya dhAtunA'bhidhAnAnna tena karmaNA sakarmakatvamiti na dvikarmakatvamiti 1 paJcabhyarthIsa nAzaH prakRtyarthavizeSita Urdhva lokaprAptijanake pitRgate adRSTe janakatayA'nveti zatAdddviyujyante zuddhayanti vA dazamitA ityatra vipUrvakasya yujerdhAtorapekSAbuddhiviSayatvAbhAvo'rthaH zatapadasya zatatvaM saGkhA'rthaH paJcamyA anutpAdo'rthaH prayojakatayA dhAtvarthe'nveti 1 tathA ca zatatvasaGkhAnutpAdaprayojakasyApekSA buddhiviSayatvAbhAvasyAzra-yA dazamitA ityanvayabodhaH t narakAtpApAdvA mucyata ityatra daivAdikasya mucyateH dukhAtyantavimokSAnukUlastastrajJAnAdivyApAro'rthaH phalAsamAnAdhikaraNavyApArArdhakatayAsya sakarmakatvamiti paJcabhyarthItvAdo nAzazca prayojakatatvajJAnAdau vyApAre'nveti / narakAnutpAdasya pApanAzasya vA 'prayojako mokSAnukUlastattvajJAnAdivyApAro nanu paJcamyA nAnAvidhApAyArthakatA mapekSyaikavidhAtiriktA vadhitvArthakatvamevocitam lAghavAt / darziteSu sakalasthaleSu ekavidhasthAvadhitvasya dhAtvarthe'nyayopagamAdabhISTasiddha riti cenmaivam nAnAvidhApAyasya pratIyamAnasyApalApApatta eH / ayamasmAttAra ityajJAvadhitvasyaika vidhatayA nAmArthAnvayena kArakatvahAnyApatezca / kiM ca paJcamyA ekavidhAvadhitvArthakatvaM na sambhavati / tathA hi vRkSAtpacatItyatra pAke vRkSAvadhitvAnvayavAraNAya tadanvayabodhaM prati gamanArthakadhAtujanyopasthiteH kAraNatvaM svIkaraNIyama, tathA ca vRkSAdvibhajate ityatrAnanvayApata eH / na ca yadyaddhAtuyoge paJcamI dRzyate tattaddhAtujanyopasthitiH paJcamyarthAvadhitvAnvayabodhe heturiti vAcyam, ananugamAda, vRkSAtkINAtIti prayogApattizcetyalaM pallavitena / apAdAnasaMjJAvidhAyakasUtravyAkhyAyAmapAdAnasya vaividhyamuktaM vRhadvRtI tathA hi tadetatrividham nirdihaviSayam, upAttaviSayam apekSitakriyaMceti / taduktaM hariNApi -- nirdiSTaviSayaM kicidupAttaviSayaM tathA / apekSitakriyaM "ceti tridhApAdAnamucyata" iti /
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ syArthaprakAze 224 vivRtaM caiSAM svarUpam - yatra dhAtunA'pAyalakSaNo viSayo nirdiSTastanirdiSTaviSayam iti / atra dhAtunaiva yaMtra mukhyayA vRtyA vibhAgajanikA gatinidizyate tadityekaM lakSaNam 1 udAharati yathA grAmAdAyAtIti / atra grAmavibhAgapUrvaka evottaradezasaMyogo dhAtunA pratipAdyata iti tatrApAyaviSayasya dhAtunaiva nirdeza iti bhavati lakSaNasamanvayaH / yathA vA azvAtpatatIti / atra patanakriyA 'zvAvadhikavibhAgapUrvikeva bhavati sa ca vibhAgo dhAtvartha evAntarbhUta iti dhAtunirdiSTa eva / dvitIyaM lakSayati yatra dhAturdhAtvastarAMrthAGga N svArthamAha tadupAttaviSayamiti / samabhivyAhRtadhAtunA svato na vibhAgaH pratipAdyate'pi tu dhAtvantarArthAGgavibhAgaH pratipAdyate tatra viSayasyAnyata upAsatvAdupAtaviSayatA / yathA vahAlakAdvidyotate vidya uditi / hi balAhakAnniHsRtya prakAzate ityarthAvagamAt niHsaraNarUpo vibhAgo dhAttrantarArthAGgabhUta iti bhavati lakSaNasamanvayaH / yathA vA kuzUlAtpacatIti / atrApi kuzUlAduddhatya pacatItyarthAvagateH uddharaNAGgabhUto vibhAgo'nyacAtvarthabhUta eva pratIyata iti lakSaNasaMgatiH / tRtIyaM lakSayati-yatra tu kriyAvAcipadaM na zrUyate kevalaM kriyA pratIyate tadapekSita - kriyamiti / apekSitA anvayitvenAkAMkSitA kriyA yatretivyutpatteryatrApAyapratipAdako dhAturnokto'pi tu tadvAcakapadamadhyAhRtya, arthamevAdhyAhRtya vA vibhAgAvagatirbhavati tadityarthaH / sAMkAzya kebhyaH pATaliputrakA abhirUpatarA iti / atra sAMkAzyakebhyaH pATaliputrANAmabhirUpataratvena vibhAgaH nirdhAraNaM vA buddhayA'pekSitamiti vibhajya pRthakkRtirUpo'rtho'pekSita iti tadapekSayA'pAdAnamudAharanti / hi AgacchatItyAdikriyArthamapekSya paJcamI bhavati / sAMkAzya kebhyaH pATaliputrakA abhirUpatarA ityAdi prayogArthaM ca tadviSaye pANinIyaM sUtram 'paJcamI vibhakte' ( pA0sU0 2 / 3142 ) iti / yatazca nirdhAraNam ( 2 / 3145 ) iti ca jAtiguNakriyAdibhiH pRthakkRtau saptamyA saha vaikalpika paJcamIM zAsti / paJcamI vibhakte' iti ca atra atra bhedapratipAdena nityameva paJcamIM zAsti / svamate ca tRtIyApAdanalakSaNenaiva gatArthamiti na tadarthaM pRthaksutramAramyate iti / kecittu nirdiSTaviSayamityAdilakSaNatrayamitthaM vyAcakSate thatra vibhAgastajjanakakriyA cetyubhayaM samabhivyAhRtadhAtunava nirdizyate tadAdyam / yatra vibhAgo'dhyAhRtadhAtunA tajjanikA kriyA ca samabhivyAhRtadhAtunA pratipAdyate tadddvitIyam / yatra tu bhayamapyadhyAhRtadhAtunaiva pratipAdya' tattRtIyamiti / udAharaNAni pUrvIktAnusArINyeveti / 'sAMkAzya kebhyaH pATaliputrakAH abhirUpatarA' ityAdI mUrta dravyasaMyoganAza rUpavibhAgasyApratItyA'pAyAbhAvAtkathamapAdAnatvamiti zaGkAM manasikRtyApAyI vidhyamuktaM vRhadvRttI apAyazca kAyasaMsargapUrvako veti / ayamAzayaH na kevalaM mUrtadravyasaMsargapUrvaka evaM vibhAgo'pAyo'pi tu buddhayApi ye padArthAH parasparaM kenApi sambandhena sambaddhAH pratIyante teSAM kenApi hetunA pRthakkRtibuddhiryadi pratipipAdayiSitA tadA'pi vibhAgapratItirjAyata iti so'pi vibhAgo'pAyatvenaiva grAhya iti bhAvaH / uktodAharaNe sAMkAzyakaiH saha pATaliputrakANAM guNAntaraiH samAnAnAmapi abhirUpya prakarSAzrayatvena buddha yA pRthakkRtiH pratipAdyata ityapAyasiddhiriti bhAvaH / pAtaJjalamahAbhASTo'pi prakRtaprayoge evameva samAdhAnamuktam- "yastaiH sAmyaM gatavAn sa evam prayuGkte" iti / vivRtaM ca kaiyaTenaitat - taiH sAMkAzyakaiH pATaliputrakANAM yaH sAmyamavagatavAn sa prakarSAzrayeNa punaH ( tAn ) pRthakkRtvA vAkyaM prayuGkata iti tadartha iti / itthaJca dvividhopAyaH mukhyo gauNazca / tatra mukhyo'pAya: kAyasaMsargapUrvako vibhAga:kAyapadena ceha mUrta dravyaM lakSitam / ayaM ca sthUlatayA sarvajanavedyaH / anyazca buddhiparikalpitaH / sa ca gauNa iti vyavahriyate / gauNApAyamevodAharati prAcAM vacanena - . vuddhayAsamIhitaikatvAn paJcAlAn kurubhiryadA / yAvibhajate vaktA tadA'pAyaH pratIyata" iti /
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamyarthaprakAzaH buddha yA vibhAgabuddha: prAcInayA matyA samIhitam iSTamekatvaM kurubhiH sahA pRthagbhAvo yeSAM tAdRzAn paJcAlAn janapada vizeSAn vibhajate kurunivAsarUpeNa pRthagbhUtena dharmeNa vivecayati tadA paJcAlebhyaH kuravo nirgatAH pratIyanta ityapAyo buddhikRtaH pratIyata iti tadarthaH / na kevalamIdRzArthasyaiva gauNApAyasvIkAreNa saMgraho'pi tvanye'pi bahavaH prayogA etena buddhiparikalpitApAyAzrayaNena vyutpAdanIyA iti pratipAdayitum (bRhadvRttau ) atidigatievam adharmAjjugupsate ityiAdinA / anye vaiyAkaraNAH tattadviSayANyapAdAnasaMjJAsUtrANi vArttikAni vA'nvArabhante, tairapi avazyameva tatrApAyasya sambandhaH svIkriyate cenna teSAM vacanAnAmAvazyakatA bhavet / pAtaJjalamahAbhASye ca sarvatrAtra buddhikalpitamayAgaM svIkRtya tAni tAni vacanAni pratyAkhyAtaprAya / Nyeva / svamate'pi tAdRzavacanAnAmadarzanAteSAM lakSyANAmanena gauNAyAyasvIkAreNaiva nirvAha: iti yathAyathaM vivRtameva vRttau / tatrateSu dhAttvarthavibhaktyarthAdivicAro naiyAdikairyathA kriyate tadiha saMkSepataH pradarzyate / adharmAjjugupsate viramati vetyatra supergahI nAma dveSa vizeSa:, viramatenivRttiryatno'rthaH / dharmAtpramAdyatItyatra prabhAderanudbuddhasaMskAro'rthaH / sarvatra paJcamyA viSayatvamarthaH, tathA ca pApaviSayakagarhAzrayatvam, pApaviSayakanivRtyAzrayatvaM dharmaviSayakAnudbuddha saMskArAzrayatvaM vAkyArtha iti sampradAyaH / paJcamyartho viSayatvam, gakaraNayorabhAva pratiyogiSu cAnveti pApaviSayaka gaprayuktaH pApaviSayakapravRtyabhAvaH / pApaviSayaka karaNAdanantarastadabhAvaH dharmaviSayaka kartavyatAsmaraNAbhAvaprayukto dharmaviSayakapravRtyabhAvaH- kramazovAkyArtha ityAhu: / 125 vA paJcamyarthastathehApItyeva svIkaraNIyamiti viSayatvArthavarNanamanucitamanAkaramiti pratibhAti / vastutastu buddha, yAdivigamasvarUpApAyavatI jugupsAdyapAdanatvajJApanArthamapAdAnasUtrekavAkyatayA tAni tAni vacanAnyArabdhAni tathA ca ya evArtho'pAyarUpo mukhyApAdAna* sthaleSu pratIyate sa evAtrApIti, tatra yathA vibhAgo'vadhitvaM punaranye navyA Ahu: :- eSu kartavyatvaprakArakajJAnavizeSyatvAbhAvaH paJcamyA arthaH / sa ca prayojakatayA jugupsAyAmanveti / paJcamyarthe tAdRzAbhAve prakRtyarthasyAdheyatayA'nvayaH, jugupsA tu dveSavizeSaH, yadvA apakarSapratipattyanukUlo vyApAraH / ata eva jugupsatiH sakarmakaH, tatra karmaNo'pAdAnatvavivakSAyAM paJcamI itarathA tu pApakarmANi jugupsata iti dvitIyaiva ucitA / tathA ca pApAjjugupsata ityatra pApapadasya pApakarmaparatAyAM duritajanakatvamapakarSaH, duritaparatAyAM tu duHkhajanakatvamapakarSaH tathA ca pApavRtteH kartavyatvaprakAraka buddhivizeSyatvAbhAvasya prayojako'pakarSa pratipazyanukUlo vyApAro vAkyArthaH / pApasthApakarSapratipattivizeSyatvamarthAtpratIyate / nAnyaniSThasya kartavyatAbuddhivizeSyatvAbhAvasya prayojako'nyaniSThApakarSa pratipAdakaH saMbhavati / devadattAjjugupsata ityatra paJcamyA guNAbhAvo'rthaH guNo dhairyAdiH, apakarSazcAtra krodhalobhAdiH / anvayaH pUrvavadbodhyaH / etena jugupsArUpadveSaviSayasya kriyAphalena viSayatvenAbhipretatayA sampradAnatvameva, yathA zrAddhAya nigarhata iti; tathA cAtrApAdanatvAbhAvAt paJcamyaprasakteH pApAjjugupsate iti prayogo na syAdityapAstam kriyAphalenApakarSapratipacyA anabhipretatvAtsampradAnatvAprasakteriti / pApAdviramati nivartate vetyatra dhAtornivRttiryala evArthaH, paJcamyAH kAbhyatvAbhAvo'rthaH / pApavRkSaiH kAmyatvAbhAvastha prayojikA nivRttirvAkyArthaH / pApe nivRttiviSayatvaM pUrvavadarthAtpratIyate / karaNAnantaramakaraNaM tu na viramatyAderarthaH tathAsati caitraH parastrIgamanAdvirato nivRtto veti prayogAnupapatteH / dharmAtpramAdyatItyatra pramAdyatenizcayAbhAvo'rthaH paJcamyAH pravRttiviSayatvAbhAvo'rthaH dharmavRtteH pravRttiviSayatvAbhAvasya prayojako nizcayastvarthAtpratIyate sa ca kartavyasvaprakArakaH / nizcayavizeSyatvaM dharmo pUrvavadarthAtpratIyate /
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 syAdyartha prakAze tothItpramAdyatItyatra tIrthapadasya tIrthagamane dhAtorvA gamananizcayAbhAve lakSaNA / smaraNaM tu na pramAdyarthe nivizate / tathA satyanavagatAndhaputro dazaratho'ndhaputrarakSaNAt prAmAdyadityatra apUrvAndhaputrarakSaNavizeSyakasmaraNAprasiddha yAnanvayA. patroH / evaM bhayArthAnAM trANArthAnAM cApi dhAtUnAM prayoge paJcamIprayogo dRzyate yathA vyAghrAdvibheti corAtrAyata ityAdi / atrApi ya eva manuSyaH prekSApUrvakArI bhavati sa pazyati yadi mAM vyAghrAH pazyanti, tarhi dhruvo me mRtyuriti sa buddha yA vyAghrAn saMprApya tato nivarttata iti buddhikRto'pAyostyeveti gauNApAyalakSaNasattvAt apAdAnasaMjJayA paJcamI siddhA / corAtrAyata ityatrApi ya eSa manuSyaH prekSApUrvakArI dayAluH suhRdbhavati sa pazyati yadImaM caurAH pazyanti dhruvamasya vadhavandhanAdipariklezAH syuriti sa buddhayA caurAt saMprApya tatastaM nivartayatIti buddhikRto'pAyo'trApyastIti goNApAyanimittakamapAdAnatvamihApi siddhamiti vinaiva vacanAntaraM paJcamI siddhA / atra goDA: parato'niSTasambhAvanAsvarUpaM bhayaM tadarthakA bibhetyAdayaH / aniSTAnutpatyanukUlavyApArasvarUpaM trANaM tadarthAstrAyatyAdayaH / eteSAM dhAtUnAM yoge'niSTaprayojakasyApAdAnasaMjJAM vidhAya paJcamIM vidadhati / paJcamyAzca prayojakatvamarthaM iti varNayanti / sa cArtho dhAtvarthaghaTa kesniSTe'nveti / yadi ca yasya puMso vyAghrAdhInamaniSTamaprasiddha kintu vyAghrAdhInatvena maraNamasI sambhAvayati tatpuruSaparo vyAghrAdayaM vibhetIti prayogastadA paJcamyarthaH prayojyatvaprakAratvaM dhAtvarthe'niSTasambhAvanAyAmanveti / darzitasthale tasya puMso vyAghraprayojyatvaprakArikAyA aniSTasaMbhAvanAyAH sattvAnnAnupapattiH / evaM ca zatrubhrameNa mitrAdvitIti prayogo'pyupapadyate / atrAniSTaM ca duHkhameva sarvatrAnugataM bodhyam / yatprayojyaM dukhaM na kasyApi prasiddha tAdRzasyAhikaNTakAderyadyapAdAnatvamiSTaM tahi duHkhopaghAtaka - vyApAravirahasyAnukUlo vyApArastrANaM tatra duHkhavataH karmatvam, tathAvidhavyApAravirahAdhikaraNasyApAdAnatvam, tathA ca tathAvidhAhikaNTakAdyapAdAnakaM svakarmakatrANameva prasiddham / yatrAcetanasya ghaTAdeH karmatvaM tannAzopadhAyakavyApAravirahasyAnukUlo vyApArastrANaM tatra nAzavataH karmatvam / evaM tatsapatrAyata ityAdI paJcamyA Adheyatvamartha ityAdi vadanti / taccintyam, narakAdvibhetItyAdI narakajanyAniSTAntarasyAbhAvAdananvayApateH / prayojyatvaprakArakatvasya paJcamyarthasyA niSTasambhAvanAyAmanva yopagame'pi prayojyatvasya aniSTAnvayAnupagame vyAghraprayojyo vRkanAzaH vRkaprayojyo bAlanAzaH. bAlazca mama putraH sambhAvyate iti jJAnadazAyAM bAlaputro'yaM vyAghrAdibhetIti prayogApateH / aniSTAmbaye tu yatrAniSTamaprasiddha ntatra doSa iti vijJeyam / na ca prayojyatvaprakAratvasya svanirU pitAniSTaniSThavizeSyatApratiyogitvena sambandhena sambhAvanAyAmannAyopagamAt noktadoSa iti vAcyam, tathA sati sambhAvanAmAtrasya bibhetyarthatvApatta eH / maitrasya "vyAghraprayojyaM caitrasya dukhaM sambhAvyate " - iti jJAnadazAyAM maMtro byAprAvimetIti prayogApatta eH / tattatpuruSauyaduHkhaviSayakattatta tpuruSIyasambhAvanAyA dhAtvarthatve'nanugamAddurbrahatvApatta eH / samAnAdhikaraNaduHkhaviSayakasambhAvanAyAstathAkhe na yatra duHkhatvena zarIranAzAdiH sambhAvitastatra duHkhAdibhetItivat zarIranAzAdvibhetIti prayogAnApatta eH / narakAtrAyata' ityA dAvapi narakaprayojyAniSTAntarasyAbhAvAt (narakasyaiva tattadaniSTasamudAyarUpatvAn ) ananvayApatta eH / bhayatvaM dveSatvAvAntarajAtiH saiva bibheteH pravRttinimitam, phalAvAcakatvAdevAso yativadakarmakaH / tatra duHkhagocare bhaye svasmin bhAvitvapratisandhAnameva kAraNam / atra dveSa statsAmagrI vA sahakAritayA'pekSyate'to rAgAndhAnAmAstikAnAM narakAd, yiyakSUNAM yAgazramAt, mumukSUNAM titikSAdiklezAdvA, na bhayamityAdayaH prayogA upapadyante / upAya
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamyarthaprakAzaH ... M urme Priwwvvv, viSaye bhaye bhayApAdAnasyAniSTasAdhanatvamAsannatvaM ca jJAya- bhayahetukatvam / IdRzaprayojyatAvizeSasya hetutAsAmAnyavilamAnaM janakam / cauremyo hi AsannatayA pratisaMhitebhya eSa kSaNasya dhAtvarthabhaya evAnvayAnna kArakatvahAniriti / bhayaM bhavati, AsattiprakarSAcca bhyprkrssH| Asattirapi vyAghrAdivabhetItyatra paJcamyarthe darzitaprayojyatve nirUpakatayA kAlikI daizikI vA yathAyathamahanIyA! evaM kiAyaviSayi prakRtyarthasyAnvayaH, tathAvidhaprayojyatvasyAniSTasambhAvanAbhAvalakSaNahetutaM va paJcamyarthaH caurebhyo bibhetItyatra caura- janyaduHkhe bhaye'nvayaH, tathA ca zyAghraprayojyaM bhayaM vAkyArthaH / gocaraM bhayaM vAkyArthaH / trANamapi bhayAbhAvAnukUlo vyApAraH vyAghrAdeH svavizeSyakAniSTasAdhatAjJAnAdisahakRtasvasambatatra bhayAbhAvasvarUpaphalavAn trAtavyaH karma, bhayAbhAvastu dhajJAnadvArA'niSTotpattisambhAvanAjanyaduHkhaprayojakatvaM; sanni kAraNavighaTanadvArA prAnta vyApAra prayojyaH, vyAdhAdgAM ghisvarUpasya sambandhasyAtizayasvarUpaprakarSeNa jAne sambhAvatrAyata ityatra govattApraviSayakabhayapratiyogikAbhAvasya nAkoTeraniSTotpatta rutkaTava prayojayati; athagA'niSTotpaprayojako vyApArastarakata tvaM vAkyArthaH / nanvevaM 'svalpamapyaraya taravadhAraNameva janayatItyubhayathA duHkhamutkaTa prayojayatIti dharmasya trAyate mahato bhayAt ityatra 'bhayAtrAtu dAtum' ityatra sannidhiprakarSeNa bhayaprakarSaH / itthaM ca dvitIyAddhi bhayamiti cAnanvayApattiH, bhayasya dveSatayA trANasya tadabhAvAnukUla- zrati: bhaye'dvitIyatakatvaparisaMkhyA bodhayati / itarathA vyApAratayA dveSaviSayakadveSAsaktyA bhyhetuktraannaaprsiddhH| dvitIyAdityasya vaiyarthyApatteH / parisaMkhyA tu prakRte dvitIyAbhayasyAniSTasambhAvanAsvarUpatve tu trANasyAniSTAnutpAdaka- nyahetukalyasya svahetukatvaparyavasannasya vyavacchedaH / bhayasya vyApArasvarUpatayA'niSTasambhAvanAhetukAniSTAntarasyaH sambhA svahetukatvaM na sambhavati, svasannidhAnajJAnasyAniSTotpattivanAnnAnvayAnupattiriti cet, maivam, tathA hi bhayasya dveSa- sambhAvanAM pratyaprayojakatvAt / anyathA so'hamAtmanA vizeSasvarUpasya duHkhavizeSasAdhanatva manu bhavasiddhamiti bhAvi sambaddha ityAkAra ke sakaladuHkhoccheda ke jJAne vidyamAne bhayagocarabhaya sambhavAt bhayagocarabhayAnunpAdanasvarUpatrANasya bhayApattaH / evaM narakAdibhetItyAdau narakapadasya kumbhIpAnAprasiddhiriti / ata eva dvitIyAddhi bhayaM bhavantI'ti zra tyA kAdisambandhajJAnaM zarIratApAdyaniSTotpatti sambhAvayati, svasyAbhayamiti parisaMkhyAyale / dveSasya viSayasvAbhAvyena sambhAvanA tu tApaM janayati iti nAnuSapattiH / narakapadasyaviSayatayA dveSa prati dveSasamavAyibhedasya hetutvAt sva sukhAsambhinna duHkhaparatA tu na yujyate tathA sati duHkhAyathAyA vissykbhyaaprsiddhH| bhayasyAniSTasaMbhAvanAsvarUpatve tu vA bibhetIti pryogaapttH| bhayAdivabhetItyAdau bhayapadasya svahetukAniSTasambhAvanAyAH sambhavAt na parisaMkhyAnAsaMbhava bhayajana ke vyAghracorAdI lakSaNeti nAnupapattiH / yadi tu iti ma0ma0gokulanAthopAdhyAyAH / duHkhAbibhetIti prayogo'bhyupeyate tadA duHkhasya bhogasvarUpAvastutastu aniSTasambhAvanAjanyaduHkhaM bhayamaniSTaM ca niSTasAdhanasya sambandhajJAnaM bhogasvarUpAniSTasyotpatti duHkhaprayojakatAvacchedakadharmaviziSTaM maraNAdi, tatra yaddhavi.sa sambhAvayati sambhAvanA tu du:kha miti nAnupapattiH / evaM cchinnasya yena sambandhena maraNAdisAdhanatvamavagataM, svasmin / bhayAdvibhetItyAdAvapIyameva gtirvodhyaa| taddhadhicchintasya tatsambandhajJAnaM maraNAdyaniSTotpattisambhA- etena vyAghrAddhayAdibabhetItyatrApAdAnasya bhayasya viSavanAyA janakama, sA tu dukhaM janayati tathA maraNAdisAdhanata- yitvaM dhAtvarthe bharo'nveti / vyAghraviSayitvamapAdAnabho'. yA'vagatasya dhyAghrasya svasmina sannidhisambandhajJAnaM maraNA- veti, bhagaM tu dvaSavizeSa, iti tu na yujyate, yato hi dya tpatti sambhAvayati. sambhAvanA tu dukhaM janayati / vyAghraviSayakadveSaviSayako dveSo na smbhvti| tathA hi aniSTasAdhanatAjJAnAdisaha kRtasambandhajJAnaprayojyatvasvarUpaM vyAghraviSayakadvaiSasyAniSTasAdhanatvajJAnaM vinA tadviSayakadve
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 syAdyarthaprakAze SAnutpAdAt, tacca jJAnaM tadaiva sambhavati yadi vyAghrasya bhavAn / vibhetyAdyarthe bhayaM duHkhameva, cetanakatR katvaniyamAt / balavadaniSTAnanubandhISTasAdhanatvaM syAt , tatta bAdhitamiti yatra cetanakarmakaM rakSaNaM tatra duHkhasvarUpabhayAbhAvaprayojako na tajjJAnaM sambhavati / na cAniSTasAdhanatvabhramAd dveSaviSa- vyApAra eva dhaatvrthH| yatrAcetanakarmakaM rakSaNam tatra yakadvaiSasambhavAt nAnupapattiriti vAcyam; tathA sati vahnaH paTaM rakSati' kA kebhyo dadhi rakSyatAm' ityAdI vyAghrAdbhayAd bibheSItyatrAbhrAntasya vaktuH, sambodhyasya nAzAnutpAdaprayojako vyApArI rakSaterarthaH, tatra nAzAnvayizAbdAnudayaprasaGgAt, ityAdi parAstam ; bhayAdipadArthasya prayojyatvasAmAnyAM paJcamyarthaH / AtapAtkusumaM rakSatyavati dazitatvAt / vyAghraprayojyabhayaprayojyasya bhogasvarUpasyAni- vetyatra apakArAnutpAdaprayojako vyApAro ghAtvarthaH, prakRte STotpattisambhAvanAjanyaduHkhasvarUpasya bhayasya kartari sambo- puSpApakAraH zoSa eva / prayojyatvasAmAnya paJcamyartho'padhyo'nyatra ca sambhavAt / kAre'nveti nAzAdyanvayinaH paJcamyarthasya prayojyatva sAmAnyasya phaladvAreNa vyApAre'nvayopagamAt, tathA nAmArthAevaM cauremyo bibhetyudvijate vetyatra cauraprayojyamaniSTaM nanvayAnna kaarkktvhaaniH| dhanaharaNAdi tadutpattisambhAvanayA duHkhamiti, udvego'pi bhayameva, yatra darzitabhayaprayojyatvasya, tattvena na vivakSA kiMtu evaM parAjayateoge soDhumazakyasyArthasyApAdAnatvaM zeSatvena tatra SaSThyeva pramANam, ata eva ''kasya vibhyati pare'nvAcakSate / tadapi pUrvoktavauddhagogApAyavivakSayauva devAzca jAtaroSasya saMyuge" iti "kumArya iva kA tasya siddhamiti na tadarthamapi vacanAntarakalpanA''vazyakatA / trasyanti spayanti ca" iti ca prayoga upapadyate / yathA 'adhyayanAtparAjayata' iti / atrApi ya eSa manuSyaH prekSApUrvakArI bhavati sa pazyati-duHkhamadhyayanam durdharaM ca, evaM vyAghrAd gAM vAyata rakSati vetyatra bhayasvarUpaduHkha guravazca durupa cArAH iti, sabuddha yA saMprApya tato nivartate pratiyogikAbhAvaprayojyavyApAro dhAtvarthaH, tatra bhayAbhAva iti atrA'pi nivRttyaGga parAjaye parAje vRttauM, nivRttazcAsvarUpaphalavattayA gavAdeH karmatvam / paJcamyAstathAvidha vadhiradhyayanamityapAyasattvAdanenaiva sUtreNApAdAnatvasiddhiriti prayojyatvamarthaH phalakadeze bhaye vyutpattivaicitroNAnveti / svamatam / atha vA bhayamabhAvazca khaNDazaH phalatayA dhAtvarthaH, tatra paJcamyarthasya bhage tasya pratiyogitayA abhAve, tasya prayo- atra gauDA: parAjeyuddhanivRttirarthaH, paJcamyA dveSo'rthaH, jakatayA vyApAre'nvaya iti / tatra prakRtyarthasya viSayitvenAnvayaH, dveSastu janyatayA yuddhanivRttAnanveti tathA ca 'raNAtparAjayata' ityatra raNagocarayasyA bahikaNTakAdivyaktaH kvApi na bhayaprayojakatvaM dveSajanyayuddhanivRttirityarthaH iti vadanti, tadasat-yuddhaniva. tasyAstadvayaktitvena na trANApAdAnasvamapi, tad yaktestrAyate tardhAtvarthatve, adhyayanAt parAjayate ityAdAvananvayApattaH / ityaprayogAt / sarpatvAdinA'pAdAnatvamiSyata eva / na ca nivRttimAtraM dhAtvarthaH tatra vyutpattinaicitryeNa paJcamIyaddharmAvacchinnasya samvandhajJAnamaniSTotpattisaMbhAvanAM janayati prakRtyarthastha viSayitvenAnvaya iti vAcyam, tathA'pi viSAta taddharmavatastathAtvopagamAt / bhayAt trAyata ityatra bhayaprayo- parAjayate iti pryogaapttH| tasmAt parAjayatebhaGgaphalakajyasya bhayasyAbhAvaprayojakavyApAraH pratIyate, bhayaprayojyaM vyApAro'rtha iti pare / sa ca bhaGgaH katagatazcettadA yathA bhagaM tathopari pradarzitameva / bhayaM tu duHkhaM pratyakSasiddha- phalasamAnAdhikaraNabyApArArthakatayA nAsya sakarmakatvamiti meva, bhayamati duHkhamiti, bhayenAtiduHkhito'smIti cAnu- tatra yadviSayakadveSaprayojyaH parAjayanyApArastadvAcakapadAt
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamyarthaprakAza marrrrrrrrrrrrrrrrrrrrormanuman-namamaramarwarraniumiraramananenameramanarmerammarrrrrrrrrrrr-marwarinameramanarmeanmarrrrrrrrrr 126 paJcamI prayujyate / svaviSayakadvaSadvArakaprayojyatvaM paJca- bhayathA'pi nivRtyaGga vAraNe dhAtUnAM vartanAd buddhikRto'pAya myartha: svarUpeNa vyApAre'nveti / 'adhyayanAtparAjayata' eNvastyeveti bhavati prakRtasUtreNa vApAdAnasaMjJA / ityatra vAdivAkyArthadoSapratipAdakottaravAkyaprayoktatvaM bhaGgaH atra kecit -vAraNaM kriyApratiSedhapratiyoginI kriyA; phalaM, zAstrArthAnabhijJAnaM vyApAro dhaatvrthH| tatra viSayi bhakSaNagamanAdirUpA / tAtparyavazAtkvacitkasyAzcitpratiSedho tayA prakRtyarthavizeSitaH paJcamyarthoM dveSaH prayojyatayA'tha vA vArayatyAdinA bodhyate / pratiSedhastu katRtvAbhAvAnukUlo nirUpitatvena; prakRtyartha vizeSitaM svaviSayakoSadvArakaprayo vyApAraH / kartRtvAbhAvasvarUpaphalavattayA ca gavAnnAdeH jyatvaM svarUpeNAnveti / adhyayanaviSayakadveSasAdhyadveSasyA krmtaa| paJcamyAstu dezAdigatatvenecchAviSayatvamarthaH / dhyayane pravRttyanutpAdadvArA adhyayanAbhAvaprayojakatvam, bhabhyayanAbhAvaprayojyaM ca zAstrArthAnabhijJAnam tathA cAdhyaya gatatvaM tu Adhayatvam / tathA cAdheyatvaprakAra kecchAviSayatvaM paJcamyA bhakSaNagamanAdiphale galAdhaHsaMyogottaradezasaMyogAnaviSayakadveSaprayojyaM darzitabhaGgaphalakazAstrArthAnabhijJAna dAvanveti / prakRtyarthasya nirUpakatayA Adheyatve'nvayaH / mabhyayanAtparAjayata itivAkyasyArthaH / icchA tu bhakSaNAdikatu bodhyA / evaM ca yavAdheyatnaprakArakeevaM 'raNAt parAjayate' ityatra palAyananilayanAdirbhaH cchAviSaya-galAdhaH saMyogaphalakabhakSaNaka tvAbhAvasya govRttephalam , zauryAbhAvo vyApAro dhAtvarthaH / zaurya tu parakarmaka. ranukUlavyApAraH, kUpAdheyatvaprakArakecchAviSayottaradezasaMyogapraharaNakata tvam prakRte bodhyam / raNastu parasparapraharaNam / phalakagamanakartRtvAbhAvasyAnyavRtteranukUlavyApArazca, raNagocaradveSasya raNe pravRttyanutpAdadvArA raNAbhAvaprayojakatvaM, vAkyArthaH / yadyapyandhAdeH kUpAdheyatvaprakArikecchA nAsti, raNAbhAva yojyo dazitazIrya syAbhAvo vAkyArthaH / evaM tathApyabhimukhadezAdheyatvaprakArikecchA vartata eva, abhimukha'vivAdAtparAjayata' ityatra parodbhAvitadoSAnuddharaNaM bhaGgaH dezatvena ca kUpAdistatra bhAsata eveti nAnupapattiH / na ca phalam, pratijJAtApipAdakaparasparavAkyaM vivAdaH / tadgo paJcamyA AghayatyamarthoM bhakSaNAdiphale galAdhaH saMyogAdAvacaradvaSastu sAkSAdeva dshitvyaapaarpryojkH| avidyamAna nviyAta, ki paJcamyarthe icchAntarbhAvaNeti vAcyama, yatrAna pihitaviSabhojanapratiSedhavyApAraH, tatra viSAdvArayatIti na dveSyAdevA'tra paJcamI, na tu vidyamAnAt / ata eva zatroH parAjayata iti na prayogaH, tasya vidyamAnatayA (pUrvasiddhatayA) prayogaH, kintu saviSAnnAdvArayatItyeva prayogastatra pUrvasoDhatvAt, asor3hAdeva pUrvAcAryestadvidhAnAt ! itthaM ca prayogavAraNecchAyAH tadantarbhAvAt ; yasya yavAdenaM phenApi parAjerbhaGgaphalakavyApArArthakatvameveti hRdayam / bhakSaNaM tatparAt yavAd gAM vArayatIti prayogasyAnupapattezca / icchAyAstadantarbhAve tu tadyavAdheyatvaprakArakecchAviSayaphalakavAraNArthakadhAtuyoge'pi paJcamI prayujyate---yathA bhakSaNakata tvAmAbAnukUlavyApArabodhasya saMbhavAt bhavati yavebhyo gAM vArayati rakSati niSedhayatItyAdi / etadartha- tathAvidhaprayogaH / evaM cadarzitasthale, bhakSaNAdau tadyavAdheyamanye vAraNArthakadhAtuyoge IpsitArthasya apAdAnasaMjJAM tvasya gokata katvasya cobhayasyAbhAvaH pratIyate, tadartha vidadhati / svamate tvatrApi gauNApAyasattvAdapAdAnasaMjJA vyatparayantarakalpanaM ca na yuktaM gauravAt / na ca sarvatravoprakRtasUtreNava siddhA / tathAhi-yadi yasya gostasyaiva bhayAbhAvabodhAna vyutpattyantarakalpanamiti vAcyam, tathA yavAH tahi sa yavAnAM vinAzaM saMbhAvya tato gAM vArayati, sati gaganAd gAM vArayatIti prayogApattaH, gaganAdheyatvaatha yasya yavAstadanyasya gauH so'pi parasasyabhakSaNe parakIya- gokata katvobhayAbhAvasya bhakSaNe sattvAtU / tasmAdicchAyAH duHkhaM, rAjAdikRtaM daNDaM vA saMbhAvya tebhyo gAM nivartayatItyu- paJcamyarthAntIvanamucitamevetyAhaH, tacchintyam, tathA sati
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAyaprakAze kSetrAd vanyAn vArayati, nRpAdAta vArayatItyAdAvacetanasya gAM vArayati" ityatra kSetrAdipadAta paJcamyApattaH / kSetra vanyAderAtapasya vA gamanakaturicchAvirahAt kSetrAdyAdheyatva. yavaM mA bhakSayeyamiti nivRttI kSetrAdeH prakAritvAditi / prakAra ke cchAviSayatvasya gamanaphale saMyogAdo virahAdananvayA- vastutastu tathopalakSitadharmAvacchinnakriyAgocarapravRzyapatteH / bhAvapayojakajJAnAnukUlo vyApAro vArayaterathaH, tathAvidha jJAnasvarUpaphalavattayA gavAndhAdeH karmatvam, tathAvidhaM jJAnaM ma0 ma0 mokulanAthopAdhyAyAstu- vArayatyAdidhAtuH tu pravRttiviSayakriyAniSThasyAniSTasAdhanatvasya kRtyasAdhyapravRttinimittatvopalakSitapatanatvAcavacchinna pratiyogitAkama - svasya vA'vagAhi bodhyam , tadanukUlo daNDodyamanAdirvArayitubhAvaM phalavidhayA'bhivatte / tatprayojakamapi 'mA pateti ApArastADanAdyaniSTaphalako gavAderyavabhakSaNapravRtti vighaTa. vaakyaadivyaapaarH| pradhAnatayA tajjanitapadArthopasthiti yati, yavabhakSaNaM tu vArayituraniSTasAdhanamiti paramparayA rupalakSaNadharmamopeNa patanAbhAvatvAdinA phalamavagAhate tADanAdhaniSTasAdhanamiti, bandhanAdirvArayituApAro yavatatrAbhAvasvarUpaphalAdhikaraNatayA vivakSite karmasaMjJA balIya. bhakSaNe kRtyasAdhyatAbuddhi gavAdekhanayatIti na yavabhakSaNe sIti tato dvitIyA / phalIbhUtAbhAvapratiyogikriyAkAra pravRttiH, agre kUpa iti kUpe mA pateti vAkyaM tu kUpapatanakANi punarapAdAnasaMjJakAnIti tatrasthA paJcamI tAni niSThAniSTasAdhanatvasya smArakamiti nAndhasya kuupptnkaarkaannybhidhtte| kUpAdandhaM vArayatItyatra kUpAdhikaraNaka pravRttiriti / patanapratiyogikasyAndhavRttaH, yavebhyo gAMvArayatItyatra yavakarmakabhakSaNapratiyogikasya govRttaH, parasvebhyaH pANi vAraya- evaM yavemyo gAM vArayatItyatra paJcamyAH karmatvamarthaH tItyatra parasvakarmakAdAnapratiyogikasya pANivRtteH, zarebhyaH pravRttiviSayakriyAyAmanveti / tathA ca yavakarmakabhakSaNaviSayazarIraM vArayatItyatra zarakaraNakavyadhapratiyogitvasya zarIra- pravRtyabhAvaprayojakajJAnasya govRtteranukUlo vyApAro vAkyArthaH / vRtteH puSpebhya AtapaM vArayatItyatra puSpakarmakazoSaNaprati- yatra ca gavAderzavabhakSaNAdAvutkaTo rAgaH, tADanAdau na tathA yogikasyAtapavRtteH, zvapacebhyo dAtAraM vArayatItyatra zvapaca- dveSo vA tatra daNDinA vAritA api gAvo yavabhakSaNe pravartante saMpradAnakadAnapratiyogikasya dAtRvRtterabhAvasyAnukUlo vyA- na nivartante veti prayoga: 'daNDikata kavyApAraprayojyasya yavapAro vAkyArthaH iti prAhuH / bhakSaNapravRttivirahaprayojakajJAnasyAzrayA' iti vAritA ityanta syArthaH; vArayate ruktArthakatva eva tathAvidhaprayogaH saGgacchate / kecittu kUpAdandhaM vArayatItyAdau dhAtvarthatAvaccheda ata eva pravRttivighAto vAraNamiti prAJcaH / yasya yavAdenaM katvopalakSitadharmAvacchinnakriyAgocaranivRttyanukUlo vyApAro kenApi bhakSaNaM tatparatve yavebhyo vArayatIti na prayogaH / vArayaterarthaH, tatra nivRttyanvitaM samavetatvaM dvitIyArthaH paJca yadi prayogastahi yavakarmatvasya svAvacchinnayA bhakSaNaprakArimyAstu prakAritvamarthaH, kUpe mA pateyamityAkArakanivRtteH tayA pravRttAvanvaya iti naanuppttiH| evameva kUpAdancha kUpaprakArakatvAt / tathA ca kUpaprakArikAyA andhasamavetAyAH vArayati kAruNika iti kAruNi kena vArito'pyandho na patananivRtteranukulo vyApAro vAkyArthaH iti vadanti, tanna, nivartate iti pryoge'pynvyH| puSpebhyaH AtapaM vArayatItyAdau ananvayApatteH AtapAderacetanasya nivRttyasaMbhavAt / kUpAdandhaM vArayati ma punarandho iyAMstu vizeSo yadatra kUpakamakagamanasya pravRttAvanvaya nivRtta iti prayogAnupapattezca / kiM ca prakAritvamapi na iti / puSpebhya AtapaM vArayatItyAdAvacetane karmaNi kriyApaJcamyarthaH sambhavati, tathA sati "kSetra khale vA yavemyo bhAvaprayojakavyApAro vArayaterarthaH / kriyAbhAvasvarUpaphalavataH
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamyarthaprakAzaH karmatvAt tadvAcakapadAd dvitIyA / paJcabhyAH karmatvamarthaH, phalaikadezakiyAyAmanveti / tathA ca puSpakarmakagamanAbhAvasya zoSaNAbhAvasya vA AtapavRtteranukUlo vyApAro vAkyArthaH / na caivaM kriyAbhAvaprayojakavyApAra eva sarvatra vArayaterartho'stu iti vAcyam, vAritA api gAvo yavaM bhakSante, vArito'vyandhaH kUpaM gataH iti prayogasyAnupapatteH, bhakSaNAdikriyA'bhAvasvarUpaphalAzrayasya vAraNakarmaNo bhakSaNAdikriyAkartRtvAnupapatteriti / nanu vArayaternAnAvidhArthakatvAbhyupagame yavebhyo gAM mArayatItyAdI cetane karmaNi kriyA'bhAvecchAprayojya vyApAra evArtho'stu kiM pravRttyabhAvaprayojakajJAnanivezena tAvataiva vAryamANA gAvo bhuJjata ityAdiprayogopapatteH; phalIbhUtAyAH kriyAbhAve vchAyA viSayasya gavAdervAraNakarmatve'pi bhakSaNakatu tvAvirodhAditi cet, syAdevaM yadi yavabhakSaNAbhAvecchayA vidhIyamAne kSetrasya kaNTakAdyAvaraNe'pi vArayatItiprayogaH / yadi va vArayaternAnAvidhArthakatve'nugata pravRttinimittAbhAve 0 prayogAtiprasaGgaH kriyAbhAvaprayojayApArArthakatve tu yavakarmakatyAgAbhAvaprayojakavyApAre'pi yavebhyo gAM vArayatItiprayogaprasaGga iti vibhAvyate tadA saMyogAbhAvaprayojakakAryAnukUlo vyApAro vArayaterarthaH tathAvidhakAryasya phalatayA tadvato gavAdeH karmatvam, yadIya sambandhasyAbhAvastadvAcakapadAt paJcamI, 'katuvrvyApyaM karmeti' sUtravadAptimata evApAdAnatvavivakSaNAt / Aptistu prAptiH sA ca sambandha eva / tadabhAvaprayojakaM kvacidaniSTasAdhanatAjJAnasvarUpaM kAryaM, yathA gavAderyavabhakSaNatvAvacchedena daNDatADanAdyaniSTasAdhanatAjJAnaM kaNThAvacchedena yavasambandhasya yavasaMyogasyAbhAvaM prayojayati / yasya yavAderna kenApi bhakSaNaM tatsaMyogAbhAvamapi sAmAnyato yavabhakSaNatvAvacchedenAniSTasAdhanatAjJAnameva prayojayati / anyathA tadvyaktibhakSaNasyAnupasthityA tadgatAniSTasAdhanatAjJAnAsaMbhavAt kuto'pi yavAdvAraNAsambhavAt / evaM kUpagamanatvAvacchedena zarIropaghAtakapatanAniSTasAdhanatAjJAnaM caraNAvacchedena kUpa saMyogasyAbhAvaM prayojayati / 131 kvacidacetane karmaNi jJAnAtiriktaM kAryam, yathA- AtapAde: chatrAdyAvaraNasaMyogaH nRpasaMyogAbhAvaM puSpasaMyogAbhAvaM vA prayojayati / evaM ca paJcamyA AdheyatvaM nirUpakatvaM vA'rthaH, tacca dhAtvarthakadeze sambandhe'nveti / tathA ca yavebhyo ga vArayati daNDItyatra yavanirUpita saMyogAbhAvaprayojakakAryasya govRtteranukUlo yo vyApArastadanukUlakRtimAn daNDItyanvayabodhaH / evaM kUpAdandhaM vArayati, puSpAnnRpAdvA''rUpaM vArayati, ityAdAvapyanvayo bodhyaH / evaM caNDAlAtkanaka vArayati dAtetyatra cANDAlasampradAna kakanakadAnaniSThA niSTasAdhanatAjJAnaviSayatvasvarUpakAryasya kanakaniSThasya prayojakaM tathAvidhAgamasmaraNaM dAtuH tathAvidhaviSayatvaM tu kanake cANDAlasvatvAbhAvaM prayojayati itthaM ca vArayate nAnArthatA, na vA vAryamANA gAvo bhuJjata ityAdiprayogAnupapattiH / sambandhastu prayojyo bodhyaH / tena ghaTasamavetatvAbhAvaprayojakasyAgnisaMyogavizeSasAmAnAdhikaraNyasya zyAmarUpaniSThasyAnukUle pAcakavyApAre satyapi ghaTAt zyAmaM rUpaM vArayati pAcaka iti na prayogaH / yatra tu vAraNAntarbhUtasya sambandhAbhAvasyaiva vArayatyAdinA vivakSaNaM tatra sambandhasyAbhAve vizeSaNatayA phalatvAt tadvataH karmatvamiti tatra paratvAd dvitIyaiva / yathA 'kUpa vArayati pAnyaH' 'mAMsaM vArayati muni' riti / atra kUpavRttisambandhAbhAvaprayojakakRtimAn pAnthaH ityAdi prakAreNAsvayabodhaH / yatra cAbhAvaprayo vyApArasyaiva vAraNAntabhUtasya vivakSaNaM tatra sambandhasya vAraNAnantarbhUtatvAt tadvato nApAdAnatvamiti tatra na paJcamI vAraNArthakadhAtvarthAntarbhUtasambandhata evApAdAnatvavivakSaNAt / pratiyogya vizeSitasya phalIbhUtAbhAvasya pratiyogyeva karma, na tvadhikaraNaM yathA 'ghaTaM rahayati' ityAdI ghaTAdiH pratiyogI, tathA'trApi pratiyoginyeva dvitIyA / yathA kUpagamanaM kUpasaMyogaM vA vArayati pAntha ityAdI / atra dvitIyAyAH pratiyogitvamarthaH, tacca phale'bhAve'nveti / tathA ca kUpagamanapratiyogitAkasya kUpa saMyoga pratiyogitAkasya vA'bhAvasya prayojako yo vyA
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 syArthaprakAze pArastadanukUlakRtimAn pAntha ityanvayavodhaH / evaM mAMsabhojanaM mAMsakaNThasaMyogaM vA vArayati munirityAdAvapyanvayabogho bodhyaH / yatrAbhAve'dhikaraNasya saMyogo vivakSitastatra zeSe SaSThTova pramANaM yathA'ndhasya kUpagamanaM kUpasaMyogaM vA vArayati dayAluH, mAMsabhojanaM zrAddhasya vArayati muniH, pApakarma svasya vArayati vidvAn iti / atrAnvayabodhaH pUrvavadeva / vizeSastu pratiyogyanvite prayojakavyApAravizeSaNe'bhAve SaSThyartha sambandhabhAnamiti / evaM vArayatyAderuktArthakatAyAmeva darzitanikhilaprayogopapattiH, tyAgAbhAvaprayojakavyApAre vArayati prayogAnutpattizceti / vArayati - paryAyA varjayati - nivartayati - niSedhayati rakSati prabhRtayo bodhyA:, tena tAdRzadhAtuprayoge'pyapAdAnatvavivakSayA yavebhyo gAM varjayatItyAdayaH prayogA bodhyAH / darzita kArya svarUpaphalavataH karmatve sambandhaprayojaka-kriyAdimavaM tantram, ataH sAnnidhyAbhAvasvarUpasya samvandhAbhAvaprayojakasya phalasya prayojyasya sattve'pi vahnikUpAdena karmatvamiti mANavakAdagni kUpamanthAdvA vArayatIti na prayogaH; sambandhaprayojaka kriyAdeH mANavake'ndhe ca vidyamAnasyAgnI kUpe vA virahAditi mANavakAdestathAtvAtkarmatvameveti / ( anta paJcamIvicAraH ) tirobhAvArtha kadhAtuyoge yatkartRkAdarzanecchayA kartA tirohito bhavati tasyApAdAnasaMjJAM viziSya vidadhati pare / yathA 'upAdhyAyAdantardhatte ziSyaH' ityAdI / tatrApi buddhikRto'pAyo'styeveti tamAdAya prakRtasUtreNa vApAdAnasaMjJA siddhati nAvazyakatA pRthagapAdAnasaMjJArambhasyeti sUcayati'upAdhyAyAdantardhatte' ityAdinA vRttau / tathA hi- antardhata ityasya AtmakarmakopAdhyAyakatu kadarzanAbhAvecchapA tirobhavatItyarthaH / atra hi pazyati ziSyaH- yadi mAmupAdhyAyaH pazyati dhruvaM me preSaNaM, paThanahAniprayukta upAlambho veti; sabuddhayA upAdhyAyaM samprApya tato nivartata iti nivRttipUrvakatirobhavane ghAtorvRtteH prakRtasUtreNaivApAdAnasaMjJA siddhati / evaM upAdhyAyAntrilIyate ziSyaH, mAturnilIyate bAla ityAdAvapi gatirbodhyA / atrAnye itthaM varNayantisvakarmakadarzanAbhAvaprayojako vyApAro'ntardadhAtenilIyatestirobhavateretatparyAyANAmanyeSAM cArthaH / paJcamyAstu vRttimadhvaprakArakecchAviSayatvamarthaH, sa ca svakarmakAdarzane'nveti / prakRtyarthasya nirUpakatayA vRttimatve'nvayaH / tathA copAdhyAyanirUpitavRttimatva prakAra ke cchA viSayasya svakarmakadarzanAbhAvasyAnukUlo vyApArI vAkyArthaH / iSyate hi ziSTayeNa upAdhyAyo mAM mA pazyediti upAdhyAyavRttirakhena svakarmakadarzanAbhAvaH / ataeva mAnunilIyate bAlaH, mAtA punarevaM pazyatyevetyAdayaH prayogAH / ata eva pANinIye sUtre ( antavoM yenAdarzanamicchati 114:28 ityatra ) icchati - grahaNam / bAlasyecchA tathAstTova phalaM bhavatu mA vetyanyadetat / eSa eva sakalazAbdikAbhimataH panthAH / pare tu darzanAbhAvaprayojakavyApAro nAntardadhAtyAderarthaH, tathA sati svakarmakAdarzanecchayA yena zatrucakSurnAzitaM tatra, so'yaM zatronilIyata iti prayogApatteH / tasmAccakSuH saMyogapratibandhakadezasaMyogo'ntardadhAtyAderarthaH / pratibandhakastu vyavahitadezasaMyogaH / yadi ca tamasi nilIyata iti prayogastadA cAkSuSajanaka saMyoga pratibandhakadezasaMyogastathAvidhadhAtUnAmarthaH / paJcamyAstu darzanAbhAvecchA'rthaH / tatra prakRtyarthasya kartRtiyA darzane'nvayaH, darzanAbhAvecchAyAH prayojyatayA'ntardhAvanvayaH / mAturnilIyate bAla ityatra mAtRkartR kadarzanAbhAvecchAprayojyacAkSuSajanaka saMyoga pratibandhakadeza saMyogAnukUlakRtimAn bAla ityanvayabodhaH / vastutastu cakSuSAbhAvecchAprayojya yavahitAdidezasaMyogo'ntadhiH / paJcamyAH kartRsvamarthaH saca cAkSuSe'nveti / cAkSuSAbhAvastu cAkSupaviSayatvAbhAvaH svavRttistardhI nivizate / svAnyavRtticAkSuSavipayatvAbhAvecchAyAM na paJcamIprayogaH, ata evAntardhAviti kim
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 133 paJcamyarthaprakAzaH 'caurAnna didRkSate' iti pratyudAhRtaM kAzikAdau / atra kAmati tatpunastatra na dRzyate iti prasiddham iha tu tatrAsti cauravRtticAkSuSaviSayatvAbhAvecchAprayojyavyApArasya satve'pi darzanam - yathA zRGga zarasya- bIje'rasyeti zaGkAyAmAha na tirobhAva iti / tathA ca yatra svakarmakacaurakatR ka- yadi niSkAmanti ki nAtyantAya niSkAmanti ? darzanAbhAvecchayA caurakarmakasvakartR kadarzanAbhAvecchA tatra iti / samAdhatte- santatatvAdanyAnyaprAdurbhAvAdveti ! caurebhyo'yaM nilIyate iti na prayogaH / evaM mAturantayatte santatatvAdityasyAvicchedAdityarthaH / dIrgha bhogo bhogI yathA nilIyate vA bAla ityatra mAtRkata kacAkSuSaviSayatvAbhAvasya bilAnniekrAmannapi vile'pi samupalabhyate'vicchedAt tathA svavRtteruddezyinI yecchA tatprayojyasya vyavahitAdidezasaMyoga- zarAdayo'pIti bhAvaH / kSaNikapakSaM, dravyAntarArambhapakSa svarUpasya vyApArasyAzrayo bAla ityanvayabodhaH / ata eva vA''zritya samAdhAnAntaramaktama- anyAnyaprAdurbhAvAditi / nilInamapi bAlaM mAtA pazyatIti prayogopapattiH / cAkSuSA- zRGgAdibhyo ye zarAH ( tRNavizeSAH ) prathama prAdurbhUtAstata bhAvecchAprayojyavyavahitAdidezasaMyogarUpAntardherAzrayasya evAnye'pi pazcAtprAdurbhavanti, tatazvAvicche do vijJAyata iti nilInazabdArthatayA tatra darzanakarmatvasyAvirodhAt / ata bhAvaH / nanu sato janmAyogAd asatazca kartRtvAsambhavAtkathaM evopAdhyAyAnnilIyate'ntardhate vetyAdivRtyAdigranthaH saGga- 'jAyata' iti vyavahAra iti cenmaivam buddhivyavasthApitacchate / syArthasya kriyAyAM kArakatvopagamAt / tathA ca buddha yA'pAya mAzritya sarvatrA'trApAdAnatvAtpaJcamIti tasvam / (janyAdidhAtuprayoge prakRteH pazcamI) 'zRGgAccharo jAyata' ityAdI prakRtivikRtibhAvadarzanena prakRteriyaM paJcamIti- prAcInAcAryasUtrarItyA'pyavagamyate / janyAdiprAdurbhAvArthakadhAtuyoge prakRtibhUtAtpaJcamI atra gauDA:---- prakRtitvaM na vikAritvam, prakRtivikRtibhAdadRzyate / tadarthamapyanyairAcAryaiH sUtrArambhaH kriyate / svamate virahe'pi- 'raghorajo'jAyata' ityAdI paJcamIdarzanAta 1 su na tadartha sUtrArambhaH / gauNApAyasadbhAvAdeva tatrApAdAna- na ca sutazarIraM pitroH zarIravikRtirUpameva tadIyazukrazoNisaMjJayA paJcamyupapattiH / yathA 'zRGgAccharo jAyate' tAdivikRtitvAditi vAcyam zukrazoNitAdeH zarIrasambandhi'gomayAvRzciko jAyate' golomAvilomabhyo dUrvA jAyate tve'pi malamUtrAderiva zarIrAvayavatvAbhAvAt, tadavayavArabhyaityAdayaH pryogaaH| taduktaM bRhadvRttau atra zRGgAdibhyaH tvasyeva tadvikAratvAt / na cAtra ( raghorajo'jAyata zarAdayo niSkrAmantIti sphuTa evApAya' iti / loka-- ityAdI ) hetau paJcamI, natvapAdAne iti vAcyam, RNaprasiddha yaashryennaitducyte| loke hi yad yasmAjjAyate, guNAtiriktahetau paJcamyanuzAsanavirahAt / tasmAtkAraNatattasmAnirgacchattItyucyate- etena samavAyakAraNe samaveta- tvameva prakRtitvam , daNDAdghaTo jAyata ityAdayo'pi prayogA tayotpadyamAnasya kathaM tato'pakrama iti samAhitaM vijJeyam- iSyanta eva / ata evezvarasya kAryaprakRtitve'pi- "janmAyathA vRkSajanye phale vRkSAdapakrAntatvavyavahAraH / atra zAstra- dyasya yataH" 'yato dravyaM guNAH karma' ityAdau paJcamIprayogaH / prakriyAbhedena bhinno vyavahAraH / vaizeSika darzane paramANvAdi-- ma cAtra ( yato dravyaM guNA ityAdI) kriyAyogAbhAvAtkathamasamavetaM kAraNe myo'pRthagdezaM kAryamutpadyate iti nAsti kArga- pAdAnatvamiti vAcyam / agatyA- jAyante ityAdikriyAsyApakramaH / sAMkhyadarzane'nyAvirbhAvatirobhAvalakSaNajanma- dhyAhAreNa paJcamyA upapAdanIyatvAt / nirUpyatvaM paJcanAzayorabhyupagamAnAstyapakramaH / lokarItyA tyetaduktaM yad bhyarthaH, zRGgAdivizeSitaM dhAtvarthe janyAdAvanvetItyAhuH, yasmAjjAyate tattato nirgacchatItyucyata iti / yad yato'pa- tadasat ; putrasya pitRvikRtitvAt / na hi malamUtrAdisadRzaM
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAzrthaprakAze zukrazoNitAdi, teSAM zarIrArambhakatvAt / ata eva- pATa- kASThasAjAtyam / dugdhatvAdijAteravayavAvayavivRttitvAt kauzikaM zarIram, trINi pitRtaH, tvaGmAMsarudhirANi, trINi bhavatyupapattiriti vibhAvyate- tadA paJcamyAH svaprakRtyarthatA. mAtRta:- asthisnAyumajjAna iti zArIrakA AhuH / bacchedakatvopalakSitajAtimatpratiyogiko mAzo'rthaH, tatra yadapi- RNaguNAtiriktahetau na paJcamI anuzAsanavirahA- prakRtyarthasya AdheyatayA'nvayaH tathAvidhanAzastu prayojyatayA dityuktaM; tadapi, dAho dahanAna tu jalAderityAdiziromaNi- janyAdidhAtvarthe utpattAvanveti / evaM dugdhAddadhi bhavati, bacanapratikulam ; nimittAdipadamadhyAhRtya tadyoge paJcamyAH kASThAd bhasma bhavati, zRGgAccharo jAyate, gomayAd vRzcika sulabhatvAt / ata eva "yato dravyaM guNAH karma tathA jAtiH utpadyate, pASANAd bheko bhavati, ityAdI dugdhavRttidugdhaparAparetyAdau jAyata itipadAdhyAhAreNa paJcamyupapAdana- nAzaprayojyotpattyAzrayo dadhi ityAdirUpeNAnvayabodhaH / mapi na yuktam, "jAtiH jAyate iti svamate'nupapattaH, jAtenityatvAbhyupagamAt, tathA cedRzasthale hetupaJcamyavopa (utpattisthAnAt paJcamI) patteH / ata evotpAdakatvaM jJApakatvaM ceti dvividhaM hetutvam iti sAmpradAyikAH / tasmAt- prakRtitvaM samavAyihetutvam, __utpadyamAnasya ura ttisthAnavAcakAtpadAdapi paJcamItathA ca paJcamyAH samavAyAvacchinnatvamarthaH / tatra prakRtyartha prayogo dRzyate, yathA 'himavato gaGgA prabhavatIti / tadartha mapyanye vaiyAkaraNA vacanAntaramArabhante / svamate ca pUrvasya samavAye nirUpakatayA'nvayaH / samavAyAvacchinnatvasya vabauddhApAyamAzritya vApAdAnatvam / taduktam- bRhadvatIjanyAdidhAtvarthe anyatve'nvayaH / evaM tantubhyaH paTaH kapAle atrApyApa: saMkrAmantItvapAyo'svIti / ayamAzayaH-- bhyo ghaTaH, zRGgAccharo vA, jAyate ityAdI tantunirUpita gaGgA hi jlprvaahruupaa| himavato nirgacchatyeveti vizleSasamavAyAvacchinnajanyatvAzrayaH paTa ityAdiranvayabodhaH / rUpo'pAyaH sphaTa evA'ApIti prakRtasatraNavAtrApAdAnatvaM yadi ca vikAritvameva prakRtitvaM, tacca vidyamAnanAza- siddhamiti na suutraantraarmbhaavshyktaa| punaH zaGkatepratiyogitvam, anyathA rUpasya ghaTaH prakRtiritivyavahArA yadyapakrAmanti kinAtyantasapanAmantIti / ayamAzayaH ptteH| na ca tathApi mahApaTa: khaNDapaTasya prakRtiriti kUtazcinnirgasasya tatra sthitirna dRzyate / himavatazca niHsatA vyavahArApattiriti vAcyam, samavAyihetoSTajAtIyasya gaGgA tatrApi dRzyata eveti kathamiha niHsaraNasyApakramaNasya tathAtvAt, na hi mahApaTaH samavAyihetuH / evaM tantubhyaH vA prayoga iti / samAdhatte- samtatatvAdanyAnyaprAdurbhAvA. paTaH iti nApAdAnapaJcamI kintu hetupaJcamI / apAdAna- dveti / avicchinna rUpeNa niHsaraNasya sarvadA vidyamAnatvena paJcamI tu mRtpiNDAd ghaTo jAyata ityAdau; sAjAtyaM tu nAtyantamapakramo dRshyte| athavA- anyAzcAnyAzca nUtanA yena rUpeNa prakRtitvaM tenaiva rUpeNa bodhyam / ato dravya evApaH prAdurbhavantIti tA bhinnA api sAdRzyamUlakAmedAdhyasvAdinA tantvAdenaMSTamahApaTAdisAjAtye'pi na prakRtitvaM, vasAyAdabhinnA ivopalakSyante iti / dramyatvAdeH prakRtitA'navacchedakatvAt / putrasya zukrazoNita. nAzajanyatve'pi pitarau na prakRtiH, pitrAdigatacaM tratvAdi (dhAtvAdiviSaye matAntarANi ) jAteravayavimAtravRttitayA zukrAdyavRttitvAt / evaM dadhno dugdham, zarasya zRGgam, bhasmanaH kASThaM prakRtiriti, dugdha- prathamaH prakAzaH prabhavaterarthaH / paJcamyA adhikaraNavaparamANUnAM dugdhatvena naSTadugdhasAjAtyam zRGgAvayavasya zRGga- mAdheyatvaM vaa'rthH| sa ca dhAtvarthe prathamaprakAze'nveti / khena naSTazRGgasAjAtyaM, kASThaparamANUnAM kASThatvena naSTa- himavadvRttiprathamaprakAzavatI gaGgatyanvayabodhaH iti kecit /
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamyarthaprakAzaH 135 sambandhAdhInatvaM SaSThyarthaH, dhAtvarthe prathamaprakAze'nvetItyanye / darzite prabhavatyarthe prathamatvamavayave eva vivakSitam, ato ma. ma. gokulanAthopAdhyAyAstu- darzanayogyatvAbhAvA- himavato gaGgA prabhavati, kAzmIrebhyo vitastA prabhavati, vacchedakadezAvyavahitadezAvacchedena darzanayogyatvaM prakAzaH ityAdI 'prathamata upalabhyata' ityarthavarNanaM bRhanyAsAdI prabhavaterarthaH, dvitIyadezAnvayitAdAtmyaM paJcamyarthaH, tathA dRzyate / ayaM cArtho dhAtUnAmanekArthatvAdveditavyaH / yadi ca himavabhinno yo darzanayogyatvAbhAvAbacchedakadezAvyava- ca prathamatvaM dhAtvarthavizeSaNaM syAt- prathamamupalabhyataityuhitadezaH tadavacchinnadarzanayogyatAvatI gaGgati vAkyArtha cyeta / taspratyayAnta- (prathamataH iti ) nirdezena ca ityaahuH| avicchinnatvamartho labhyate / avicchinnatvaM tu prakRte svarUpa sambandhavizeSo viSayitvaM vetyanyadetat / pare tu prathamaprakAzaH prabhavatyoM na sambhavati, prakAze darzanarUpe prayamatvAsambhavAt / tathA hi tatprAgabhAvAdhi- athavA himavato gaGgA prabhavatItyAdau paJcamyA hetutvakaraNasamayavRttitvaM tatprathamatvam tacca prakRte na sambhavati, marthaH / hetutvaM ca daizika bodhyam, prathamAvayavAdhInasya himavadanyadeze prakAzasyApi prakAzAntaraprAgabhAvAdhikaraNa- darzitaprakAzasya prayojakatA prathamAvayavasattAprayojakasya samayavRttitvAt / na cAtra sajAtIyAdhikaraNasamayadhvaMsAnadhi- himavata iti / ata eva 'kSetrAt zAliH' 'vRkSAtU puSpaM vA karaNasamayavRtitvaM prathamatvam, tacca prathamaprakAza eva, prabhavatIti na prayogaH, zAlipuSpayormUlavRntayoH prathamAvayadvitIyAdiprakAze prathamaprakAzAdhikaraNasamayadhvaMsAdhikaraNa- vayoH kSetravRkSAbhyAmanyatrApi pareNAnayane sati saMyogasamayavRttitvAnna prathamatvam iti vAcyam, darzanasvarUpANAM sambhavAta- kSetravRkSayoH mUlavRntasattAprayojakatvavirahAt / jJAnasvarUpANAM vA prakAzAnAmanAdau saMsAre darzanAdhikaraNa- prayojakatvaM tu prakRte niyAmakatvaM, vyApakatvamiti yAvat / samayadhvaMsAnadhikaraNasamayavRttitvAsaMbhavAt prthmtvaaprsiddhH| evaM "valmIkAnAt prabhavati dhanuH khaNDamAkhaNDalasya' iti na ca gaGgAviSayakatvena prakAzasya sAjAtyaM vivakSaNIyamato meghadUtasthakAlidAsaprayoge zakradhanuHkhaNDasya prathamAvayavasattAnAprasiddhiriti vAcyam / himavadgaGgAsambandhAtprAgvatinAM niyAmakaM valmIkAgraM zakradhanuH khaNDasya dazitaprakAze hetuH / janAnAM gaGgopanItabhAnAdisambhavAt aprasiddhitAdavasthyAt meghAdvidya tprabhavatitarAm ityAdau- vidya dAdiprayamAvayavaprakAzasyAnanugamApattezca / tasmAt prathamAvayavAvacchedena sattAniyAmako meghAdiH darzitaprakAze hetuH / prabhavatiparyAyAlaukikaM cAkSuSaM pratyakSa vA prakAzaH / avayavAnAM prathamatvaM tu virbhavatyAdiyoge na paJcamI kintu saptamIti kecit tanna, svArasyArambhakAvayavAdhikaraNasamayadhvaMsAnadhikaragasamayavati- AvirbhavatyAdiyoge'pi bahuzaH paJcamIprayogasya prAmANitvam / idameva mUlatvam, haimaktasya ca gaGgAvayavasya svo- kairAdRtatvAt / tathAhi- yasmAdAvirabhUccarAcaramidaM yatreya spAdakasamayattitayA tathAtvam, dezAntarIyasya tu haimavatAdhi- cAstaM gatam- evamAdayaH prayogA dRzyante / tathA ca karaNasamayadhvaMsAdhikaraNasamayavartitayA na tathAtvamiti / yairetadviSayakaM sUtram 'bhuvaH prabhavaH' ityAdirUpeNArabhyate, evaM vRkSamUlasyApi madhyazAkhAdyapekSayA prathamatvaM jJeyam / taH sAmAnyasya bhUdhAtonirdezaH kRto na tUpasargaviziSTayukta syeti darzitaprakAzArthakasya bhUdhAtoyogapaJcamI bhavatyeva / evaM himavato gaGgA prabhavatItyatra pravabhavatyartho darzitaH / viSayatvarUpaM katR tvaM tyAdyarthaH / paJcamyAH prakAzAnvayi- ityaJca gauNApAyamAzritya bahuSu prokteSu nirvAhaNa, kata ghaTitasambandhAvacchinnamAdheyatvamarthaH tathA ca himavavRttaH tantrAntarIvaMtadviSayakasUtrANAmAnarthakyamanatiprayojanakaravaM ca cAkSuSasya prathamAvayavAvacchinnasya viSayo mnggtynvbodhH| sUcitam / yadyapi prokteSu prayogeSu apAyo na dhAtvarthatayA
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ wrnamamannmarrrrrrrrrrrrrrr....momwwran.rrrrammerrernmmmmmarrrrrwmmrrrrramanawrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrrmanmannamrnmmmmmmmmmm vijJeyam / spAyarthaprakAze bhAsate tathApi phalalo'pAyasya sarvatra pradarzitatvena, dhAtUnAma- bhAsate / saMsargasya tAdAtmya- saMyoga- sAdizya- samAnanekArthatvena ca nirvAho'jasava bhavati / pareSAM sUtrArambha- kAlikatvAderabhAvo'pi tatra yathAyathaM tAtparyavazAdupatiSThate / karaNaM tu bAlopalAlanaM mandabuddhiziSyaprayojanakaM veti 'AmukteH saMsAra' ityatra saMsAre muktinirUpitaM kAlikama vyavadhAnaM muktisamAnakAlikatvarUpasaMsargAbhAvazca pratIyate / AsamudrAmmadaH ityatra mRdA samudranirUpitaM daizikamavyavadhAnaM evamadhvakAlAvadhibhUtAdapi paJcamIprayogo dRzyate tAdAtmyasya sAdezyasya vA saMsargasyAbhAvazca bhAsate / so'pi bauddhamapAyaM parikalpyApAdAnatvena samAdheya iti valamyAH zatrujayaH SaD yojanAnItyAdinA bRhadvRttau prati abhividhI vartamAnasyAne vyApakatvamitarasamvandhapAditaH / sarvatraSu avadhireva paJcamyarthaH svamate, paramatAni zcArthaH / sa ca vyApakatAghaTaka itaranirUpitazcaika eva saMsarga: tu tatra tatra vizadayya vaNitAnyeva / 'vivakSAta: kArakANi pratIyate AparamANoH pRthivItyAdI pRthivItvasAmAnAdhiiti nyAyAnasAramapAyavivakSAbhAve ca yathAyathamanyA vibhakta- karaNyena tAdAmyasaMsargAvacchintA pacyamAna- (pathivI) yo'pi bhavantyeveti- vivakSAntare svapAdAnatvAbhAve paramANuvyApakatA taditaratAdAtmyaM ca bhAsate / 'AsamudrAyathAyogaM vibhaktayoM bhavanti ityAdivattigranthena yazaH' ityAdI yazasi samudrAbhivyApakatvaM samudra tarasambandhazca paJcitamiti dik // 212172 / bhAsate iti padavAkyaratnAkare ma0 ma0 gokulanAthopAdhyAyAH / kecittu yAvacchandatulyArthakasyAko maryAdA'bhividhizrAGA'vadhau // 27 // zcArthaH / maryAdA tu sImA kAlarUpA dezarUpA yayA- tasyAanena sUtreNAvadhI vartamAnAdAGA yuktAnAmnaH paJcamI ra mArabhya tAM devImA dazAmyAH prapUjayet, ityAdI / vadhIyate / avadhizca maryAdA- abhividhiriti dvividhH| (tasyAmAzvina(bhAdra) kRSNanavamyAm- dazamIm Azvina zukladazamIm ) atra kAlaniSThaM sImAtvaM tu samabhivyAhRtayo'vadhitvena gahyate tataH prAgeva yadi kriyAyAH parisamApti-ra bhavati tadA sa maryAdArUpo'vadhi:, yadi cAvadhibhUto'pi kAlaprAgabhAvAnadhikaraNasvaprAgabhAvAdhikaraNasvasajAtIya - padArthastayA kriyayA'bhivyApyate tadA so'bhividhiruupo'vdhiH| yAvatkAlavRttisamabhivyAhRtakriyAnadhikaraNatvam / darzitadvAvapyetAviha nimittatvena grAhyo vizeSAnabhidhAnAt sthale pUjArUpakriyAyAH zukladazamIniSThasImAtvanirUpakatvalakSyeSUbhayavidhasyArthasya vivakSAdarzanAcca / 'ApATali mAzabdena pratyAyyate, tAvataMva zukladazamyA maryAdAtvaM putrAd vRSTo devaH' ityatra pATaliputraM parityajya taM maryAdI labhyate / taniSThasImAtvanirUpakatvaM ca tadRttitve sati kRSNadazamIprAgabhAvAnadhikaraNatatprAgabhAvAdhikaraNatithikUTakRtya vRSTa iti, pATaliputramapyabhivyApya paradezaM parityajya vyApakatvam, tAvatA SoDazatithyadhikaraNakaSoDazapUjArUpavaSTa ityarthadvayaM pratIyate / paJcamyA avadhitvamarthaH maryAdA syai kakarmaNo vidheyatayA lAbhaH / vyApyakAlasamudAye sajAtIbhividhirUpo vizeSazcAkA dyotyate / yatvavizeSaNAt- pUjAyA uktavizeSaNadvayAkrAntadaNDAdisamatAkikAstu- AGo maryAdAbhividhizcArthaH / tatra dAyAvyApakatve'pi na bAdhaH / anvayitAvacchedakaghaTakarUpeNa maryAdA vyavadhAnasaMsagayorabhAvI / tatra vyavadhAnaM kvacitkA- sAjAtyasya vivakSaNAduktasthale ca titherityadhyAhAreNa, likaM kvaciddezika kvacidanyAdazamapi / tadabhAvo maryAdAyAM dazamIpadArthatAvacchedakasya tithitvaghaTitatvena vA''zabdArthA
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamyarthaprakAza mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmurammarwarimamimanmmmmwammmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmarmer nvayitAvacchedakatayA tithitvalAbhAta tena rUpeNa daNDAderdazamI- abhividhirapi kAlarUpo dezarUpazca / kAlarUpo yathA sajAtIyatvAbhAvAt / tithiH skhnnddkaalvishessruupH| kArtikamArabhya A caitrAt zIto bhavati ityAdau / dezarUpo yathA kAzIta ApATaliputrAd vRSTo deva iti / prathame nanu candramaNDalakalAvasthA'dhyaNukriyApracayarUpA, pUjAyA kArtikapUrvakAlottaracatrottarakAlapUrvakAlavyApakatvaM patrottarastAvat kriyAvRttitvAsambhavAt tatra prAgabhAva evAGo'rthaH, kAlAvRttitvasahitaM zItabhavane; dvitIye, kAzIpazcimadezapratiyogitvamanuyogitvaM vA, tatra prakRtyarthasya dazamyA anvayaH, pUrvapATaliputrapUrvadezapazcimadezavyApakatvaM pATaliputrapUrvadezAsAvatA ca dazamIpratiyogikaprAgabhAvalAbhaH, tasya svaprati-- vRttitvasahitaM vRSTI mAzabdena pratyAyyate, zeSaH pUrvadizA: yogyavRttitvaviziSTavyApakatAsambandhena pUjArUpasamabhivyA . avaseya ityAhaH, taccintyama maryAdAyAM vyApakatAbhAne hatakriyAyAmanvayaH / jyApakatvaM ca svAdhikaraNatithiniSThA mAnAbhAvAt, 'prabhAsata AgaGgAsAgarAnmadaH' ityAdI bhAvapratiyogitAnavacchedakapUjAvizeSatvavattvam, svAdhikaraNakuSNanavamIpratiyogikaprAgabhAvAvacchinnAbhedaviziSTakAlika prabhAsapUrvabhUtagaGgAsAgarapazcimadezAnA saritkAsAradeva khAtAdInAM mRdanyatvAt- mRdA tAdRzadezAvyApakatvAt vizeSaNatAsambandhena bodhyam / tena kRSNanavamIpratiyogikaprAgabhAvavatpratiyogikabhedasyAprasiddhAvapi na kSatiH; taddazamI tadbhAvAyogAcca / evam 'AparamezvarAdAtmanAM karmabandha ityAdI pUrvottarAdidezakAlAnyatarasvarUpasImno'pyayogA - prAgabhAvAdhikaraNakAlasya svAdhikaraNakRSNanavamIprAgabhAvA diti / evamabhividhAvapi vyApakatvasya sImnazcAnupapattimacchinnabhedayattvasambandhena ttpraagbhaavaadhikrnntvaakssteH| na vaM vyavahitakRSNanavamIpratiyogikaprAgabhAvAvacchinna bheda rUhanIyA / ghaTitasambandhena prakRtakRSNanavamIpUrvatithInAmapi tattaddazamI tasmAnmaryAdAyAmAkaH sambandhAmAva: sambandhisambandhaprAgabhAvavasvAt tadadhikaraNatithivyApakatvaM pUjAvizeSe'pi zcArthaH / yathA- 'prabhAsata AsamudrAnmadaH' ityatra samudrana sambhavatIti vAcyam , svAvacchinnakRSNanavamIprAgabhAvAdhi paradezasambandhAbhAvaH tatsambandhi ( tadavadhika) pUrvadezakaraNatvasambandhena svAtracchinnabhedasya sambandhaghaTakatvopa sambandhazca pratIyate / tatra paJcamyA nirUpitatvamarthaH, tathA gamAtena sambandhena prakRtanavamIpUrvatithInAM tattaddazamIprAga ca samudranirUpitaparadezasambandhAbhAvavatyaH, samudrAvadhikabhAvAnadhikaraNatvAt pUjAvizeSasya vyApakatvAkSateriti / pUrvadezasambandhavatyazca mRda ityanvayaboSaH / abhAvapratiyogI dezarUpA ca yathA- 'kAzIta mAprayAgAd gacchati' sambandhinirUpitazcaka evaM sambandho zeyaH / tena samudraityatra prayAgasya gamanasImAtvaM pratIyate, tacca kAzIpazcima- tAdAtmyAbhAvasamudrasamakAlikasambandhayozca gagane satve'pi prayAgapUrvadezavyApakagamanAnadhikaraNatvamAzabdena prayAgAna- 'AsamudrAdgaganam' iti na prayogaH ! yatra cAprayoge dhikaraNatve sati kAzIpazcimaprayAgapUrvadezavyApakatvam dvitIyo'vadhinaM dRzyate, tatrA prayogAdhikaraNam kAlo vA gamane pratyAyyate / tatrAzabdArthaH pUrvadezaH, tadanvayyavadhi- dezo vA'vadhiH / tatra kAlo yathA- 'AmaraNAd hitamabhimaya paJcamyarthaH, tatra prakRtvarthasya prayAgasyAnvayaH, tAvatA sandhatte dhIraH' ityAdI / atra hitAbhisandhAnasya maraNakAlAprayAgAvadhika pUrvadezalAbhaH, tasya svAvadhIbhUtaprayAgavRttitva. gheyatvAbhAva AprayogottaramaraNaprAgabhAvAdhikaraNakAlA - viziSTabyApakatAsambandhena gamane'nvayaH / nyApakatvaM ca dheyatvaM ca pratIyate / atrApi ma vyApakatvasya bhAnam, kAzIpazcimAbhinna svaniSThAbhAvapratiyogitAnavacchedakagamana- maraNaprAgabhAvAdhikaraNasuSaptyAdikAle hitAnusandhAnA - vizeSavattvamiti / bhAvAt / atra sambandhAdheyatvaM kAlikasambandhAbacchinna
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdyarthaprakAze bodhyam, ato nAnupapattiH / tathAvidha (AprayogAdhi- karaNakAlasvarUpottarakAlavRttiH dazamIpratiyogitAkprAgakaraNa )- dezo yathA 'AsamudrArikSatiH' ityAdau / atra bhAvakAlikI devIkarmikA pUjA vAkyArthaH / kRSNanavamyAdi. tAdAtmyAbhAvaH, saMyuktadezatAdAtmyaM cAGo'rthaH / tatra sakalatithivRttitvaM tu pUjAyAM pratitithipUjAGgavizeSopadezAsaMyuktadeze AprayogAdhikaraNapArthivAvadhikaM pUrvatvaM dakSiNa- davagamyate / navamyAditithistu tattaccandrakAlAnukriyApacayAtvamuttaratvaM pazcimatvaM samuditaM pratyekaM vA tAtparyavazAdava- dhikaraNakAlasvarUpA tathAvidhakriyApacayamAtrAvasthAyi janyagamyate / ataH samudravattinAM nedRzaprayogaH / tathA ca 'Asa- padArthasvarUpA vetyanyadetat / dezasvarUpobhayAvadhiyogI yathA mudrAkSitiH' ityatra samudratAdAtmyAbhAvavatI- AprayogA- 'ApATaliputrAdRSTo deva A mathurAyAH' ityaado| atra dhikaraNapArthivAvadhikapUrvadakSiNAdinA samudrasaMyuktavelAdi- dezikasaMsargAvacchinnAdheyatvasyAbhAvaH tathAvidhaM pazcimadezAdezenAbhinnA kSitirityanvayavodhaH / dheyatvaM ca prathamamyAGo'rthaH, paJcamyAstu AdheyatvAnvayi nirUpitatvaM pazcimatvAnvayyavadhimatvaM cArthaH, evaM dvitIyakvacit sajAtIyo'pyavadhiH, yathA- 'mithyAjJAnamA syAGastathAvidhAdheyatvAbhAvastathAvidhaM pUrvadezAdheyatvaM cArthaH, paramAtmanaH' ityAdau / atra samevatatvAbhAvo bhoktRsamavetatvaM paJcamyAstu nirUpitatvamavadhimazvaM cArthaH / tathA ca pATalicAko'rthaH / bhoktA tu sAjAtyasambandhavAniti nAnupapatiH / putrAvRtteH pATaliputrAvadhikapazcimavRtteH mathurAnirUpitAbhoktApakatAsambandhena samavAye'nvayaH / tathAvidhasamavAya dheyatvAbhAvavatyAH mathurAvadhikapUrvadezavRteH vRSTeH kartA deva sambandhAvacchinnAdheyatvamavadhi vinA'nupapannamiti sthAvara ityanvayavodhaH / jiivnmuktaadibhoktaa'vdhiH / tasyAvadhitvaM paramAtmana iva bodhyam / tathA ca sthAvarajIvanmaktAsamavetatvaviziSTaM ___ 'A kRSNanavamIpUrvatithi Azukladazami devI pUjaye'tathAvidhabhoktasamavetatvamatha vA sthAvarajIvanmuktabhinnabhUtA diti, 'ApATaliputramAmatharaM vRSTo deva' iti cAvyayIbhAvaeva bhoktRtayA bhAsate, tathA ca paramAtmAsamavetaM sthAvara samAse tvAGo nipAtatayA tadarthe bhedAnvaye bAdhakAbhAvAddarzita jIvanmuktabhinnabhoktavyApakasamavAyAvacchinnAdheyatvavan evAnvayabodhaH / iyAMstu vizeSaH,- samAsevibhaktelRptayA mithyAjJAnamityanvayabodhaH / paJcamyarthayonirUpitatvapratiyogitvAdyoH saMsargatayA bhAnakvacinna dvitIyo'vadhiH- yadhA- AmukteH saMsAra miti / ityAdI / atra muktikAlAvRttitvaM muktiprAgabhAvakAlavRttitvaM ca pUrvAvadhirahitaM saMsAre pratIyate / kvacid AGo'bhividhirapyarthaH, sa ca ttsmbndhtditrsmbndhii| dvitIyAvadhiyogaH- yathA "tata Aramya tAM devImAdazamyAH A paramANoH pRthivItyAdau pRthivItvasAmAnAdhikaraNyona prapUjayet" ityaadii| atra pUrvakAlAvRttitvamattarakAlavatti- paramANostadanyasya ca tAdAtmyaM pratIyata iti kecit / pare tvamArabhyazabdArthaH / tatra pUrvatvaghaTakaprAgabhAvAnvayi prati- tu tadvyApakatvaM taditarasambandhazcAbhividhiH / vyApakatAyogitvamuttaratvaghaTakAdhikaraNAnvayi nirUpakatvaM ca paJcamyA ghaTaka itaranirUpitazcaka eva sambandho bodhyaH tena sambaarthaH / AGastu samAnakAlikatvAbhAvaH prAgabhAvakAlikatvaM ndhAntareNa vyApakatve nAtiprasaGgaH / AparamANoH pRthivIcArthaH / kAlAnvayinirUpakatvaM prAgabhAvAnvayi pratiyogi- tyAdau pRthivItvasAmAnAdhikaraNyena pacyamAnaparamANujyApakatvaM ca paJcamyarthaH / tathA ca kRSNa navamIpratiyogikaprAga. katvaM paramANubhinnatAdAtmyaM ca pratIyata ityAhuH; tadubhayabhAvakAlAvRttiH kRSNanavamInirUpitAdhikaraNakAladhvaMsAdhi- mapi cintyam, A guNAjjAtiriti prayogaprasaGgAt /
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamyarthaprakAza 136 anya tu kArtikamArabhyAcaMtrAcchItamityatrAGa uttara- samudratarazabdavattAdAtmyAnAM gagane sattve'ti A samadrAdgagana-- kAlo'rthaH / tasya svapUrvakAlavyApakatvena svAvRttitvena miti na pryogH| na vA gaganasamavetazabdatAdAtmyAbhAvacAparapadArthe'nvayaH / paJcamyA uttaratvAnvayi nirUpakatva-- gaganatAdAtmya- gaganetarapRthivyAdisamakAlikatvAnAM gagane marthaH / Arabhyazabdasya pUrvakAlottarakAlo'rthaH, pUrvatvAnvayi sattve'pi A gaganAdgaganamiti prayogaH / A caitrAcchItaM pratiyogitvaM dvitIyArthaH / tAvatA kAtikapUrvakAlottarakAla* bhavatItyatra uttarakAlAdheyatvasyAbhAva Adheyatvam- itarAlAbhaH; sa cAyaM kAlaH saMsargIbhUtavyApakatAghaTakasvapUrva- dheyatvaM cAGo'rthaH / uttaratvaM dhvaMsAdhikaraNatvaM bodhyam / kAlasya vizeSaNaM, na tu kvApyanveti / pUrvavadeva kAttikapUrva- paJcamyAH pratiyogitvaM nirUpitatvaM cArthaH / pratiyogitvakAlottarasvapUrvakAlaniSThAbhAvapratiyogitA'navacchedakadharma - setaratvayoH nirUpitatvamAdheyatve'nveti / AdheyatvaM tu vattvaM vyApakatvaM saMsargaH / AramyAntavAkyaM darzitavyApakatA- kAlikavizeSaNatAvacchinna bodhyam, tathA ca caitrapratiyogi_ saMsargAkAnvayatAtparyagrAhakam, tathA ca caitrottarakAlAvRtti tAkottarakAlavRtti- caitravRtti- caitretarakAlavRtti zItaM kArtikapUrvakAlotarIbhUtacaitrottarakAlapUrvakAlavyApakaM ca tadbhavanaM vA vAkyArthaH / shiitmitynvybodhH| ___ prayAgAdantarvedirinyatra pUrvadezatAdAtmyAbhAvaH, evaM kAzIta A pATaliputrAdvaSTo deva ityAdau parvadeza tAdAtmyam, itaradezatAdAtmyaM cAGo'rthaH, paJcamyAH pUrvatvAAGo'rthaH, pUrvasvAnvayyavadhimattvaM paJcamyarthaH tAvatA pATali- nvayi avadhimattvam, tAdAtmyAnvayi nirUpitatvam, itaratvAputrapUrvadezo labhyate / tasya tu kAzIpazcimadezAvadhikapa:- tvayi pratiyogitvaM cArthaH / tathA ca prayAgapUrvadezabhinnA prayAgapratiyogitAketarapazcimAdidezAbhinnA cAntarvediriti bhUta- svapazcimadezavyApakatvena svAvRttitvena cAparazabdArthaanvayaH, tathA ca pATaliputrapUrvadezAvRttitvaM, kAzIpazcima vAkyArthabodhaH / AkITAdAkaiTabhArerabhISTalAbhaprayuktakRtadezAvadhikapUrvabhUtapATaliputrapUrvAvadhikapazcimadezavyApakatvaMca kRtyatetyAdau kaiTabhAryavadhikotkRSTaparamAtmAvRttitvamAdheyatvavRSTo pratIyate, AramyAntavAkyaM pUrvavat tAtparya grAhakameveti mitarAtmavRttitvaM dvitIyasyAGo'rthaH, prathamasya tu kITAvadanti / tadapi cintyam, A zaizavAdadhItamAyauvanAdi-- vadhikApakRSTanArakikAtmavRttitvamAdheyatvamitarAtmavRtti cArthaH / paJcabhyA utkarSApakarSAnvayyavadhimatvaM nirUpitatvaM tyAdI yauvanottarakAlapUrvIbhUtazaizavapUrvakAlottarakAlavyApakatvasyAdhyayane virahAt tAdRzAnadhyAyarogAdikAle'dhyayanA pratiyogi; ca pUrvavadevArthaH / tathA ca kaiTabhAryavadhikotkRSTabhAvAt iti / paramAtmAvRttiH kaiTabhArivRttiH taditaravRttiH, kITAvadhikApa kRSTanArakikAtmAvRttiH kITavRttiH taditaravRttiH ( kITatasmAt sambandhisambandhAbhAvaH, sambandhaH, itarasamba pratiyogitAketarAtmavRttiH ) ca abhISTalAbhaprayuktA kRtagdhazcAbhividhirAGo'rthaH / sambandhyanvayi nirUpitatvama kRtyatetyanvayabodhaH / evam "AkITamAkaiTabhari tUlyaH itarAnvayi pratiyogitvaM ca paJcamyarthaH / A paramANoH evAmISTalAbhAtkRtakRtyabhAvaH" iti zrIharSaprayoge'vyayIbhAvapRthivItyAdau paramANutAdAtmyavato jalAdiparamANoH tAdA samAse'pi dazitadizaiva vAkyArthabodho vijnyeyH| kevalamiha tmyAbhAva: pArthivaparamANutAdAramya pArthivaparamANubhinnavya paJcamyarthasya saMsargatayA bhAnamiti vizeSaH / evaM kITaNukAditAdAtmyaM ca pRthivyAM pratIyate / yAdRzasambandhasyA taditarAdheyatvayoH, kaiTabhAritaditarAdheyatvayozcAvizeSaNa bhAvo bhAsate tAdaza eva sambandha itarasambandhazca prtiiyte| pratItyA kITakaiTabhArivatti- kRtakRtyabhAvasya nArakiketarIataH samudrasaMyuktazaivAlatAdAtmyAbhAva-samudrasamakAlikatva- bhataparamAtmetarasakalAtmavyAkatvamarthataH pratoyate / evaM
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAdharyaprakAze - warnamaAamma 'tasyA AramyAdazamyAH pUjayejjagadambikAm' ityAdi- yataH pratinidhipratidAne pratinA // 2 / 72 / / maryAdAsthale'pi Azvina-(zuklAdirItyA- bhAdra) kRSNa anena sUtreNa pratinA yoge pratinidhipratidAne yamapekSya navamIpramRtitithivRttitvasya dazamIpUrvakAlavRttitvatvena lAbhA. bhavatastadvAcino nAmnaH paJcamI vidhIyate / 'pradya mno pUjAyAM navamIprabhRtiSoDazatithivyApakatvamarthataH pratIyate pASakavirahAt / / ityevaM prakArA vAgvilAsA etatpaJcamyartha- yAsudevAtprati' iti pratinidhI 'tilebhyaH pratiyacchati viSaye tArkikANAmiti digdarzanAyoktametAvaditi mASAn' ityAdiH pratidAne udAharaNam / pratinidhI prateH sAdRzyamarthaH / pratidAne ca RNadhvaMsa janakatvamarthaH / yata // 2170 // ityanena ca yatpratiyogi pratinidhitvaM vivakSitaM so'rtho gRhyate, iti- pratinidhisthale sAdRzyasya ubhayaniSThatve'pi pratidAnasthale ca pratidIyamAnasyApi, pratinA yuktatve'pi paryapAmyo vanye / / 2 / 171 // yamapekSya pratinidhitvama, yasya ca vizodhyatvaM tasyaiva paJcamI prakRtitvamiti gmyte| tathA ca pratinidhI pradya mnapadAt vajrye'rthe vartamAnAmyAM paryapAbhyA yoge paJcamI vidhI pratidAne ca mASapadAnna pnycmii| yadyapi 'upapadavibhakteH pate'nena sUtreNa / paripari pATaliputrAt vRSTo devaH, apa kArakavibhaktibalIyasI" iti prAcAmAcAryANAM nyAyAdeva pATaliputrAd vRSTo deva' ityudAhaNe / atra paryapau varjanArthI kriyAkArakabhAvasambandhamUlakatvena kArakavibhakterbalavasvarUpaviti- spaSTIkRtaM 'pATaliputraM varjayitvetyartha' iti vRtyA / svataH siddhamUlakAt / pratinidhIyamAnAt- pratidIyamAnAcca parjanaJcehAtyantAbhAvarUpeNa pratIyate / paJcamyAzcAdheya padAda dvitIyava paJcamI prabAdhya bhaviSyatIti yata iti svamarthaH / sa cAtyantAbhAve'nveti / atyantAbhAvazca vRSTyA padamanAvazyakamiti zaGkitu zakyate, tathApi nyAyasiddhadAvanveti / tathA pATaliputravRttyantAbhAvapratiyogivRSTikartA syaivArthasya mandabuddhInAmapi lAbhAya yata iti padamiti va ityanvayabodhaH iti zAbdikAdisampradAyaH / atrasamAna vijJeyam / upapadavibhaktayazca sarvAH prAyaH sambandhasAmAnye kAlikatvasambandhenApyatyantAbhAvasya samabhivyAhatArtha vidhIyante itIhApi paJcamyA: sambandhasAmAnyamevArtha iti vRSTyAdAvanvayaH, tena kAlAntarAvacchedena pATaliputravRttera yAdRzasthale, yathA- sambandhaH pratibhAseta sa tatra bAkyArthatyantAbhAvasma pratiyoginmapi pATaliputravRttivarSaNe na tathA bodhaviSayo bodhyaH / tathA ca vAsudevasya sthAne tatkAryaprayogaH / kArI- tatsadRzo vA pradyumna iti, pUrvagRhItatilAnAM vastutastu samabhivyAhRtArthasyAnvayitAvacchedakAvacchinna- vizodhanAya mASAn prayacchatIti ca vAkyArthabodho jJeyaH iti pratiyogitAkatvena sambandhanAtyantAbhAve'nvayaH / tathAvidhA- zAbdikasampradAyaH / tyantAmAvasya samAnakAlikatayA samabhivyAhatArthe'nvayastathA atra tArkikamatam -- pratinidhI vartamAnasya prate: bhedaca pATaliputravRrovRSTyatyantAbhAvasya samAnakAlikI yA statkAryakAritvaM cArthaH / paJcamyA bhedAnvayi pratiyogitvaM vRSTiH tatkartA deva ityanvayabodhaH / tena pATaliputravRze- kAryAndayi nirUpitatvaM cArthaH, tathA ca vAsudevapratiyogikavRSTigaganAdya bhayAbhAvasya pratiyogini samAnakAli ke'pi bhedavAn- vAsudevanirUpitakAryakRtpradya mna ityAdirUpeNAnvayapATaliputravarSaNe tayA na prayogaH ityalamadhikaprapaJmena bodhaH / pratidAne vartamAnasya prate: RNadhvaMsajanakatvamarthaH / // 2 / 271 // paJcamyAstu NatvAnvayi dhAdAnajanakatvamarthaH, RNatvaMta
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ panamyarthaprakAzaH 145 svatvamiva padArthAntaram, pApavizeSo vetyanyadetat / tathA sAmAnyAntaH hetuhetumadbhAvasyApi gRhItu zakyatvAdityevaM catatsampradAnaka tilAdAnajanyarNadhvaMsajanaka mASakarmakadAnaM yathAruci vyAkhyAna prekSAvatAmiti dik // 2 / 2172 / / yattatkata katvaM vAkyArtha iti sampradAyaH / / vastutastu sadaza evaM pratinidhizabdArthaH ata eva candrasya pratinidhimukhamiti kaviprayogaH tathA ca praterapi sadRza evArthaH / AkhyAtaryupayoge // 22 // 73 // sAdRzyAnvayi pratiyogitvaM paJcamyarthaH / ata eva mukhyasya sadRzaH pratinidhiriti vRttiH / tatra mukhyatoktyA kArya anena sUtreNa niyamapUrvakavidyAgrahaNe AkhyAtuvAcakAsadazakAryakArI pratinidhiriti jnyaapyte| tatra paJcamyA: nAmnaH paJcamI vidhiiyte| AkhyAtA ca zAstrapratiprathamakAryAnvayi janyatvamarthaH, kArya tu kAryatAvacchedakatvopa- pAdayitA / atropayogagrahaNasya niyamapUrvakavidyAgrahaNArthatvaM lakSitatattaddharmaviziSTaM bodhyam, yaddharmaviziSTe paJcamyarthA kamiti bRhannyAsAdI vivecitaM tadiha nopayujyata iti viramyate / upAdhyAyAdadhIte AcAryAdAgamayati, zrAvakAnvayaH taddharmaviziSTa eva sAdRzyAnvayaH / 'vAsudevAtprati pracumna' ityAdau vAsudevajanyakAryasadRzakAryakartA pradya mna cchaNoti- ityAdau sarvatra, niyamapUrvakavidyAsvIkArasaJcAityevaM prakAreNAnvayo bodhyH| yadi nipAtArthasyAbhedAnvayo tpaJcamI bhavati / sarvatrA'tra paJcamyA avadhitvamAzrayatvana manyate, tadA kAryasadRzakAryakAritvaM praterevAoM bodhyaH / rUpamarthaH / tacca katR tvarUpameva / tacca prayojyatAsambandhena uccAraNa arthajJAne ca dhAtvarthe'nveti / adhyayanaM hi dvividhamevamazvo rathAtprati ityAdI rathajanyagamanasadRzagamanakartAzva iti bodhaH / pratidAnaM dvitIyadAna sadRzadAnamiti yAvat / uccAraNaphalaka zrAvaNaM pratyakSam- arthajJAnaphalakaM vA zrAvaNa mASAmasmai tilebhyaH pratiyacchatItyAdau paJcamyartha hetU pratyakSam / uccAraNaM tu varNotpAdakatayopalakSito vivRtAdiH prayatnaH AkhyAne tu prakRtyarthasya katR tayA'nvayaH / evaM svasya mASadAne'ndhayaH / mASANAM zyAmatvAdinA tila copAdhyAyakata kavAkyaprayojyasyoccAraNasyArthapratipAdakatAsAmyAt bRhadvRttau tu gRhItasya pratyarpaNaM pratidAnamityuktam / tathA catatsampradAnakatilahetukamASakarmakaM jJAnasya vA'nukUlaM yacchrAvaNaM tadAzrayatvaM vAkyArthaH / athapratyarpaNaM tatkartA vAkyArthaH / yattu RNApAkaraNaM pratidAna ayi vidhu paripRccha guroH kutaH miti matvA pratidAnasthale RNadhvaMsajanakatvaM praterartha sphuTamazikSyata dAhavadAnyatA / ityuktaM tacca sUtravRttiviruddham / tathA hi sUtre pratidAna glapitazambhugalAdgaralAravayA, grahaNamAtraM kRtaM, mahi RNaprayoga uddhAro vA vRttAvapi prada kimudadhau jaDa ! vA vaDavAnalAt / / zitaH / gRhItasya pratyarpaNamityetAvadevoktam / na hi (nai0 4 / 48) kevalamRNameva gRhItaM bhavati / vinimayArthamapi kiJcidgRhItvA'nyadvastu dIyate / evaM valayo mitrAya kuNDalAmyAM prati iti zrIharSaprayoge niyamapUrvakavidyAgrahaNA'pratIteH kathaM yacchatItyAdau, nalo'zvahRdayajJAnam- RtuparNAyAkSahRdaya- paJcamIprayogaH ? asyArtha:- api sakhi ! vidhu' candra jJAnAtpratiyacchati ityAdayo'pi prayogA gRhItasya pratyarpaNa- paripRccha, kimiti cedatrAha, he jaDa nirbodha ! tvayA kutaH mAtraviSayakatvena saGgamanIyAH / tathA ca 'yata' iti sUtrasthA guroH dAhavadAnyatA dAhadAtRtvam-- raphuTaM spaSTam azikSyata paJcamI hetvarthiketi kecit / tadanusArameva- tilahetuka- upAdIyata dvAvevedRzazikSAyAM gurU saMbhAvyate to vikalpya mASakarmakaM pratyarpaNamiti vAkyArthabodhaH pradarzivaH / sambandha- pRcchati- kiM lipito glAni mAlinma prApito zambhoH
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ evaM 14 syArthaprakAze zivasya galaH kaNThadezo yena tasmAt, garalAt kAlakUTa- evaM paNDitAtpurANaM zRNoti, ityAdI paNDitakatakaviSAt ; azikSyata ? tvaM zambhoH zirasi tiSThasi tadviSaM vAkyaprayojyaM yat purANakarmakaM zravaNaM tadAzrayatvaM vAkyArthaH / ca tasya gale vartate, ataH sAmIpyAttatastaveyaM zikSA saMbhA- anopayoga: puNya janakatvamadharmadhvaMsajanakatvaM vA zravaNe svavyata iti bhAvaH / kiM vA udadhau samudra vaDavAnalAt vADa- rUpasadapekSitam, tasya tu bodhaH paJcamIsAdhutvArtha mAnAntarevAgneH (dAhadAtRtvam ) azikSyata ? tvaM samudrAjjAto naiveti yatra nedRza upayogastatra na paJcamI- yathA naTasya baDavAnalazca tatra sarvadA sannihita iti tato'pi taveyaM gAthA zRNotItyAdau / zikSA saMbhAvyata iti bhaavH| atropayogAbhAvAt hetu evaM paJcamToveti kecit / tAdRzAnuzAsanavirahAt upayoga 'pikAdvane zRNvati bhaGgahukRtakalpanAmAzritya prakRtasUtreNeva paJcamIti pramANikAH / tatra daMzAmudaJcatkaruNe viyoginAm / AkhyAnapUrvakaM jJApanaM tacca kriyAkartavyatAjJAnAnukUlo anAsthayA sUnakaraprasAriNI vyApAraH paJcamyarthaH prayojyatayA zikSANAdiphale pravRttAva dadarza dUnaH sthalapadminI nalaH // " nveti / zikSatestu pravRttiphalakaM parakata kakriyAyA darzanaM jJAnasAmAnyaM vA'rthaH / vaDavAnalAdestu dAhakartavyatAjJAna (nai0 1188) prayojakam, iti nAnupapattiH / paJcamyarthe tathAvidhavyApAre ityatra nopayoga iti neyaM paJcamI kintu hetupaJcamyeprakRtyarthasyAdhayatayA'nvayaH / veti prAmANikAH / asyArthaH-- dUno damayantIvirahasantApena khinno talaH udaJcantaH puSpavikAsenaiva vikasantaH karuNAH evaM 'pAca kAtpArka zikSate', 'naTAnnATyaM zikSate' karuNanAmAno vRkSAH, yasmin tatra, pakSe udaJcantI virahiityAdI itthaM paktavyamiti pAkAGgasya cullIprajvAlanAdi- durdazAzravaNena utpadyamAnA karuNA dayA yasya tatra, vane karmaNaH pradarzanasvarUpaH pAcakavyApAraH pAkakartavyatAjJAnaM udyAne ( kartari ) bhaGgAnAM bhramarANAM hukRtaH hukRtyanujanayati, tathAvidhajJAnaM tu pAkapravRttiprayojakam-iti / itthaM kAribhiguJjanaH (zrotuH sAvadhAnatAsUcakaiH "hu~' 'hu~' iti naTanIyamiti nATyAGgasyAGgaliceSTAdikarmaNaH pradarzanarUpo zabdaH) pikAt dRSTaviyogidazAt kokilAt viyogitA naTavyApAro nATye kartavyatAjJAnaM janayati, tacca pravRtti priyArahitAnAM narANAM priyavirahitAnAM nArINAM caprayojayati ityevaM rItyopapattiH karaNIyA / na hi Aga- (viyoginazca viyoginyazceti vigrahe ekazeSe puMliGgasya mAdizAstrAdhyayanArthavihitaniyamena tAdRzazAstragrahaNamevopa- ziSTatvAd viyoginAmiti ) dazAM kaSTAmavasthAM zRNvati yogaH kintu yasya zAstrasya grahaNe yAdRzo niyamo'pekSitasta- sati, anAsthayA- kimatra citramiti- kimetasya zravaNena tpUrvakaM tacchAstragrahaNamevopayogazabdena gRhyte| tathA ca phalamiti vA vicAryAnapekSayA- sUna puSpameva karaH pANiH pAkakartavyatAjJApanasvarUpo yo vyApArastatprayojyAyAH taM prasArayati tatkathanazravaNayoriNAya vistArayati tacchIlA pAkasAdhyikAyAH pravRtteranukUlaM yatparakatR kapAkasya darzanaM sthalapadminIM dadarza / atra vanasya zroturAkhyAtasya vRttAntajJAnasAmAnyaM vA tadAzrayatvaM vAkyArthaH / evaM naTavRttitathA- syopayogAbhAvaH spaSTa eveti meyaM paJcamI tatra yuktA'pi tu vidhavyApAraprayojyAyAH nATyasAdhyikAyAH pravRtteranukUlaM hetupaJcamyeveti hRdayam / bauddhamapAyamAzritya paJcamIyadanyakartR kanATyadarzanaM tadviSayaM jJAnasAmAnya vA tadAzrayatvaM vidhAne tu- prakRtasUtrakRto niyama evaM bAdhaka ityagne sphuTI vAkyArthaH / bhaviSyati /
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ annanniumina paJcamyarthaprakAzaH 143 ruarunaamananewwwwwrimonumentrwarimmernmemorrormernrainmenternmmmmmmmmmrrrrrrrrrrrrrrrrr idamapi sUtraM nAvazyakam, yo hi yataH kiJcidadhIte svazaktI vyajyamAnAyAM prayatnena samIritAH / tajjJAnaM sa zabdo vA AkhyAturapakrAmatyeva / tathA ca bauddho abhrANIva pracIyante zabdAkhyAH paramANavaH // tathAupAyo'trApyastyeveti tamAzrityApAdAnasaMjJayA pnycmiisiddhH| athAyamAntaro jJAtA sUkSmabAgAtmanA sthitaH / nanu yadi tataH ( AkhyAtuH ) tat zAstra jJAnaM vA tatopa- vyaktaye svasvarUpasya zabdatvena vivartate / / kAmati tahiM tatra tannopalabhyate, yathA vRkSAtphalamapakrAntaM sa manobhAvamAsthAya tejasA pAkamAsthitaH / punastatra nopalabhyate / AkhyAtustu na sarvathA tadapakrAntaM vAyumAvizati prANamathAso samudIryate / / dRzyate iti kathamapAya iti cet na, santatatvAt / zabdasya antaHkaraNatattvasya vAyurAzrayatAM gataH / vyaJjakA dhvanaya upAdhyAyenotpAdyamAnA bhinnA api taddharmeNa samAviSTa-stejasA so'pi pacyate // sAdRzyAttatvenAdhyaksIyamAnAH zrotuH punaH punaH zrotrapradeza vibhajya svAtmano granthIna zra tirUpaH pRthagvidhaH / gacchanto vyaktisphoTarUpaM jAtisphoTarUpaM vA zabdamabhivya-- prANo varNAnabhivyajya varNeSvevopalIyate / / iti / jayantIti nAtyantAyApakAmanti / athavA jvAlArUpaM jyotiravicchedenotpadyamAnaM sAdRzyAttasvenAdhyavasIyamAnaM santataM, bAyaparamANava eva sarvazaktimantaH anekazabdarUpeNa tathaivopAdhyAyasya jJAnAni bhinnAni bhinnazabdarUpatAmApadya- pariNamante / vRttiviziSTaM cAntaH karaNaM vAgrUpeNa vAyudvArA mAnAni santatAni pratIyante / jJAnameva zabdarUpamApadyate / svasvarUpaM vyaJjayati / antaH karaNatatvasyAzrayabhUto vAyuH, tathA coktaM hariNA tejodharmeNAviSTaH svAtmanogranthIn nAnAdhvanirUpaNa vibhajya varNAnabhivyajya varNeSveva pralIyata iti samaditArthaH / tathAvAyoraNanAM jJAnasya, zabdatvApattiriSyate / cAyaM vAyu pravAho'vicchinna ityapakrAmannapi nAtyantAyApakazciddarzanabhedo hi pravAdeSvanavasthitaH / iti / krAmatIti- apAyasavAt paJcamI yadyapi siddhA, tathA'pi upayoge satyeva paJcamI prayoktavyA nAnyatreti niyamArthamidaM ayamarthaH, vAyoH paramANanAM zabdatanmAtrAdirUpANAM sUtramiti naTasya gAthAM zRNotItyAdau naTAnna paJcamIti kaizcid dArzanikaH jJAnasya zabdarUpatvamiSyate / ayaM hi bRhadatyAdiSu pratipAditamiti viramAmaH / / 2 / 2 / 73 / / darzanabhedaH pracAdeSu parasparavAkyaprabandheSu zAstreSu vA anavasthitaH, pratiSThAmaprAptaH / agre'pi tenaivoktamlabdhakriyaH prayatnena vkturicchaanuvtinaa| gamyayapaH karmAdhAre // 212174 // sthAneSvabhihato vAya: zabdatvaM pratipadyate / / iti / anena sUtreNAprayujyamAnasyArthataH pratIyamAnasya yabantasya karmaNi AdhAre ca paJcamI vidhIyate / yathA prAsAdAta prekSate vakturicchAnuvattinA prayatnena labdhakiyo vAyuH AsanAt prekSata iti / atra prAsAdamAruhya prekSate, Asana tAlvAdisthAneSvabhihataH zandatvaM pratipadyata ityanvaya 1 upavizya prekSata ityarthata: yavantasya karmatvaM prAsAdasya, AdhAetena kasyaiva dhAyoH tattatsthAnavizeSasambandhAdanekarUpazabdatva ratvaM cAsanasyeti tatra paJcamI / sA ca kramaza: karmatvamityuktam / kiM ca--- mAdhAraM cAheti tadarthatvamevAsyAH / anye ca yabantasya aNavaH sarvazaktitvAd bhedasaMsargahetavaH / lopo'tra AruhyatyAdaH smAraka: athavA paJcamyA evaM chAyAtapatamaH zabda-bhAvena pariNAminaH / / karmatAviziSTArohaNasya samAnAdhikaraNamuttarakAlikatvamarthaH,
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 syArthaprakAze yatprekSaNAdAvanveti / tathA ca prasAdakarmakArohaNastha samA- iti durlabhaiva paJcamI syAditi sarvathA vidhaanmaavshykmev| nAdhikaraNamuttarakAlikaM yatprekSaNaM tatkata tvaM vAkvArthaH / astu vA svamate nayanarazminirgamanasvIkAraH, tathApi yadi evamAsanAtprekSata ityAdAvapi AdheyatAviziSTasyopavezanasya cakSurindriyasyoha kata tvaM pratIyate tahiM tadyApAra razminirgamatathAvidhamuttarakAlikatvaM paJcamyarthaH / evamanyatra kArakAnta- narUpamAzrityApAyaH syAdapi, kintu naitatpratIyate 'dhakSaH re'pi prayogadarzanAt- yatkArakArthakavibhaktisamabhivyAhRtasya prekSata' iti / kintu 'devadattazcakSuSA prekSata' ityeva yabantasya lopaH (aprayogaH ) tatkArikAthikA tatra pratIyate / tathA- ca karaNabhUtena cakSuSA svavyApAraH svopnycmii| ghanAniHsRtya vidyotate ityatrApAdAnArthakapaJcamI- taratutIyAvibhaktyauvokta iti tamapekSya na paJcamI sambhasamabhivyAhatasya yabantasyAprayoge apAdAnAthikava paJcamI bati / yata: cAkSaSo vyApAro viSayagrahaNarUpaH niHsaraNapathA balAhakAdvidyotate vidya dityatra paJcamyA apAdAna- mantarbhAvayannapi na kenApi zabdenopasthApita iti azAndasya svmrthH| atha vA ghanApAdAna kaniH saraNasya tathAvidha- tasyApAdAnatve nimittatvAsaMbhava eva / syAdevaM yadi sarvatrAmuttarakAlikatvaM paJcamyarthaH, vidyotane'nveti / evaJcAtrApi zAbdavyApAramAdAgaivApAdAnasaMjJA cAritAyaM labheta, natraniHsatyeti padAvyAhArapraya ktA evaM paJcamI yukteti sUtre masti grAmAdAyAtItyAdI sarvatra zAbdApAya eva tasma 'karmAdhAre' iti padamupalakSaNaM kArakAntarasyApIti prAhuH; cAritAyaM prasiddhamiti anumitakriyApekSayA sAkSAdazabdotanna; "gamyamAnApi kriyA kArakavibhaktInA nimittam" pAttavyApArakArakabhAvamAzritya paJcamIsamarthanamanucitamiti / iti zAbdikanayana niHsRtyetyAdikriyAmapekSya tatrApAdAna- kiM ca nayanarazminirgamanamapekSya yadyapAyo bhavedapi tahi tvasya nyAyata eva labhyatvena paJcamIsiddhI tadartha karmAdhAra- tadavadhinaM prAsAdo'pi tu nayanameveti prAsAdAtpaJcamI padasya sUtrasthasyopalakSaNatvasvIkAraviSayA''cArya vacasi durlbhv| yadi ca pAramparyeNa prAsAdo'vadhiH- yataH prAsAnyUnatA''kSepasyAnaucityAt / ata eva kusUlAtpacatItyA- dasthitasTIva janasya nayanAte nirgacchanti sa ca janaH dayo'pi prayogA: 'AdAya' 'uddhRtya' ityAdikriyAmapekSyo- prAsAdasambaddhaH nayanaM ca janasambaddham- tatazca razmInA vopapAdanIyAH / nanvevaM prAsAdAtprekSate ityAdAvapi-prekSaNasya nirgamana miti bhavati prAsAdasya nirgamanAvadhitvaM paramparitanayanarazminigamanarUpatvena, tatrApi apAyasavAdapAdanasaMjJava mityacyate: tahi 'makhAtprekSata' ityAdayo'pi prayogAH kRto paJcamI siddha ti vyarthamidaM paJcamIvidhAyakasUtramityAzaGkitaM na svIkrioran / yathA prAsAdasthanayanAdazminirgamanamapekSya muhadvatto- nanu yathA kusUlA dAdAgetyAdinA / zaGkAM prAsAdasyApAdAnatvaM tathA mukhasthAnnayanAdrazminirgamanapekSya svIkRtya samAhita va tatrava, satyam- kintu AruhyApa- tataH paJcamI durvAraiva syAditi viramyatAmanuzAsanaviruddhavizoti yabantArtho'pi gamyata ityaadinaa| ayamAzayaH klpnaayaaH| kiM ca darzanasthale nayanarazminirgamo na sarvaAruhyopavizyetyAdipratIyamAnakriyAmapekSya sAkSAdeva prAptasya vAdisammata ityAveditameva / / 2174 / / karmatvasyAdhAratvasya ca vAcikA vibhaktina yanarazminiSkramaNarUpaM dhAtvaryAntarbhUtama gAyamAzrityApAdAnasaMjJAprayuktAM paJcamI , prabhRtyanyArtha- vikzabdabahirArAditaraiH // 2 / 27 / / durbalAM bAdhiSyata iti 'prAsAdaM prekSate' 'Asane prekSate' ityAdiprayogApattiH syAttadvAraNAya karmAdhArayorana vAdikA anena sUtreNa prabhUti- anyazabdArthakazandaiH, digvAcakaH paJcamI vidhIyata iti / kiJca nayanarazminirgamanaM darzana- zabdaH, bahiH, ArAt- itara- zabdazca yoge paJcamI sthale na sarvavAdipratipannamiti tadapekSayA'pAyona sarvAbhimata vidhIyate / sA ca sambandhAthikA / sa ca sambandhaH prati
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamyarthaprakAzaH yogitvAdiryathAlakSyaM pratIyate / prabhatizabdaH pUrvAvadhyarthakaH, vivakSitatattadra peNeti na bhavati tataH paJcamI / vivRtazcAtadarthaka evArabhyazabdo'pi / paJcamyAzcAvadhisamanvitaM yamarthaH zabdamahArNavanyAse iti na pratanyate / nirUpakatvamarthaH / tAkikAstu prabhRtizabdasyAdhikaraNakAladhvaMsAdhikaraNasamayo'rthaH, paJcamyAstu adhikaraNAnvayi nirU atra vishessvicaarH| pakatvamarthaH / pratyarthaH jhiyAyAM vyApakatayA AdhaiyatayA vA'ndetItyAdyAhuH / tathA ca kArtikyAH prabhuti caitrAntaM anyazabdasya bhedvishisstto'rthH| bhedaviziSTArthakazItam ityAdau svamate kArtikIpUrvAvadhinirUpakaM caitrAnta nAmazabdaH paryAyaH tAvRzazabdaH bhinna-vilakSaNa-padArthAntasamayavyApakaM zItamityanvayabodhaH / tAkikamate ca kArtikya rAdiH / 'zakAdanyo nahuSaH' ityatra paJcamyAH svaprakRtyadhikaraNadhvaMsAdhikaraNaM ya: samayazcatrAntaH samayastavyApaka yNtaavcchedktvoplkssitdhrmaavcchinnprtiyogitvmrthH| tacca zItamiti bodhH| anyo maitrAdityAdau maMtrapratiyogikabheda vyutpattivaicitryoNa anyapadArthakadeze bhede svanirUpitAnuyovAMcaMtra ityAdi rUpeNArthabodhaH / anyAzci zabdAH gitvena smbndhenaanveti| prakRtyarthasyAdheyatayA tathAvidhabhinnArthAntaravilakSaNapRthag- hiyagAdayaH / yadyapi pRthak- prtiyogirve'nvyH| sayA ca zakrasizakratvAvacchinnazabdasyAmyArthatvamanye na manyante 'ayaM devadatto ma 'ayaM pratiyogitAkabhedavadabhinno nahuSa itygyybodhH| na ca para devadattAtpRthak' ityAdipratItelakSaNyasya svIkArAt / pratiyogitvamAtraM paJcamyartho'stu, kimavacchinnAntanivezeneti tathApi svamate ubhayatra bhedapratIteH paryAyatvameva svIkRta- vAcyama, tathA sati ghaTAdanyo ghaTaH iti prayogApatte; mityudAharaNadAnena pratoyate / itarathabdasyAnyArthatvena prasiddha ghaTaniSThapratiyogitAkasya nIlaghaTabhedasya pItaghaTe sattvAt / syApi, dvayormadhye ekasya nirdhAraNa evaM prayogAdvilakSaNArtha nana pratyarthasya prakRtyaryatAvacchedakAvacchinnatvena, Aghayatvena matvA pRthagrahaNaM kRtam / taccAne bRhavRttI vivRtameva / cobhAmyAM sambandhAbhyAM paJcamyarthe pratiyogitve'nvayopagamAt dikzabdAdiyoge tu avadhyavadhimadbhAvAdiH sambandhaH prtiiyte| noksadoSa iti cet, satyam, tathA sati paJcamI sAghutvA'grAmAtpUrvasyAM dizi' ityAdI prAmAvadhikapUrvadigavasthitatvaM thikaiva, prakRtyayasyAnvayitAvacchedakAvacchinna pratiyogitApratibhAsate anyatvAdInAnu bhayaniSThatvena- pratiyogina eva katdena sambandhenAnyatve'nvaya ityeva jyAyaH / ata eva paJcamI bhavati nAnuyoginaH, jinadattAdbhinnazca tro maitrasya anvayitAvacchedakAvacchinnapratiyogitAkatvamiha vyutpattiityovamAdiSu ayamiti nidizyamAnAccai trAdeH paJcamI na balalabhyam, na hi bhavati nIlo ghaTo ghaTAdanya iti bhavati / sasya svata evAnyazabdArthatvAt / anyazabdAryoM dIdhitikAreNAnumAnaprakaraNe uktam / samAnavibhaktikahi bhedavAn- sa ca maitra eveti tadapekSava-jinadattAtpaJcamI, nAmArthayoreva bhedAnvayo na vyutpattisiddhaH / ata eva na caitrAt / atha maitrazabdAtkuto na bhavati, tasyApi vibhaktanirarthakatAvAdinAM mate rAjJaH puruSaH ityAdI anyAreNa sambandhasya pratIyamAnatvAdityAzaGkA svasvAmibhAvasambandhena rAjapadArthasya puruSapadArthe'nvayaH svIkRtyottaritaM bahavRtto "ucyate, pratyAsatteyasyevAnyatvA- iti / yadi viruddhavibhaktikanAmArthayorapi na bhedAnvayosdidharmanimitto'nyazabdAdinA yogastata evetyaadinaa| myupeyate tadA pratiyogitvamAtraM paJcamyarthaH / tasya prakRayamarthaH anyArthacaitrAdinA maitrAdernAnyatvena rUpeNa sambandho tyarthatAvacchedakAvacchinnapratiyogitvIyanirUpitAnuyogitayA vivakSito'pi tu buddhistha-putra-mitra bhraatRtvaadinaa| yadyapi bhede'nvayaH, athavA dazitobhayasambandhena prakRtyarthasya pratiyoso'pyanyAthoM bhavati kintu nAnyatvena pratIyate'pi tu gitve, tasya svanirUpitAnuyogitayA bhedenvyH| vAkyArtha
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ syArthaprakAze boSastu puurvvdev| evameva zakrAditaraH, paraH bhinnaH vAt / bhedapratiyogitAvacchedakamapasaraNamiti sAmAnyato bhedavAn ityAdAbapi vAkyArthoM bodhyH| bodhasya svasmAdapasaran ityAdAvapi sambhAvitatvAdityA diyuktegurNagnanthAdo pRthaktvasAdhakasyAnusandhAnena pRthaktvaM iyAMstu vizeSa:-bhitra ityatra bhedAzrayaH, bhedavAnityatra sAdhanIyam / prakRte tu pRthktvaanuppttiH| namo'bhAvatvaM bhedasambadhI pratIyate / naJapadaM na bhedaviziSTArthakamiti pravRttinimitaM na tu bhedatvam / anuyogivAcakapade prathamAnte tadyoge na paJcamI kintu prathamopAttA prapamaiva / na caivaM sati prathamAntArthasya tAdAtmyAvacchitrapratiyogitayA nagarthe'guNA do dravyasya' ityAdI bhedazabdasya biziSTArthatvAbhA- bhAve'nvayopagamAt ghaTo na paTaH ityAdI ghaTAdiSu paTAdeH vAt bhedamAtrArthakatayA paJcamyanupapattiriti vAcyama, bhedasyArthataH pratItisambhavAt iti nabhyoge paJcamyaguNAdvaidhamyamityaveva guNAdbhada ityAdAvapi vibhaktArthaka- prasakteH ghaTo na ghaTAdityAdiko na prayogaH ityAdi vadanti / paJcamIsambhavAt ityasyArthasyAgre pratipipAdayiSitatvAt / svamate tu pRthakzabdasyAnyaparyAyatvaM pRthaktvArthakatvaJcobhabhavatu vA'nyazabdasya bhedArthakaH zabdaH paryAyaH, tathApi sUtre yamAzrIyate / tatra pRthaktvamasahAyatvam, tAdRzArthakasya nipAtAtiriktaparyAyagrahaNAt naga prayoge na paJcamIti / yoge vaikalpikI paJcamI vakSyate, anyArthakasya yoge tu nitya vAnena sUtreNa / tadanye na manyante pRthakvasyAnyAtAyA yattu anyapadasya pRthakvaguNaviziSTo'rthaH, pRthakvArtha kara uktarUpeNa pratyuktatvAt / Rte zabdo'pi prakRtasUtre'nyaH zabda eva tatparyAyaH, bhididhAtorapi pRthatkvamevArthaH, na paThyate / svamate ca tadyoge vaikalpikI paJcamI vakSyate / padaM tu na pRthatkvArthakamiti tadyoge paJcamI va bhavati / ata Rte zabdazcAbhAvArthakaH / yathA Rte dharmAnna sukham ityaadii| eva puthatkvagusiddhiriti; tattucchan , anyAdizabdasya Rte zabdArtho bhedo'pi yathA 'kRSNAdRte jano govardhanAsahaH' pRthatkvArthakatvAsaMbhavAt, dravyAdanyo guNa iti prayogAnu- ityaadii| kvacidatyantAbhAvavAn bhedavAMzca RtezabdArthaH ppttH| bhiderapi na pRthatkvamarthaH, dravyAt karmAdimyazca yathA rAmAdate na lakSmaNaH ityAtrAtyantAbhAvavAn ; 'rAmAdRte bhidyate guNa iti prayomAt, anyathA guNe guNAnaGgIkArAt, bhaktiH prItirvA lakSmaNasya na, ityatra bhedavAn pratIyate / pRthakvAnvayAsambhavAt / bhedasyAnvayasambhavAt bhedArtha- dikzabdayoge'pi paJcamI prakRtasUtreNa vidhiiyte| yadi katvasyAvazyakatvAt / bhedatvasyAkhaNDopAdhitayA zakyatA- digvAcakaH zabdo dikazabdaH ityAzrIyeta tahi digvAcAvacchedakagauravavirahAt, prakRte lkssnnaanuppttH| pRthatkva- kAnAmapi pUrvAdInAM dezAdiparatve tadyoge paJcamI na siddhistu mallAnmallo'payAti meSAnmeSo'pasaratItyAdau syAditi dizi dRSTa: zabdo dikzabda ityevArtha Adriyate / pRthaktvasyApi paJcamyarthatayA, tatra prakRtyarthasyAvadhitayA- tena samprati diziprayuktatvAbhAve'pi kvaciddiziprayuktatva'nvayaH, tathAvidhasya pRthaktvasya kriyAyAM sAmAnAdhikaraNye- mAtreNa pUrvAdInAM dikzabdatvaM vijJa yam / etaJca bRhnaanvyH| na cAtra bhedaH paJcamyarthaH, tasya pratiyogitA- dattAvapi prakaTitam / grAmAt pUrvasyAM dizi vasatIti ! vacchedakatayA kriyAyAmanvayaH iti vAcyam, parasparasmAnmallo atrodayAcalasaMnihitA dik puurvpdaarthH| malayAcalasanni. meSI vApasarata ityAdAbapAdAnakorubhayoH kriyAvasvAd hitA dik dakSiNapadArthaH / astAcalasannihitA dik bhedAnvayAsambhavAt / na ca tattakriyA bhedapratiyogitA- pazcimapadArthaH / sumerusannihitA diguttarapadArthaH / padArthekavacchediketi vAcyam, tattarikrayAderbhedapratiyogitAvaccheda- dezatattatsAnnidhyAnvayi abadhitvaM paJcamyarthaH : tacca katve'pi dhAtunA tApyeNAnupasthApanAt, tatrAnvayAsambha* tattarasAnnidhyasvarUpaparamparAghaTakasaMyogAnvayi paramparAntara
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamyarthaprakAzaH 147 ghaTakasaMyogasaMkhyAnyUnasaMkhyAvatvam / tatra prakRtyarthasya sva- vasanta ityevamanvayabodhaH / prAgabhAvakAlikotpattimattvaM na saMyogaghaTitatvasambandhena paramparAntare'nvayaH / tathA ca grAma- pUrvapadArthatAvacchedakam, prAgabhAvApekSayA gurutvAt / anye saMyogaghaTitodayAcalaparamparAghaTakasaMyoganyUnasaMkhyAkasaMyoga-- tu kAlikaparatvavAn pUrvapadArthaH / paratvAnvayi aparatvaghaTitodayAcalaparamparAghaTakarsayoganirUpakavAsAzrayo deva- nirUpakatvaM paJcamyarthaH / tatra prakRtyarthasyAdheyatayA'paratvedatta ityAdikrameNa bodhH| evaM malayAcalAdisAnnidhya- 'nvayaH tathA ca grISmavRttiparatvanirUpakAparatvavAn vasanta mAdAya dakSiNAdizabdayoge paJcamyarthovarNanIyaH / ityanvayabodhaH ityAhuH / yadi ca 'zabdAtpUrva gaganam' 'janya jJAnAtpUrvo jIva:' 'kArgamAtrAtpUrva IzvaraH ityAdiH prayogaH; vastutastu tatsAnnidhyaM tu tatsaMyogaghaTitaparamparAntara- tadA prAgabhAvAdhikaraNakAlavatiyAM pUrva tvam, atha vA ghaTakasaMyogaghaTitaparamparAghaTakasaMyogavattvam, bhavati hi adhikaraNasamayadhvaMsAnadhikaraNatvaviziSTasyAdhikaraNabhedasya grAmavizrAntodayAcalasaMyogaghaTitaparamparAyA ghaTikA udayA- viziSTa samaye vartamAnatvaM parvatvama / tathA ca dvitIyAdikSaNacalasaMyogaghaTitA devadattavizrAntA parampareti grAmApekSayA mAtravattinyatiprasaGgavAraNAya viziSTasyatyantaM bhedasya vize .. udayAcalasya anti ke devadattavAsa iti / evaM ca paramparA SaNam / AdyakSaNatini svasmin pUrvatvabAraNAyAdhikaraNanvayisaMyogaghaTitatvaM paJcabhyarthaH / prakRtyarthasya saMyoge Adhe* bhedasya vaiziSTayaM, samayavizeSaNaM-kAlikasambandhena / yatayA'ntrayaH / evaM kRtvA anvayabodhaH svayamUhanIyaH / vastumAtrAnadhikaraNe jIvAdI vartamAnasya jJAnasukhAdeH ghaTAdighaTakatvaM tu tadviSayatAvyApakaviSayatAvattvam ghaTitatvaM tu pUrvatvavAraNAya samaye iti / tena kAlikasambandhAvacchinnAtadviSayatAvyApyaviSayatAvasvam / gheyatvaM tathAvidhAnadhikaraNanirUpitaM pUrvatvam tacca jIvAdI pare tu udayAcalAdyabadhikAparatvaviziSTa: pUrvAdi .. kAlikena sambandhena vartamAne jJAnasukhAdI nAtiprasaktamiti / adhikaraNatvaM dhvaMsAdhikaraNatvaM ca kAlikenaiva sambandhena padArthaH / paJcamyAH prtvmrthH| tatra prakRtyarthasyAdheyatayA paratve'nvayaH / tathA ca grAmavRttiparatvanirUpakamadayAya- bodhyam, tena kapAlAdisvarUpAdhikaraNadhvaMsAnadhikaraNakapAlilAvadhikaM yadaparatvaM tadAzrayadezavAsI devadatta ityanvayabodho kAdibhinne tantusamudAye vartamAnasya na ghaTAdipUrvatvam / grAmAtpUrvasyAM dizi vasati devadatta ityAdI bodhyaH / vizeSaNAntaraprayojanamapyevameva vijJeyam tathAvidhadhvaMsAnadhi karaNatvavaiziSTyamadhikaraNabhedasya vizeSaNatAghaTitasAmAnApUrvAdizabdasya diganyArthavRttitAyAmapi paJcamIvidhA- nAdhikaraNyena bodhyam, ataH svottaravattini naatiprsnggH| nArthameva dizi dRSTAH zabdAH ityevaM vigrahodarzitaH, tathA ca tasya evaM paJcamyA niruupittvmrthH| taccabhedapratiyoginyadhidezakAlavAcakatve prayogAH pradarzitAH / pUrva ujjayinyA gonardaH karaNe dhvaMsapratiyoginyadhikaraNasamaye cAnveti / tathA ca 'uttaro vindhyAt pAriyAtraH' iti dezavRttitve, pUrvo grISmAd zabdanirUpitAdhikaraNasamayadhvaMsAnadhikaraNe zabdanirUpitAdhivasantaH, 'pazcimo rAmAd yudhiSThiraH' iti ca kAlavRttitve karaNabhinne samaye vartamAnaM gaganamityAdiranvayabodhaH / evaM udAharaNAni / tatra dezavRttitve digvRttitvasAmyameveti tatra 'mAdhavAtpUrvo madhuH' 'arjunAtpUrvo yudhiSThiraH ityAdAvapyapUrvavadeva pUrvAdizabdArthaH paJcamyarSazca vijJeyo kAlavRttitve tvayovodhyaH / aJcUttarapadasyApi prAka pratyagAdizi dRSTatvena tu kAlikasambandhena prAgabhAvakAn pUrvapadArthaH / prAgabhAvA- dikzabdatvamiti tadyoge'pi paJcamI prakRtasUtraNava vidhIyate, nvayi pratiyogitva paJcamyarthaH, tatra ca prakRtyarthasyAdheya- yathA -- nagarAt prAk, avAk, pratyak, udaka vA parvataH tyaa'nvyH| tathA ca grISmavRttipratiyogitAkaprAgabhAvavAn ityAdau / prAgAdizabdAzca pUrvAdizabdavadeva udayAcalasanni
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ syArthaprakAza 148 hitAdidezavAcinaH iti digvAcakatvaM teSAm atrApi pUrvoktatattatsAnidhyAsvayi pUrvoktamavadhimattvaM paJcamyarthaH / grAmAtpUrvasyAM dizi vasatItyAdAvuktarItyaivAbhvayabodhaH prakRte'pi vijJeyaH / evameva 'zrISmAtprAk vasantaH, arjunAtprAk yudhiSThira ityAdAvapyanvayo bodhyaH / evaM bahiH zabdayoge'pyanena paJcamI vidhIyate 'prAmAdvahirArAmaH iti yathA / atra avayavasaMyukto'nyAvayavasaMyukto bahiH padArthaH / paJcamyA avayavAnvayi samavAyitva - manyatvAnvayi pratiyogitvaM cArthaH / bahiH padArthasyAdheyatayA ArAmAdAvavayaH / tathA ca grAmasamavAyya vayavasaMyukto yo grAma pratiyogitAkabhedavassambandhyavayavasaMyuktaH tadvRttirArAma ityanvayabodhaH / 'kAzyA bahiH saurASTram ityAdiprayogavAraNAya avayavasaMyuktatvamanyAvayavasaMyukte vizeSaNam / ata evAnadhikaraNaM bahiH padArtha ityapi pratyuktam -- ghaTasya ghaTAnadhikaraNatayA 'ghaTe jalaM ghaTAdvahi:' iti prayogaprasaGgAcca / "maNibandhAdAkaniSTha karasya karabho bahiH' ityAdI bahiH zabdayogasarave'pi sambanyasAmAnyavivakSayA SaSThI bovyA atra puSThAvayavayukto 'vayavo vahirarthaH tatra SaSThyartha sambandha sthAnvayaH 1 aaraat-shbdyoge'pi paJcamI prakRtasUtreNa vidhIyate yathA grAmAdArAt taTAkaH ityAdau / ArAcchando dUrasamI payorvarttate / sAmIpyaM ca sAmAnyataH saMyuktasaMyogitvam, vizeSataH svalpetarasaMyogaghaTitaparamparAsambandhavazvam, itarApekSaM tadanyatsAmAnyataH samIpAnyatvaM dUrasvaM vizeSato bahutarasaMyogaghaTitaparamparAvattvam / paramparAghaTakaprathamasaMyogAnvayi prayiyogitvaM tu paJcamyartha: sAmIpya dUratvaghaTaka caramasaMyogayoH taTAkAdAvanvayaH / tathA ca grAmapratiyogitA kasaMyogavaddazasaMyogavastaTAka ityanvayabodhaH / sAmpradAyikAstu paratvamaparatvaM cArAdarthaH, avadhitvaM paJcamyarthaH / grAmAdArAdityatra grAmAvadhikaparatvAparatva vastiTAka ityanvayabodha iti vadanti // 22 // 75 // tathA ca NNIN RNAddha etoH || 2|2|76 // anena sUtreNa hetubhUta RNavAcino nAmnaH paJcamI vidhIyate / hetuzca 'phalasAdhanayogyaH padArtha iti vivRto vRhadvattau / sa ca hetuka karaNa0 (22144 ) iti sUtrAnu rogena katu bhinno grAhyaH / zatAdbaddha ityudAharaNam / atra paJcamI hetvarthakA, tathA ca zatahetukabandhanakarmIbhUta ityarthaMboSa: / 'zatena bandhita' ityAdI zataM bandhanasya prayojakakatR" iti tatra tRtIyaiva bhavati na paJcamItyarthameva hetorityuktam ; hetuzca kartRbhinna eva grAhya ityAveditaM ceti dik 122|76 || guNAdastriyAM navA || 2|2|77|| anena sUtreNAstriyAM vartamAnAt hetubhUtaguNavAcinaH paJcamI vidhIyate / sA ca hetutvArthikA / 'jADyAbaddha' ityAdI jADyahetukabandhanakarmIbhUta ityarthaH, jADyaM moho mithyAjJAnaM vA / tasya guNatvaM sphuTameva / guNAditi kathanAcca ghanena kulamityAdau na paJcamyapi tu hetutRtIyaiva / guNabhinnAdapi hetoH paJcamI dRzyate yathA 'astyatrA nighU'mAt' 'nAsti ghaTho'nupalabdheH' ityAdau / sA katham ? atra hi nAmyAdedhUmAdiheturapi tu dhUmasyAgnireva janakaH / kintu vahi najJAnasya hetutvaM dhUme / ghaTAbhAvajJAmasya hetutvamanupalabdhau / tathA ca paJcamI prayogo'nucita ityAzaGkA vArayitumAha bRhadvRttau gamyayapaH karmAcAre iti / gamyamAnasya yavantasya karmaNi AdhAre ca "gamyayapaH karmAdhAre" (2|2|74) iti pUrvoktasUtreNa paJcamI vihitA saMveha bhavatIti bhAvaH / tathAvidhaM vAkyamupadizati dhUmAdikamupalabhyetyAdinA / tathA ca dhUmAdeH yabantakarmatvamiti tatra paJcamI siddhati / anye tu prakRtasUtre na veti yoge vibhajya guNabhinnAdapi stroliGgAdapi ca hetoH paJcamIM sAdhayanti / asti cAtra kAryakAraNasambandhamUlaka sahacAravyAptigrahaNadvArA dhUmasya
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamyarthaprakAzaH 146 baha nyanumApakatvarUpaM hetutvam / evamanupalabdheH strIliGga- prakRtyarthasya paJcamyarthe janakatve AgeyatAsambandhAvacchinnasyApi abhAvajJApakatvasvIkArAjjJApakahetutvamiti siddha yati pratiyogitAko, -janyatve paJcamyarthe nirUpakatAsambandhApaJcamIti varNayanti / tadapare na sahanta, tathAhi tAvatA'pi vacchinnapratiyogitAko'bhAvo nA pratyAyyate / gaganaM na 'ghaTo daNDAd' dAho dahanAt' ityAdI pnycmynupptteH| pArimANDalyAdityatra gaganamandho na pazyatItyatreva dvidhA na dhUmAdityAdau jJApakatvasvarUpahetutvasya sUtrAdalAbhAt / nArthasya bhAnamityanyatra prapaJcitam / yadi ca vRttyaniyAjJApakarale pnycmynuppttshc| tathA ca guNAdapradhAnAta, makasambandhasya pratiyogitAvacchedakatve zApabhayam, ghaTo na kata bhinnAddha toH ( RNabhinnAt ) vikalpena paJcamI pArimANDalyAdityAdivAkyaM cAyogyameveti manyate, tadA bhavatIti sUtrArthaH / ata eva yataH pratinidhipratidAne janyatvaM paJcamyartho'stu / ( 22 / 72 ) iti sUtre'pi yata iti hetau paJcamI tathaiva jJApakatvamapi paJcamyarthaH / 'siddhiH syAdvAdAt' prayuktA / evaM ca ghaTo daNDAdityAdI paJcamyA janakatvamarthaH / tacca nirUpakatayA ghttaadaavprpdaartho'nveti| (1 // 12) iti strasUtra 'tadaziSyaM saMjJApramANatvAta' (pA. sU. 11253) iti pANinisUtre ca paJcamyA jJApakasvArthaprakRpyarthasyAghayatayA pnycmyrthjnkpve'nvyH| tathA ca daNDavRttijanakatAnirUpako ghaTa ipyanvayabodha iti / katvAvazyakatvAt / tathA ca parvato vahi namAn dhUmAdityatra paJcamyartho jJApaka nirUpakatayA vahna yAdipadArthe'nveti / ekadezinastu nirUpakatAdisambandhasya vRSyaniyAmakasya prakRtyarthasyAgheyatayA jnyaapktve'nvyH| tathA ca ghUmavRttipratiyogitAnavacchedakatvAt dAho dahanAt na tu jalAdi jJApakatAnirUpitavahnimAn parvata itibodhaH, / cintAmaNityAdau janakatvAbhAvapratItyasambhavAt nirUpakatvAnya. kArAstu- pratijJAsamabhivyAhRtapaJcamyantadhUmAdipadasya jJAne sambandhAnacchinnapratiyogitAkasya janakatvAbhAvasya dAhe'pi lakSaNA, hetvavayavasamabhivyAhatapratijJAghaTakasAdhyavAcisattvAd dAho na dhnaadityaadipryogsyaapyaaptteH| atazca vaha nyAdipadasyApi mAne jJAyamAnabaha nau vA lkssnnaa| janakatvaM na paJcamyarthaH kiM tu janyatvaM, tasya svarUpasambandhA paJcamyA janakatvaM janyatvaM klaptamevArthaH, tacca jJAne lakSya vacchinnapratiyogitAko'bhAvo nA pratyAyyate / janyatve lakSyatAvacchedakaghaTake vA'nveti / tathA ca dhUmajJAnahetukaprakutyarthasya nirUpitatvasambandhenAnvayaH -tathA ca jalanirU vahi najJAnaviSayaH parvata iti dhUmajJAnahetukajJAnaviSayavahi - pitajanyatvAbhAvavAn ityanvayabodha iti vadanti / sadatra mAn parvata iti vA'nvayabodhaH iti vadanti / vazyaniyAmakasambandhasyApi pratiyogitAvacchadakatve yaktaH pUrva dvitIyArthaprakAze prakAzitatvAta, na kiJcidetata / yattu pratijJAghaTakasAdhyavAcipadasya jJAne lakSaNAbhyapagame pratiyogivaiziSThyabuddhayajanakasya vRtyaniyAmakasya sambandha- pratijJAyA vipratipattisamAnazabdArthakatvapradarzanaparasyAvRttI syaiva pratiyogitAnavacchedakatvAt / gaganAdisaMyogasya saiva pratijJeti vAkyasya virodhaH, vipratipattivAkye sAdhyavatyaniyAmakasya pratiyogivaiziSTyabuddha yajanakatvAdeva vAcipadasya jJAne lakSaNAvirahAt / 'parvato vahi mAn' tathAtvam / anyathA 'ghaTo na pArimANDalyA' -dityatra ityukte kuta iti jijJAsAyAM dhUmAdityuttaravAkyo'pi dhUmajanyatvAbhAvasyApi nacA bodhayitumazakyatvAta janyatva- padasya ghUmajJAne na lakSaNA, prayojanavirahAt, kozAdizApita syApi pnycmyrthtvaanuppttH| tasyAjjanakatvaM janyatvaM rUDhivirahAcca / tasmAj jJApakatvaM paJcamyarthaH, tata eva vA paJcamyartho'stu, ubhayathApi vRtyaniyAmakasambandhasyApi pratijJAhetvorekavAkyatAsambhavaH / tatrApi 'jalaM sparzavat pratiyogitAvacchedakatvam -iti ghaTo na pArimANDalyAdityatra rUpAt, na gandhAt, nApizabdAt' ityAdau nirUpakatvAdi
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ sthArthaprakAze vRttyaniyAmakasambandhasya pratiyogitAnavacchedakatayA jJApa- bhAva eva nA pratyAyyata iti / matAntare tu vizeSyatAkatvAbhAvasya naJA bodhayitumasambhavAn, nArthAnurodhAt dvayAsaMvalitameva prakAratAnirUpitavizeSyatvaM tatpratiyogitvena jJApyatvaM, jJAnajJApyatvaM vA paJcamyartha iti navya ruktam, liGgaviziSTaM bhramasAmAnyabhinnaM jJAnaM yat tasyaiva liGgapadatacca na zobhanamaH, tathA hi-vipratipattisamAnArthatvaM prati- lakSyatvAt, tAdazajJAnasya paJcamyarthahetutAyAM, tasya prakRtajJAyA hetvavayavAsaMvalitAyA akSatameva, kevalapratijJAyAH pakSakaprakRtasAdhyakAnumititvAvacchinnanirUpakatayA saMsargaNa sAdhyavAcipadasya jJAne lakSaNAvirahAt / yadapi rUDhiprayo- sAdhyapadalakSyArthe sAdhyajJAne'nvaya iti vyutpatyA jalaM dravyajanAntarAbhAvo lakSaNAbAdhaka ityuktama, tatra dazitanida- tvavat, sparzAnna gandhAdityatra dazitaviSayatAkabhramasAmAnya-- zAda Dhereva jAgarUkatvam, anyathA jJApakatve paJcamyA api bhinnasparzajJAnaniSThahetutAyA jalapakSakadravyatvasAdhyakAnumitilakSaNAvirahaprasaGgAt / tvAvacchinnanirUpakatAsaMsargaH dravyatvajJAne bhAsate, tatsaMsargAnanu sAdhyahetupadayojhane lakSaNA'myupagame'pi 'jalaM vacchinna pratiyogitAko darzitaviSayatAkabhramasAmAnyabhinnasparzavad rUpAt na gandhAt ityAdI niSedhapratItyanupapatti: gandhajJAnaniSThahetutvasyAbhAvo'pi pratIyata iti vizeSyatAtathAhi nA na tAbajjale gandhajJApyasparzasyAbhAvaH, tadvadanyo yAsaMvalananivezAt 'jalaM dravyatvavat sparzAt pRthavI dravyanyabhAvo vA bodhayituM zakyate jalapakSakabhramAtmakagandhaparA- svavatI gandhAt ityAdi nyAyajasamUhAlambanaparAmarzajanyatvasya marzAnumeyasparzasya sattvAt / ata eva sparzajJAne gandhajJAna jalapakSakadravyAnamitau satve'pi na prakRtavAkyArthabAdhaH janyatvAbhAvo'pina bodhayitu zakya iti / na vA gandha- samUhAla samahAlambanaviSayatAyAH vizeSyatAdvayasaMvalanAditi prAhaH / pramAnumeyasparzasyAtyantabhAvAdistathA, pRthivIpakSakagandha- bastutastu sAdhyavAcivaha nyAdipadasya jJAnavidheyavaha nyAdI pramAna mitibidheyatAvacchedakasparzatvAvacchinnasya jale sttvaat| lakSaNA, zAnAvadhayavahAnastu svAnaSThAvadhayayatAnakApatAna ca sparzatvAvacchinnasya jale sattvepi gandhapramAnumeyasparza- dRzyatayA svaviyakajJAnIyayA'pi sambandhena pakSe parvatAvyakteH pRthivIvRttaratyantAbhAvo'vikala eveti niSedhapratI- dAvanvayaH / ata eva parvate ekatra dvayamiti rItyA vahinatyupapattiriti vAcyam, tathApi jalaM dravyatvavat sparzAt na guNayoH sAdhyatAyAM parvato vahi namAn guNavAn, dhUmAt gandhAdityatra gandhapramAnumeyadravyatvavyakterjale sasvAniSedha- dravyatvAditinyAyajasya vahnigyApyadhUmavAn, gunnvyaapydrvyprtiitynupptteH| ata eva dravyatvajJAne gandhapramAhetukatvA- tvavAnityAkArakasya ekatra dvayamiti rItyA dhUmasvadravyatvobhAvo na tathA, pRthivIpakSakadravyatvAnumito pandhapramAhetu- bhayaprakArakaikavizeSyatAkasya parAmarzasya janyatve'pi, parvato katvasya sattvAt / na ca kasyAzcidravyatvAnumiteH gandhapramA- vahi mAn guNavAn ityAkArakAnumiteH parvato vahi namAn hetukatve'pi sarvasyA na tayAtvamiti niSedhapratItyanupapatti- dhUmAt na dravyatvAdityAdI na niSedhapratItyanupapattiH, vahi nariti vAcyam, tathA sati pRthavI dravyatyavatI sparzAt na vidheyatAkajJAnatvAvacchinnaM prati dravyatvapramAyA ajanakatvAt, gandhAdityAdiprayogaprasaGgAt, sparzalijakadravyatvAna mitergandha- vahnividheyatAvizeSaNajJAne dravyatvapramAhetukatvAbhAvapratItipramAhetukatvAbhAvAt, niSedhapratItyApatteH / ata eva dravyatve sambhavAt / evaM jalaM dravyatvavat sparzAt na gandhAdityAdI gandhajJAnajJApyatvAbhAvo'pi na pratIyate, bAdhAt ; iti cet sparzapramAyA dravyatvavidheyatAkajJAnaM prati janakatvAt dravyatvaatra ma. ma. gokulAnAthopAdhyAyAH-guru-(mImAMsaka) mate vidheyakajJAnoddezyatAyA gale sattvAt , sparzapramAjanyajJAnapratijJAhetvantabhAgAt heto pakSasambandho'pi pratIyate / ata vidheyasya dravyatvadarzitoddezyatayA jale'nvayaH sambhavati / evodAharaNAnta eva nyAyaH / tathA ca prakRte jalasambandhA- gandhapramAyA dravyatvavidheyatAkajJAnatvAvacchinnaM prati janakatve.
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamyarthaprakAzaH 'pi gandhapramAjanyajJAnoddezyatAyAH jale virahAt, pakSaniSTho- ghUmAdagnimAnityAdipakSavAcakapadAsamabhivyAhRtavAkye nAnvayabodhAnupapattiH / na vA 'gandhAcchandAdvA na snehavAn' ityAdipakSAsamabhivyAhRtavAkya niSedhapratItyanupapattiH / ddezyatAkajJAnaM prati pakSasambandhaviSayakaliGga viSayakajJAnasyahetutvAt / gandhapramAyA jalasambandhaviSayakatvAt gandhapramAjanyajJAne jaloddezyatAkatvavirahAt -- darzitoddezyatAsaMsargeNa gandhapramAjanyajJAnavidheyatvApatrasya dravyatvasya jale vaiziSTyavirahAnnAnvayaH / darzitoddezyatA saMsargAvacchinna pratiyogitAkasya gandhapramAjanyajJAnavidheyadravyatvAbhAvasya nayA boghanasambhavAnniSedhapratItyupapattiH / nanu darzite parvato vahnimAn guNavAn ghUmAn dravyatvAdityAdI vahnividheyatAkajJAnatvAcchintaM prati dravyatvapramAyA ajanakatve'pi vahniguNobhaya samUhAlambanajanakatvasyAkSatatvAt, dravyatvAna vahnimAn ityAdI kathaM vahnijJAne dravyatvapramAhetukatvAbhAvasya namA bodhanasambhava iti cenmaivaM yato bhramAjanyatvaviziSTaviSayitAsaMsargeNa liGgaviziSTajJAnasya liGgapadalakSyasyArthato liGgaviSayakajJAnatvAvacchinnasya jJAnaviSeyatAvizeSeNa jJAne'nvaya iti dravyatvapramAniSTahetutAyA nirUpitavahnividheyatAkajJAnatvAvacchinnajanyatvasya vyadhikaraNasambandhatayA tatsambandhAvacchinna pratiyogitAkAbhAvo vahniguNomayAnumito vahnividheyakatvAvacchedena najA bodhyate bAdhakAbhAvAt / 151 vastutastu paJcamyA janyatvamaryo'stu liGgapramAyA kina viSayakajJAnatvAvacchinnanirUpitatvena sambandhenAnvayaH tAdRzajanyatvasya lakSye sAdhyajJAne'tvayo, vyutpattivaicitryeNa vidheyitAsambandhAvacchinna janyatA'vacchedakatayA sAdhye'nvetIti / jJAnavidheyasAdhyasya lakSyatve tu tAdRzajanyatvasya svarUpeNa jJAne, avacchedakatayA sAdhye tadvidheyatAyAM vA'nvaya iti dravyatvapramAjanyatvAvacchedakatAsambandhAvacchinnapratiyogitAko'tyantAbhAvo nayA sAdhye tadvidheyatAyAM vA bodhyata iti darzitoddezyatAsambandhaH sAdhyajJAnasya jJAnavidheyasAdhyasya ca tulya iti tadanvaya UhanIya iti / darzitasaMsargeNa liGgapramAniSThahetutAyAH sAdhyaviSeyatAvizeSaNajJAne'nvayopagame tu sAdhyatA athavA sAdhyapadasya sAdhyajJAne lakSaNA tatra liGgapramAniSThahetutAyA pUrvadarzita saMsargeNAnvayaH / jJAnasya sAdhyatAvacchedakAvacchinnavidheyatA nirUpitodda ezyatayA, tAdRzoddezyatAsvarUpa sambandhavato matvarthasya tAdAtmyena vA pakSatAvacchedakaviziSTe pakSe'nvayaH / parvato vahnimAn dhUmAditi hetvanvAkya ghUmapramAhetutA kavahnijJAnIyavahnivAvacchinna bidheyatAnirUpitoddezyatAvadabhinnaH parvata ityanvayabodha: / 'jalaM dravyatvavat na gandhAt' ityatra gandhapramAhetukaM yad ghaTo dravyatvavAniti jJAnaM tadIyadravyatvaniSThavidheyatAnirUpitoddezyatAyA jale virahAt tAdRzoddazyatvasyAtyantAbhAvo'nyonyAbhAvo vA jale nayA bodhyate iti niSedhapratIsyupapattiH / na ca 'dravyatvavyApyagandhavAn vaTaH ' dravyatvavyApya svaryaM vajjalamiti samUhAlambanagandhapramAtmakaparAmarza janyAnumitya uddazyatAyA jale satvAt kathaM tAdRzoddazyatvavadanyonyAbhAvasya pratItiH iti vAcyam, mukhyavizeSyatAdvayAtratiyogitvena liGgapramAyA vizeSaNIyatvAt / tathA ca mukhyavizeSyatAdvayApratiyoginI 'ghaTo dravyatvavyApyagandhavAn " ityekAkArika kavizeSyikA yA gandhapramA tajjanyAnumityaddezyatAyA jale virahAt niSedhapratItyupapatteH / mukhyavizevyatAdvaya pratiyogidarzita samUhAlambana svarUpagandhapramAjanyAnu - mityaddazyatAyA jale save'pi kiJcitkaratvAt iti prAcInapathapariSkAraH / vRtyaniyAmakasambandhasya pratiyogitAvacchedakatve brahmazApaM manvAnAnAM navyanaiyAyikAnAM mate parvato vahnimAn dhUmAnnatu dravyatvAdityAdI vahi najJAne dravyatvapramAhetutvasyAbhAvo na navyA bodhayituM zakyate, darzitasaMsargasya vRzyaniyAmakatayA tadavacchinnapratiyogitAkAbhAvAprasiddha eH / svarUpAdisaMsargAvacchinna pratiyogitAkAbhAvasya dravyatvapramAjanme
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 svAdyarthaprakAze wrommmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmanumarmarmermainrammammmmmmmrrrrrrrrrrror guNAdijJAne'pi satvAta -iti paJcamyA jJAnajJApyatvamarthaH, petamiti sAdhyapadasya sAdhyajJAne lakSaNAyA yuktatvAta tadekadethe jJAne pratyarthoM viSayitvenAnveti, kata kRdarthaMkadeze sAdhyajJAnasya tAdRzoddezyatvasaMsargeNa po'nvayasya samucitakRtI dhAtvarthavat; bAkAMkSAvaicitryAt / viSayitvaM dhamasA- tvAdityasyoktaravAditi prAcInamatameva zreyaH iti paJcamyA mAnyabhinnatvaviziSTamanvayaghaTaka bodhyam / tathA ca dravyatva- jJAnajJApyatve lakSaNAkalpanaM yathaiveti // 2 / 277 // pramAjanyajJAnaviSayatvasya guNAdI prasiddhasya svarUpasaMsargAvacchinnapratiyogitAko'bhAvo vaha nI macA bojyata iti pArAdarthe / 2 / 278 // nissedhprtiityuppttiH| jalaM dravyatvavat sparzAnna su gandhA ArAdarthA:-dUrA'rthA antikArthAzca tadyoge'nena paJcamI dityAdI gandhapramAjanyajJAnaviSayatvasyAbhAvo draSyatve jalA vidhIyate / dUraviprakRSTazabdo dUrAthoM antika--sanikRSTavacchedena nA pratyAyyate iti niSeSapratIte nupapattiH / dhUmAdagnimAn ityAdo pakSapadAsamabhivyAhRtavAkye'pi samIpAdizabdA antikArthAH / ArAcchabdo'pi ArAdartho'-- nAnvayabodhAnupapattiH ghUmapramAjanyajJAnaviSayavahi namAn styeva yadyapi tathApi prabhUtyatyetisUtre tasya pAThena tadyoge nityameva paJcamI bhavati, tadatiriktatadarthakazabdayoge tu ityAkArakAnvayabodhasya niSpratyUhatvAt iti / prakRtasUtreNa vikalpena paJcamI pradatta'te / paJcamI ca etanmate punaridaM cintyam, tathA hi-jJAnajJApyatvasya sambandhasAmAnyAthi keti tadabhAve sambandhasAmAnye SaSThyeveti dUraM grAmAd, grAmasya vA, anti ke grAmAt grAmasya vetyudApaJcamyarthatA'bhyupagame gandhAd dravyatvavAnityAdI nAnvayabodha: haraNam / dUrazabdo vyavahitadezavAcI, antikazabdazca sannisyAt, jalAvacchedena dravyatve gandhapramAjanyajJAnaviSayatvA hitdeshvaacii| tathA ca grAmasambaddha tadvyavahitadezavRttiH, bhAvasya satyAt / na ca pRthivyavacchedena dravyatve gandhapramA. grAmasambaddhatatsannihitadezavRttiriti svamate boSaH / tAkijJApyatvasya sasvAt anvayabodhopapattiriti vAcyam tathAsati kAzca dUrAdizabdasya daizikaparatvaviziSTaH, dezikaparatvavyajalAvacchedena tadabhAvasya sattvAt gandhAnna dravyatvavaditi jakabahutarasaMyogaghaTitaparamparAzrayo vaa'rthH| paJcamyA: vAkyasya prayogaprasaGgAta, dravyatvaM gandhAna gandhAcceti SaSThyAzcAvadhitvamarthaH sa ca paratve bahutarasaMyogevA'nveti / prayogaprasanAcca / na ca jalaM dravyatvavata gandhAdityatra gandha tathA ca sAmAvadhikaparatvavAnityanvayabodhaH / evaM grAmApramAjJApyadravyatvasyAtyantAbhAvaH tadvadanyonyAbhAvo kA nayA danti grAmasya vA 'ntikam ityatra antikazabdasya daizikAjale pratyAyyata iti vAcyama, 'ghaTo dravyatvavAn gandhAta' paratvaviziSTaH, daizikAparatvavyaJjakasvalpataradezasaMyoga'jalaMdravyatvavata na gandhAta' ityatra gandhapramAjJApyatvavizi ghaTitaparamparAzrayo'vA'rthaH paJcamyAH SaSThayAzcAvadhitvaSTasya dravyatvasya ghaTa iva jale'pi sasvAt niSedhapratItyanupa marthaH sacAparatve svalpatarasaMyoge vA'nveti / tathA ca prAmApatteH / yadi ca gandha pramAjJApyadravyatvasya svajJAnIyasvaniSTha vadhikAparatvavAnityevArthaH ityAhuHtadayuktam paratvA'paratvavidheyatAnirUpitoddezyatayA ghaTAdAvanvayaH tAdRzoddezyatAsambandhAvacchinnapratiyogitAko'tyantAbhAvaH tAdRzoddezyatA yodiMgarthAnusyUtatayA grAmAtpUrvavattini prAmAd dUramiti prayo gAnupapatairiti vyavahitasannihitadezaparatvameva tayorAstheyamiti vacchinnapratiyogitAvacchedakatAkastadvadanyonyAbhAvo vA jale paJcamyA api sambandhArthakatvameva yaktam / sa ca sambandhonA pratyAyyata ityabhyapeyate tadA vRtyaniyAmakasambandhasya 'vadhyavadhimadbhAvarUpo'rthataH pratIyamAnazcedanyadetat / pAkSikatAdazodRzyatvasyAtyantAbhAvIyapratiyogitAyA avacchedakatvaM SaSThIsiddhaye tasya sambandhasAmAnyArthatayaiva grahItumaucityabhedapratiyogitAvacchedakatAyAzcAvacchedakatvaM svayamevAbhyu- miti pratImaH // 222178 //
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ paJcamyarthaprakAza stokAlpakRcchakatipayAdasave karaNe // 2 // 276 // yoge paJcamyAH prabhRtyanyArtha ( 212175 ) iti sUtreNava vihitatvAt / paJcamyarthaH sambandhasAmAnyaM tacca nirUpitadravyAdeH karaNatve'vivakSite sati stokAdibhyaH zabdebhyaH tvarUpaM pratiyogisvarUpaM vA taccAsahAyArthAntaH pAtisahAge paJcamI vA vidhIyate'nena sUtreNa / asatva ityasya kathaM jveti / tathAca maMtrAtpRthak ityAdI maitranirUpitasahAyatvAdravyAdivyAvRttArthakatvamiti pratipAditaM bRhadvatto "yato bhAvavAnityarthaH / tAkikAstu pRthagAdizabdAnAM varjanamatyadravye zabdapravRttiH sa paryAyo guNo'sattvam" iti / ntAbhAvastadvAn, anyonyAbhAvastadvAzcArthaH / paJcamyAH davyaM hi bahuparyAyAtmakaM tatra pravartamAnaH zabdo na yugapatsa- pratiyogitvamarthaH / tatra prakRtyarthasya svavRttiprakRtyarthAvacchedavanpiryAyAnAkhyAtumalamiti kaJcideva paryAyamupAdAya pravartata kAdyanvayitAvacchedakAvacchinnatvena saMsargeNAnvayastathA ca iti yatra tasya ( dravyasya ) guNarUpaparyAyamupAdAya pravartate, maitratvAvacchinnamaitrapratiyogitAtyantAbhAvavAn ityanvayabodha tatra sa guNo'sattvam ityarthaH / stokAnmukta ityatra guNasya ityAhuH / / 2 / 2 / 113 / svarUpataH kAraNatvaM na pratIyate'pi tu stokatvaviziSTasya dravyasyaiveti kathaM tasya guNaparyAyavAcakatvamiti zaGkAyAmpakSAntaramapyAha -tenaiva vA rUpeNAbhidhIyamAnaM dravyA Rte dvitIyA ca // 22114 // dIti / ayamAzayaH tattadravyaniSThaM vizeSa parityajya guNa anena sUtreNa Rtezabdena yoge cakArabalAt samuccIya. tAdAtmyApanna rUpeNaiva yadA dravyAdi vivakSyate tadApi mAnA paJcamI vidhiiyte| sA ca svamate sambandhasAmAtasyAsatvarUpatvameveti / tathA ca tena tena dravyAdinA sAmA nyArthA, tArkikamate ca-pratiyogitvArthA / Rte zabdArthazcAnAdhikaraNyamanApannaM stokAdi gaNatayA pratIyamAnamasattva tyantAbhAvaH / Rte dharmAt kutaH sukhamityAdI dharmavRttirUpameva tathA coktaM sto kena viSeNa hata ityatra-viSAdi dharmatvAvacchinna pratiyogitAkAbhAvavata sukhaM sambhAvanAviSa. dravyasAmAnAdhikaraNyAdatra sattvavRttiteti / tathA cAtra yaabhaavbditynvybodhH| evaM dvitIyA'pi yathAmataM karaNatvAthikA paJcamI stokakaraNakamaktiviSaya iti sambanbasAmAnyArthA pratiyogitvArthA veti dik // 2 / 2 / 114 / / vaakyaarthbodhH| tAkikAstu prakRte paJcamyA:karaNabyApAro'rthaH saca prayojyatayA dhAtvarthajveti / vyApArasya prakRtyartha prayojyatayA'nvayaH tathA ca stokaprayojyavyApArajanyamocanakarma vinA te tRtIyA ca // 11 // tyaadirnvybodhH| bahutaradAne dveSAdalpasaMkhyAyA dveSAnutpAdadvArA svAzrayajJAne prayojakatvamiti stokasya dAnaM vinAzabdena yuktAdgauNAnAmnaH paJcamI vidhIyate vyaapaarH| kRcchrasya svaviSayako dvaSo vyApAro bodhya prakRtasUtreNa / vinAzabdA'rtho'tyantAbhAvo varjanaM vaa| ityAhuH // 2 // 2 // 79 // paJcamyAdyarthazca sambandhasAmAnyam tathA ca vinA vAtamityAyo vAta varjayitvA, bAtasambandhyabhAvena vetyarthaH vinAzabdasya tRtIyAntAvyayatvasvIkArAt vAtavarjanena prANasthitiH kUta pRthagnAnA pazcamI ca // 2 / 2 / 113 // ityAdiranvayo bodhyaH / banena sUtreNa pRthak-nAnAzabdAmyAM yoge paJcamI vidhiiyte| pRthagnAnAzabdo cehaashaayaarthii| anyAna "AdyaH karaNavinyAsaH prANasyovaM samIraNam / sthAnAnAmabhidhAtazca na vinA zabdabhAvanAm //
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 syAdyarthaprakAze ityAdau zabdabhAvanAbhAvena prAthamikaH karaNa ( indriya) atha SaSThI - vibhaktyartha - prakAzaH / vinyAsAdiH ( vAgindrayapreraNAdiH ) na saMbhavatItyarthabodhaH // tAkikamate ca, varjanam, atyantAbhAvastadvAn, anyonyAbhAvastadvAMzca vinArthaH / paJcamyAdInAM pratiyogitvamarthaH / kSetra prakRtyarthasya svavRttiprakRtyarthatAvacchedakAdyanvayitAvacchedakAvacchinnatvena saMsargeNAnvayaH / vinA vAtamityAdau vAtatvAvacchinna pratiyogitAkAtyantAbhAvavad yatkiJcidityanvayabodhaH / prakRtyarthatAvacchedakAdeH saMsargamadhye nivezAt parvatIyavahne virahe'pi mahAnase vahnimadhye vahni vinA mahAnasamiti na prayogaH / na vA parvatIyAM vahni vinA mahAnasamiti prayogAnupapattiH / kvacidvinArthAtyantAbhAvasya vyApyavyApakabhAvena sambandhenAnvayaH, yathA bahni vinA na dhUmaH ityAdI vahnipratiyogitAkAtyantAbhAvavyApyo dhUmo netyAdyarthAt / kvacitprayojya prayojakabhAvasambandhenAnvayaH yathA daNDaM vinA na ghaTa ityAdI, tatra daNDatvAvacchinna pratiyogitAkA bhAvaprayo jyAbhAvavAn ghaTa ityanvayabodha: / kvacidanyonyAbhAvo vinArtha: yathA "arjunAd binA pANDavAH saindhavena vAritA: " ityatra / atra cAnyonyAbhAvo vizeSaNatayA'nveti / aju nAnyonyAbhAvavantaH ( arjunabhinnAH ) pANDavAH sindhurAjena vAritA ityarthaH / atyantAbhAvavAn vinAzabdArtho yathArUpAdvinA sparzaH atra rUpAtyantAbhAvavataH AdheyatayA sparze'nvayaH / anyonyAbhAvavAn vinAzabdArtho yathA- 'pANDavAn vinA prItiduryodhanasya' ityatra anyonyAbhAvata AdheyatayA zrI tAvanvayaH / ityAdirUpeNa yathAprayogamartha varNayanti / / 2 / 2 / 115 / iti syAdyarthaM prakAza paJcamyartha prakAzaH // ajJAne jJaH SaSThI // 2/2/80 // anena sUtreNa jJAnAdanyatrArthe vartamAnasya jAnAteH karaNe SaSThI vidhIyate / jAnAterjJAnArthakatvena dhAtupAThapaThitatve'pi dhAtUnAmanekArthatvAjjJAnAdanyatrArthe'pi prayogasaMbhavaH / 'sarpiSo jAnIte' ityudAharaNam / tadarthamAha vRttikRt - sarpiSA karaNabhUtena pravartata ityartha iti / bhojanAdAviti zeSaH / bhojane pravRttau svaviSayaka - pratyakSadvArA sarpiSaH karaNatvamiti bhAvaH / jAnAteH jJAnAdanyatrArthe prayoga iti sUcayitu prayogArthamuktvA'pi spaSTapratipattaye dhAtvarthamAha vRttikRdeva pravRttiratra jAnAterathaM iti / vastutastu jAnAteH pravRtyarthatayA pratItinaM spaSTatayA bhavatIti manasikRtya pakSAntaramapyuktaM tatraiva athavA sarpiSi rakto virakto vetyAdinA / zrAtyantikarAgeNa tAdRzena dveSeNa vA''viSTo janaH sarvatra tadeva vastu pazyati, yatra rAgo vA dveSo veti, taddarzanantasya na jJAnamapi tu mithyAjJAnamityajJAnameva / bhrAntijJAnasyaivAjJAnatvena sakaladArzanikasammatatvAt / jJAnaM hi vastutatvapratyakSam / atattvapratItizcAjJAnameveti bhAvaH / tathA ca bhrAntyA sarpiSTvena jAnIta iti vAkyArthaH 11 atra tArkikAH ajJAnaM jJAnabhinnamathavA moho mithyAjJAnamiti yAvat / sarpiSo jAnIta ityatra jJAnabhinnaH pravRttirUpo'rthaH / SaSThyAH svajanyaM svaviSayakapratyakSaM vyApAra: karaNatvamarthaH / sa ca prayojyatayA pravRttirUpe zatvarthe'nveti mithyAjJAnarUpe dhAtvarthe tu SaSThyA layo vyApAro'rthaH, layastu tathAvidhaM dhArAvAhi pratyakSaM tajjanyadRDhasaMskArajanyaM smaraNaM vA tathA ca sarpiH pratyakSa prayojya pravRttyAzrayatvaM vAkyArthaH athavA sapilayaprayojyaM sarpistAdAtmyAvagAhi sakalavastuviSayakaM yanmithyAjJAnaM tadAzratvaM vAkyArthaH / yo yadviSayakalayavAn sa tanmayaM jagatpazyatIti varNayanti // 280 //
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ ymukhgsjjaahaa 155 zeSe // 2 / 2 / 81 // zra yate'pi tatrApi yadi tasya kArakasya kriyayA saha sambandha vizeSaH katattvakarmatvAdirna vivakSyate tatrApi sambandhasAmAnyavibhakttinimittatvena ye karmatvAdayo'rthA ukttAstada- khena pratItaye kAcana vibhaktiH svIkAryaveti tatpratipAdikA vaziSTe'rthe'nena sUtreNa SaSThI vibhaktividhIyate / tatra zeSa- SaSThI anena sUtreNa vidhIyate / etadeva spaSTIkRtam azra yapadasyAnekArthatvena prayukttatvAdiha kimarthaparatvamityAkAMkSAyAM mANakriyaH zrU yamANakriyo vetyetenAMzena / tasya sambandhasya tadarzamAha vRttikRt-karmAdibhyo'nyaH kriyAkArakAvapUrNaka" sAmAnya svarUpamAha-'asyedaMbhAvarUpaH' iti / asya SaSThIsambandhavizeSa zeSa iti / tena upayukttetaravAcaka iha zeSa prakRtivAcyasya idaM puruSAdi vastu tasya bhAvaH sattaM va zabda iti spaSTam / karmAdayo'rthA dvitIyAdivibhavatyarthatvena ysyaityrthH| tathA hi SaSThyA sAmAnyato'syedaMbhAba evA. pUrvamupayuktAH, nAmArtho'pi prathamAviSayakatvenokta eveti khyAyate -sa ca prakaraNAdivazAt -svasvAmibhAvAdivizeSa. sambandha eva vibhaktivAcyatvenAvaziSyate iti tatraiva SaSThI rUpeNa pratibhAsata ityarthaH / rAjJaH puruSa ityatra sa svasvAmi* bhavati / sa ca sambandhaH kriyAkArakabhAvapUrvaka eva grAhyaH / bhAvarUpaH, upagorapatyamityatra janyajanakabhAvarUpaH, pazoH pAda prAyaH sarvasyaiva svasvAmibhAvAdeH sambandhasya kriyAkArakabhAva- ityatra aGgAGgibhAvarUpaH, kSIrasya vikAra ityatra prakRtipUrvakatvAt / yathA 'rAjJaH puruSa' itisvasvAmibhAvasambandha- vikRtibhAvarUpaH, gavAM samUha ityatra saMhatasaGghabhAvaH kumbhasya syodAharaNama , yatra yo'yaM rAjapuruSayoH sambandhaH sa na samIpam ityatra avyavahitapUrvAparIbhAvarUpaH, pRthivyAH kAraNAnapekSaH, akasmAt kenA'pi saha. kasyApi / svAmItyatra rakSyarakSakabhAvarUpaH, na mASANAmaznIyAt ityata sambandhasya svIkAre sarveH saha sa sambandhastasya annasya no dehi ityantaM karma kriyAbhAvarUpaH, akSA svIkAryaH syAt / tasmAdavazyamatra kAraNena bhavitavya- dIvyatItyatra karmakriyAbhAvarUpaH, karaNakriyAbhAvarUpo, miti asti prakRte'pi kazcana miyAkArakabhAva- vA nataH pRSThaM dadAtItyatra sampradAnasampradeyabhAvarUpaH naTasya mUlaka: sambandho'nusyUta iti, sa cAya-purupo yogakSemakAmaH zraNotItyatra avadhyavadhibhAvarUpaH, vRkSasya parNa patatItyasvAtmAnaM rAjJe'rpayati rAjA taM svatvena svIkaroti -iti, trApi sa eva mahatAM vibhASate ityatra virodhivirodhyabhAvaanyadvA dAnAdAnAdi kriyAntaramatrAntabhUtamiti kriyAkAraka. rUpaH sambandhaH prtiiyte| athavA mASANAmaznIyAt ityatra pUrvaka eva svasvAmibhAvAdiH / evamupagorapatyamityAdI bhojyabhojakabhAvarUpaH, subhASitasya zikSate ityatra grAhyajanyajanakabhAvaH sambandho'pi janikriyAjanita eveti rItyA grahItRbhAvarUpaH, na te sukhasya jAnate ityatra jJeyajJAtR bhAva. sarvasya sambandhasya kriyAkArakabhAvapUrvakatvamavadhAryam / nanu rUpaH na tasya sAyamaznIyAt ityatra abhojyAbhojakabhAvarUpaH sarvo'pi kriyAkArakabhAvamalaka: sambandhaH karmavAdinA annasya no dehi ityatra deyadAtRbhAvarUpaH, akSANAM dIvyakArakatvavizeSeNa vyApta eveti tatra tatra vibhakttayo vihitA tItyatra devyade vitRbhAvarUpaH, pratIyate / ata eva asyedaM. eveti kimanyadavaziSyate yatreyaM SaSThI pravartateti ced bhAvarUpatvameva SaSThyA: sAmAnyamarthaH iti svamatam / atrAha-karmAdyavivazAlakSaNa iti / ayamarthaH yatra sambandha tAkikAstu-zeSatvaM sambandhatvam sapratiyogikatve sati mUlabhUtA kriyA zrUyate tatra tA kriyAmapekSya katRtvakarmatvA- sAnuyogikatvam pratiyogitvAnu yogitvanirUpakatAvacchedakadikaM pratIyata iti tatra tAstAvibhaktayaH syurnAma, yatra ca dharmavaiziSTyamiti yAvat / ekazataM yAvanto vA SaSThyarthI sambandhamUlabhUtA kriyA na zrUyate tatra na tanmUlakaM kartRtvAdi iti mahAbhASyokttisattve'pi, na pravRttinimittAnAmanekasambhavati yathA rAjJaH puruSa ityAdau; kiMca yatra ca kriyA vidhatvam, kintu zeSavyaktInAM sambhavati zaktyaikye ananta
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ mmermanmmmmmmmmmmmmmwarmnirmwarrer . syAdyarthaprakAze -rrrrrrrrrr.mmmunarwwwmummmmmrareramana zaktikalpanAyA anyAyyatvAt / darzitadharmavAn zeSaH saMyoga- janyatvaTitaM, tadA niSThatvaM SaSThayarthaH, tatra prakRtya - samavAyasvatvakartRtvAdikArakaviSayatvAdibhedAdanekavidhaH / thasya pratiyogitayA'nvayaH / evaM yathAprayogamanyAdazo'pi himAnAM giriH, gajasyAlAnaM, valikAyA: stambhaH ityAdI zeSapadArtho bodhya ityAhuH // 2 / 2 / 81 / / SaSThyarthaH saMyogaH tatra prakRtyarthasya pratiyogitayA'nvayaH / himapratiyogikasaMyogavAn girirityAdirUpeNAnvayabodhaH / ri-riTAta-stAdastAdasatasAtA // 2 / 282 // puruSasya daNDaH, karNasyAvataMsaH, hRdayasya hAraH ityAdI SaSThyarthasaMyoge prakRtyarthasyAnuyogitayA'ndhayaH / puruSAnuyogi- ri-riSTAt-stAt-astAt-as-atas-Ata-ityetatpratyakasaMyogavAn daNDaH ityaadirnvybodhH| vRkSasya zAkhA yAntaryuktAnnAmnaH SaSThI vidhIyate prakRtasUtreNa / ete ca ityAdI samavAyaH SaSThyarthaH, prakRtyarthasya pratiyogitayA'nvayaH pratyayA digvAca kebhyaH svArthe vidhIyante iti digvAcakavRkSapratiyogikasamavAyavatI zAkhetyanvayabodha: / paTasya zabdatvAt tadyoge prabhRtyanyArtha ( 212 / 75 ) iti sUtreNa nIlimetyAdau samavetatvaM SaSThyarthaH tatra prakRtyarthasya nirUpi- paJcamI vihitA tadapabAdhanArthamiha SaSThIvidhAnam / SaSTyAzca tatvenAnvayaH / pttniruupitsmvetttvvaanniilimetynvybodhH|| smbndhsaamaanymrthH| uparItyAdizabdAzcAvyayAnIti teSAM rAjJaH puruSa ityAdau svatvaM SaSThyarthaH, tatra prakRtyarthasya nirU- prAyaH saptamyarthapradhAnatvam / grAmasamvandhyardhvadeze ityAdipitatvenAnvayaH, rAjanirUpitasvatvavAn puruSa ityanvayabodhaH / krameNa sarvatra vAkyArthabodhaH / yatra ca paJcamI na prAptA tatra 'puruSANAM rAjA' citrANAM gavAmayama, nakSatrANAM zazI sambandhasAmAnye SaSThIvidhAnArthamapIdamityAdi spaSTa zabdaityAdI svAmitvaM SaSTharthaH, tatra nirUpitatvena prakRtyarthasyA- mahANavanyAsA nvayaH, puruSanirUpitasvAmitvavAn rAjetyAdiranvayabodhaH / satAM gatamityAdau katR tvaM SaSThyarthaH, tatrAdheyatayA prakRtyartha shesssssstthiivishessvicaarH| syAnvayaH / odanasya paktetyatra karmatvaM SaSThyarthaH tatra nirUpitatvena prakRtyarthasyAnvayaH, 'phalAnAM tRptaH' payasAmabhiSeka vivakSAvazAt karmAdInAmapi zeSatvamiti pUrvamuktam / evaM vivakSAvazAtSaSThIprayogasya svataH siddhatve'pi prAJco iyAdo karaNatvaM vyApAraH SaSThyarthaH, tatra prayojyatayA praka vaiyAkaraNAH kAnicidvizeSasUtrANi tyarthasyAnvayaH / brAhmaNasya dAnamityAdau sampradAnatvaMSaSThyarthaH, tattatakArakA zeSatvavivakSayA SaSThIvidhAyakAni paThanti tAni svamate tacca svatvoddezyatAyA avacchedakatvasvarUpam / tatrAdheyatayA prakRtyarthasyAnvayaH / kAntasya trasthatItyAdI darzitabhayahetu pUrvoktarItyauva gatArthAnyapi chAtrabuddhivezadyArthaM tatra tatra viziSyaSaSThyarthaprakAzAya saMkSipya pradarzyante / tathA hitvasvarUpamapAdAnatvaM SaSThyarthaH, tatrAdheyatayA nirUpakatayA vA smaraNArtha kasya daya dhAtorIzadhAtozca karmaNi zeSatvena prakRtyarthasyAnvayaH, pAkasya gRhamityAdAvadhikaraNatvaM, pIThasyopavezanamityAdAvAdheyatvasvarUpamadhikaraNatvam SaSThyarthaH vivakSite SaSThI taividhIyate / mAtuH smarati cintayati vA, tatra nirUpakatayA prakRtyarthasyAnvayaH / zAstrasya jJAtetyAdI iti tadudAharaNam tatra SaSThyAH karmatvamarthaH, taccAdheyatvaviSayatvaM SaSThayarthaH, bhramasya rajatamityatrApita d eva SaSThyarthaH svA svarUpam phale viSayatve'nveti / mAtRvRttiviSayatApratiyogitatra nirUpakatayA prakRtyarthasyAnvayaH / 'asya pitA asya patra smaraNAzrayatva vAkyArthaH / / ityAdau janakatvaM janyatvaM SaSThyarthaH tatra prakRtyarthasya nirUpa- daya dhAturdAnagatirakSaNeSu paThitaH / tatra dAne-sarpiSo dayate katayA anvayaH / yadi ca pitRtvaM janakatvaTitaM, putratvaM iti sarpiSkarmakaM yaddAnaM tadAzratvaM vAkyArthaH / gatau-tIrthasya
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ arthsngkH dayate iti, tIrthakarmakagamanAzrayatvaM vAkyArthaH / rakSaNe paThyate / caurasya rujati roga ityAdI rujeduHkhAnukUla yathA dInasya dayate ityatra dInakarma karakSaNAzrayatvaM vaakyaarthH| vyApAro'rthaH / tyAdeH prayojakatvamarthaH / SaSThyA AdheyatvaIza dhAtUrazvayeM paThitaH / aizvaryaM ca svatvaphalanirUpakaM svarUpaM karmatvamarthaH / pittAdivikAro rogaH, tathA ca svAmitvam, aizvaryasya karmaNi SaSThI yathA sarpiSa ISTe cauravRtti duHkhAnukUla dhAtuvikArarUpa vyApAra prayojakaH pittAiti / atra sarpivRttisvatvanirUpakatvAzrayatvaM vaakyaarthH| divikAra ityanvayabodhaH / evaM caurasya rogasya rujA evaM grAmasya ISTe ityAdAvapi bodhyam / ityAdAvapyanvayo bodhyaH / evaM bhokttUrujati bahu bhojanam, kAmukasya kSayiSyatyanavarataratamityAdayo'pi prayogA rujArthaevaM guNAntarAdhAnarUpapratiyale'rthe karotiprayoge karmaNi mI Na yoge karmaNi SaSThIviSayakA vijJayAH / AzIrathasya nAthate: zeSatvena vivakSite SaSThI vidhIyate yathA 'edho dakasyopa karmaNi zeSatvena vivakSite SaSThI vidhIyate / AzIrAzaMsA skurute' iti / atra SaSThayAH karmatvamarthaH dhAtvartha upakaraNe lipseti yAvat / sapiSo nAthate ityAdI SaSThyA Adheyatva'nveti / upakaraNaM sannidhApana tathA ca udakakarmakaguNAnta- svarUpaM krmtvmrthH| tacca dhAtvarthacchAphale viSayatve rotpattyamanukUlavyApArAzraya edha iti vAkyArthaboSaH / ange udaya vAvati / uddazyatve vA'nveti / tathA ca sapivattiviSayatAkecchAtu pratiyatno dvitIyayatnaH sa copakArasvarUpaHupapUrvakasya zrayatvaM vaakyaarthH| AzIrarthasyati kathanAt mANavakamupakaroterarthaH / upakArazca dvividhaH, upa samIpe karaNaM sthApanaM nAthatItyAdI karmaNi na sssstthii| atra nAthaterupatApo'rthaH / / sannidhApanamiti yAvat ityekaH / etasminnevArthe pratiyatnasya yotakaH ssaDAgamo bhavati / dvitIyastu duHkhanAzasukhAnyatara. hisArthakAnAM jAsi-ni-pra-haNa-nATa-kAtha-piSAM vyaapaarsvruupH| atra ca na ssaDAgamaH / Adyo yathA dhAtUnAM zeSatvena vivakSite karmaNi SaSThI vidhIyate / prANA'edho dakasyopaskurute' iti / anvayabodhaH pUrvavadeva / tyantaviyogaphalakavyApAro hiMsA / tadarthakA ete dhAtavaH / dvitIyo yathA dInasyopakurute iti / azra AdheyatvarUpaM ni-pretyupasargayoLastayoH samastayoviparyastayozca yathAkarmatvaM duHkhanAzAdau phale'nveti / tathA ca dInavRttiduHkhanA- kathaMcit prayuktayograhaNaM, sati hiMsArthe prayoge / caurasyozAnukUlaprayatnAzraya iti bodhH| kvacitpratikriyA'pi jjAsayati, nihanti prahanti niprahanti, praNihanti, unnApratiyatnaH / pratikriyA ca kriyAvighAtakakriyA, sA ca Tayati, krAthayati, pinaSTi vA ityAdI prayuktAnAmeSAM pratipUrvakasya karoterarthaH / tatkarmaNyapi paSThI 1 yathA- hiMsAthatvamiti tatkarmaNazcaurasya SaSThyantatvam / SaSThyA "guru-vipra-tapasvidurgatAnAM pratikurvIta bhiSak svabheSaja: AdheyatvasvarUpaM karmatvamarthaH / tacca hiMsAphale prANAtyantaiti / atra pratikriyA-kriyAbhighAtakriyA dhAtvarthaH, tatra viyoge'nveti / tathA ca cauravRttiprANAtyantaviyogAnukUlagurvAdikarmatvasya sssstthyntaarthsyaanvyH| etanmate kriyAvi- vyApArAzrayatvaM vAkyArthaH / yatra ca na hiMsArthatvaM tatra na zeSaNasya karmatvAt , upakriyAvizeSaNasyApi karmatvamiti karmaNi SaSThI, yathA dhAnAH pinaSTi / ArambhakasaMyoganAzatatrApi sssstthii| yathA "sa hi tattvato jJAtaH svAtmasAkSA. phalikA, ArambhakasaMyogaphalikA ca vi jAtIyA pArthivakriyA kArasyopakaroti" iti atra svAtmasAkSAtkArabhinnopakAra- pinaSTerarthaH / tatrAdya phalamAdAya dhAnAH pinaSTIti prayatnAzraya ityanvayabodhaH / / pryogH| dvitIyaM phalamAdAya mASa pinaSTIti prayogaH / bhAvakatta kANAM rujArthAnAM ghAtUnAM karmaNi zeSatvena dyUte krayavikrayavyavahAre ca vartamAnayoH vyavahu-paNoH vivakSite'pi SaSThI vidhIyate taiH / rujArtha ke ca jvarevarjanaM karmaNi zeSatvena vivakSite SaSThI bhavati / zatasya vyavaharate
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 syAdyarthaprakAze paNate vA ityatra, cUtaM krayo vikrayazcatayorarthaH / tyAgalA- vaicitryoNAnvayaH / ata eva kRtvorthaprayogopAdAnaM saGgacchate / bhAnyataraphalakAkSapAtanAdivyApAro tam / tyAge svatva- tadupAdAnaphalaM tu kRtvorthaprayogazUnye 'ahni bhuGkte zete nAzaprakAratAnirUpitavizeSyatvasya tatsambandhAvacchinnAdheya- vetyAdI kAle'dhikaraNe na sssstthii| tvasya vA krmtvsyaanvyH| lAbhaH svatvecchA, tatra svatvaprakAratAnirUpitavizeSyatvasya tatsambandhAvacchinnAdheyatvasya evaM ca-ekena sUtreNa ajJAnArthasya jAnAte: karaNe, vA krmtvsyaanvyH| tathA ca zatakarmatAkasya tyAgasya SaTsUtrai rukttAnAM ghAtUnAM karmaNi ekena ca kAlarUpe'dhikaraNe lAbhasya vA phalakaM yadakSapAtanAdikaM tdnklktirvaakyaarthH| yA SaSThI vihitA sA ca zeSatvena vivakSayA siddhA'pi. evaM zatakarmatAkakrayakartRtvaM, zatakarmatAkavikrayakatR tvaM ca ___ samAsaprakaraNe zeSe vihitAyA etra SaSThyAH samAso yathA syAt- pUrvarItyA tattaddhAtuyoge viziSya vihitAyA mA vAkyArthaH / arthavizeSopAdAnAcca zalAkAM vyavaharati bhUdityetadarthameveyaM pratipadaM SaSThI vihiteti sarpiSojJAnam, ityAdau na SaSThI, tatra vyavaharatergaNanArthatvAt / tathA ca mAtuH smaraNamityAdau na samAsa iti / tacca- 'SaSThyazalAkAkarmatAkaparigaNanakatatvaM vAkyArthaH / evaM brAhmaNaM paNAyatItyAdAvapi karmaNi na paSThI, tatra paNate: stutyarthaka yatnAcchepe' iti samAsasUtre 'ayatnAt zeSe iti padadvayana tvAt / tathA ca brAhmaNakarmatAkastuti mata tvaM vAkyArthaH // sUcitam / avivakSAvazAtkArakAntarANAM zeSatvaM yatna pUrvakamiti tatra na samAsaH / ye ca svasamAsavidhAyakasUtre evaM kRtvo'yaMsya pratyayasya prayoga kAlavAcinyadhikaraNe 'ayatnAccheSe' iti na paThanti taH pratipadavidhAnA SaSThI na SaSThI vidadhati / 'paJcakRtvo'hro bhaiyate' ityAdI kriyA samasyate iti vacanamArabhyate / tathA ca tanmate gurucaraNayoH myAvattigaNane vAre kRtvas pratyayo bhavati tasya abhyAvRtti bhajati ityAdAveva vAstavikI zeSatvavivakSA sarpiSo jJAnam, mAtramartho'nanyalamyatvAt / kriyAyA dhAtulA, gaNanasya mAra mAtuH smaraNamityAdau ca viziSya karaNe karmaNi ca vihitA saMkhyArthakazabdena lAbhAt / abhyAvRttiH paunaH punttonotpttiH| SaSThI karaNatvAdinaiva svArthamAha na tu zeSatvena sambandhatatrotpattI taddhitArthe paJcazabdArthasya paJcatvasaMkhyAviziSTasya / sAmAnyena ( asyedaMbhAvarUpeNa ) iti phalati / harirapyAhapratiyogitayA'nvayaH / paJcAnvitotpatteH dhAtvarthatAvacchedakai "kArakairvyapadiSTe ca zrU yamANakriyo punaH / kadharmAvacchinnasamAnAdhikaraNabhUte dhAtvarthe pratiyogitayA' prokttA pratipadaM SaSThI samAsasya nivRttaye // " iti nvayaH / tata eva kriyAjanmasaMkhyAnalAbhaH / dhAtvarthatAvacchedakaikadharmAvacchinnatvanivezAt ca trasya vibhojne dvirgamane sati kArakaiH karmatvAdibhiyaMpadiSTe, tattakArakamyapadezavatIcaitraH paJcakRtvo bhuGkte gacchati ceti na prayogaH / sAmA tyarthaH / na tu zeSatvavyapadezavatIti bhAvaH / zrayamANakriye nAdhikaraNyanivezAt caitrasya virbhojane maMtrasya dine sUtrokttatakriyAyoge iti bhAvaH, samAsanivRttyarthA pratisati caitro maitrazca paJcakRtvo bhavaDate iti na prayogaH, iti padaM padasambandhinI SaSThI samAsanivRttaye proktteti tadarthaH / prakRtyartha vizeSitena kRtvo'rthapratyayArthena vizeSite dhAtvarthe padasambandhastu kArakavizeSasambandhena ghAtuvizeSasambandhI prakRtyarthakAlavizeSavizeSitasya sssstthyrthsyaadheytvsyaanvyH| bodhyaH / gurusmaraNamityAdisamAsastu kRdyogaSaSThyA samAsa tathA ca paJcapratiyogitAnirUpakotpattipratiyogyAhavatti iti bodhyam / tathA ca samAsanivRttyarthameva pratipadaSaSThI vidhAnamiti teSAmAzayaH / bhojanakatR tvaM vAkyArthaH / vyutpattivaicitroNa samAnAdhikaraNe ekadharmAvacchinne dhAtvarthe SaSThayarthasyAdheyatvasyApi vyatpatti- atrocyate tathAbhyupagame surezitA javezitetyAdiprayoge
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ SaSThayarthaprakAzaH SaSThosamAso na syAt pharmaSaSTyAH tRnnudantAvyaya0 evaM yaja- dhAtoH karaNe SaSThI paThanti / yajezca (2 / 2 / 90) iti niSiddhatvAt pUrvoktta-IzadhAtuyoge vihita- karmaNaH karaNasaMjJA, sampradAnasya ca karma saMjJA taiH vidhIyate SaSThyAzca bhavadbhiH samAsaniSedhaviSayatvakalpanAt / puSpardevaM yajate iti, puSpANi devAya dadAtItyarthaH / evaM ca tasmAt karaNe karmaNi adhikaraNe vA tattvena vivakSite ebhiH karaNe vidhIyamAnA SaSThI phalataH karmaNyeva bhavati / sUtraH SaSThI vidhIyata ityeva vaktu zakyate na tu zeSatvena 'dhRtasya dhRtena vA yajate' iti prayogaH / SaSThI tRtIye atra vivakSita iti / tathA ca yathA puSpebhyaH puSpaM vA spRhayatI- karmAthi ke eva / yajevatoddezyako vihito vA tyAgo'rthaH / tyAdau yathA caturthIdvitIye prayujyate tathA eSvapi karaNAdau tyAgastu svatvanAzAnu kUlA icchA / SaSThyAstRtIyAyAzca SaSThyAstattadvibhaktezca prayoga iti tadvAraNArtha SaSThIvidhAnaM svatvanAzasvarUpaphalAnvayyAdheyatvamarthaH / tathA ca ghRtavRttisyAt / athavA dhAtUnAmeSAmarthe kazcanAtizayitAnati svatvanAzAnukalecchAzrayatvaM vAkyArtha: / etacca vidhAna zayitabhedaH kalpanIyaH / tathA cAti zayite tadarthe SaSThI, chandoviSayakameveti kecit / tena loke ghRtena yajate ityeva sAmAnyo ca vivakSite dvitIyeti kalpanopapatteH / evaM prayogaH / itthaM teSAM prakriyA prAya: saMkSipya pradarzitA / cAtizayitasya dvividhAvidarthasya jAnAte: karaNe, atizayitasya smaraNArthasya karmaNi, dayatyarthatritayasyaizvaryasya ca stramate vishessH| pratiyatnAdezca tattatsUtrokttadhAtvarthasya karmaNi SaSThI / anatizayitasya tu karmaNi karaNe ca pUrvoktte sAmAnyatastRtIyA svamate ca na pUrvokttAnAM dhAtUnAM yoge karmaNi dvitIyayovidhAnam / kRtvo'rthaprayoge'dhikaraNe kAlika- adhikaraNe ca SaSThI vidhIyate / kevalam ajJAne jJaH SaSThI sambandhAvacchinnAdheyatvasya vivakSAyAM SaSThIvidhAnAdAdheya (2 / 2 / 80) iti sUtreNAjJAnArthakasya jAnAte: karaNe SaSThItvasAmAnyavivakSAyAM sAmAnyataH saptamIvidhAnAta dvitIyA vibhakttizitapUrvA / kiJca nAthaH ( 2 / 2 / 10) ityArabhya tRtIyA saptamInAmapi tattaddhAtuyoge nAnupapattiH / na caivaM upasargAddivaH (2 / 2:17) ityetatparyantamaSTasUtryA sUtrokttadarzita-- harikArikAvirodha iti vAcyam, tasyA api dhAtUnAM vyApyasya vaikalpikI karmasaMjJA vidhIyate / tathA ca kArakaSaSThyAH samAsaniSedhaparatvAzayAt / ataeva kAraka karmasaMjJA'bhAve sambandhasAmAnyavivakSAryA SaSThI bhavati / vyapadiSTe ityameva tatra paThitam / evaM ca gurusmaraNam tathAhi- nAthaH ( 212 / 10) iti sUtreNAtmanepadaviSayajanezitetyAdama. zeSaSaSThIviSayAH prayogA iti bodhyam / / syAtaevAzIrarthe prayukttasya nAtheH vyApyasya karma saMjJAyAm evaM ghU tavyavahArArthakasya dIvyate: kamaNyapi dhaSThI sapithite, tadabhAve sapiSo nAthata iti / pUrvatra sapirmevidadhati / zatasya dIvyati ityudAharaNam / zatakabhaMtAka syAdityAzAste ityarthena sapiviSayiNImAzaMsAM kurute iti devanakatR tvaM vaakyaarthH| kecana krayavikrayavyavahArAvapi dIvyate: bodhaH / paratra sapi: sambandhinImAzaMsAM kuruta iti bodhaH / karmaNaH SaSThIvidhiprayojakAviti manyante / yadi ca tadarthe'pi karmasaMjJA'bhAve ca na karmatvena bodhaH iti na karmaNi pratyadIvyate: prayogaH prAmANikaH tarhi zatakarmatAkakraya-vikraya yotpattiriti sarpiSo nAthyate iti bhAva evaM pratyayo na kati vAkyAthoM bodhyaH / sopasargasya dIvyateH karmaNi karmaNi / sapi thyata ityatra karmaNi pratyage ca sapiriti vaikalpikI SaSThImAhaH / zatasya zataM vA pratidIvyatIti prathamAntameva / tathA ca sapiSo nAthyata iti SaSThIprayogaprayogaH / dyUtAdibhinnArthasya divaH sopasargasyApi karmaNi prasaGga nAthyata itlokavacanAntameva sarvatra prayokSyate sarpiSodvitIyaiva na tu SaSThI- pathA zalAkA pratidIbhyatIti // . thyate, sarpiSo nAthyata' iti / sapi thyata iti karmaNi
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdyarthaprakAze womarwwwwwwwwwwwwwwwwwww wwwindianwarAAAAAAnantaraaramaanaam prayogaviSaye ca sarpiSI nAthyote, sISi nAthyante ityevaM yate caurasya cauraM bojjAsayatItyAdi evaM niprebhyo naH prayoga iti vizeSo vijJeyaH / / ( 2 / 2 / 15 ), vinimeyadya tapaNaM paNavyavahnoH (2 / 2 / 16) upasargAddivaH / / 2 / 17 / / ityotAni sUtrANi yathoktAnAM smRtyarthadayezaH shraa11|| dhAtUnAM vyApyasya vA karmatvaM anupasargasya divazca vyApyasya karmatvAbhAvaH 'na' ( 212118 ) ityanena, vidhIyate / tena evaM smRtyartha kAnAM dayaterIzazca vyApyasya vA karmatva vinimeyA tapaNArthasya divo vyApyo SaSThTova prayujyate manena vidhIyata iti karmatve mAtaraM smarati iti tadabhAve tatrApi karmatvaniSedhAnna karmatvena bodho'pi tu sambandhasAmAzeSe SaSThI bhavatIti mAtaHsmaratIti prayogaH / karmatve sati nyana nyonaiva / karmaNi ca SaSThI vidadhatA mate'tra SaSThayA: karmatvakarmaNi pratyayAH yathA mAtA smaryate, smartavyA, smRtA mevArthaH, svamate ca neti vizeSaH / anayoryukttAyukttatvasusmareti / SaSThayAM ca bhAve pratyayAH yathA- mAtuH smayate, vicAro lakSaNakayakSaSkarazakya iti viramAmaH / SaSThIsmartavyam, smRtam, susmaramiti / evaM ca karmaNo'pi zeSa- samAsAbhAvarUpaM phalamabhayatrApi tulyameva / svare bhedasya svavivakSAyAM zeSaSaSThI siddha veti vyApyasya karmatvaM vaikalpika svamate vicArAbhAva eveti prakRtamanasarAmaH // 28 // SaSThIsiddhayartha vidhIyamAnaM vyarthamevetyAzaGkAmaddhAvya samAhitaM vRttau- satyam kintu SaSThayayanAccheSe ( 311176) karmaNi kRtaH / / 2 / 2183 iti zeSe SaSThayAH samAsa ityAdinA / ayamAzayaH vivakSAvazAddhi karmatvAbhAve zeSe SaSThIvidhAne SaSThI na yatna anena sUtreNa kRtprayAntasya karmaNi SaSThI vidhIyate / sAdhyeti tasyAM satyAM samAsaH syAt, vaikalpikakarmatvavidhAne kamaNi ca dvitIyA prAptA tadvAdhanArthaM vidhAnam / karmaNi hi zeSatvArtha zAstrakRto yatnaH sUcito bhavatIti yatnasAdhya vidhAnAt karmatvameva SaSThyarthaH, dvitIyArthavat / tasya zeSe SaSThyA: samAso na bhavatIti mAtuH smaraNamityasamasta sargAdau dhAtvarthe'nvayaH / tathA ca 'apAM sraSTa' tyAdau-- eva prayogo yathA syAt- na tu mAtRsmaraNamiti samasta apakarma kasRSTikarte ti bodhaH / 'kRtapUrvI kaTamiti taddhitAntaityetadarthamiha karmatvavikalpaprakaraNamArabdham / ki ca karmaNa niSThazaktigrahaprayojyakriyAnirUpite karmaNi SaSThIbAghanArthaeveSAM ghAtUnAM zeSatvavivakSA na tu karaNAdInAmiti niyamArtha miha kRta ityuktaM sUtre / atra hi na kRdantamAtraniSThazakti grahaprayojyakriyAnirUpitaM karmatvaM kaTasya api tu taddhitAnta svamapi prakRtaprakaraNasya tena karaNAdaunAM zeSatvavivakSA na 'kRtapUrvin' ityotanniSThazaktyai vopasthitAyAM kriyAyAM kaTasya bhavati iti na tatra sssstthiipryogH| evaM kRgaH pratiyatne karmatvaM vivakSitamiti na bhavati tataH SaSThI / tathA hi, pUrva (2 / 2 / 12 ) ityanena sato guNAdhAnAyApAyaparihArAya karmaNo'vivakSayA sAmAnyato dhAtvarthamAtravivakSAyAM kRdhAtoH vA samIhArUpe pratiyale kRgo vyApyasya karmatvaM vikalpyate ktte kRtamiti saMsAdhya- kRtaM pUrvamaneneti vigrahe- taddhitena edho dakasyopaskurute, edho dakamupaskurute iti / rujArthasyA pratyayena kRtapUrvIti bhavati, tata: karmAkAGkSAyAM kaTamityajvarisantAperbhAve kartari ( 2 / 2 / 13) iti sUtreNa jvari nena yoga iti- kaTasya taddhitAntapadaniSThazaktisamarpitakriyAM saMtApivajitasya rujArthasya dhAtoH vyApyasya, vA karmatvaM prati karmatvaM spaSTam / vidhIyate bhAvapratyayAntazcetkartA bhavati / rogazcaurasya cauraM vA rujatIti / jAsanATakAthapiSo hiMsAyAm ( 2 / 2 / 14) atra kecit- kRtazabdasya taddhitavRtyantargatatvena tasya ityanena hitArthAnAmeSAM dhAtUnAM vyApyasya vA karmatvaM vidhI- kaTamiti karmaNA sambandho na ghaTate, 'savizeSaNAnAM vRttinaM,
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ vRttasya ca vizeSaNayogo neti vRttikArokteH tathA ca tyAdyantakarmaNi tadvetyadhIte ( 612 / 117 ) iti nirdezAdeva SaSThIprasaktivirahAt parizeSAt kRdantakamaMNTova bhaviSyatIti kRta iti vyarthamevetyAhuH, tanna savizeSaNAnAmiti niyamasyAvazyasAkAGkSAtirikttaviSayatvena kRtetyasya ca karmaNA'vazya sAkAGkSatvena kaTamityanena sambandhe bAdhakAbhAvAt / tathA ca kRtapUrvoti siddhayanantaraM karmaNa AkAGkSAyAM vatasya karmAvAcakatvena karmaNo gauNatva- ( anuktatva ) sattvAt kaTamiti tena sambadhyata eveti tatra SaSThIM vArayituM kRtaityAvazyakabheva / bhATTAstu- kArakANAM sarvatra pratyayArthabhAvanAyAmevAnvayaH na tu dhAtvarthe, 'guNAnAM ca parArthatvAdasambandhaH samatvAt syAt' iti nyAyAt 1 karmabhAvapratyayAnyayakRto'pi bhAvanAmamidadhatyanyathA kArakAnvayAnupapatteH / kartRkRtAM tu zaktyA bhaktyA vA bhAvanAbodhakatvamiti grAmaM gatavAnityAdo kUdarthabhAvanAyAM grAmakarmatvasyeva kRtapUrvIkaTamityAdI kartRvAcakataddhitenipratyayArthabhAvanAyAM kaTakarmatvasyAnvayaH kadarthabhAvanAkarmaNo niSThayA ( ktAntenA) bhidhAne'pi taddhitArthabhAvanAkarmaNo'nabhidhAnAtra dvitIyAnupapattiH / tathA ca kRdupAttabhAvanAyAH karmaNyeva SaSThI na tu taddhitArtha bhAvanAyAH karmaNItyavedayituM sUtre kRta ityuktam / yadAha hariH tataH kriyAvatA kartrA yogo bhavati karmaNAm / avigrahA gatAdisthA yathA grAmAdikarmabhiH / kriyA sambadhyate tadvatkRtapUrvyAdiSu sthitA / / " iti / yathA grAmaM gatavAn ityAdI bhAvanAvatA kartR saMjJakena karmaNAM samvandho bhavati tathA pradhAnakArakAnvayinI kiyA 'kRtapUrvI' ityAdipadapratipAdyA bhAvanAkarmaNA sambadhyata iti tadarthaM iti vadanti / taccintyam, kRtazabdArthasya karaNakarmaNaH taddhitArthabhAvanAyAmanvaye taTamiti dvitIyAntArthasyAnanvayApatteH, ekakarmAvaruddhAyAM karmAntarasthAnAkAGkSita prakAzaH 161 tvAt / kiM ca bhAvanAyAmeva kArakAnvaya iti na sambhavati odanasya pAka ityAdI SaSThyartha karmaNo'nanvayaprasaGgAt, bhAvakRtAM bhAvanAbodhakatvavirahAt / tathAtvAbhyupagame tu karmakartR bhAvanAyAM karmakarAkSepe'nabhihitAdhikArIyayoH karma -- kartR SaSThyoranupapattiprasaGgAt / na caudanasya pAkaH, caitrasya pAka ityAdau zeSaSaSThIya kRdyogaSaSThI karmakatu kRtsu copayata iti vAcyam, nobhayorheto: ( 212189 ) ityasya nirviSayatvApatteH / na ca karaNAdikRt taddhitaviSaya iti vAcyam, karaNAdikRto'pi bhAvanAbodhakatvasya virahAt kartRkarmaNoranvayAprasaktyA nirviSayatvatAdavasthyAt / karaNAdibhAvanAyA atiriktAyA abhyupagame tatrApi kartRkarmaNoranvayA'sambhabAtU nirviSayatvatAdavasthyAt / yadi 'guNAnAM ca parArthatvAdasambandhaH samatvAt syAt' iti nyAyena bhAvanAyAM kArakatvenAnvite dhAtvarthe na kArakAnvaya ityevAbhyupeyate, na tu ghaJJAdyantena pradhAnavadupasthApite tasminniti, tadA bhavatu bhAvakadantAyeM SaSThyartha kArakAnvayaH tAvatA na naH kApi kSatiriti / manu kRtapUrvI kaTamityAdau kRtazabdArthasya karaNakarmaNa-staddhitArthaMbhAvanAyAmananvaye'sAmarthyAt vRttirnopapadya tAnvaye tu tenaiva karmAkAGkSAvicchiteH kaTAdeH karmatayA tatrAnvayAsambhava:, tatazca sUtre kRta iti vyarthaM karmaNo'bhihitatvAt SaSThyaprasakteH, atrA'pi kaTamiti dvitIyA'nupapattizceti cet- atra zAbdikA :- kRtamiti bhAvaktAntamavivakSita-karma kam, pUrvazabdena samAsamAsAdya katu taddhitasya prakRtirbhavatIti kRtapUrvIzabdaH siddhaH prAkkAlikakaraNakarteti vodhamarjayati, tatra bhAvavatAntakRgarthe kaTakarmatvasyAnvaya iti vadanti, atra - ma0 ma0 zrI gokulanAthopAdhyAyA:- nedaM yuktam, karmAyinaH kRgo bhAve pratyayasya daurlabhyAt, anyathA bhAvapratyayAntamyarthe grAmakarmatvasyAnvayasambhavena gataM grAmaM, gamyate vA grAmam iti prayogApatteH / avivakSitakarmatve kadApi karmatvAnvayasya, vivakSitakarmatve va bhAve pratyaya
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ syArthaprakAze syAnupapatteravazyAbhyupeyatvAt / karmapratyayAntakRta padasya vivakSAyAM guNabhUtayA'pi kriyayA kArakANAM samvandhasya kaTa vRtyabhyupagame tu karmaNi SaSThI prasaktedvitIyotpattezcAsambhava eva vartate / kiJca kugo'rthe karmAndayopagame kathaM kRta ityanena tadvAraNam, tasmAt kRtapUrvItvatra kRtAdipadArthaparityAgena taddhitasya prAkkAlikabhAvanAbAnarthaH / yadi na pakvapUrvI sUpAn adhItapUrvI vedAn ityAdeH paryAyatvamA - zaMkyate tadA pAkAdibhAvanAvAneva taddhitArthaH taddhitArtheka - deze pAkAdo SaSThyarthakarmatvAnvayavAraNAya sUtre kRta ityupAtam / kRtavAnityAdI darzanAt, atrApi kaTakarmatvAnvayaH, tatra karmaNi SaSThIvAraNAya sUtre kRta iti samupAttam / na ca ktasya kRttvAt kRdupAdAne'pi SaSThI prasaktidu variveti vAcyam, sUtre kRtpadasya pratyayAntarAprakRtibhUtasyaivopAdanAt kRtapUrvIzabdasya taddhitaprakRtitayA ktAntakRtazabdasya taddhitaprakRtitvAt / taNDulasya pAcakatama ityAdI SaSThyA asAdhutvamiSTameva ata eva taNDulaM pAcakatama ityAdiprayogaM kAlApAH sAdhu N manyante ityAhuH; taccintyam, vigrahavAkyo'vivakSitakarmakasya vRttivAkyo sakarmakatvasyAnyatrAduSTacaratvAt / zobhanaM pacanamatreti vigrahe'vivakSita karma tathA bhAve anapratyaye pacanazabdasya samAsatadvitayoH karmavivakSAyAM taNDulaM zobhanapacanavadgRhamiti prayogApatteH / yadapi pratyayAntarA prakRtitvaM kRto. vizeSaNamuktaM tadapi na zobhanam, taNDulaM pAkatara:, taNDulaM pAkavadgRhamiti prayogApatezca / 162 nanu vigrahe samAse ca vivakSitasyApi niSThArthasya kartRtadvitotpattau satyAM niSThAyA avivakSAyA nirarthakatvaM yujyate na tu dhAtoH, ato dhAtvarthaM tadupahitataddhitArtha bhAvanAyAM vA karmAnvayaH sambhavati tAvataiva kRta ityupAdAnasya sArthakyam, kiM taddhitAnAM pAkAdinAnAbhAvanAvadartha katayA nAnArthatAmyupagameneti cet, bhaMvam, yato niSThAyA nirarthaMkatvAbhyupagame'pi dhAtoH kRdantatvamakSatamiti SaSThIprasaktedurvAratayA sUtre kRta ityupAdanamanarthakaM syAditi tatsAmarthyAt ktAntasamudAyasyaiva nirarthakatvamavasIyata iti taddhitenapratyayasya nAnArthatvamananyagatikatayA'bhyupeyate ktAntantu prakaraNAdivat tattadbhAvanAvantamupasthApayati, tena pakvapUrvItyatra bAkAnukUlabhAvanAvAn, kRtapUrvItyatra karaNAnukUlabhAvanAvAn pratIyate, tatra taddhitArthaikadeze pAke bhAvanAyA athavA odanakarmatvasya karave bhAvanAyAM vA kaTakarmatvastha vivakSAyA modanapadAt kaTapadAcca SaSThIM vArayati sUtre kRta iti padaM, dvitIyA tu sAmAnyato vihitA bhavatyeveti pakva - pUrbI odanaM, kRtapUrvI kaTamityAdau karmaNi na SaSThI kintu dvitIyaiveti padavAkyaratnAkare prAhuH / zAbdikanavyAstu- kRtaM pUrvamaneneti vigrahe'vivakSita - karma tathA bhAve ktapratyaye kRte karmasApekSatvAbhAvAt samAsataddhito bhavata eSa, tathA ca kRtapUrvotyayaM 'pUrvaM kRtavAn' ityanena samAnArthakaH sampadyate, taddhite sati vRttibhedAt karmaNo vastutastu bhAvapratyayamAtrasyAkarma kebhyo na vidhAnam, 'odanasya bhuktam' taNDulasya pAka ityAdI SaSThyarthakarmatvasyAnanvayaprasaGgAt / kintu bhAve AkhyAtasyaivAkarma kebhyo vidhAnam / na caivamodanaM bhuktam, taNDulaM pAkaH ityAdikaH karma dvitIyAsamabhivyAhRtaH prayogaH syAditi vAcyam, kRtaH SaSThyA dvitIyA'pavAdAt / etadarthameva sUtre kRta ityupAdAnam / anyathA sAmAnyataH karmaNi dvitIyASaSThyorubhayo vidhAne vaikalpikatApatta eH / nanvevaM kRtapUrvIkaTamityAdI niSThA svarUpa kRdyogasyAvaikalyAt karmaNi SaSThIprasaGgo dvitIyApavAdaprasaGgazca / na ca ktayorasadAdhAre (2 / 2 / 91) iti ktayoryoge SaSThIniSedhAnnaivamiti vAcyam, vA klIbe ( 212192 ) iti sUtreNa bhAve ktasya yoge SaSThIpratiprasavAt; iti cenmaivam, sUtre kRta ityatra kRtpadasya vizeSaparatvAt / tathA hi kRtprakRtikatvena vihitasya pratyayasya prakRtibhUto yaH kRt tasyaiva karmaNi SaSThIvidhAnam, inpratyayavidhAne pUrvazabdasya sapUrvakatvaM ktAntazabdapUrvakatvameva,
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ paSTapaprakArAH anyathA kuDyapUrvIttyAdiprayogApatteH / ktAntapUrvakapUrvazabda- hArikazabdasya hArikazaldasya yA yoge dvitIyApasyA mAraM prakRtikatvena vihitasyen pratyayasya, viziSTa prakRtikatayA zIrSahAriko hAriko veti prayogaprasaGgAt,- pAtusamavizeSaNaktAntaprakRtikatvenApi vidhAnamiti in- prakRti- bhivyAhArasyAtra-sattvAdityAdi tAkikANAmatra vAgjAlaH / bhUtaktAntakRcchandasya vivakSitakRtavirahAta, tadyoge tuna SaSThIprasamitaH, dvitIyA tu sAmAnyato vihitA bhavatyeveti tatredaM vaktavyam- proktadhAtusamabhinyAhArasya tantrale nAnupapattiH / itthaM ca taNDalasya pAcakataraH taNDalasya kRtapUrvIkaTamityatra karmasvAnvayasya samAhitatvena- zIrSapAkavAn ityAdI akaghanAdevivakSitakRttvavattvAt tadyoge hArikAdo hArazabdasya dhAtuniSpannatve'pi tadarthabhAvanAmAH karmaSaSThyA nAnupapattiH / tarab matvAdeH kRtprakRtikatvenA karmatvAnvayaM prati nirAkAkSatvenaiva bhAraM zIrSahArika vidhAnAt / atizAyanasambandhAdyarthe vihitasya tasya ityAdi prayogaprasaGgasya pAritatvena kutapUrvIkaTamityAdI SaSThIprasaktivAraNAya ta ityasyAvazyakatvamakSatameveti na 'guNavattaraH saundaryavAn puruSaH', kapoti gRhamityAdau taddhitaprakRtikatvena darzanAt / ata eva 'karturIpsitatamaM karma kiJcidetat // 2 / 2 / 83 (1 / 4 / 49) ityatra pANinisUtre kartari SaSThInirdezaH / evamiSTI surAn ityAdI ktAntaprakRtikatveneno vidhAnAt dviSo vAdazaH // 2284 // ktasya vivakSitakRttvavirahAt tadyoge karmaNi na SaSThI, kintu dvitIyA saptamI cetyAdikamane bakSyate / ata eva anenAtuzpratyayAntasya dviSaH karmaNi vikalpena paSThI grAma gatavAnityAdau kRdarthabhAvanAyAM grAmakarmatvasyeva kRta- vidhIyate / tannu dantAvyaya ( 2 / 2 / 90) iti sUtre pratipUrvIkaTamityAdI taddhitArthabhAvanAyAM kaTakamatvasyAnvayaH / kaviyAlA SiddhAyAH SaSThyAH pAkSikaH pratiprasavaH kriyata iti tasvam tatra niSThAdibhinnakRdayaMbhAvanAyAM SaSThayarthakarmatvasyAnvayo caurasya poraM vA dviSan / viSayasvaM SaSThyapaH, vAtoH na tu taddhitArthabhAvanAyAmityAvedayitu sUtre kRta upAdAra- protyabhAvo'yaH, tathA ca caura viSayakaprItipratiyogikAmiti bhATTamatena kRtaH samarthanamityapi na yaktama, tatmate'pi bhAvAzraya iti boSaH / 2 / 2 / 84 / / bhAvyasaMskAryAbhyAmatiriktasya bhAvanAkarmatvavirahAt / grAmamiti dvitIyAntArthaH grAmasambandhaH gamane bhAvanAyAM 1285 // cAnvetItyasya dvitIyAvivaraNe saktUn juhotItyatroktatvAt / bhAvyasyApi kaTasya taddhitArthabhAvanAyAM nAnvayaH dvitIyArtha- kRta iti pUrvato'nuvayaM kRtaH kartari SaSThI vidhIyate karmatvAnvayasya tirtha kRdarthe vA bhAvanAyAM vA nyutpannatvAt, anena / bhavata aasiketi| mAsikA-zabda: paryAyAvayaSu taddhitArthe vyutpattivirahAt / anyathA nAvA taratIti vyu NakapratyayAntaH / bhavatkata kopavezanasya kramaH iti tpattiniSpannanAvikazabdayoge dvitIyApacyA nadI nAvika iti vAkyArthaH / bhavataH zAyikatyAdI- zayanasya krama ityevaM prayogaprasaGgAt / na ca taddhitArtha bhAvanAyAM dvitIyArthasya rUpeNa bovaH / / 2 / 45 // karmatvasyAnvaye dhAtusamabhivyAhArastantramiti kRtasamabhi iti SaSThIvibhaktiprakAzaH saMkSiptaH / vyAhArasya tathAtvAt dvitIyAryakarmatvasyAnvayaH, nAvika ityatra dhAtusamabhivyAhAravirahAt nAnvaya iti vAcyam, tathApi zIrSahAreNa hAreNa vA haratIti nyutpannasya zIrSa--
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 syAdyayaMprakAze atha saptamyarthaprakAzaH varSAyakam, aupazleSikam, abhivyApakam, sAmIpyakam, naimittikam, aupacArika ceti / tatra vivRtam- ananyatra bhAvo viSayaH tasmai prabhavati vaiSayikamiti / anyatra savAsaptamyadhikaraNe shraa6|| bhAvarUpaM viSayaM pratipAdayati yttdvaissyikmdhikrnnmityrthH| divi devA, nabhasi tArakA ityAdI devAdInAM divo'nyatra hi os- sup- iti trikaM saptamI vibhaktiH / sA sattAyA abhAvadvArA divi sattA pratipAdyate iti bhaavH| cAdhikaraNakArakagata ekadvibahI (ekatve dvitve bahutve ca ) aupazleSikaM vivRNoti- ekadezamAtrasaMyoga upazleSaH tatra vAcyo gauNAnAmno vidhIyate-prakRta sUtreNa / adhikaraNa- bhvmiti| kaTe Aste ityAdI kaTAderna sarvAzyavAvacchedana padasaGketagrAhakaM ca sUtram- kriyAzrayasyAdhAro'dhikaraNam caitrAdinA saha saMyogo'pi tu kenacidekadezena veti aup(2|2|30) iti / kriyA ca dhAtorarthaH sa ca phalavyA zleSikAdhikaraNodAharaNatvam / abhivyApakaM vivRNoti yarUpa eva vayAkaraNasammataH, tatra phalAzrayaH kama, yasyAdhegena samastAvayavasaMyoga iti / saMyogazceha sambandha vyApArAzrayaH kartA iti kriyAzrayatvamubhayoriti tanmadhye sAmAnyam- tena samavAyAderapi parigraha iti tileSu telamyasya kasyacanAdhAraH kArakamadhikaraNasaMzaM bhavatIti tadarthaH / itivat tantuSu paTaH ityapi tadudAharaNam / teSu paTasya atra meM prati yatprasiddha tamprati tadanuvAdenAprasiddhasya samavAgenaiva vRtteH| asti ca tilasya sarvAvayavAvacchedena vidhAnamiti rItimAzritya yadyAdhAraH prasiddhastahi tamanUdya- telasyAdheyatvam / sAmIpyakaM vivRNoti yadAdheyasannidhitamuddizyAdhikaraNasaMjJA vidhIyate, yamprati cAdhikaraNameva mAtreNa kriyAheturiti / sannidhiradUrAvasthitiH tanmAtreNAprasiddha tamprati adhikaraNamevAnUdya AdhArasaMjJA vidhIyata dhAro yathA- gaGgAyAM ghoSa ityAdi / gaGgAdayo ghoSAdiiti vijJeyam / tatra kAzrayasthAdhikaraNasyodAharaNaM 'kaTe sattAyAM sAkSAdanupakurvanto'pi svasannidhimAtreNa tadAdhAratA Aste' iti / karmAzrayasyAdhikaraNasyodAharaNaM 'sthAlyAM vajanti- yathA rAjAdayaH puruSAdInAmAzrayatAm- yAmAdAya pacatIti' / ubhayatra sUtrArthasya saGgamanamitthaM vRttI prati- rAjAzrayaH puruSa ityAdivyavahAraH / yadi ca gaGgAdizabdAH pAditam, "caitrasamavAyinyAmAsikriyAyAM tadAzrayaM caitra svasamIpataTAdiparAH tahiM ayamapi aupazleSika evAdhAraH / dhArayan kaTAdihetutA pratipadyata" iti / kaTe Aste caitra nimittameva naimittikamiti svAthikekaN pratyayena naimittikaiti vAkye kriyA 'AsiH sA ca samavAyena caitre vartate iti hAlTo nisanamA zabdo nimittamAtrArthakaH, nimittamAtreNa yaH kriyA''dhAro sa tadAzrayaH taM ca kaTo dhArayati iti tadAdhAratvena tasyAsi- bhavati tannaimittikamadhikaraNam- yathA yuddha sannahmate kriyAM prati hetutvarUpakArakatvasattvAdadhikaraNatvam iti ityAdi / atra yuddhAdayo nimittamAtreNa sannAhAdInAmadhiadhikaraNe saptamI bhavatIti bhAvaH / sthAlyA pacatIti dhikaraNAni / aupacArikam - upacAre bhavamiti 1 anyatrAprayoge sUtrArtha saGgamayati- taNDulasamavAyinyAM ca vicaTana- vasthitasyAnyAropa upacAraH, tatra bhavamityarthaH aGga lyagne kriyAyAM tadAzrayostaNDalAn dhArayantI sthAlI hetutAM prati- karizatamAste, ityAdau hi karizatAsanasya nAGga lyagraM padyata iti / vicaTanakriyA hi vivittiH sA ca samavAyena vAstavikamAzrayo'pi tu anyatra sadeva tadaGga lyane vartamAnataNDuleSu vartate iti tadAzrayAstaNDulAH tAn sthAlI dhAraya- tayopacaryate iti bhavati aGga lyagraM tadadhikaraNamiti / tIti taNDaladhAraNadvArA kriyAyAM sthAlyA hetutvena kAraka- anye ca abhivyApakaupazleSikAtiriktAnAM sarveSAmevAsvAt / etacca (adhikaraNam ) SoDhA vibhaktam / dhArANAM vaiSayikatvena saMgrahaM kRtvA trividhamevAdhAramAhuH
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptamyarthaprakAzaH AdhArastrividho jJeyaH kaTAkAzatilAdipu / kartR ghaTitaparamparAsamvandhAvacchinnamAdheyatvaM saptamyarthastacca aupazleSiko vaiSayiko'bhivyApaka eva ca / / iti / prakRtyarthavizeSitaM vyApAre'nveti / "sthAlyAmodanaM pacati caitraH, "tarau phalaM gacchati zakuniH' ityAdI karmatathA ca sAmIpyaupacArikayoraupazleSika evAntarbhAvaH, ghaTitaparamparAsaMsargAvacchinnamAdheyatvaM saptabhyarthaH, tacca tatra sAmIpyodAharaNe gaGgAyAM ghoSa ityAdI gaGgAzabdasya prakRtyarthavizeSitaM phale'nveti / svasamIpe taTe lakSaNAyAM, aGga lyagre karizatamityAdI baGgalyagrAdizabdAnAmupacArAdAyAdhiSThite deze vRttau nanu darzitatattatsambandhAvacchinnanAnAvidhAdheyatvasya caupazleSika evAdhAraH, evaM naimittikasya vaiSayikena saGgraho saptamyarthatve gauravAdadhikaraNameva saptamyatho'stu lAghavAt, bodhya iti trividha evAdhAra iti teSAmAzayaH / eSA. adhikaraNasya svanirUpitena tattatsambandhAvacchinnAdheyatvena mAdhArANAmadhikaraNasaMjJAyAM saptamIvibhaktirbhavati / tasyA- saMsargeNa phalamyApArayoranvayAbhyupagamAnnAnupapatiriti zcAzrayatvamAtheyatvaM vA'rtha iti matabhedo'tra dRzyate / tathA zAbdikamatameva samyak iti cenmavam, adhikaraNatAviziSTahi- tAkikA:- adhikaraNAdeH saptamyarthasya katRka- sthAdhikaraNasya tathAtve gauravAdAdheyasya tathAve lAghavAt / manyitaradvArakasya va kriyAyAmanvayAt kArakatvaM, na tu kAra prapaJcena cAsyArthasya dvitIyArtha vivaNe prazitatvAt / na kAntaradvArako'dhikaraNasya kriyAyAmanvayo'bhyupeyate / cAdhikaraNatAtvasyAkhaNDopAdhitayA zakyatAvacchedakalAghavAyadAhuH dadhikaraNatvasya saptamyarthatvamastviti vAcyam, paramparA nbayino'dhikaraNatvasyApekSayA sAkSAdanvayina Adheyatvasyaiva "kata karmavyavahitAmasAkSAdvArayat kriyAm / tathAtvIcityAt / na ca nAnAsaMsargAvacchinnatvasyAyale uparvata kriyAsiddhau zAstre'dhikaraNaM matam / / " iti / pravezAdgauravamiti vAcyam, adhikaraNatvAdAvapi tulyatvAt / yadi cAdhikaraNatvAde nAsambandhAvacchinnAdheyatvena sambandheniradhikaraNayoH kata karmaNoH kriyAsiddhayanupArjaka nAnvaya iti manyate, tadA Adheyatvameva sambandhaH tasya tvAt- adhikaraNasya kriyAsiddhisahakAritvamityarthaH / na ca katu ghaTitaparamparAvacchinnAdheyatvIyasvarUpeNa sambandhenAnvaya gaganamasti, gaganaM jAnAtItyAdI niradhikaraNasya katu: iti nAnupapattiH vRttyaniyAmakasambandhasya pratiyogitA. karmaNazca kriyAsiddhayupayogitvAnnedaM yuktamiti vAcyama, vacchedakatvamate 'dhikaraNatvAdeH saptamyarthatvaM na yuktam, kAlAdhikaraNasya gaganAdeH sattAdikriyAkatRtvakarmatva 'gehe na pacati,' 'gehe na paktA vA' ityatra niSedhapratItyanupayogitvAt-'idAnI gaganamasti' idAnIM gaganaM jAnAtIti pattaH, ityetatsarvameva dvitIyAvivaraNe pratipAditam, iti pratyayAt / na caivaM kAzIstho rAjA mayurAyAM brAhmaNebhyo neha prtnyte| dhanaM dadAti" "girau vRkSAtparNamadho gacchati" ityAdau sampradAnApAdAnAdhikaraNayoH kriyA viSayakapratItiviSayatvAt phalavyApArayoH svAzrayasambandhAvacchinnasya Adhayatvasya kriyAyato nAnvaya iti vAcyam, nivartyavikAryayoreva- sptmyrthsyaanbyo'bhyupeyte| svAzrayasambandhastu kvacitsaM. karmaNoH katatvavivakSAyAM karmavadbhAvasyeva ka karmAdhi- yogaH, yathA kaTe Aste caitra ityAdI ka saMyogaH, sthAlyAkaraNayoreva kriyAyAmanvayasyAcArya ramyagamAt / tasmAtkartR- modanaM pacatItyAdau krmsNyogH| kvacitsamavAyaH, yathA karmAnyataradArAdhikaraNaM kriyAnvayitvAtkArakamiti nivivA- ghaTe rUpamastItyAdau yaH, amuSmin gA vikrINIte sAste caitra' gehe pacati maitraH ityAdI ityAdI karmaNo gosvAmitvama. tayA ghaTe nIlarUpaM karotI.
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAyayaMprakAze tyAdo karmasamavAyaH, kvacitkAlikavizeSaNatA yathA paurNa- zakyatvAt / paJcamyantAryasva tyAdyarthe kartRtve''nvasyAmAsyAM candra grasate rAhuH ityAdI katR karmaNoH kAlikavi- vyutpannatvAt / ata eva "vaidarbhIkelizaile marakatazikharAzeSaNatA, kvacidviSayatA-yathA mokSe icchA'sti ityAdI dutthitaraMzudarbhaH // iti SaSaprayoge na saptamyanupapattiH / phata viSayatA, kvacitkarmaviSayatA-yathA ghaTe cAkSuSaM jana- na cotthAnakarturadhikaraNaM zaila iti zakyam, yata utthAnAyati, sUte vA ityAdau, kvacidanyAdRzo'pi svAzrayasambandhaH dhikaraNamUrdhvadeza eva, na hi zaita: zikharAdUvo bhavati prayogAnusArAdodhyaH / iti sambandhamAtrAvacchinnamAdheyatvaM saptamyarthaH / sUtre'dhi karaNapadopAdAnAt tatra svAzrayasambandhAvacchinnamAdheyatvaM apAdAnAdeH phalavyApArayoranadhikaraNasvAt tadadhi- kriyAnvayi kArakatayopeyate iti tu prmaarthH| evaM matale karaNanirUpitasya darzitasambandhAvacchinnAdheyatvasyAprasiddha ghaTa ityAdI saMyogAvacchinnamASeyatvaM saptamyarthI ghaTAdArapAdAnAdhikaraNe na kArakatvamityataH katR karmaNorevAdhi- vavati, tathA ca bhUtalavRttirSaTa ityAdiranvayabodhaH / ghaTe karaNasya kArakatvamAcAryA manyante / ma0ma0 gokulanAtho- rUpamityAdau samavAyAvacchinnaM, sphaTike javAlohityamityAdI pAdhyAyAstu kaTe Aste caitra ityAdI saMyogAvacchinnamAdheyatvaM paramparAsambandhAvacchinnamAdhatvaM sptmyrthH| dhanaM duraSikata niSThaM sthAlyAmodanaM pacatItyAdI saMyogAvacchinnamA- kAriNi' ityAdI svAmitvAvacchinnAdheyatvaM saptamyarthaH / dheyatvaM karmaniSThaM sptmyrthH| katR karmaniSThayorAdheyatvayoH sphaTike lohitye japAkusumamupAdhirityAdI svaMtaravizeSyasAmAnAdhikaraNyena sambandhana vyApAraphalayoravayaH ityapA- tAkasvadharmaprakAratAkazAnajanaka upaadhishbdaarthH| tatra dAnAdiniSThAdheyatvasya sAmAnAdhikaraNyena dhAtvarthe'nvayA- sogitAmA lohityAdheyatva prakAratAyAM sphaTikAdheyalA vizeSyatAyAsambhavAn nApAdAnAdhikaraNasya kArakatvam / evamAdheyatvaM manvati / skaTikalauhitye'yamupAdhirityatra svaprakAratAkasvacidAkhyAtopasthApitakAlAvacchinnaM saptamyA pratipAdyate jJAnavizeSyatAsambandhAvacchinnASeyatvAtmakasphaTikapadalakSyayato gaihAnnirgatya prAGgaNe pacamAne catre gehe caitraH pacatIti stAdAtmyena lohitye'nveti, tAdazalohityAdheyatvasyopAdhina prayogaH / svacidanyakAlAvacchinnamapyAdheyatvaM tathA, yathA zabdArthakadeze prakAratve pUrvavadanvayo myutpattivaicitryAditi / bhAvinoM caitrAdhikaraNatAmabhisandhAya catro grAme gacchattIti 'dhUme sAdhye bahro hetAvAndhanasaMyoga upAdhiH ityatra prayujyate / Atape tiSThatItyAdI AtapapadamAtapasaMyuktadeza. sAdhyavyApaka upAdhizabdArthaH tAdAtmyenAddhane'nveti, tAdRzAparam ato nAnupapattiH / saviSayakArthakadhAtuyoge vizeSya- dndhane vyApyatvasambandhAvacchinnaM dhUmAdheyatvamanveti / ata tAnirUpitaprakAratvasvarUpaM vaijJAnikamAdheyatvaM saptamyarthaH eva ghyApyatyabhicAritvasambandhI vRttyaniyAmakAviti yathA rajatatvaM pAnAtItyAdau zuktiniSThavizeSyatAnirUpita- tAntrikAH / sAdhyazabdArthastu sisAdhayiSoddezyasiddhividheyaprakAratvaM rajatatvAdyAtmakakarmaghaTitaparamparayA jJAnAdA- tAvacchedakadharmavAn bodhyaH iti prabhAte goSThe, madhyAhna vanvetIti padavAkyaratnAkare prAhuH / / zAstrasya vyApakatvAt- kacche gaurityAdau kAlikasambandhAvacchinnamAdheyatvamarthaH kata karmAdhaTitenApi sambandhenAdhikaraNe'vacchinne Adheyatve vA saptamyAH / yadi ca kAlikAdheyatvaM goSThAdidezavizeSaNatayA saptamI prakRtasUtreNa vidhIyate / ata eva bhUtale ghaTa ityAdI bhAsate tadAvacchedakatAtvena dhyapadizyate ata evAvacchedana sptmynuppttiH| yata, bhUtale ghaTa iNyAdAvastIti katvArthikA saptamIti manyante tAntrikAH, na hi svarUpakriyAdhyAhAreNa saptamI bhavatIti zAbdika ruktaM, tadasat girI sambandhavizeSo'tiriktaM vA'vacchedakatvaM saptamyarthaH sambhavatti vRkSAbhUmi gacchati vihaga ityAdAvaghyAhArasya kartuma- anuzAsanavirahAt / evaM goSThAdidezAdheyatvaM yadi pramAtA
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptamyarthaprakAzaH dikAlavizeSaNatayA pratIyate tadA tadapi daizikAvacchedaka- svarUpaparasyApi dhAtuzabdasya adhAtu iti padAsAt tAtvena byapadizyate / na ca dezAdheyatvena prabhAtAdi, ( adhAtu0 11 / 27 iti sUtre) nAmasaMjJAvirahAt kAlavizeSaNaM na sambhavati avyAvartakatvAditi vAcyam siprakRtitvavirahe'pi sAdhutvAnnAnupapattiriti zAridakama dvIpAntaraprabhAtavyAvartaketaddvIpavRttitvasyeva goSThAdivRttitva- yuktamiti vAcyam, tathA sati bhuvaH ityAdinirdeze dhAtusyApi byAvartakatvasaMbhavAt / yatra tu daizikakAlikAdheyatvayoH zabdasya syAdiprakRtitvavirahaprasaGgAt / na ca zrotropaspite kAladezayorna vizeSaNatvam avyAvartakatvAt, tatra nAvacche- bhUzabde saptamyarthasyAnvayabodha iti vAcyam vRttyA zabdenopadyAvacchedakabhAva upaiyate yathA idAnIM guNe satta tyAdau / atra sthApita evArthe tathAbhUtasyArthasyAnvayabuddha vyutpattisiddhaguNAdheyatvaM na pratyakSakAle, pratyakSakAlavRttitvaM vA guNe vizeSa- tvAt, vRttyanupasthApite'rthe'nvayavodhasyAprAmANikatvAt / pam, avyAvataMkatvAt, kiMtu pratyakSakAlAdheyatvaM guNAdheyatvaM ca anyathA zrotropasthite mRdaGgazabde guNapadopasthApitaguNasya svAtantryeNa sattAyAmeva pratIyate'nyathA'nupapattariti / evaM tAdAtmyenAnvayabodhasAmagrIsattvAt mRdaGgazabdo guNa ityavRkSe zAkhAyAM kapisaMyoga ityAdau zAkhAdheyatvaM vRkSavizeSaNaM svayabodhaprasaGgAt iti cet, atra ma0 ma0 gokulanAthozAkhAvacchedakatvena vyapadizyate iti / yasminnagnau pacedamnaM pAdhyAyA:- yadarthazaktyA dhAtutvaM nipAtatvaM vA zabdAnAM tatra homo vidhIyate" ityAdI prayojanakavyApArasvarUpaH tadarthasambandhasvarUpalakSaNAyAmapi teSAM zabdAnAM pAtutvaM sambandho vRttiniyAmakaH tatsambandhAvacchinnamAdheyatvaM sapta- nipAtatvaM vA'kSatameveti, yathA- bAzabdasya gatyAdyarthakatve myartho'gnivizeSita: pAke'nveti / ata eva vyApAra:, dhAtutvaM, vikalpAdyarthakatve nipAtatvaM tattadaryasvarUpasambandhatatprayojyatvaM vA saptamyartha iti tAntrikavAkye darzitAdheya- lakSaNAyAM dhAtutvaM nipAtatvaM ceti bhUzabdasya svavAcyavAcatvameva vyApArazabdena dhyapadizyate / kvaciyApakatA- katvasvarUpalakSaNAyAM dhAtutvaM nirAbAdhamiti bhUzabdasya na sambandho'pi vRttiniyAmakaH yathA kAraNatAyAmananyathAsiddha siprakRtitvamiti bhUdhAtvarthe svavAcyavAcakatvena lakSye bhUzabde niyatapUrvavattitvaM vetyAdI / atra vyApakatAsambandhAvacchinnamAdhayatvaM saptabhyartho'nyathAsiddhivirahe niyatapUrvavatile saptamyarthasyAnvaya iti na kApyanupapattiriti prAhaH / pAnveti / vyApakatvAthikA saptamIti tAntrikavAkye kecitta anukaraNazabdAH sAdhava iti sAmAnyata eva vyApakatvazabdena vyApakatAsambandhAvacchinnamAdheyatvaM prati bhUsattAyAmityanena jJApyate / ata eva gavityAha pratijAnIte pAdyate / ato vyApakatvasya na saptamyarthatvamanuzAsana pratyakSavityAdItyAdiSvanukaraNanirarthakazabdAntargatasyoto'vAbirahAditi yaduktam tatpratyuktaM veditavyam / dezaH / helayo helaya iti vadanto'surAH parAbabhUvuriti sAdhuzandasya saGketasambandho'pi vRttiniyAmakaH / yathA zru tApabhraMzAnukaraNAlayazabdasyAkArasya' pUrvarUpatvaM (lopaH) 'kartari kRt' bhU sattAyAmityanuzAsane "vinAya ke vighna saMgacchate / anyathA'vAdividhInAM sAdhuzabdamAtraviSayatayA rAjadvaimAturagaNAdhipAH" ityAdI kothe / atra saGketa go Aloke alajiaI ityAdI bhASAyAmiva prasaktinaMsambandhAvacchibamAdheyatvaM saptamyarthaH, kRcchabdArthe tyAdyanya- syAditi anukaraNasAdhubhUte bhUzabde zrotropasthite saptamyarthapratyaye bhUdhAtau vighnarAjAdau cAmveti / syAnvayaH / ata eva zrotropasthite pacatItizabde pAka karotIti vivaraNavAkyArthasya pAkakatRtvasya pratipAdakatayA nanu bhUsattAyAmityatra bhUzabda kathaM saptamyarthasyAnvaya- saMsargeNAnvayaH vivaNavAkye tyAdeH sAdhutvArtha prayogaH / boSaH svarUpaparazabdasma siprakaverena sAputvAt / na ca athavA vivaraNavAkyaM pAkakarmatvamiva karaNAzramatvamaSika
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 syAyaprakAze pratipAdayadapi pAkakata tvamarthataH pratipAdayatIti pAkakatR- dAne valiH, kAvye kAlidAsaH, tapasi dhUrjaTirayamityAdau tvasya pratipAdakatayA vivriyamANe pacatIti vAkye'nvayaH / valiprabhRtipadAnAM valyAdisadRze lakSaNA, kartR tAnirUpakana hi vidriyamANavivaraNavAkyayoranyUnAnatiriktArthakatA- sambandhAvacchinnaM dAnAdyAdheyatvam idaM padArthe pusi anveti / niyamaH / evaM 'cAnvAcaye samAhAra itaretarasamuccaya' viziSTAnvayabalAddAnavaiziSTyamapi pusi pratIyate / tathA ityAdAvapyanvayo bodhyaH ityAhuH, tanna sundaram, anukaraNa- ca valyAdisAdRzyaM dAnAdike pratIyate / atha vA saptamyantazabdasya vibhaktivinAkRtasya zrotropasthitasyAnvayopagame dAnAdizabdasamabhivyAhArabalAddAnAdisvarUpatAdAtmyena 'zabdo go' ityAdAvapyanvayabodhaprasaGgAt / anukaraNazabda- valpAdipadArthAnAmidampadArthe pusyanvayaH / yathA samavAyana syAnvayopagame'pi anukAryazabdasyAnvayAnupapattazca anu- nIla ityAdau tRtIyAntasamabhivyAhArabalAtsamavAyena nIlAkAryasya sAdhutAyAH kenApyajJApanAt / pacatItyAdau tu paceH divaiziSTyaM pratIyate / evaM paTe kuvindo'yamityAdI janyatApacatipade tyAdeH pratipAdyatve lakSaNA / pacatipratipAdyatvaM, sambandhAvacchinnaM paTAdheyatvabhidaMpadArthe pusyanveti, kuvindavivaraNavAkyArthe pAkakatR tve'nveti, tyAdyarthasya prathamAntArtha padalakSyakuvindasadRzasya tAdAtmyenAnvayaH / atha vA paTajanaiva tyAdyarthe'pyanvayopagamAt / ata eva 'pacati bhavati' katvasvarUpatAdAtmyena kuvindAderanvaye saptamyantapaTAdisamaityAdAvanvayopapattiriti 'cAnvAcaye' ityAdI cazabdasya bhinyAhArastantram iti / nipAtatayA bhUsattAyAmityAdAvivAnyayopapattiH sambhavatIti gokulanAthopAdhyAyarItiH / kriyAnvayI saptamyarthoM yathA kAraNatAvacchedakeprAmA NyajJAnAbhAvo nivezate'nu pravizati vetyAdI dhAtIrghaTakatvamarthaH vastutastu zabdenArtha ivArthenApi zabdaH smAryate zabdArtha tacca viSayitAmyApakaviSayitAkatvam, tatra nirUpakatAyorubhayoH saGketasambandhena sambandhitvAt / ata evArtha / sambandhAvacchinnamAdheyatvaM saptamyarthe'nveti / tathA ca nirUjJAtvA, arthena tadvAcakazabdaM smRtvA vAkyaM prayuJjate prayo- pakatayA kAraNatAvacchedakavattiviSayitAvyApakaviSayitAktAraH, tathA ca yathA ki pacati bhavatIti prazne vadhUpadarzita- katvAzrayo'prAmANyajJAnAbhAva ityanvayabodhaH / nirUpakakalAyAdo kalAyAdidarzanena kalAyAdivAcakaM kalAyAdipadaM tvAthikA saptamIti tAntrikavAkye'pi nirUpakatvazabdena dvitIyAntaM smRtavataH praSTuH kalAyaM pacati bhavatI ityanvaya- nirUpakatAsambandhAvacchinnamAdheyatvameva dhyapadizyate / rajate bodho bhavati tathA bhUzabdasvarUpeNArthena svarUpaparo bhUzabdaH zuktI vA rajatatvaM jAnAtItyAdI vizeSyatAsambandhAprathamAtaH smAyate, tena tu bhUzabdasvarUpo'rthaH smAyate tatra vacchinnabhAdheyatvaM saptamyartho pAtvarthe jJAne'nveti / rajatAdibhUzabde saGketasambandhAvacchinnasya sattAdheyatvasyAnvaya iti vizeSyatAnirUpitarajatatvAdiprakAratAkatvaM jJAnasyArthataH na kApyanupapattiriti / yadi ca vadhUpadarzitakalAyAdau pratIyate / vizeSyatvAthikA saptamIti tAntrikavAkye kalAyaM pacatIti mAnasopanItabhAnameva, tadA sattAdheyatvasya vizeSyatvazabdena vizeSyatAsambandhAvacchinnAdheyatvameva vyapabhUzabdArthe mAnasopanItabhAnameveti / iyameva rItiH 'cAnvA- dizyate / parvate vahnimanuminotyApAdayati vA ityAdAvuddecaye ityAdI, pacati pAkaM karotIti vivaraNe ca bodhyaa| zyatAsambandhAvacchinnAdheyatvaM saptamyarthoM dhAtva evaM vAcakatvArthA saptamIti tAntrikavAkya vAcakatvazabdena vApatto vA'nveti, parvatoddezyatAnirUpitavahnividheyatAkatvasaGketasambandhAvacchinnAdheyatvameva vyapadizyate ato vAcaka- manu miterApattervA'rthataH pratIyate / uddezyatvArthikA saptamIti svasya saptamyarthatve'nuzAsanavirahe'pi na kSatiH / tAntrikavAkye uddezyatvazabdenoddezyatAsambandhAvacchinnAdheya
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptamyarthaprakAzaH tvameva vyapadizyate / kvaciddhaTakatA sambandho'pi vRtti - niyAmaka:, yathA nyAye'vayavAH pratijJAdikaM vetyAdI ghaTakatAsambandhAvacchinnAdheyatvaM saptamyartho'vayavAdAvanveti / ghaTakatvaM tu viSayitAnyApaviSayitAkatvaM prAgevoktam / ghaTakatvArthikA saptamIti tAntrikavAkye ghaTakatvazabdena ghaTakatAsambandhAvacchinnAdheyatvameva vyapadizyate / evamanyatrApi saptamyarthatayA yadyat tAntrikA vyapadizanti tattatsambandhAvacchinnAdheyatvameva saptamyarthaM iti bodhyam / tathA cAdheyatvameva saptamyarthaH iti tArkika mata niSkarSa: / svamate cAnuzAsanAnusaraNasyaiva yuktatvenAdhikaraNameva saptamyarthaH, adhikaraNatvaM ca tadavacchedakam / taccAzrayatvarUpamakhaNDopAdhiriti tatra tatsambandhAvacchinnatvAderapravezAnnAnanugamo gauravaM veti vivecitaM vistareNAnyatra // 22 // 95 // navA sujaH kAle || 2266 // suco'yaM evArthI yeSAM pratyayAnAM tadantairyuktAtkAlavAcino'dhikaraNe'tha saptamI vikalpena vidhIyate'nena sUtreNa / pakSe ca sambandhasAmAnyavivakSAyAM SaSThI / saptamyA adhikaraNamevArthaH / SaSThyAzca sambandhasAmAnyameva paramatamaMtra viSaye zeSe ( 2281 ) iti sUtravyAkhyAyAmeva prada zitam // 22 // 96 // kuzalA''yuktenA''sevAyam // 267 // AsevA tatparatA tasyAM dyotyAyAM kuzalAyuktazabdayoyoge'dhikaraNe saptamI vidhIyate prakRtasUtreNa / " kuzalo vidyAgrahaNe' AyuktastapazcaraNe" ityAdI - saptamyA vaiSayika AdhAro'rthaH paunaH punyena vidyAgrahaNaviSaye tatpara iti gamyate / tArkikAstu kuzalazabdArtho dakSaH sa ca punaH punaH kartA, atra puna: puna: karaNAnvayi prayojakatvaM saptamI 166 paSThyorarthaH tathA ca vidyAgrahaNaprayojaka- punaH punaH karaNAzraya ityanvayabodhaH | AyuktazabdArtho vyApUtaH tatra vyApArAnvayi prayojakatvaM SaSThIsaptamyorarthaH / tathA ca tapazcaraNaprayojakavyApArAzraya iti bodhaH / yatra kriyAntaratAtparya nAsti tatra kevalamadhikaraNe saptamyeva, na SaSThI; vaikalpikasaptamyAstatrApravRttI SaSThyA avakAzAbhAvAt, yathA ' Ayukto gauH zakaTe' ityatra ISadya kta AkRSya yukta iti vArthAt, tAtparyArthAbhAvAt ityAhuH // 2/2/97 // svAmIzvarAdhipatidAyAdasAci pratibhUprasUtaizca // zarA68 // ebhiH sasambandhakaiH zabdairyuktAnnAmnaH saptamI vA vidhIyate / pakSe ca sambandhasAmAnye SaSThI prAptaiva / ete ca sasambandhakAH zabdA iti etatprakRtikasaptamyA api sambandhaevArthaH / svAmIzvarAdhipatizabdAH paryAyA evetyekasyaivopAdAne'rdhagrahaNe ca trayANAmapi yoge saptamI bhaviSyatyeveti dvayorgrahaNaM gauravAyeti AzaGkaya- paryAyAntaravyAvRtyarthamanyayorgrahaNamiti samAhitaM bRhadvRtto tena svAmyarthaka rAjAdizabdayoge na saptamI bhavati / etairyoge SaSThIsaptamyoH nirUpitatvarUpaH sambandho'rthaH gonirUpitasvAmitvayAn puruSa iti goSu gavAM vA svAmItyAderarthaH / dAyaM svAMzamAdatte iti dAyAdaH / goSu gavAM vA dAyAda ityAdI vRttitvaM vibhaktyarthaH tacca dAyAdazabdArthekadeze dAye'nveti vyutpattivaicitryAt tathA ca govRttidAyagrAhaka ityarthaH / evamanyatrApi yathAyathaM sambandhasAmAnyaM vizeSo vA vibhaktyarthatvena vodhyaH / tArkikAstu - gavAM goSu vA svAmItyAdI SaSThIsaptamyoH svAmitvAtvayi nirUpitatvamarthaH / gavAM goSu vA Izvara ityAdAvapi tayoraizvaryAnvayi nirUpitatvamevArthaH / aizvayaM svAmitvameva / athavA aizvaryaM sAmarthyaM svatvotpAdakatvam /
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ svAdyarthaprakAze 170 tatra svatvAnvayyAdheyatvaM tayorarthaH / gavAM goSu vA'dhipati - rityAdI adhipatizabdaH svAmiparyAyastatra svAmizabdayogavatsarvaM bodhyam / gavAM goSu vA dAyAda ityAdI dAyAdazabdasya ghanagrAhako'rthaH, tatra dhanAnvayi tAdAtmyaM vibhaktyorarthaH / gavAM goSu vA sAkSItyAdo vRttanizcayapramAvAn sAkSizabdArthaH tatra vRttAnvayI sambandhastayorarthaH / gavAM goSu yA pratibhUrityAdau anyakatR kAvadhikAlikadhanadAnAbhAvaprayojyadhanadAnakartA pratibhUzabdArthaH tatra dvitIyadhanAnvayi tAdAtmyaM tayorarthaH / vAdino vAdini vA pratibhUrityAdau adhikAlikadarzanakartA pratibhUzabdArthaH, tatra darzanAnvayi viSayatvaM tayorarthaH / gavAM goSu vA prasUta ityAdI prasavakarma prasUtazabdArthaH tatra prasavAtvayi vijJAnAnuguNatvaM tayoH ( SaSThI saptamyoH ) artha:, ata eva gA evAnubhavituM jAta ityarthaM iti zAbdikAH / vastutastu prasavAnvayi dharmopAkatvaM tayorarthaH tathA ca gomarmopArjaka prasavakarmatyanvayabodhaH / godharmI jADyAdiH / ata eva " tadanvaye zuddhimati, prasUtaH zuddhimattara:" iti dilIpavarNanaM raghuvaMze prathamasaga~ / tadanvayadharmaH zuddhimatvaM tatra prasUte dilIpe yuktamiti tadAzamAtityAdyAhuH ||2||18|| vyApyektenaH || 2266 // ktapratyayAntAt ya in tadantasya vyApyo saptamI vidhote prakRtasUtreNa / ktAntAcca in pratyayaH iSTAve: ( 7|1|168 ) iti sUtreNa kartari vidhIyate / adhItI vyAkaraNe iti prayogaH / tatra adhItam anena iti sAmAnyavivakSAyAM kartari inpratyayaM vidhAya tataH karmavizeSavivakSAyAM vyAkaraNapadArtha yoge tataH kRtapUrvI kaTamityA dAviva vyAkaraNazabdAd dvitIyAyAM prAptAyAM saptamyanena vidhIyate / ktAntadvihitasyeno'rthena kartrA svakriyA'dhyayanena vyApyaM hi vyAkaraNamevetyasya karmatve sati tato dvitIyAyA durvArasvAt / na cAdhikaraNatvavivakSayA siddhaiva saptamIti bhaNitavyam prakRta- sUtrArambhasAmarthyAt kteno viSage karmaNi vivakSAntarAbhAvasyApi pratyAyanAt / viSayatvaM karmatvameva vA saptamyarthaH- tacca ktAnten - pratyayAntakadeze dhAtvartheveti / vyAkaraNakarmakabhUtakAlikAdhyayanakarteti vAkyArthabodhaH / evamanyatrApi vAkyArtho bodhyaH ||2||19|| tadyukte hetau || 2|2|100 // taditi pUrvasUtroktaM vyApyaM parigRhyate, tathA ca vyApyayuktaheto vartamAnAnAmnaH saptamI vidhIyate / tathA ca saptamyA hetutvamevArthaH / hetvarthe ca tRtIyA vihiteti tadapavAdo'yaM yogaH / vRttau heturnimittaM kAraNamiti - kathanaM hetupadastha - katu prayojakahetuparasvavyudAsArtham / anekadezastha - vineyapratibodhanArthaM vA zabdaprayopAdAnaM yatra deze yena zabdena prasiddhistatparigrahArthamiti zabdamahANaMvanyAse / kiM ca hetuzabdo'tra viziSTanimittavAcI, yadarthaM tasyAM kriyAyAM kartA pravartate tasya prayojanasya parigrahArthaM iti yAvat tena kriyAsAdhakatamasya karaNAdinimittasya yoge na saptamI bhavati, yathA dAtreNa lanavAn ityAdI / na cAtra kArakavibhaktyA tRtIyayopapadavibhakteH saptamyA bAdha iti vAcyam vyApyasambandhAddhi vidhIyamAnA saptamI paramparayA kriyAsambaddhasvAt kArakavibhaktireva seva hi upapadavibhaktiyaMtra kArakasambandhalezo'pi na syAt yathA zaktArthAdiyoge caturthI vidhIyamAnA na kriyAsambandhabhAginItyupapadavibhaktireba tathA ca kriyArambhaprayojakaM prayojanameveha nimittArtha kahetuzabdenocyate iti vijJeyam / carmaNi dvIpinaM hantItyAdI karmabhUtadvIpinA saha carmaNo'vayavAvayavibhAvaH sambandhaH, evameva - dantayorhantikuJjaramityAdAvapi vijJeyaH / tathA ca carmAdizabdebhyaH saptamI bhavati / tasyAzca hetutvamevArtha:, carma prayojanakaM dvIpikarmakaM hananam, tatkarteti bodhaH / dvIpI vyAdhaH / vyAghracarmaNa AsanAdiprayojanasatvAtadarthaM dvIpinaM hantIti bhAvaH / dantayoH kuJjaraM hanti, atrApi danti
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptamyarthaprakAzaH dantena sahAvayavAvayavibhAvaH sambandhaH tatra dantanimittakaM vaiyarthyApatteH / dArzanikAH (vayaM naiyAyikAH ) tu karma kuJjarakarmakaM hananaM tatkarteti bodhH| sImA aNDakozaH kriyA tasyA yoge sambandhe ( nimittAtkarmayoge' iti vacana'puSkalako gandhamgaH sImA'ghATasthitakSetreSdaNDakoSe ca manuruSmedaM vyAkhyAnam ) nimittavAcakAtsaptamI bhavatIti striyAm 'atha puSkalako gandhamage kSapaNakIlayoH' iti ca vacanArthaH nimicaM tu yatprAptIcchAprayojyA, yatprayojikA medinIkozAt / tathA cANDakoSArtha- tadaNDakIzasthita- vA kriyA tadubhayam / tatrAdya carmaNi dvIpinaM hantItyAdI kastUrIprAptthaM puSkalakakarmakaM hananaM tarakati bodhaH / sImA saptamI / ante "avidyArajanIkSaye yadudeti' ityAdI AdhATaH, tajjJAnArtha puSkalakaH zakunihato nikhAta ityartha sptmii| tathA ca carmaNItyatra saptamyAH prAptIcchevA'rthaH, iti haradattaH / avidyArajanIkSaNe ityAdau tAdaminukUlatvaM vA saptamyarthaH / evaM sahakAritvaM janakatvaM ca nimittatvam, tatrAdyaM yathAatra tArkikA:--- yasya prAptiH kriyAphalaM tatra saptamI uparAge snAnaM , vivAhe zrAdam ityaadii| atra saptamyAH bhavati / yathA- carmaNi dvIpinaM hanti' ityAdI saptamyAH svajanyoSTa vizeSajanakatvamarthaH snAnAdAvanveti / dvitIyaM prAptiH svasvAmibhAvAdisambandho'rthaH / sa tu dhAtvartha yathA govardhe prAyazcittamityAdau / atra duritanAzakatvaM hananAdAvanukUlatayA'nveti, tathA ca carmaprAptiphalaka dvIpihana , prAyazcittazabdArthaH / saptamyA janyatvamarthaH prAyazcittakadeze mityAdikyiArthabodhaH / nimittaM phalaM tatra hetuttIyAvat durite'nveti / evamanyatrApi nimittatvaM bodhyamityAhuH / / tAdarthya caturthIvacca saptamI bhavatIti kecit- tanna, na hi atra bramaH sahakAritvaM janakatvaM vA nimittatvamanyatra saptacarma dvIpihananaphalaM hananAt prAgeva dvIpicarmaNaH siddhatvAt, myatpattI nimittaM bhavitumarhati, prakRtasUtrapravattiviSayabhUta 'adhyayanena vasati', 'yUpAya dAra' ityAdI vAsAt prAgadhyaya hetutvarUpaM nimittatvaM tu pUrvoktaM prayojanarUpameva, tatrava nasya dAruNaH prAk yUpasya cAsiddhatvAt vAsasyAdhyayanaphala karmaNA sambandhasya satve prakRtasUtrapravRtteH / karmasambandhAkatvaM dAruNo pAryakatvaM ceti / yadi pa dIpinaM hanturna bhAve'pi nimittAthikA saptamI rAhUparAge snAnamityAdI carmaprAptiH kintu balAdAhaturanyasya tathA'pi darzitaprayogo vacanAntarasAdhyaiveti tasyA na prakRtasUtraviSayatvamiti 'bhyupeyate tadA saptamyAH prAptIcchavA'rthaH sasyAH prayojya viramAmaH // 22 // 10 // tayA dhAtvarSe hanane'nvayaH / ata eva hanteH karmaNyupaSTadhAt prAptumarthe tu saptamIm / apratyAdAvasAdhunA // 2 / 2 / 101 // caturthIbAdhikAmAhuH zilibhAgurivAgbhaTAH / / iti harirapyAha / asAdhuzabdena yoge sati saptamI vidhIyate'bhena / pratyAdinipAtayoge tu na / atra saptamyA viSayatvarUpaH upaSTambhaH saMyogavizeSaH, sa ca kujare hananakarmaNi sambandho'rthaH / sAdhuzabdena sadAcAravAn kathyate / AcaraNaM dantayoratidRDhaH dvIpini hananakarmaNyavayave carmaNi Arambhaka- kriyArUpamiti tadiha paricaryAdirUpameva grAhyamiti mAtaparda saMyogasvarUpaH, gotvAdivat dvIpitvAdijAteravayavAvayavivRtti- tatparicaryApantei lAkSaNikam / nanA ca sadAcArasvAdavayavasyApi dvIpitvam, gamyasyApye ( 212162 ) iti vaparItyamucyate na tu tadabhAvaH, tathA sati mAtazabdasya pUrva sUtreNa prasaktAyAzcaturthyAH hantikarmopaSTabdhe cAMdI bAdhikA sAdhunaiva yoga: syAt- pazcAtsAdhuzabdArthasyAbhAvena / saptamI na tu sarvatra; tathA sati gamyasyApye iti sUtrasya sa ca na yuktaH, samastanAH samasyamAnapadAryenaiva pUrva
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdyarthaprakAze sambandhasya yogyatvAt, anyathA sAmarthAbhAvAtsamAso na nipuNena cArcAyAm / / 2 / 103 // syAt / asAmarthe'pi na samAsaH- asUrgampazyA rAjadArA ityAdI gamakavizeSasadbhAva evaM svIkRto na atra cakAreNa sAdhuneti pUrvasUtraM samuccIyate / tathA sarvatra / kiM ca tathA sati uttarasUtreNa saptamI siddha veti ca nipuNazabdena sAdhuzandena ca yoge saptamI vibhaktirbhavati asya sUtrasya vaiyarthya prasajyota / evaM ca mAtRparicaryA- arcAyAM samyamAnAm / arcA ca prAzastyAnukUlo myApAra: viSayakaviparItAcaraNavAn maitra iti asAdhumAtari maitra sa ca prayogopAdhitayA gamyamAna emApekSito na tu vibhaityatrAnvayabodhaH / anye tu apriyakatRtvamasAdhutvam, ktyarthaH / vibhavatyarthastu viSayatvarUpaH sambandhavizeSa eva / apriyaM dviSTam / saptamyAH samavetatvamarthaH, sa ja dviSTa- sAdhuzabdArthaH priyakAritvarUpaH / nipuNazabdArthazca kartavyapadArthekadeze dveSe'nveti / tathA ca mAtRsamavetadveSaviSayakArya- gocarApramatta kRtimatvam / mAtari nipuNaH ityatra mAtakartA maitra ityanvayabodha ityAhaH / parantu samavetatvasya viSayakakartavyaviSayakApramattakRtimattayA prazasta iti vodhaH / sambandhasAmAnyatvenaiva vibhaktyarthatvaM na tu tenaiva rUpati pitari sAdharityatra pitaviSayakapriyakAritayA prazasta iti svIkaraNIyam, tattadrUpeNa pratilakSya saptamyarthasvIkAre / bodhaH / prazaMsAMzazca na zAbdatayA bhAsate'pi tu pAThiNaka: vinigamakAbhAvAt / vAkyArthabodhe vizeSarUpeNa bhAnantvA- prayogopAdhitvena pratIyamAnaH // anye tu- samarthaH sAdhukAkSAdivazAdityavadheyama // 22 // 101 // zabdArthaH, sAmA janakatAvacchedakadharmavatvaM sadeva svarUpayogyatvam / sAvahitakRtI nipuNazabdArthaH / sAvahitakata svamapramattakatRtvam, tadapi kartabhyatAgocara-punaH- punaHsAdhunA / 2 / 2 / 102 // smaraNAdhInakRtimatvam / tatra saptamyartho'rcA, sAmadhyekadeze sAdhuzabdena yuktAnAmnaH saptamI vidhIyate'nena / janakatve nirUpakatayA, nipuNapadAkadeze tAdRzasmaraNAapratyAdAviyova / sAdhuzabdazca sadAcAravati prasiddho'pi dhInakRtau ca viSayitayA'nveti / arghA tu prItyanukUlo priyAcaraNazIlamiha pratyAyayati / viSayatvarUpaH samvandha vyApAraH, tatra prItau prakRtyarthasya samavetaravenAnvayaH / prItiH eva saptamyarthaH / tathA ca sAdhumatro rAjanItyAdau rAja sukhaM, sukhasAdhana vA tathA ca mAtRsamavetaprItyanukUlavyApAra nirUpitajanakatAvacchedakadharmavAn bhAtarAmavetaprIzyanukUlaviSayakapriyAcaraNazIla iti bodhaH / raNe sAdhurityAdau ca samarthArthaH sAdhuzabdaH raNaviSayakasAmarthyAvAniti yodhaH / vyApAravipayigIkartavyatAgocarapunaH punaHsmaraNAdhInA yA anye cAtra saptamyA nirUpitatvamathaH sAmo'nveti / tathA kRtistadvAn- iti ca mAtari sAdhuH, mAtari nipuNa ityatra ca raNanirUpitasAmarthyavAnityanvayabodha ityAhuH / sAdhu kramazo bodhaH 1 arcAyAM gamyamAnAyAmiti vRttI yaduktam, bhU"tyo rAjJa ityAdI tu rAjJo mRtTona sambandhastadvizeSaNatayA tanna yuktam atra sUtre'rcAyAH saptamyarthatvenaiva vivakSitaca sAdhuzabdaH prayukta iti sAdhuzabdena rAjJo yogAbhAvAt tvAt / na tu tasyA mAnAntara gamyasvam / tathA sati pUrvasaptamI na bhavati, rAjJaH tatsambandhavivakSAyAM sAdhubhRtyo / sUtravaiyApatta: / mAtRpriyakAritvAvagame mAtrarcAyA rAjanIti bhavatyeva saptamIti bRhadvRtyAdI spaSTam avazyaM gamyatvAt, pRthaksaptamIvidhAnaprayojanAbhAvAt / // 2 / 2 / 102 // pRthaksa tamIbhidhAnasya hi etadeva prayojanaM yatrA na vivakSitA'pi tu tatva kayanamAtra tatrApi sAdhu zabdaprayoge saptamI yathA syAditi / sAdhuzabdaprayoge cAyA gamyamAnatvaM
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ ~rnamammam Anaanaananm.wwwmore-onrn saptamyarthaprakAzA nizcitamiti prakRtasUtreNaiva tatra saptamI bhaviSyatIti pRthak- magaviSayakasvAmitvavAn zreNika ityanvayabodhaH / adhisUtrArambhasya vaiyaz2a spaSTameva / saptamyA arthikatvopagame zreNike magadhA iti zreNikaviSayakasvatvavanto magadhA tu pUrvasUtrasya na deyam, tatra saptamyA arthAntaraparatvAt itynvybodhH| anyo tu saptamyAH svAmitvamarthaH taciti prAhuH, tatra yuktam, sAdhuzabdasya sadAcAra paratvArthaka- cAdhizandadyotyam / tatra pratyarpasya niSpakatayA'nvayaH / svasya pUrvasUtra vaNitatvena sadAcArazca tatsambandhiparicaryAdi. tathAvivasvAmitvasya zroNi ke'tvayaH / tathA ca magadhanirU. kriyAyAcitakartavyaparAyaNataiveti tAvatA tatra arcAyA pitasvAmitvavAna zreNika ityanvayabodha: / adhiNi ke gamyamAnatvasya naMyatyAbhAvAt / arcA hi prazaMsA, sA magadhA ityatra cAghidyotyaM saptamyAH svatvamarSaH tatra nirUcotkRSTakRtimatayA bhAsate, yazca yathocitamAcarati- pakatayA pratyardhasyAnvayaH / tathA ca bhaNikanirUpitasvanAsAbutkRSTakRtimAn, ucitAdamyadhikamAcarannevotkRSTatayA svavanto magadhA ityanvayabodhaH ityAhuH / / 2 / 2 / 1041 // pnnyte| tathA ca tasvakathena pUrvasUtra pravartate'rcAvivakSAyAM cedamiti viSayavibhAgasattvAt pUrvasUtrasya na vaiyarthyam arcA upenAdhikini / 2 / 2 / 105 // hAtra mAturvivakSitA'pi tu sAdhukAriNaH putrasya, tasyA vibhaktyarthatve tu prakRtya evAnvayaH syAditi na putra tatpra- upena puktAdadhyAsaDhavAcakAcAgnaH saptamI vidhIyate sItiH syAditi vRttI yadarcAyA gamyamAnatvamuktaM tadeva prakRtasUtreNa / padadhyArohati kasmAdapi kenApi guNenotkarSamuktam- ma tu tasyA vibhaktyayaMtvamiti sAdhIyaH pazyAmaH // mAvahati tadadhikam / yaccAdhyAruhyate'paHkriyate tdihaadhiki2|2|103|| padena gRhyate / tadadhyArohaNakriyAyAH karmabhUtam / adhyArUDhapadaM kartari karmaNi ca ktapratyayena 'niSpadyate iti tadvA cakamadhikapadamapyubhayArthakaM yadyapi bhavati tathApi karmaNa eva sveshe'dhinaa|2|2|104|| vibhaktiprakRtitvaM bodhayitumadhikinIti nirdeza iti svam- Izitavyam, IzaH IzvaraH, ubhayavAcakapadA- bodhyam / upazabdazca tayostAdarza sambandhaM dyotayati / tparyAyeNa saptamI bhavati adhinA yoge sati / adhiH atra saptamyA AdhAra AdheyatvaM vA ythaamtmrthH| tatrIsvasvAmibhAvaM sambandhaM dyotayati, saptamI ta viSayatvarUpa. pazleSikAdhAravivakSayA saptamyAM siddhAyAmapi pUnavidhAnaM sambandhAthikA / svasvAmibhAvasya cezezayitavyobhayaniSTha- sambandhavivakSayA SaSThyA, avadhivivakSayA paJcamyA vA tayA yatra yo'rthaH pradhAnaM tatra tasya kriyAnvayitvena prAdhAnyA- bAdhanArthamiti vijJeyam / kArSApaNo'dhiko niSkasyetyartha tadanurodhinI prathamava bhavatIti parizeSAdapradhAne eva saptamI iti kathanena sambandhasAmAnyam- 'droNo'dhikaH khAryA' bhavati / pratipAditaM caitanavRttAvapi / bRhannyAse pana- ityarthakathanena ca paJcamyA api prAptiH sUcitA / anye dityaM vyAkhyAtam-'sarvatra sambandhe kiJcidanUdyate kiJci- tu sarvatrAtra SaSThyA evaM bAdhaH / adhi kena bhUyasaste daakhyaayte| yat prasiddha tadanUdyate, yadaprasiddha tadAkhyAyate- (2 / 2 / 111) iti vakSyamANA paJcamI neha prAptAvidhIyate jJApyate / tatra yad vidhIyate tat pradhAnam, yada- yato'dhikazabdasya khAryAdinA saha sambandho na vivakSito'pi nadyate tadapradhAnam / tatra yadapradhAnatayA vivakSyate tatra tu- droNAdinaiveti / / anye tu 'upaniSke kArSApaNa' ityAdI saptamI bhavati netaratretyubhayatra (vivakSAvazAt ) paryAyeNa upazabdadyotyamAdhikyaM saptamyarthaH, tatra prakRtyarthasyAvadhimAvasaptamI bhavati na yogapadya neti / adhimagadheSu thoNika iti| sambandhanAnvayaH tathAvidhasyAdhisyasya kArSApaNe'nvayastathA
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 syAdyarthaprakAze ca niSkAvadhikAdhikyavAn kArSApaNa ityanvayabodhaH / vidhakAlavRttinAzapratiyogikAlavRttitvAni bodhyAni / na atrAdhiyaM tu mUlyagatA'jayavagatA vA bahutvavyApyasaMkhyauveti tu-prayogAdhikaraNakAlaghaTitAni vartamAnatvAdIni / tathA bodhyamityAhaH / / 2 / 2 / 105 // sati Agata ityatra patAryAtItatvAderatanvayaprasaGgAt / evaM "naSTeSu dhArtarASTra prauNiH suptAna jadhAna tAn" ityAdI saptamyarthaMkadeze kAle svakata kanAzAdhikaraNatayA prakRtyarthasya yadrAvo bhAvalapaNam // 2 / 2 / 106 // dhArtarASTrAderanvayaH, ktapratyayAryAtItatvaM vidyamAnanAzayasya kriyayA kriyAntaraM lakSyate tasmAdgauNAnAmnaH pratiyogikAlavRttitvarUpaM nAze'nveti / tathA ca vidyamAnasaptamI vidhIyate'nena sUtreNa / ekA kriyA lakSikA aparA nAzapratiyogikAlavRttinAzapratiyogyabhinnAnAM dhArASTrANAM ca lkssyaa| tayA ca lakSakakriyAyuktAnAmnaH saptamI svakata kanAzAdhikaraNaM ya: kAlastatkAlavRttisuptakarmakaM bhavati / yadi prasiddha bhavati tallakSakaM lakSaNaM vA / yadatItaM hananaM taskartA dauNirityanvayaboSaH / kAlArthakaaprasiddha ca lakSyam / poSu duhyamAnAsu gata ityatra gavAM kRdantArthaviziSTaprakRtyaryAnvitaH pradarzitasaptamyayoM mAve dohakAlaH prasiddha iti dohakriyA gamanakriyA kAlena lakSa- (kriyAyAm ) evAnveti na tu nAmArthe, ato moSu dRhyayati / lakSaNakriyAvatyA goH saptamI bhavati / tasyAzca mAnAsu ghaTa ityAdI naanvybodhaa| kAlikamadhikaraNamaryaH / yasmin kAle gAvo duhyante ___ yattu goSu duhyamAnAsvAgata ityAdI gopadottarasaptamyAH sasminkAle gata ityarthAt / tatra ca kAlo varTamAnatvAdinA karmatvamarthaH dohanAdau dhAtvarthe'nveti, kRdantottarasaptamyAH yathAprayogaM bhAsate ityanyat / anye ca saptamyAH kAlavRtti kAlavRttitvamarthaH / zAnajAtikRtAM vartamAnatvamarthaH sathA dha svamarthaH / kAle prakRtyarthasya svasambandhibhAvasyAdhikaraNatayA, gokarmakavartamAnakAlatyAgamanavAnityambayanoSa ityuktam satyAgabhAvAdhikaraNatayA tamAzAdhikaraNatayA vA yathAyogya tanna sundaram, gavAdI mAnApadasthApalApaprasaGgAt / manvayaH / vidyamAnadohanakarmaNAM dudhamAnazabdArthAnAM goSu goSu duhyamAne samAgata ityAdiprayogamasaGgAt, goSu dRhya-. tAdAmyonAnvayaH tathAbhUtAnAM gavAM saptamyarthaMkadeze kAle mAnAsvAgasa ityAdiprayogasyAsAputvaprasaGgAcca / saptamyAH svkrmkdohnaadhikrnntyaa'nvyH| tathAbhUtasya saptamyarthasya karmasvArthakasvamapi na yujyate anuzAsanavirahAt / kAlavRttisvastha gamanAdI kriyAntare'nvayaH / tathA ca vidya-- mAnadohanakarmAbhinnAnAM gavAM svakarmakadohanAdhikaraNaM yaH evaM "bhuktavatsu ca vipreSu piNDAgdarbheSu nirvapet" kAla: tadavatti bhataM yadgamanaM tatkartetyanvayabodhaH / karma- ityAdI saptamyakadeze kAle'tItamojamakata: svakata kapAratantroNa bhAsamAnAyA dohanakriyAyAH gamane'pi kAla- bhojananAzAdhikaraNatayA'nvayaH / bhojanasya tu svanAzaghaTitaparamparayA'nvayaH, viziSTAnvayasAmagrIbalAt / kriyAyAM samAnakAlikatayA nirvA'nvayo viziSTAnvayabalAt / paramparayA vizeSaNatvamevopalakSakatvam / evaM goSu dhokya- kvacitsamAnakAlikatayA kriyayoranvaye prayojyaprayojakamANAsu dugdhAsu vA Agata ityAdI saptamyarthe kadeze kAle bhAvenApyanvayaH / yathA "paThatsu teSu pratibhUpatInalaM gavAdeH svakarmakadohanasya prAgabhAvAdhikaraNatayA nAzAdhi- vinidraromAjani zaNvatI nalam" iti naiSadhaprayoge pratikaraNatayA vA pUrvavadanvayo bodhyaH / prakRte dohanAdInAM bhUpatipATha- nalazravaNayoH samAnakAlikatayA'ndho'pi prayovidyamAnatvabhAbitvAtItatvAni- kriyAntarakAlavartamAnatva- jyaprayojakamAvenApyanvayaH / yathA- vA "govinde madhurAM tathAvidhakAlavRttiprAgabhAvapratiyogikAlavRttitva - tathA- yAte zyayante gopayoSitaH" ityAdI govindanamanasya svanAza
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptamyarthaprakAzaH kAlikatayA gopInyathAyAmanvage'pi prayojya prayojakabhAvenAvyatvayaH || evaM sUtre bhAvalakSaNamityatra bhAva: svabhAva: svarUpamiti yAvat, tathA ca svarUpasya lakSaNaM viziSTatayA jJApakamityapi sUtrArthaH / ata eva guNAnyatve sati jAteH satvAdvA ityAdI na saptamyanupapattiH, guNAnyatva sAmAnAdhikaraNyeta vizeSaNena jAteH sattAmA vA viziSTatayA jJApanam iti saptamI sAdhureva / atra zatrantAsdhAtvarSaisya vartamAnakAlaviziSTasattA viziSTasya tAdAtmyena guNAnyatvA dAmanvayAt guNAnyatvAdizabdAnantarasaptamyA adhikaraNavRttitvamevArthaH tacca jAtau satAdau vA'nveti / vartamAnakAlavRttisattAviziSTasya tAdAtmyAzvayavasthAdava guNAnyastvAdikAlavattitvasyAyaMta eva lAbhAt, va kAlabusiravaM saptamyarthaH ityadhikaraNavRttitvasvarUpasaptamyarthalAbhAvameva satIti zatrantopAdAnaM, na tu tadarthasya hetutAvacchedake'nupravezaH / sAmAnAdhikaraNyena guNAnyatvaviziSTajAtitvAdereva tathAtvAt iti darzitaprayoge'pi saptamyupapattiriti / yattu "zaradi puSyanti saptanchA" ityAdAvutpattirUpasya jJApanArthamathavA puSpotpattimatvaviziSTasapsacchadatvAvacchedena zaradAdivRttitvasyAnvayArthaM 'kAlabhAvayoH, iti kumArasUtreNa kAle saptamyA vidhyantaram, anyathA zaradi puSpyanti palozA ityAdi prayogaprasaGgaH, zaradvRttitvasya palAze puSpe vA sadhvAditi kAlApe yaktam, tadasat puSTyarthe puSpotpattI zaradvRttitvasyAnvayopagamAdeva darzitaprayogavAraNasambhavAt, kArakAnyasaptamyasya kriyAyAM sAkSAdambayopagamAt zukto rajatatvaM jAnAtItyAdI vizeSyatAsaMsargAvacchinnasya zuktyAdheyatvAderiva jJAnAvI, tathA ca na kApyanupapattiriti kAle saptamIvidhyantaramaprAmANikameva / "zaradi puSpyanti saptacchadA" ityatra puSpyateH puSpotpattirarthaH, teH puSpadhaTitaparamparAsaMsargA - vacchinnamASeyatvamarthaH, saptamyAH kAlikasambandhAvacchinnAdheyatvamarthaH / tathA ca zaravRtteH puSpotpaterevAzrayAH 175 saptacchadA iti bodhaH / evaM " zaradi puSpyanti padminya" ityAdAvapyanvayo bodhyaH / na ca puSpyateH puSpamayaH, teH AzrayatvamarthaH ata eva saptamyA utpattirathaM iti vAcyam, tathA sati mAlyaM guNo vA puSpyatIti prayogApatta eH / na ca puSyateH puSpaM teH utpattirarthaH utpatta eH paramparayA prathamArthe, saptamyarthasyAdhe yatvasyotpattAvanvaya iti vAcyam, syAdyarthatyAdyarthayoH paramparAnvayasya sarvatrAnabhyupetatvAt tyAdyarthasya prathamAntArthe sAkSAdevAnvayasya vyutpannatvAt anyathA jJAnaM sukhaM dveSo vA pacatIti prayogaprasaGgAt tyAdyarthakRteH sAmAnAdhikaraNyena jJAnAderanvayasambhavAditi pUrvoktarItiH zra eyasI ityAdi prapaJcayanti // atra lakSakakriyAyAH prayoga eva lakSakAnAmnaH saptamI bhavatIti na niyamaH kintu gamyamAnAyAmapi kriyAyoM saptamI bhavatIti pratipAditaM bRhadvRttau - gamyamAnenApi bhAvena bhAvalakSaNe bhavatItyAdinA AmraSu kalAyamAtreSu gataH pakveSvAgata iti / AmrANAM tattatprasiddhavastuparimANena tAdRzAvasthAviziSTaH kAlo lakSyate / tasminkAle pa AmrANAM yA sthitirjAyate tasya tasyAM sa gataH, yazca teSAM pAkakAlo niyatastatra samAgata ityarthapratIteH kalAyamAtreSu ityataH paraM jAteSviti padamadhyAhriyate / sadAha atra jAteSviti gamyata iti / tathA ca gamyamAnA jananalakSaNakriyA gamanasya lakSikA bhavatIti na lakSyalakSaNabhAvAnupapattiH kriyayoH / gamyamAnakriyAyA api vibhaktinimittatve vipratipannaM prati dRSTAntenoktamarthaM draDhayatiyathA vRkSe zAkhA prAme caitra iti / atra kA kriyA gamyamAnetyAha- bhavati vasati cetyAdhAranimittaM bhavatIti / ayamAzayaH kartR karmadvArA kriyAyA AzrayasyaivAdhAratvamiti kriyAyAM prayogAbhAve'pi gamyamAnAM bhavanAdikriyAmAdAyaiva tadAzrayasya vRkSAderadhikaraNatvamiti saptamI sidhyati iti / atra prakaraNe arhANAM kantve'narhANAmakatR tve tadvai
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAvarthaprakAze parItye ca saptamI vidadhati anye vaiyAkaraNAH, tadapi prakRta- duktam / evaM pazyataH pazyati vA suvarNa haratItyAdAvapi sUtreNeva gatArthayati- yatra kriyAko kArakatvaM anAdaro gamyata eveti bodhyam / suvarNaharaNAbhAva eva tadviparyayo vetyAdinA vRdvRttau| udAhRtaM ca RSu draSTuH samIhitaH / bhujAneSa daridrA Asate ityAdinA / atrApi kriyAvayasya lakSyalakSaNabhAvaH pratIyata eveti yadA RdvAno bhojanasya evaM 'yatamAnAnAM yatamAneSu vA dhArtarASTrANAM dhArtarAST vA lakSaNatvaM tadA tataH saptamI bhavati. daridrANAM tasminsamaye jayadrathamavadhIt" ityAdau yatamAnAnAM dhArtarASTrANo jayadrathasya bhojanasyAvasarAbhAvAt AsanakriyAkata tvaM teSAma, saMva rakSaNaM vadhAbhAvo vA'bhimataH, tadasiddhirUpA'vahelehApi gamyata kriyA prakRte lkssyaa| tathA ca tadarthaM vizeSacanamAvazya- ena / yaduizya kecchAprayojyA kriyA kriyAntaraM lakSayati kam / lakSaNasya ( sUtrasya ) vyApakatvena sarvatra prasarAt / / tasyecchoddezyasyAsiddhiH samIhitAsiddhiodhyA / tena bhujaa2|2|106|| nasya bhuJjAne vA suvarNa haratIti na prayogaH / yataH suvarNaharaNAbhAvoddezya kecchAprayojyA na bhojanakriyA / tathA bhUtecchA prayojyA ca pazyataH pazyati vA suvarNa haratItyAdI SaSThI vAjnAdare // 22 // 10 // darzana kriyA / rodanAdikriyAyAkaruNotpAdanadvArA pravajyAyadbhAvo bhAvalakSaNamiti sampacyate / tathA ca pasya virahAnuguNatnAvagamAt prapajyAvirahoddezyakacchAprayojyatvaM rodanakriyAyAH / athavA tathAbhatecchoddezyasya virodhinIbhAvena bhAvAntaraM lakSyate tataH saptamI SaSThI prakRtasUtraNa kriyA'nAdaraH / tatra kriyA dhAtUpAta tathAstoddezya kenchAvidhIyate'nAdare gamyamAne / rudato chokasya bandhuvargasya vA virodha eva sssstthiisptmyorpH| viroSastu ekakAlAprAbrAjIta, rudati loke bandhuvarga vA prAvAjIt ityudAharaNam vacchedena katrAvartamAnatvam / tathA ca icchoddezyo yaH pravajyAatrApi saptamyAH SaSThyAzSa kAlikamadhikaraNamevArthaH, virahAdiH tadviruddhamatItakAlavRtti pravajyAdikaM vAsyArthaH, yasmin kAle loko bandha vargo vA rubaccAsIt tasminneva ityAdi prapaJcayanti / tatra anAdarasya icchoddezyavirodhasya kAle tAnanAdRtya pravrajyAce nirgata ityarbhasya gamyamAnatvena vA vibhaktyarthatvamanuzAsanaviruddhamiti kAlavRttitvameva ubhayoH kriyayorekakAlavRttitvaM pratIyate'nAdarazcAdhikaH / vibhaktyartho'nAdarazca prayogopAdhitayA pratIyata iti rodanaM lakSaNam, pravajama lakSyam / anye ca SaSThIsaptamyoH bodhyam / / 2 / / 108 // kAlavattitvamanAdarazcAdhiko'rthaH / so'pi samAnakAlikatayA kriyAntare'nveti / anAdaro'vahelA sA ca samIhitAsiddhisvarUpA / rudataH samIhitaM tatpuruSasya gArhasthyaM pravajyA viraho saptamI cAnibhAge nirdhaarnne||210|| vA tadasiddhi: pravajane sati bhavatyeva / tathA ca rudatkAlavattirudatsamIhitasya gArhasthyAderasiddhikAlikI yA'tIta- kathaMcid aikye gamyamAne sati samudAyAdekadezasya kAlavRttipravajyA tatkata tvaM vAkyArthaH / anAdarasya nottara- pRthakkaraNe gauNAnAmnaH saptamI SaSThI ca vidhIyate prakRta-- kAlikatayA'ndhayaH, samIhitasya pravrajyAvirahasyAbhAva: sUtreNa / pRthakkaraNaM ca kaciddharmamAzritya bhavati / sa ca pravrajyA tatsvarUpaM kriyAntaraM na taduttarakAlikaM bhavatItyanupa- dharmo jAtiguNakriyA- vyaktyAdirUpa eva / kSatriyaH purupattiprasaGgAt / ubhayoH kriyayoH samAnakAlikatvajJApanAgaiva SANAM zuratama ityAdI kSatriyatvaM jAtiH, "kRSNA goSu rudantaM ( putrAdika ) manAdRtya prAbrAjIdityartha iti vRttA- saMpannakSIratamA' ityAdI kRSNo guNaH, dhAvanto gacchatsu
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptamyarthaprakAzaH zIghratamA ityAdau dhAvanaM kriyA, yudhiSThiraH kuruSu zreSThatama viziSTa dhamiNi dravyatvAdhavacchinnasyaiva bhedapratiyogitvasya ityAdI yudhiSThiro vyaktizca nirdhAraNahetuH / vibhaktI bodhane nirdhAraNavibhakteH samarthatvAt / yadyapi bhedaH pratiSaSThIsaptamyo nirdhAraNArthe / tathA ca puruSatvAvacchinna samu- yogitvaM ceti dvayameva nirdhAraNavibhakteroM yujyate tAvatavAdAyatAdAtmyavAn kSatriyatvaviziSTaH zUratama ityaadirbodhH| bhimatanirvAhAta , pratiyogitayA kSatriyAnvitasya vizeSaNatayA atra kecit- puruSANAM puruSeSu vA kSatriyaH zUratama ityAdau puruSe'nvayAt, tathAnvitasya puruSasya punarbhede pratiyogitavizeSAnyatvaM vyAvRttatvaM tAdAtmyaM ceti yaH SaSThIsaptamyo- yA'nvayAt tathAnvitasya bhedasya nirUpakatayA pratiyogitve, rAH / vizeSastu samabhivyAhRtakSatriyAdiviziSya graahyH| tathAnvitasya pratiyogitvasya zUratamezvayasaMbhavAt / tathApi vyAvRttatvaM ca bhedapratiyogitvam, tathA ca kSatriyasya puruSa- kSatriyAde mArthasya svArthakanAmottaravibhaktyartha eva prakAravizeSatayA kSatriyAnyatvasvarUpaM vizeSAnyatvaM puruSe'nveti / tayA bhedAnvayasya vyutpannatvAt puruSAdinAmottaravibhaktyarthe tathAnvitasya puruSasya kSatriyAnyapuruSatvAvacchinnAdhikaraNatA- tathA tadanbayasyAnyutpannatvAt / na ca puruSasya puruSe vA nirUpitAdheyatayA bhede prtiyogitvvishessnniibhuute'nvyH| kSatriyaH zUratama ityAdirUpeNa nirdhAraNavibhaktyekavacanaprayogaH tathAnvitasya bhedapratiyogitvasya shuurtme'nvyH| tathA ca syAditi vAcyam , pANipAdasya pANiH pavitraH ityAdyakakSatriyAnyapuruSatvAvacchinnavRttikabhedapratiyogitvavacchUratama - vacanavadanyatrApi nirdhAraNavibhaktyekavacanaprayoge kSativiratvAbhinnaH puruSAbhinnaH kSatriya ityAdirUpeNAnvayabodhaH / hAt / ata eva "dvandvaH sAmAsikasya ca" ityAdi gItAvizeSAnyatvopAdAnAt puruSANAM puruSeSu vA kSatriyo vAkyamapi saGgacchate / dvijAtiriti na prayogaH, kSatriyAnyapuruSavRttibhedapratiyogitvasya dvijAtau virahAt / dvijAtibhedasya kSatriyAnyacANDA- nanu "pAthaH pRthinyorjalaM snehavat" ityAdI jalalAdivRttitve'pi ksstriyaanypurusstvaavcchinnvRttiktvvirhaat| bhinnayoH pAthaH pRthivyoraprasiddhayA pAthaH pRthivyubhayavRttibhedapratiyogitvasyAnupAdAne darzitavAkyasyAyogyatvaprasaGgaH, bhedapratiyogitvasya snehavati bAdhena ca jalAnyapAthaHpRSikSatriyAnyanaratAdAtmyasya zUratame kSatriye ca bAdhAt / na ca vyubhayatvAvacchinnavRttibhedapratiyoginaH snehavato bodhAvizeSAnyatvabhedapratiyogitvayorubhayorapi nopAdAnaM vyartha- sambhavaH / na ca dvipadadvandvottaranirdhAraNavibhakteranyataravRttitvAt, tAdAtmyasyavopAdAnamiti vAcyam, tathA sati narANAM bhedapratiyogitvamevA'rthaH, tanniviSTe cAnyatarasmin evaikakSatriyaH prANIti prayogaprasaGgAt ; naratAdAtmyasya prANini padopAttatvena jalAnyatvAdeH SaSThyarthAnyatarasyAnvayaH, tathA kSatriye'pi sattvAt / tAdAtmyasyAnupAdAne ghaTAnAM kSatriyaH ca jalAnyo yaH pAthaH pRthivyoranyataraH tanniSThabhedapratizUratamaH ityAdiprayogaprasaGgaH, kSatriyAnyaghaTavRttibhedasya yogitvaM snehavati vartata eveti vAcyam, tAvatApi pAthaH kSatriya sattvAt / na ca saMkhyAnya-syAdyarthasya prakRtyartha- pRthivyubhayatAdAtmyasya jale bAdhenoktavAkyasyAyogyatvatAdavizeSyatvaniyamAt kSatriyAnyatvAdirUpasya SaSThayAdyarthasya vasthyAt / pAthaH pRthivyosteja uSNamityAdyaprayogeNa prakRtyarthaprakAratvAyoga iti vAcyam saMbodhyatvAdeH prathamArthasya nirdhAraNavibhaktestAdAtmya vAcitAdhrauvyAt / ghaTatadbhinnaprakRtyarthe prakAratvopagamena darzitaniyame vyabhicArAt, tasya yorghaTa: kambugrIvAdimAn ityAdau ghaTatadbhinnAnyatarAprasiprAyikatvAt / na ca puruSANAM kSatriyo dravyamiti prayogaH yA tAdRzetarabhedasya bodhayitumazakyatvAditi cenna, dvandvosyAt-kSatriyAnyapuruSatvAvacchedena dvitvAdyavacchinnaprati- taranirdhAraNavibhakteH paryAptasaMkhyAzraye'pi zaktatvena tasminneyogitAkadramyabhedasya satvAditi vAcyam , dravyatvAdi- vaikapadopAttatvena vibhakyarthasya jalAnyatvarUpanirdhAryabhedasyA
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdyarthaprakAze nvayena sarvasAmaJjasyAt , pAthaHpRthivyorjalaM snehavadityAdau syAbhedo vAkyArthaH tena puruSANAM kSatriyo'rjuna ityAdiko na alabhinno yaH pAthaH pRthivIparyAptasaMkhyAzrayastatvAvacchinna- prayogaH, na vA narANAM kozaH pazurityAdikazca prayogaH vRttikabhedasya pratiyogi snehAbhinnaM pAthaH pRthivIparyApta- kIze mAnuSAbhedasya virahAditi, tattuccham, 'narANAM kSatriyaH saMkhyAzrayo jalamityanvaye bAdhakAbhAvAt / yatra tuddezyavidheya- prANI' kSatriyANAM naraH zUra ityAdi prayogApatteH / yadapi yonaM tAdAtmyenAnvayabodhasAmagrI kintu sambandhAntareNa, tatra narANAM kSatriyaH zUra ityAdI bhedo'bhedazca nirdhAraNavibhanirdhAraNavibhakteratyantAbhAvapratiyogitvamarthaH yathA puruSANAM krarthaH, prakRtyarthe vizeSaNIbhUya bhedo, bhede vizeSaNIbhUya kSatriya zauryamityAdau / atra kSatriyAnyapuruSatvAvacchinna- pratiyogI kSatriyAdiranveti, vyutpattivaicitroNa bhede punaH vRttikAtyantAbhAvasya pratiyogitvaM zaurye pratIyate na tu pratiyogitayA vizeSaNAntarasya zUrAderanvayaH, zUrAdyanvitatAdRzabhedasya, tathA sati puruSANAM kSatriya rUpamityAdi- bhedastu kSatriyAbhedAnvitaprakRtyarthatAvacchedakAvacchedena vidheyaprayogApatteH / puruSANAM madhye kSatriyaH zUratama ityAdI tayA'nveti, prakRtyarthavizeSito'bhedaH kSatriyAdAvanveti, nirdhAraNavAcino madhya ityavyayasya nirdhAraNavibhaktyA saha prakRtyarthAbhedAnvite kSatriye zUrasya tAdAtmyonAnvayaH, tathA sambhede he caitretyAdAviva nAnyataravaiyarthyamiti vadanti; va kSatriyAnyo naraH zUrabhinnaH, narAbhinnaH kSatriyaH zUra iti taccintyam, kSatriyAnyatvAdenirdhAraNe'nupraveze nirdhAraNa- mukhyavizeSyitAdvayazAlI, samUhAlambanAkAro dvividhovibhkternaamaarthtaaptteH| yatra cApUrvo vAkyArthaH tatra mitrA- vA'nvayabodha iti, tadasat; nAmArthamukhyavizeSyakAnvayabodhe tanayAnAM mAdhavaH paNDita ityAdI mAdhavAnyatvasyApUrvatayA nAmArthasya prayamArthatAniyamaparityAgApatteH, saMkhyAnya-syAtatra nirdhAraNavibhaktivAcyatvasyAgraheNAnvayabodhAnupapatti - dyarthavizeSaNakanAmArthavizeSyakAnvayavodhasya avyutpannatvAt / prasaGgAt , droNakalavyakAlayavanAdyanyatamavRtteH zUratamabhedasya ekapadopasthApyasya bhedasyoddezyatAvacchedakavidheyabhAvena kathakSatriyAnyapuruSatvAvacchinnavRttikatvabAdhAd darzitavAkyasyA-- mapyanvaye vyutpattivirahAcca / yogyaprasaGgAcca / kiM ca paryAptasaMkhyAzraye vibhaktivAcyasvAbhyupagame'pi tatra vizeSAnyatvAnvayo na yuktaH, tathA sati itthaM ca nirdhAraNamanyAdRzaM bodhyam / tathA hi- bhedadhavakhadirayodhavakhadiro chedyAvityAdiprayogApatteH, paryApta- pratiyogitAvacchedakadharmavatvaM prakRtyarthatAvacchedakatvopalakSitasaMkhyAzraye dhavAnyatvakhadirAnyatvayoranvayasaMbhavAt / na ca dharmasAmAnAdhikaraNyaM ca dvayameva nirdhAraNaSaSThIsaptamyorarthaH / dvandvasthale nirdhAraNavibhakteriva nirdhAryapadottaravibhakterapi darzitasAmAnAdhikaraNyaM tu pratiyogitAvaccheda ke'nveti / paryApta saMkhyAzrayo'rthaH tatraiva nirdhAraNAnvaya iti vAcyam, ekapadopAttayorapi tyAdyartha- kRtivartamAnatvayoriva tathA sati pANDavAnAM yudhiSThirabhImArjunAH kaunteyA: ityAdI tyAdisaptamyartha- balavadaniSTAnanubandhISTasAdhanatvayoriva, nirghAryayudhiSThirAdau nirdhAraNAnanvayaprasaGgAt, bhinnabhinna- parasparAnvayasya vyutpattisiddhatvAt / evaM puruSANAM puruSeSu syAdyarthayoH parasparAnvayasyAvyutpannatvAcca / bA kSatriyaH zUratama ityAdau bhedapratiyogitAvacchedakadharmaH prakRtyarthatAvacchedakasAmAnAdhikaraNyaye ca SaSThIsaptamyorarthaH / yattu puruSANAM kSatriyaH zUratama ityAdau rAhoH zira tatra dazitasAmAnAdhikaraNyaM bhedapratiyogitAvacchedakadharme'ityatrevAbheda eva SaSThyarthaH sa ca kSatriyAdAvanveti, tadanvita- nveti / tathAnvitaH sa dharmaH kSatriyAdAvaparapadArthe'nveti / sadanvayitAvacchedakakSatriyatvAdyavacchedena zUratamasya tAdA- bhede prakRtyarthatAvacchedakapuruSatvAdau ca vibhaktyarthekadeze ronAnvayaH tathA ca puruSAbhinnakSatriyatvAvacchedena zUratama- prakRtyarthasyAdheyatayA'nvayaH / kSatriyAdI vizeSaNapadArthasya
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ sa myarthaprakAzaH 14 zUratamAdeH taadaatmyonaanvyH| zauryAdidharmasvarUpasya vizeSa- vyaktireva bhAsate iti vyatpattiH / bhedapratiyogitve pasya sambandhAntareNa; tathA ca puruSavRttipuruSatvasamAnAdhi- tadavacchedake vA prakRtyarthatAvacchedakasAmAnAdhikaraNyasyAkaraNo puruSavRttibhedapratiyogitAvacchedako yastadvAn kSatriyaH nvayopagamAt brAhmaNAnAM kSatriyaH zUra iti na prayogaH / zUratama ityanvayabodhaH / 'narANAM nareSu vA kSatriye zauryam' brAhmaNatvasamAnAdhikaraNasya brAhmaNavRttibhedapratiyogitvasya kSatriyasyAyudhajIvitvam, ityAdau dazitanirdhAraNAnvitasya kSatriye virahAt / na ca- darzitaprayogavAraNArthaM nirdhAraNakSatriyasyAdhayatvaM zaurSe sambandhaH AyadhajIvane ceti / atra vibhaktestAdAtmyamartho'stu tAdAtmyasya kSatriyAdAvanvaya iti bhedapratiyogitAvacchedako'nvayitAvacchedakIbhUtayaddhavicche - na kA'pyanupapattiriti vAcyam, tathAsati puruSAbhedaviziSTe dena bhAsate, sa eva dharmo bhedapratiyogitAvacchedakatvena kSatriyo zUrasya tAdAtmmona vidheyatvopagame puruSAbhedasya bhAsate / yathA- sattAvanti sarvANi nikhilajAtivyApaka- kSatriyavizeSaNatve vaiyarthyaprasaGgAt / evaM nirdhAryatAvacchedakajAtimanti, sakalajAtivyApakajAtimanti sattAvanti vA dharmasamAnAdhikaraNAtyantAbhAvapratiyogitAvacchedakadharmavAn ityAdI sakalajAtivyApakajAtitvena sattaiva bhAsate, tathA nirdhAryatAvacchedakanAnAdharmasamAnAdhikaraNazca yo dharmaH tadvAn prakRte kSatriyatvAdirasvayitAvacchedaka eva bhedapratiyogitA- tAdAtmTona, sa ca dharmaH sambandhAntareNa nirdhArye'nvetIti vacchedakatvena bhAsate iti vyutpattiH / ata eva kSatriyasya vyutpattiH / dharmavadityantopAdAnAt narANAM kSatriyo dvijAtiH kSatriyaniSThabhedapratiyogitAvacchedakIbhUta - kSatriyavaizyo - prANI vetyAdiko na prayogaH; dvijAtivAdeH kSatriyavRttyantAbhayatvavatve'pi- kSatriyANAM kSatriyaH zUra ityAdiko na bhAvapratiyogitAvacchedakatvavirahAt / samAnAdhikaraNa ityaprayogaH / na vA dravyasya tathAbhUtatAdRzobhayatvavatve'pi stopAdAnAt 'narANAM nareSu vA kSatriyo'rjunaH' ityAdiko na narANAM dravyaM zauryavadityAdikaH pryogH| pratiyogitA- prayogaH; arjunatvasya kSatriyatvavyApyanAnAdharmasAmAnAdhivacchedakatvaM pratiyogitAvacchedakadharmasamaniyatatvaM bodhyam / karaNyasya virahAt / nAnAdharmo'pi parasparaviruddho grAhyaH, ataH pArthivapAtrANAM kambugrIvAdimat-- jalAharaNa mityAdi- tenArjunatvasya kSatriyatvavyApyaguNakarmAdinAnAdharmasAmAnAdhiprayogasya nAnupapattiH; kambu grIvAdimattvAderamvayitAvaccheda- karaNTo'pi na dazitaprayogaH / na ca nirdhArgatAvacchedakAkasya pratiyogitAvacchedakatvavirahe'pi pratiyogitAvacchedakI- vacchedena vidheyAnvayopagamAdeva na darzitaprayogaH, arjunasvAbhUtaghaTatvAdisamaniyatatvAt / tathA cAnvayitAvacchedaka- devidheyasya nirdhArgatAvacchedakakSatriyatvAvacchedenAtvayA - samaniyato dharma eva bhedapratiyogitAvacchedakatvena prakRte sambhavAditi samAnAdhikaraNAntopAdAnaM vyarthameveti vAcyam, bhAsate iti vyutpattiH / etadarthameva bhedapratiyogitvamapahAya tathAsati narANAM nareSu vA kSatriyaH zUratama ityAdiprayogAbhedapratiyogitAvacchedako nirdhAraNa pravezitaH / nupapattiprasaGgAt, zUratamAdevidheyasya kSatriyatvAvacchedenAnva yAsambhavAt ; raNabhItakSatriyAdo zUratamatAdAtmyaviraheNAyadi ca pratiyogitvamatiriktapadArthaH, tatrApi vizeSa- yogyatvAt / tAdRzadharmasAmAnAdhikaraNThAM tu vidheye, tatvApratiyogitAto'tiriktaM sAmAnyadharmAvacchinna pratiyogitvamiti vacchedake vA tatraiva tantraM, yatra parasparaviruddhanAnAdharmasamAmanyate tadApi anvayitAvacchedakasamaniyatadharmAvacchinnaprati- nAdhikaraNamuddezyatAvacchedakaM bhavati / tena pANDavAnAM yogitvalAbhArtha pratiyogitAvacchedakasyAnupravezaH, tathA ca dhanaJjayo'haM, gANDIvI vetyAdau dhanaJjayatvavyApyaparasparabhedapratiyogitvameva nirdhAraNavibhakterarthaH / bhedapratiyogitA- viruddhanAnAdharmasyAprasiddhayA ahaMtvasya gANDIvitvasya vA svenAnvayitAvacchedakasamaniyatadharbhAvacchinnA pratiyogitA - tAdazadharmasamAnAdhikaraNyasyAprasiddhayA'pi naanvyaanppttiH|
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ syArthaprakAze na caivaM kSatriyANAM dhanaJjayo gANDIvItyAdiprayogaH syAditi tyAdau tu jalasvasya kasya prakRtyarthatAvacchedakatvAt jalaniSThavAcyam, iSTatvAt / bhedasya pratiyogitve pRthivItvasamaniyatadharmAvacchinne jalatva sAmAnAdhikaraNyavirahAt pRthivItvasya byAptatAyAH sattve'pi yadi ca dravyANAM kSatriyaH zUra ityAdikaH prayogoM tatsAkSAdvayApyatvavirahAta / tadanyatve sati tadvayApyatvaneSyate, tadA nirdhAryatAvaccheda ke nirdhAraNavibhaktiprakRtyarthatAvacchedakasya sAkSAdvayApyatvaM tatra tantramiti mantavyam; nahi viziSTasya tadvayApyatvasya tadanyatvaviraheNa viziSTAbhAvakSatriyatvAdikaM dravyatvasAkSAdvayApyam, dravyatvavyApyapRthivI / sambhavAt- iti kathaM pRthivItvasya jalaniSThabhedapratiyogi tAnvayitAvacchedakatvamiti cetra, yatastadanyasya tasyApyasyAsvAdivyApyatvAt, bhavati ca naratvasAkSAdvayApyamiti darzita. vyApyatve sati tadanyatayApyatvaM sAkSAvayApyatvam, tatra pramoga iSyate / na ca naratvavyApyatvAt kSatriyatvasya na vizeSyadale tadanyatvaM prakRte na pravezanIyam / tathA ca naratvasAkSAdvayApyatvam, iti kathaM darzitaprayoga iti vAcyam, pRthivItvasAkSAdvayApyatvaM pRthivItve nirAbAdhamiti nAnvakSatriyatvasya dvijAtitvAvyApyatvAt, saMskAravizeSarUpasya dvijAtitvasyAkRtasaMskArakamRtakSatriyo virahAt / na ca yitAvacchedakatvahAniriti / dvijAtInAM kSatriyaH zUra ityAdikaH prayogo na syAditi nanvevaM nirdhAraNavibhaktiprakRtyarthatAvacchedakasAkSAdvavyAvAcyam, iSTatvAt / ata eva kSatriyAdipadasamabhivyAhAre pyatvasya nirdhAraNAnvayitAvacchedakarave tantratve'bhyupagate tata dvijAtInAmiti nirdhAraNavirbhaktina, kiM tu narANAmityeva / eva brAhmaNAnAM kSatriyaH zUraH, jalAnAM pRthvI gandhavatItyAdiyadi ca dvijAtisvavyApyatve'pi naratvavyApyajAtyavyApyatvAta prayogavAraNaM, kSatriyatvAdAvanvayitAvaccheda ke brAhmaNatvAdijAtighaTitaM naratvasAkSAdvayApyatvaM kSatriyatve mAnupapanna miti prakRtyarthatAvacchedakasAkSAdvayApyatvavirahAt / itthaM ca narANAM kSatriyaH zUra iti prayogo'pISTa eva / atra vyApyatA nirdhAraNe prakRtyarthatAvacchedakasAmAnAdhikaraNyapravezo vyartha na tantramiti vakSyate / iti cenna, yato yatra prakRtyarthatAvacchedakAnvayitAvacchedananu pAthaH pRthivyoH pRthivI gandhavatItyAdAvanvayAnupa- katvayoH sAjAtyaM tatraiva sAkSAdvayApyatvaM tantram, na tu tayopattiH, pRthivIvRttibhedapratiyogitvasya pRthivItvasamaniyata- jAtyo / sAjAtyaM tu jAtitvAdinA bodhyamiti dravyANAM dharmAvacchinnasya pRthivyAmasattvAt / jalaniSThabhedapratiyogi- kSatriyaH zUra ityAdiko na pryogH| vaijAtye tu na sAkSAtvasya tAdRzasya pRthivyAM satve'pi tAdRzapratiyogitve jalatva- dvathApyatA tantraM yayA gavAM goSu vA kRSNA saMpannakSIratasAmAnAdhikaraNyavirahAt / yaddharmAvacchinnaniSThabhedaprati- metyaadau| atra prakRtyarthatAvacchadakasya gotvasyAnvayitAyogitvaM nirdhAraNaM tatra taddharmasAmAnAdhikaraNyAnvayasmaiva vacchedake kRSNaguNe sAjAtyavirahAt na sAkSAyApyatAvyutpattisiddhatvAt / anyathA jalAnAM pRthivI gandhavatI- viraheNAnvayaviraha iti / tyAdiprayogaH syAditi cenna, bhedapratiyogitve prakRtyarthatAbacchedakasAmAnAdhikaraNyasya vivakSitatvAta, dvandUsthale evaM ca haMsAnAM kRSNaH suceSTaH, marANAM catuSpAdo prakRtyarthatAbacchedakasya nAnAtvAdanvayopapattaH / tathA hi madotkaTaH ityAdiprayogavAraNArtha prakRtyarthatAvacchedakasAmAnAprakRte jalatvaM pRthivItvaM ca dvayaM prakRtyarthatAvacchedaka, tatra dhikaraNyasya nirdhAraNe pravezaH, anyathA haMsAdivRttibhedapratijalatvAvacchinnasthAdheyatayA bhede pRthivItvasAmAnAdhikaraNyasya yogitvasya kRSNaguNAdimati sattvAt darzitaprayogasya durvArabhedapratiyogitve'nvayo nirAbAdha eveti / jalAnAM pRthivI- tA''paroH /
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptamyarthaprakAzaH 181 gimezvaryavivarttamadhye ! lokezalo kezayalokamadhye / tiryaJcamapyaJca bhUSAnabhijJarasajJatopajJasamajJamajJam" iti naiSadhaprayoge "lokezalo kezayalokamadhye" iti pade samAsa upapadyate / anyayA nirdhAraNaSaSThyAH samAsaniSedhena sa na syAt / zeSe SaSThIsvIkAre tu samAso nirbAdhaH / evaM naramadhye kSatriyaH zUra ityAdAvapi samAsopapattiH 22/109 / / tadidaM nirdhAraNa jAtyA, guNena, kriyayA'nyena vA dharmeNa bhavati / tatra jAtyA narANAM nareSu vA kSatriyaH zUratama iti / guNena yathA- gavAM goSu vA kRSNA sampannakSIratamA kriyayA yathA- gacchatAM gacchatsu vA dhAvantaH zIghratamAH anyena dharmeNa yathA kuru kuruSu vA yudhiSThiraH zra eSThatamaH, ityAdya dAharaNaM dattam / yatra prakRtyarthatAvacchedakanidhAryatAvacchedakaryojAtyaM tatra parasparavyabhicAritavAnvayitAvacchedakatve tantram, ato dravyANAM kRSNA sampannakSIratametyAdiko na prayogaH kRSNAnAM gauH sampanna kSIratamA, dvijAtInAM kSatriyaH zUratama ityAdiprayogastu samupapadyate / harINAM haripu vA zakraH surazraSTha ityAdI haripadArthatAvacchedakaM sUryatvaviSNutvendra tvAdikaM nAnAvidhameva prakRtyarthatAvacchekaM tatra zakrAnya prakRtyarthaniSThasya bhedasya pratiyogitve'nvayitAvacchedakIbhUtazaRtvAvacchinne zaRtvasAmAnAdhikaraNyAnvayasambhavAt, dvandvasthala ivazeSe'pi nAnupapattiH / " dvandvaH sAmAsikasya ca' iti gItAvAkyai samAsatvasyAnugatadharmatayA jAtitvAt jAtigatatvavivakSAyAmekavacanamiti nAnupapattiH / jAtyAkhyAyAmaikavacanamiti niyame anugatadharmasyaiva jAtitvenopAdAnam, ata eva 'zarIramAdyaM khalu dharmasAdhana' miti saGgacchate / yataH zarIratvaM na vaizeSikasaMmatA jAtiH, navaikamAtrazarIraM dharmasAdhanam, ityanugatazarIratvadharma svarUpa jAtigatai katvaviva kSAyAmekavacanopapattiH / " nakSatrANAmahaM zazI' iti gItA - vAkye nakSatrapadasya rAzisahitanakSatrasamudAye lakSaNAyAM nirdhAraNe SaSThI, anyathA svasvAmibhAvarUpa zeSe SaSThI / 'vittezo yakSarakSasAm' iti gItAvAkye'pi yadi vittazo yakSastahi jale pRthvI gandhavatItyAdAviva nirdhAraNe, anyathAzeSe SaSThItibodhyam / evaM 'narANAM madhye nApito dhUrta:' ityatra madhya ityavyayasya bhedapratiyogitvaM samabhivyAhRta padArtha - tAvacchedakasAmAnAdhikaraNyaM cArthaH / SaSThyAH bhedAnvayI samabhivyAhRtazabdArthatAvacchedakAnvayI ca sambandho'rthaH / sambastu prakRte Adheyatvameva bhedapratiyogitvamanvayitAvacchedakadharmaM samaniyatadharmAvacchinnaM pUrvavadbodhyam / ata eva 'IzA kriyAmadhyessakAle paJcamI ca || 2|2|110 // kriyayormadhye sthitAdadhvakAlavAcino nAmnaH paJcamyA saha saptamI vidhIyate prakRtasUtreNa / ihastho'yamiSvAsaH krozAtkroze vA lakSyaM vidhyati' iti prayogaH / atra saptamIpaJcamyoH sambandhasAmAnyamarthaH / tadvivakSAyAM SaSThIM prAptAM bAdhituM tayorvidhAnam / anyathA sthitikriyAyA AdhAratvaM kozasya, tatra sthitaM hi lakSyamiSvAso vidhyati, evaM kAlasthApi svapUrtidvArA bhujikriyAyA AdhAratvamiti saptamI siddhava, kroze sthitaM lakSyaM, dvayahe pUrNe bhojanamityarthAvagamAt / evaM niHsRtyetyAdi yavantakriyAyA gamyamAnatvAt tatkRtamapAyamAdAyApAdanatvasambhavAtpaJcamyapi siddhava / kicaivaM, kozaM vAhayitvA dvahaM vAyitvetyAdi vivakSAyAM dvitIyApi prApnotIti tadvAdhanAyApi paJcamI saptamyo vidhAnamiti svamataM bRhannyAsAdI prapaJcitam / anye ca vaiyAkaraNAH kriyayormadhye ityasya sthAne kArakayomadhya iti sUtre paThanti tathA ca kArakazaktidvayamadhya ityarthaM varNayanti / kAraka. zaktizcAntataH kriyeveti sAmyamevobhayorapi matayoH / ihastho'yamiSvAsaH kroze krozAdvA lakSyaM vidhyatItyAdI dezikAparatvanirUpitaparatvAdhikaraNadezavattitvaM saptamIpaJcamyorarthaH / tacca karmadvArA dhAtvarthaphale'nveti / vidhyateravayavavibhAgAnukUlo vyApAro'rthaH / chidestu ArambhakasaMyogAnaurjakAvayavavibhAgAnukUlo vyApAro 'rthaH iti na chidiparyAyatA vidhyateH / tathA ca krozavRtyaparatvanirUpitaparatvAdhikaraNadezavRttiH yaH lakSyavRttiravayavavibhAgaH, tadanukUlavyA
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 sthAdyarthaprakAze pArakartA ihastha iSvAso'yamityanvayavodhaH / atra kriyAdvaya- tvamatyantAbhAvavattvamiti yAvat / daizika tu daizikaparatvasyAmadhye, katR zaktidvayamadhye vA adhvaa| adya bhuktvA yahe vadhisamavAyinoranadhikaraNatvamasyantAbhAvavasvamiti yAvat / yahAdvA bhoktA ityAdau saptamIpaJcamyoH paratvanirUpitA- tathA ca kAli kaparatvAparatvayoradhikaraNakArakayoradhikaraNaparatvAdhikaraNakAlavRttitvamarthaH, tatra paratve samavetatvena kAlavRttikArakazaktyostattatkArakabhAvasvarUpayoH, evaM daiziprakRtyarthasyAnvayaH, ktArtho'nantaratvaM vyahe'nveti, tathA cAdya- kaparatvasyAvadhisamavAyinoH kArakayoravadhisamavAyidezavRtti. vRttibhojanAnantaratyahavRttiparatvanirUpitAparatvAdhikaraNakA kArakazaktyorvA syAdityAditolAbhAt kAlAdhvavAcakapadolavRttibhojanakarteti zAbdabodhaH / atra bhojanakaraNarUpakriyA- tarayoH saptamIpaJcamyoratyantAbhAvapratiyogitvamarthaH, tatra dvayamadhye, bhojanakata tArUpakArakazaktidvayamadhye vA kAla:, kAlaniSThAtyantAbhAvapratiyogitvaM kAra ke caidanveti svanirUtataH saptamI paJcamyau bhavataH / pitakriyAvatvasambandhAvacchinnaM, kArakazaktI cedanveti kAli kavizeSaNatAsambandhAvacchinnameva / dezaniSThAtyantAbhAvaprativastutastu kriyayormadhye'rthe kArakazaktyormadhye'rthe vA sapta yogitvaM tu kArakIyadaizikasambandhAvacchinnaM kArake, kArakamIpaJcamyau bhavata ityeva sUtrArthaH / tatra madhyatvaM kAlikama zaktI tu svanirUpakakArakaghaTitaparamparAsambandhAvacchinnaparatvasamAnAdhikaraNaM paratvam daizikamaparatvameva / tatrAparatve manveti / itthaM ca sambandhAntarAvacchinna pratiyogitvamAdAya prakRtyarthayoH kAladezayoH smvettvenaanvyH| avadhitayA na pryogaatiprsnggH| pratiyogitvamanvayitAvacchedakadharmAkArakasya kArakAdhikaraNasya cAnvayaH / kAlikamadhyatva vachinnameva bhAsate, vyutpattivaicitryAt, ato dvitvAvachinnAghaTakaparatvasya nirUpakatayA, daizikAparatvasya svanirUpitapara bhAvapratiyogitvamAdAya na pryogaatiprsnggH| atyantAbhAve tvasamavAyana kArakAdhikaraNe, paramparayA vA kArake'nvayaH / prakRtyarthasyasvAvacche kadharmavyApakAdhikAraNatAnirUpitAdheyatatacca kAraka yogyatAvazAt kata karmAdikaM bodhyam / "adya yA'ndhayaH / evamadya bhoktA dvaya dvayahAdvA bhoktA'ityAdI haviSyaM bhoktA dvayahe dvayahAdvA nirAmiSaM bhoktA' atra dvayahavyApakavattyantAbhAvapratiyogibhoktrabhinno'dya bhoktA. haviSyakarmakabhojanakartA tadadhikaraNenAdyakAlena vA'vadhimad atha vA tathAvidhAtyantAbhAvapratiyogibhoktatvavadabhinno'dya dvayavatti yadaparatvaM tatsamAnAdhikaraNaparatvasya nirUpako bhoktA ityanvayabodhaH / evama ihastho'yaM kroze krozAdvA nirUpakakAlavattirvA nirAmiSakarmakabhojanakartA adyAdhikara lakSyaM vidhyatItyAdI kozavyApakavatyantAbhAvapratiyogi yalla. NakabhojanakartetyanvayabodhaH / ihastho'yaM kroze kozAtA lakSya kSyAbhinnamadhikaraNaM lakSyanirUpitamAdhayetvaM vA tadRttistavidhyatItyAdI vedhakena tadadhikaraNadezena vA'vadhimad yatpara dvAnvA yo'vayavavibhAgastadanukUlavyApArakartAyamityanvayatvaM tannirUpakakrozavattyaparatvasya nirUpakaM tadadhikaraNa tAdR bodhaH / itthaM ca pratidinaM bhuJjAno dvandhahe dvanyahAdvA bhokteti zadezavRtti vA yallakSyaM tatkarmakaveSakartA ihastho'yamityanvaya na prayogaH / atyantAbhAve vyApakavRttitve prakRtyartha syaanvyobodhH| ihAdyazabdayordezakAlArthayoradhikaraNayoravadhitvArtha pagamAt snAnAdikAlAvacchedaina yahaniSThAtyantAbhAvaprati. ihAdyazabdayorupAdAnam, avadhimattvasya avadhimatparatvanirUpa yogibhoktRtvasya pratidinaM bhujAne sattvAnna darzitaprayogakasyAdhikaraNakAlavattitvasya collekha: saMsargamaryAdayA bodhyH| prasaGgaH / katu zaktimadhya eva kAlaH / gireH kroze krozAdvA atha vA madhyazabdo'ntarAlavAcI, tathA cAntarAle'rthe vanaM vihago gacchatItyAdau karmApAdAnayormadhye dezaH / pATali. saptamIpaJcamyo bhavata iti suutraarthH| tatra kAlikamantarAlatvaM putrezvaraH viMzatI yojaneSu vizateojanebhyo vA kAzIsthAya parasparanirUpitakAlikaparatvAparasvAdhikaraNayoranadhikaraNa - dadAtItyAdau kartR sampradAnayormadhye deshH| 'zikharAdupatya
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ saptamyarthaprakAzaH kAyAM kroze krozAdvA patata ziletpAdAvapAdAnAdhikaraNayomadhye dezaH; karaNakArakAntarayomadhye dezo'pi na bhavati / evamanyatrApi kArakayormadhye dezaH kAlazca bodhya iti // iti saptamyarthaprakAzaH atha prathamArthaprakAzaH / kArakazaktivizeSeSu dvitIyAdayo vihitAH / parizeSAt kArakazaktAvanyenAbhihitAyAM svArthamAtra bubodhiSayA prayuktAnAmnaH prathamAvibhaktiH prayujyate; tadanuzAsanAya sUtramAha " nAmnaH prathamaikadviant || 2|2|31|| vivRtaM caitatsUtram vRhadvRttI- ekatva - dvitva - bahutvaviziSTe'rthe vartamAnAnnAmnaH parA yathAsaMkhyaM 'si-au- jas' itilakSaNA prathamA vibhaktirbhavatIti / tathA ca nAmArthagateadreaAdiSu prathamAyA ekavacanAdayo vidhIyanta ityarthaH paryavasyati / yadyapi 'eka - dvi-baho' iti prakRtyarthaM vizeSaNam na tu pratyayArthanirdezaH, tathApi ta eva pratyArthA api / yataH anirdiSTArthAH pratyayAH prakRteH svArthe bhavanti' iti niyamaH nAmArthazca paJcakam - svArtha- dravya - liGga - saMkhyA - zakti (kAraka) lakSaNa: / tathA ca artha prathamA vibhaktirbhavati / svArthazca pravRttinimittam-tacca svarUpa-jAtiguNa-kriyAdravya-sambandhAdirUpaM tvatalAdibhAvapratyayAmidheyam / bhAvazcavizeSaNam, guNa iti cAkhyAyate / tatra svarUpapravRttinimittakAH gau: azva ityAdayaH, guNapravRttinimittakAH zuklaH kRSNa ityAdayaH, kriyApravRttinimittakAH kAraka: pAcaka ityAdayaH / dravyasambandhapravRttinimittakA daNDI viSANI ityAdayaH / 183 itthaM svArthI vyAkhyAtaH / dravyaM ca liGgasaMkhyAdyAzrayaH savasvabhAvaM tadityAdisarvanAmapratipAdya vizeSyabhUtam / liGga ca jthAbAdisaMskArahetuH zabdasvabhAvamAtrAvaseyaM strI puna sazabdaH pratipAdyam / saMkhyA bhedapratipattihetubhUtA ekavacana dvivacanabahuvacanAdinimittabhUtA ca ekatvAdier | zaktiH kArakaM vA svaparAzrayAzritakriyotpattihetuH vibhavibhaktinimittam, yasyAM vA tyAdibhiranahitAyAM dvitIyAdyAH kArakavibhaktayo bhavanti / dvitIyAdibhistyAdibhicAbhihate'rthe prathamA bhavati / evaM prathamArtha vistareNa vyAkhyAya paryante'bhihitaM vRhadva to- 'tadayaM vastusaMkSepaH tyAdyantapadasAmAnAdhikaraNye prathameti / tyAdayazca tyAdi-kRttaddhitasamAsAH | tyAdisAmAnAdhikaraNye yathA yajJadatto gacchatIti / ya evAtra ti pratipAdyaH karttA ( yajJadattaH ) sa eva prathamayApi pratipAdyata ityubhayoH sAmAnAdhikaraNyam / kRtsAmAnAdhikaraNyaM yathA kRta kaTa iti / atra kRdantena kRta iti zabdena kRtiviSayabhUto yo'yaM pratipAdyate sa eva kaTelinAmottara sipratyayenApIti bhavati sAmAnAdhikaraNyam / taddhitAntena yathA-zatyo'zva iti / zatena krIta ityarthe vihitena taddhitena yaH zatakaraNakakrayakarmatayA pratipAdyate sa eva prathamayApi azvetinAmaprakRtikayeti sAmAnAdhikaraNyam / prAptodako grAma iti ca samAsasAmAnAdhikaraNyodAharaNam / evaM ca nAmnaH pradarzitArtha paJcakagate katvadvitvabahutveSu prathamAyA ekavacanadvivacanabahuvacanAni bhavantIti svamatafrend: / tatra jAtivyaktipakSabhedena kvacit svArtha: ( jAtiH ) eva mukhyatvena pratIyate, tAdRzasthale ca ekavacanameva prayujyate / kvacit ( vyakti pakSe ) dravyameva prAdhAnyena pratipAdyamiti tatraikavacanAdayaH sarve yathAyogaM prayujyante / evaM kvacilliGgameva vizeSataH pratIyate yathA - taTAdizabdeSu || anye ca nAmArtha- liGga - parimANa - vacana (saMkhyA)rUpeSvartheSu prathamAmanuzAsati / mAtragrahaNaM ca kurvanti / tathA ca nAmArthamAtrasya - (karmAdirahitasya ) vivakSAyA,
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 syAdyarthaprakAze liGgamAtrasya vivakSAyAM, parimANamAtrasya vivakSAyA, vacana rAjapadArthAvagamasyAzakyatvAta / na ca tatrApyamasandhIyate mAtrasya vivakSAyAM ca prathameti tanmatam / niyataliGgakaH / SaSThIti vAcyam, tathA sati Rddhasya rAza ityAdAviva zabda:, avyayAni ca nAmArthamAtrasyodAharaNam , yathA- ghaTaH / Rddhasya rAjapuruSa ityAdAvapi RddhAde rAjAnvayaprasaGgAt / zrIH jJAnam ; uccaH, nIcaH ityAdi / aniyataliGgAH zabdAH dazitasamAse naiyAyikAnAM rAjapadalakSaNAyAH, zAbdikAnAM liGgamAtrasyodAharaNaM yathA- taTa: taTI, taTamiti / pari- vRttezca vaiyarthonAkalpanApattezca / kiM ca caitra ityAdau syAdyarthacaitravyaktI syAdyarthayoliGgasaMkhyayoH bhedAnvayo'vazyaprathamArthasya parimANasya droNapadArthena sahAbhedenAnvayaH / mabhyupeyaH, tathA sati rUpaM ghaTa ityAdau, tantughaTAvityAdau tasya (parimANArthasya ) ca paricchedyaparicchedakabhAvena samba- ca rUpaghaTayostantapaTayo dAnvayaH syAt / atha nAmmAM ndhana bIhAvanvaya iti droNAbhinnaM yatparimANaM tatparicchinno ghaTAdipadAnAM ghaTatvena sakalaghaTavAcakatve'pi ghaTo'stIvrIhirityanvayabodhaH / parimANagrahaNAbhAve ca vizeSaNavibhavatera tyAdAvastipadArthAnvitataghaTavyaktibodhaH prathamoti ceta: bhedArthakatayA droNAbhinno vrIhiriti bodhaH syAt sa ca na: ghaTapadena ghaTopasthitAvastipadenAstitvopasthitAvabAdhitabAdhita iti parimANagrahaNamAvazyakam / anukta eva svAttadghaTabdhakteH ghaTatvena zAbdabhAnasambhavAt tadvayaktitvena svArthe'nena prathamA syAditi- ekaH, dvI, bahava ityAdau bhAnasyAprAmANikatvAta-iti nAmArthasya na kathamapi pramAvibhaktinaM syAt / ekatvAderuktatvAdekavacanAdyanutpattaH / thatvaM sambhavatIti ceta, atrAhaH-ghaTo nIla ityAdau vizeviruddha vacanaM tu virodhAdeva neti tadarthaM vacanagrahaNaM pRtha- SaNavibhaktenIlapadottaraprathamAyA abhedo'rthaH, sa ghaTAdI vizekRtamityAdi varNayanti / SaNIbhUyAnveti-iti / tatrAbhedo yadi bhedatvAvacchinnaprati yogitAkAbhAvatvena rUpeNArtha :, tadA'prasiddhi; bhedatvAtAkikAstu-nAmnaH svArtha prathamA vidhIyate / evaM ca . vacchinna pratiyogitAkAbhAvAprasiddha: / yadi ca bhedapratiyoghaTa ityAdI vyakteH, nAmnaH prakRtereva bhAnAta kathaM prathamArtha gitAkAbhAvatvena tadAnIlabhedagaganobhayatvAvacchinnapratiyojvama? na caikadAne kavattighaTasvAdivAcino ghaTAdizabdAt gitAkAbhAvavati pote niilaabhedaavgmprsnggH| yadi ca na vyaktilAbha iti vAcyam jAtizaktivAdinAmapi mate nIlatvAvacchinna pratiyogitAkabhedatvAvacchinnAbhAvatvena. tadA jAtyA vyaktyAkSepaNa vyakteranyalabhyatayA pratyayArthatvA zaktyAnantyam, nIlAdeH padArthakadeze nIlatvAvacchitrapratiyo-- prasakteH / ata eva teSAM (jAtizaktivAdinAM mImAMsakAnAM) gitAkabhede'nanvayaprasaGgaH, nIlapaTatAtpargeNa prayuktasya dhaTo tyAdeH bhAvanAbAcitve bhAvanayA AkSepeNa katurbodhane pacatI. nIla iti vAkyasya prAmANyaprasaGgazca / tasmAdbhado'tyantAtyAdau kartari tRtIyAyA na prasaktiriti / yattu ghaTAdyartheSu bhAvazca dvayaM prathamAvibhaktyarthaH, tatra bhede nIlavyakti svasthAdInAM zaktiH, ghaTAdipadAnAmanantAnAM zaktatve zaktatA- rUpAsmikayA pratiyogitayA bhedastu tadbhedavyaktisvarUpAvavacchedakAnantyasambhavena syAdInAmekaviMzatisaMkhyakAnAM zakta- cchinnayA pratiyogitayA atyantAbhAve'nveti / yadi ca niratAvacchedakalAghavasambhavena tathAtvaucityAta. tadapi na / vacchinna pratiyogitayA nIlAdeH pratiyogino bhedAdI bhAnaM, samyak ; ghaTAdipadAnAM nirarthakatve nAmasaMjJAvirahe tadanantaraM bhedavizeSaNatayA bhAsamAnasya nIlAdeH bhedavyaktisvarUpasyAdya tpttrprskteH| dadhi bhavatItyAdau syAderlopAt tatra niSThapratiyogitAvacchedakatAyA anavacchedakatvaM ca na sAmpradadhyAdipadArthAnavagamaprasaGgAt / na ca tatrAnusandhIyate dAyikamityucyate tadA tu ubhayAvRttitvopalakSitadharmAvacchivibhaktiriti vAcyam / lathApi rAjapuruSa ityAdisamAse pratiyolAkAnyonyAbhAve'pyantAbhAve ca khaNDaza: zaktiH
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamArthaprakAzaH 185 tadAdipadavat, smaraNaM tUpalakSaNobhayAvRttiyAMzaparIhAreNa, ramyamanyonyAbhAvasyAbhAvaH, tathA'nyonyAbhAvo'pi sadabhAvamAmopasthApitattattavyaktitvAvacchinna pratiyogitAkabhedatvena svarUpaH, ghaTApratiyogitvAt ityaktam / bhedapratiyogitAyAH bhedaviSayakam atyantAbhAvatvenAtyantabhAvaviSayakaM ca bhavati / saMsargavidhayAvacchedakasya tAdAtmyasya dharmaviSayA'bacchedakAtatra nIlAdipadArthasya tttdvyktitve'nvyH| niilaanvittaa| tmakAmyonyAbhAvavirahasvarUpapradarzana saMsargIbhUtAvacchekadharmIdRzabhedatvAvacchinna pratiyogitayA bhedo'tyantAbhAvenveti, tAdR. bhUtAvacchedakayorakyaM vinA nopapadyata iti / zAtyantAbhAvaH samAnavibhaktikaghaTAdipadArthenveti / yadi nIlAdestadvyaktitve padArthakadeze'nvayo na vyutpattisiddha mahAmahopAdhyAyagokulanAthopAdhyAyAstu-bhavatu svarUpa. ityucyate, tadA ubhayAvRttitvopalakSitadharmAvacchinnapratiyo- bhedAbhAvasdazyaktisvarUpaH tathApi sa na prathamArthaH pramANAgitAyAM bhede'tyantAbhAve ca triSu syAdivibhakteH zaktiH, bhAvAt / ghaTo nIla ityAdI svarUpabhedAtmakatAdAtmyasaMsatatrobhayAvRttitvAMzamapahAya nAmopasthApitavyaktIyatavyakti- rgeNeva zAbdabodhopapatteH / na cAbhedasya saMsargatvopagame syantatvAvacchinnapratiyogitAyAH smaraNam / tAdRzapratiyogitAyAM nIlapadasya syantaghaTapadena paurvAparyarUpAyAstadvayaGgamAyA nIlAdeH prakRtyarthasyAnvayaH / nIlAdyanvitatAdazapratiyogi- AkAMkSAyAH zAbdaprayojakatve gauravam, adhikavarNaghaTitatAyA bhede'nvayaH, tathAvidhAnvitabhedatvAvacchinna pratiyogitA- svAt / abhedasya padArthatve nIlavizeSaNakAbhedavizeSyakabuddhI saMsargeNa bhedasyAtyantabhAve'nvayaH, tathAvidhAnvitAtyantA- nIlapadasya sinA sahAkA~mAyA abhedaprakArakaghaTavizeSyakabuddhI bhAvasya smaanvibhktikghttaadipdaarthe'nvyH| evamIdaza- tenaiva sinA saha syantaghaTapadasyAkAMkSAyAH svaprayojakatvabhedAtyantAbhAvaH pratiyogisvarUpa eva / yatra pratiyogyanana- svIkAre lAghavam, nIlapadaghaTapadayorekAkAMkSAyAmapravezena gataH tatratra sAmAnyadharmAvacchinnabhedasyAtyantAbhAva: pratiyo. tayovizeSyavizeSaNabhAvavyatyAsaprayuktasyAkAMkSAdhIhetutAbhagitAvacchedakasvarUpa iti svarUpabhedAbhAvastannIlAdivyakti- dasya gurutarasyAprasakteriti vAcyam, nIlAbhedavidheyakaghaTosvarUpo nIlapadAdinAmArthoM darzitarItyA bhavati prathamArtha ddezyakabuddhau nIlaghaTapadayoHpaurvAparyasvarUpAkAMkSAyAH prayojaka / na ca bhadasyAbhAvaH pratiyogI na sambhavati, tena tvasya tavApyAvazyakatvAt / anyathA nIlo ghaTa ityAdito samavirodhAt ; kiM tu pratiyogitAvacchedakasvarUpa iti nIlAbhedavidheyakabodhApatteH / na ca nIlo ghaTo jalapUrNa vAcyam, pratiyogitAvacchedakasambandhenaiva pratiyogino'bhAva- ityAdI jalapUrNatvavidheyakabodhasthale'bhedasya prathamArthatvapakSe ghaTe nIlAbhedavizeSaNakAnvayabodho darzitarItyAkAMkSAdayasya sammona sambandhana tadvayakteH pratiyoginyA viroSitvAta / prayojakatve navopapadyate / bhedasya saMsargatApakSe syantanIlaghaTana ca tadvayaktitvasya dharmavidhayA avacchedakatvaM na saMsargavidha- padayorekavAkAMkSApraveze vizeSyavizeSaNabhAvavyatyAsaprayuktaM yoti kathaM tena sambadhena virodhitvamiti vAcyam, bhede gauravaM duSpariharamiti vAcyam, yato'bhedasya syarthatvapakSe'pi saMsargavidhayA pratiyogitAyA avacchedakasyaiva dharmaviSayA syantaghaTapadasya padottaratvAdyavizeSitena sinA sahAkAMkSA na avacchedakatvAn / tAdRzasyauvAvacchedakasyAbhedAbhAvatvopa- sathAvidhAnvayabodhopayoginI, tathA sati nIla: paTo ghaTo gamAt / etadabhisandhAnena pakSadharamizra : tatvacintAmaNo daNDa ityAdau syantaghaTapadasya daNDottarasinA sahAkAMkSAgrahe pratyakSAlo ke- yogyAnupalabdhihetutAvAde "na hi yathA tAdA- ghaTe nIlAbhedAnvayabodhaH syAdityavazyaM nIlapadottarasinA
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 syAdyarthaprakAze sahAkAMkSA vktvyaa| tathA caikasyAmAkAMkSAyAM nIlaghaTa- matsyA aGgA baGgAH kaliGgAH surAH puNDAH ityAdi, padayoH praveze vizeSyavizeSaNabhAvavyatyAsaprayaktaM gauravaM tavApi ityarthakama / "vizeSaNAnAM cA jAte: (pA0 sa0 14252) duSpariharamiti / na ca prathamAntanIlapadaprathamAntaghaTapadayo- ityaparaM sUrya tadvizeSaNavAcipadAnAM jAtivajiptAnAM tadvarAkAMkSAjJAnasya nIlavizeSaNaka-tAdRza tAdAtmyasaMsargaka- liGgavacane syAtAm / paJcAlA ramaNIyAH, jAto tu ghaTavizeSyakazAbdaM prati hetutve nIlaghaTa ityAdikarmadhAraya- paJcAlA janapadaH / eva godayornivAse grAme godI bahukSIrasthale vyabhicAraH, tatra syantanIlapadaghaTitAkAMkSAjJAnavira- yutau iti; jAtI tu godI grAmaH iti ityarthakam / tade-- hAditi vAcyama, kalazaH kRSNa ityAdI vyabhicAravAraNArtha- tatpUrvAcAryANAM sUtradvayamanUdha pANinirasUtrayat "tadaziSyaM mavyavahitottarotpattikatvaM janyatAbacchedake'vazyaM pravezanIyam, saMjJApramANatvAt (pA0 sU0 1 / 2 / 53 ) tat prakRtiata eva karmadhArayasthale vyabhicArAprasakteH / na ca 'zikhI valliGgavacanatvaM luptatadvitakAnAM paJcAlAdizabdAnAM, vinaSTaH' 'kSudupahantu zakyA' 'surabhi candanamAghrAtam' tadvizeSaNapadAnAM ca vizeSyatulyayogakSemaM niyataliGgavacanaM ca ityAdI vinaSTa-zakyAghrAtAnAM tAdAtmyasambandhena zikhini na ziSya, na vaktavyam- saMjJA niyatamyavahAraH tatpramANakSudhi surabhicandane cAnvayo bAdhita iti sAmAnAdhikaraNyA- katvAt iti sUtrArthaH / tathA ca yathA kSatriyavizeSa pravartanupapattiH abhedasya syAdyarthatvapakSe tasya svAzrayazikhAvatva- mAnAnAM paJcAlAdizabdAnAM niyataliGgavacanatvaM vyavahAresambandhana, svAzrayopahananavatvena svAzrayasaurabhavatvena ca- Naiva, tathA luptataddhite'pi vyavahArastu niyataliGgavacano'pi saMsargeNAnvayasambhavAdbhavati sAmAnAdhikaraNyamiti vAcyam, na liGgavacanAryakaH, kiM tu sAdhutvArthaH / ata eva niyatatataH paramparAsambandhAvacchinnazaktikarmatAvato'bhidhAnAt / strIliGgabahuvacanatvenApazabdasya tadvizeSaNapadasya ca, niyata. kSudho na dvitIyA, tAdazasya karmaNastAdAtmyasaMsargeNAnvayaH puMliGgabahuvacanatvena dArazabdasya, tAdRzasya tadvizeSaNakSudhiniSpratyUha ev| zikhAviziSTe vinaSTasya, saurabha- padasya ca vyavahAro liGgavacanasvarUpamathaM tu vizeSTo vizeviziSTacandane AdhrAtasya, tAdAtmyasaMsargeNAnvayaH zikhA- SaNe vA kvApi na bodhayati, yathApo rasamayyaH, rAmasya dArAH saurabhaM vizeSaNamAdAya paryavasyati / atraivArthe "savizeSaNe puNyamayAH iti vizeSaNavibhaktInAM sAdhutvArthatayopapattI hi vidhiniSedhau, sati vizeSyabAdhai vizeSaNamupasaGkAmata, nirarthakatve tadanupapattinaM bhavatIti padavAkyaratnAkare prAhuH / iti tAntrikAnAM siddhAntaH / evaM yuktyA abhedasya yajyate cAyamartha:-svarUpabhedAbhAvasya tavyaktisvavibhaktyarthatve pratihate, anuzAsanamapi tatra vibhaktInAM rUpasya prathamArthatve naule'pi yatkiJcinnIlavyaktibhedasasvAt sAdhutvamAtra jJApayati / tathAhi- "lupi yuktavadvayakti- nIlo na nIla iti prayogaH syAt / naca tavApi tAdRzabhedavacane ( pA0 sU0 1 / 2 / 51) ityokaM sUtraM lupte pratyaye saMsargAvacchinapratiyogitAkabhedasya nIle sattvAt kathaM na sati prakRtivalliGgavacane prayoktavyo na tu lavaNA yavAgU- tathAprayoga iti vAcyam. nana sthale'nvayitAvacchedakArityAdivadvizeSyanidhmatayA linggvcnaantrpryogH| yathA vacchinnapratiyogitAkatvasyauva bhede bhAnopagamAt / nIlatvApaJcAlA nAma kSatriyAH niyatabahuvacanAntapulliGgapaJcAla- vacchinnapratiyogitAkabhedasya nIle'satvAt / bhavatu svarUpazabdaviSayAH, teSAM nivAse janapade pravRttasya taddhitANo lupi bhedAbhAvatvasya pratiyogitAvacchedakatayA tadavacchinnapratisati paJcAlA janapada iti / evaM videhAH kuravo magadhAH yogitAkabhedasya nIle sattvAttathAprayogo durvAra eveti /
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamAthaprakAzaH yattutyAdinipAtAbhihitakArakaH prathamArthaH caitraH pacati, taNDulaH pacyate, vRkSaH chetuM sAmpratam, ityAdI kartRsvaM karmatvaM prathamayA'bhidhIyate / ata eva nAmArthavizeSyakatyAarraratdhe nAmnaH prathamAntatAniyamaH / tena brAhmaNasya paktRtvasampradAnatvobhayavivakSAyAM pacati brAhmaNAya dehIti na prayogaH // tyAdinA prathamayA ca kartRtAtvenaikA kartRta pratipAdyate, ekavacanaikatvasaMkhyeva / evaM nAmArthavizeSyakatyAdyartha prakArakAnvayabodhe tyAdijanyAyA iva syAdijanyAyA api upasthite: sahakAritvamata eva caitraH pacataH iti na prayogaH / na vA pacati brAhmaNAya dehItyasya zatRzAna jApasyA vAraNe'Si pakSyati devadattAya dehItyasya prayogo durvAra: caturthyAH syAdyarthakAra kAnabhidhAyitvAt / na ca caitraH sundara ityAdI na kArakArthopapattiriti vAcyam, tatrApyadhyAhRtAstikriyAkArakatvasya prathamayA'bhidhAnAt ; "astirbhavantIparaH prathamapuruSo'prayujyamAno'pyasti" iti kAtyAyanasmaraNAt / na ca rAmo rAvaNasya kalkI mlecchasya hantetyAdI kathaM kriyApadAdhyAhAraH astItyarthasyAnvetuma yogyatvAt ( rAmasya bhUtakAlikatvAt kalkino bhaviSyAtvAt )- iti vAcyam atra vAkyabhedasyAvazyakatve- AsIditi rAme bhaviSyatIti kalkinyadhyAhArasambhavAt bhavantIpara ityasyopalakSaNatvAt / na ca bhUtabhaviSyavartamAnAnAM dravyANAM vibhAgArthaM nAmanirdezasthale- AsIdastibhaviSyatItyeka tamasyAdhyAhArAsambhavAt kA gatiriti vAcyam uddezavAkyArthe vibhAgavAkyArthasthAnvayasambhavena santItyadhyAhArasambhavAt / vibhAgavAkyArthe uddezavAkyArtha syAnvayavivakSaNe tu ekavacanAnta bahuvacanAntayorubhayo sAdhutvena astisantItyubhayorapi sAdhutvAt / na cAtItAnAgatayoH kathaM vartamAnasattAyA adhyAhRtatyAdyarthasyAnvaya iti vAcyam, vartamAnatvAvivakSaNe'pi dhAtvartha sambandhavivakSaNe vartamAnAprayogasya yuktatvAt / "vAridaH sukhamApnoti sukhamakSayya - mannada" ityAdi darzanAt / na ca 'haMsova dhavalA kIrtiH ' d// ityAdI dhavalapadAtkIrtipadAccAdhyAhRtA stipadArtha svarUpa bhavanakartA svArthikI prathamotpadyatAM, haMsopadAtkathaM sA tasyAH kartRtvasyehAbhAnAditi vAcyam tatrApIvanipAtArtha bhavanakartRsvArtha katayA prathamAyA upapatteH / na cehevanipAtasyabhavanakartRtvArthakatvopagame'nyatra karmakaraNatvAdyarthakatvamapyupagantavyaM syAt-tathA ca "zaraM rutra rivodIcyAnuddhariSyan rAniva" ( raghuvaMze caturtha sarge) ityAdAvivanipAtena karaNakarmatvAbhidhAnAt anabhihite karaNe tRtIyAvidhAnAt, tAdRze karmaNi ca dvitIyAvidhAnAttayoranupapattiriti vAcyam. darzitasthale ivanipAtasya sAdRzyamAtrArthakatvAt karaNakarmatvAdyarthakatve mAnAbhAvAt / usra, rasAnityAdau zaraiH, udIcyAnityetAbhyAM samAnaliGgavacanakatvena sAdhutvArthikA tRtIyA dvitIyA ca / tena usrasadRzaiH zaraiH rasasadRzAnu - dIcyAniti prAthamiko bodhaH / ata evevapadadvayaM saGgacchate / tato ravika kokaNakarasakarma ko ddharaNa sadRzazarakaraNakodIcyakarmakoddharaNakartA raghuH iti viziSTavAkyArthabodha: / "tatra tRtIyAdvitIyArthayoH karaNatvakarmatvayordhAtvarthanAnvayAt tRtIyAdvitIyayornAnupapattiriti kAlApA Ucu:tadasat ; ghaTonAstItyAdau ghaTAtyantAbhAvazabde prathamayA kartR ' svAbhidhAnAsambhavAt / yadi ca tatrAstidhAtvarthAnvitatyAdyarthAtyantAbhAvavizeSyatayA ghaTaH pratIyate tadApi prathamayA kartRtvAbhidhAnamasambhavi prathamoktakatu svasya narthAnvayAsambhavAt / na ca tyAdiprathamA vibhaktibhyAmekameva kartRtvamupasthApyate, tat nArthe sapaTe vizeSaNatayA'nvetIti kartRtvAbhidhAnaM nirAbAdhamiti vAcyam, prathamArthAbhAvasya nAmArthe'nvayAsambhavAt prakRtyarthe pratyayArthAbhAvAnvayasyA - vyutpannatvAt / na ca tatrAzrayatvasvarUpakatu tvAbhAva eva tyAdiprathamayorarthaH, tasya ghaTe'nvayaH naJJa padaM tAtparyagrAhakam, ataeva tyAdyarthAnvayiniprathamAntArthe syAdyartha saMkhyAnvayasya vyutpannatvAt ghaTI ghaTA vA nAstIti na prayoga iti vAcyam,
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 tathA sati tu tvasyaikadezatayA tatra dhAtvarthAnanvayaprasaGgAt / dhAtvarthAnvitakatu tvAbhAvasya tyAdyarthatvAbhyupagame taNDulaM pacati netyAdI dhAtvarthasyaikadezatayA tatra taNDula karmatvAnanvayaprasaGgAt / dhAtvarthAnvitatyAdyarthAnvayini prathamAntArthe, tAdRzatyAdyarthAnvitanaJcarthAnvayini ca prathamAntAyeM tyAdyarthasaMkhyAnvayasya vyutpannatvAt ghaTI ghaTA vA nAstIti prayogaH / syArthaprakA vastutastu kartutvasya tyAdyarthatvamAvazyakameva pacatIsyAdI prathamAM vinA kartRtvasya pratIyamAnatvAt / prathamArthatvaM tu na yujyate syAdi vinA tasya kutrApyapratIyamAnatvAt, anya labhyatvAcca / paTo na ghaTa ityAdI paTaghaTabhedAnvayabuddhI jAyamAnAyAM ghaTapadottaraprathamAyAH kathamapi kartRtvapratyAyakatvaM na sambhavatIti na kartRtvaM prathamArtha iti, pacatItyAdI tRtIyAyA asAdhutvAt SaSThayA asAdhutvAt, SaSThayarthasyAnivakSaNAdvA, dvitIyAderarthasyAyogyatvAt "na kevalAprakRtiH prayoktavye "ti niyamAt sAdhutvArthaM prathamopAttA prathamA caitrAdipadAnantaraM prayujyate iti / liGgamapi prathamAvibhaktyartho'nanyalamyatvAt / liGga - pustvaM, strItvaM klIvatvaM ca / tatra zoNitAdhikazukrasamavetaprANitvaM puMstvam zukAdhikazoNitasamavetaprANitvaM strItvam, samazukrazoNitobhayasamavetaprANitvaM klIvatvam / tathA ca niruktam - zukrAtireke pumAn bhavati zoNitAtireke strI bhavati, dvayoH samatve SaNDho bhavatIti / idaM ca prANiviSayaka pusvAdi lakSaNam / sAmAnyatastu satvAdhikye pustvam, raja Adhikye strItvam ubhayoH sAmye klIvatvamiti / anye tu ghaTAdizabde puMstvavAcakasyAdiprakRtitvaM puMstvamopacArikam / evaM taTItyAdI taTazabde Itvena strItvavAcakasya - zrIpratyayasya prakRtitvaM strItvam, khaTvetyAdau khaTvazabde Atvena strItvavAcakasya Apa pratyayasya prakRtitvaM strItvam / davI - tyAdI klIbatvavAcakasya lopasmAritasyAdeH prakRtitvaM klIbatvam, kuNDamityAdI kuNDazabde klIvatvavAcakasyAm smAritasyAdeH prakRtitvaM klIvatvamityevaM rItyA sarvatropacArikaM liGgabodhanaM prathamayA bhavati || parimANamapi prathamAvibhaktyarthaH / parimANaM gurutvaM paramitizca / droNo vrIhirityAdI gurutvavizeSavAcino droNazabdAt vihitA prathamA gurutvamabhidhatte / prathamArtha gurutve droNapadArthasyAbhedenAnvayaH tAdRzagurutvaM vrIhAvanveti / evaM droNabhinnagurutvavAn brIhiriti vAkyArtha boSaH / vitastiH zaGkha ityAdI dvAdazAGga ula parimANavAcino vitasti zabdAt vihitA prathamA parimANamabhivatte / prathamArthaparimANe vitasti zabdArthasyAbhedenAnvayaH, tAdRzaparimANasya zaGkhe'nvayaH ; evaM vitastyabhinnaparimANavAn zaGkha iti vAkyArthabodha iti ananyalabhyatvAt gurutvaM parimitizca gurutvatvena, parimANatvena va prathamArthaM iti / atra gurutvavizeSaviziSTavAcino droNazabdasyArthaH vrIhau, parimANaviziSTavAcino vitastizabdasyArthaH zaGkha tAdAtmyenAsveti / tAvataiva vrIhau gurutvavizeSavaiziSTayasya, zaGkha parimANavizeSavaiziSTya cAvagamasambhavAt / gokulanAthopAghyAyAstu- gurutvatvena gurutvasya parimANatvena ca parimArt bhAnamaprAmANikameveti gurutvaM parimANatvaM ca na prathamArthaH iti padavAkyaratnAkare prAhuH / yujyate cAyamartha:, tathAhi - yadi parimANaM prathamArthaH, tasya prakRtyartha vizeSitasya nAmAntarArthe'nvayaH tadA rAjaH puruSa ityAdAviva droNavrIhirityAdau samAnavibhaktikatAniyamo na syAt / tathA ca droNo, zrIhi vrIhiNA vrIheH vrIhI vetirUpeNa yathArtha' vrIheH vibhinnavibhaktyantatve'pi droNapadAtprathameva syAt iti / kintu yadi droNo brIhirityAdau gurutva vizeSaviziSTAbhinnatayaiva bodhastarhi tadarthaM prathamAyAstatra zakti rAvazyakye vAnanyalabhyatvAt 1 yadi ca prakRtyarthavizeSitayostayoH prathamArthayoH samAnavibhakti padAntarArtha evAnvayaH tadA tAdAtmyAnvaya iva guru
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 svaparimANAnvaye'pi samAnavibhaktikatvaM tantramabhyupeyamiti / evaM "vAme bahUn kuzAn kRtvA dakSiNe tu kuzatrayam " ityAdAvapi tAtparyaM vizeSeNa bahuzabdArthatAccheda ke tritve, tAtparya vizeSabahuvacanArthaM tritvAsyAnvayaH, kiMvA bahuvacanArtha vacanamapi prathamAvibhaktyarthaH / vacanaM ca saMkhyA, ekatvaM dvitvaM bahutvaM ca / tatraikatvaM vavacitprakRtyarthatAvacchedakavyApaka bahutvAtmakatritvaviziSTeSu kuzeSu bahuzabdArthatritvaviziSTasya saMsargeNa prakRtyarthe'nveti / yathA paramezvara ityAdI samagrazvayaM prakRtyarthatAvacchedakavyApakasamavAyenakatvaM paramezvare'nveti / kvacitpadAntarArtha vyaktivizeSaghaTitena prakRtyarthatAvacchedakavyApakena saMsargeNa prakRtyarthe'nveti yathA vedAH pramANamityAdI sakalavedaniSThapramitikaraNatAvacchedakavyApakasamavAyasambandhe tAdAtmyena nirAkAMkSatvamiti bahuzabdaprayogasArthakyAya kuzavizeSaNaM tritvam, tathAnvayavizeSye ayogyatAyA iva nirAkAMkSatAyA api vizeSaNAnvayaprayojakatvAt / evaM vAme navakuzadhAraNamapi kvacidya ujyate sAmpradAyikaM, viziSTAnAm / evaM yadAdizanti pUjyapAdA ityAdI pAdavizeSaNapUjAyAmanirdhAritavizeSasya bahutvasya vivakSitasya bahuvacanArthasya 'savizeSaNehI 'ti nyAyAdanvayaH / evaM godI grAma ityAdI dvitvasya godayonivAsavizeSaNIbhUtayoratvayo nirA bAgha eva / godazabdo'pi nAsatyazabdavannityadvivacanAnto'pi na dvitvaviziSTavAcakaH, yena nirakAMkSatayA nAnvayaH prasajyeta / naikatvaM pramANe'nveti / IdRzasaMsargeNa katvavaiziSTayameva sajAtIyadvitIya rAhityaM jJApayati / evaM dvitvamapi ; AzvineyAbityAdI azvinIputratva prakRtyarthatAvacchedakavyApaka saMsargeNa dvitvamAzvineyayoraveti / IdRzasaMsargeNa dvitvavaiziSTyameva jAtIyatRtIya rAhityaM jJApayati / itthaM saMsargavaicitryeNaMkatvadvitvayoranvayasambhavena nAvyAvarttakatvam / vahutvaM tu nedRzasaMsargeNAnveti sajAtIyarAhityasya jJApayitumazakyatvAt, bahutvasya sakalasaMkhyAvyApakatvAt / chAtrAH samAgatA ityAdI trayANAM chAtrANAM bodhasya tAtparyaviSayatve bahutvatvenaiyatritvasya bodhastAtparyeNa; saMsargavaicitryeNa tritvabodhanAsambhavAt / evaM yatra prakRtyarthatAvacchedakamekaM tatra prakRtyarthatAvacchedakavyApyasaMsargeNa dvitvabahutvayoranvayaH tena ghaTAkAyayodvitvasya ghaTapaTAkAzAnAM bahutvasya ca gagane sastAdAkAzAvAkAzA iti na prayogaH / yatra prakRtyarthatAvacche-- dakaM nAnA dhavakhadirAvityAdau, tatra dvandvasthale byutpattirvacizroNa dhavatvakhadiratvaniSThAnyonyAbhAva pratiyogitAnadacchedakaparyAptisaMsargeNa dvitvaM tayoH prakRtyarthatAvacchedakayoranveti / tAdRzaparyAptyA svAzraya prakRtyarthatAvacchedakavatvasambandhena prakRtyarthayorvA'nveti / evaM bahutvamapi dhavakhadirapalAzA ityAdI prakRtyarthatAvacchedakeSu prakRtyartheSu vA darzitarItyAnveti / mArthaprakAzaH - nanu gagana zabdasya zabdaviziSTavAcakatayA gaganapadArtha - kadeze zabde bahutvAnvayavivakSAyAM gaganAnIti prayogaH syAt / ekadeze'nvayAnabhyupagame pUjyapAdAityatraikadeze pUjAyAM bahutvAnvayo na syAt / evaM vedAH pramANamityatra pramANatvena katvAnvayaH syAditi cet, vyutpattivaicitryeNAnvayopagamena samIhitasiddhI naikadezAnvayo'bhyupeyate; pUjyapAdA ityatra pUjAviziSTapAde bahutvAnvayaH pAde bAdhAt pUjAyAM paryanasyati, zikhI vinaSTa ityAdivat / evaM pramANamityatra pramAvizeSitalyuDarthakaraNe ekatvAnvayaH karaNe bAghAt pramAyAM paryavasyati / tatrApi svAzrayazabdavatvasambandhena pramAyAmanveti ' savizeSaNe hi vidhiniSedhI sati vizeSyabAdhe vizeSaNamAtre paryavasyatI 'ti nyAyAt / tadeva vizeSaNaM yatsAmAnyadharmavato vyAvartayati, yathA ghaTe nIlAdiH nIlAnyaghaTAt svAzrayanIlaM vyAvartayati / zabdastu nedRzaM yena gaganAnIti prayogaH syAt, pUjA pramAcedRzameva vizeSaNamiti /
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ syAdyarthaprakAze mmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmmm.mirmerrrrrrrrinmannamommmmmmmmmmmmmmmmmmmmmrrrrrrrrrrrowmmmmmmmmmmmmmmmmmitraa savizeSaNehIti nyAyasya vizeSyo yogyatAyA iva AkAMkSAyA nIya' ityAdI vrIhityajAtAbekatvamekavacanabahuvacanAbhyAM api bAdha: prApaka eva, sati vizeSyabAdhe ityasya vizeSyA pratyAyyate / tatrApi- yadya kajAtivivakSitA tatraiveyaM vacananvayAbhAve satItyarthaH / evaM vAme bahan kuzAnityAdau / vyavasthA / ekajAtivivakSaNAta sampannau bIhiyavAvityAdI bahutvaviziSTakuze bahuzabdArthasya' bahutvaviziSTasya tAdAtmyo naikavacanabahuvacane / eko vrIhirityAdau na bahuvacanaM saMkhyAnAnvayo nirAkAMkSa iti kuzavizeSaNabahutve'tvayaH paryavasyati / nA yoge pratiSedhAt / evaM brAhmaNena hataH patatI' tyAdau brAhmabahuzabdottarabahuvacanaM sAdhutvArthameva / kuzazabdottarabahuvaca NatvajAtAvekatvamanveti, brAhmaNatvasvarUpaMkajAtimataH sAmAnAd bahuzabdAcca tritvopasthitistAtparyavizeSeNaiveti / nyona hananAnvayavivakSaNAt brAhmaNasAmAnyakatR kasyaiva hana-- nasya pAtityaprayojakatvaM na tu brAhmaNavizeSakata kasya / evaM kvacidekatvasyApyevaM rItyA'nvayaH, yathA vedAH pramANa- 'graha saMmASrTItyAdau grahatva evaikatvamanveti grahasAmAnyamityAdau prakRtyarthatAvacchedakapramANatve tadadvArA pramANe vA karmatvasyaiva saMmArge'nvayAt, na tu grahavizeSakarmatvasyeti / ekatvasyAnbayaH / evaM viMzatyAdyAH sadaikatve saMkhyAH asmacchabdAdekatve bahutve ca vivakSite vaikalpika bahusaMkhyoyasaMkhyayoH" iti kozenAna ziSTasyaikavacanasyArtha ekatvaM vacanamAyAnuzAsanikam, 'ahaM bravImi' 'AvAM brUva' ityarthe viMzatitvAdisaMkhyAyAmanveti / yathA-- vizatirbrAhmaNAH, 'vayaM jhUma' iti bahuvacanamasmadarthAnvitamekatvaM dvitvaM cAbhi-- zataM dhArtarASTrAH sahasra bhAnoH karAH ityAdI / viMzati dhatte / vizeSaNayoge ca bahuvacanaM pratiSiddhamiti 'paTurahasvAdI bahutvAnvayavivakSaNe tu bahuvacanamapi sAdhu, yathA bravImI' tyeva sAdhu / "asaMkhyAtA: sahasrANi ge rudrA adhibhUmyAm" iti zra to "tisraH koTyo'rdhakoTI ca tIrthAnAM vAyu rakhavIt' iti evaM tyAdyarthAnAmekatvAdInAM prathamAntArthe'nvayaH / bhAvApurANe "kimekauva biMzatyA bAhubhistvaM vikatthase / pazya khyAtasthale tyAdyarthabhAvanAyA virahAt tadanvayi prathamAntArthArAvaNa mArA, richannAni kati viMzatI:" iti loke ca tathA saMbhavAt na tyAdyarthasaMkhyAnvayasambhavaH iti caitreNa sthIyate prayogadarzanAt / 'te zatAni vayaM paJce tyatra bahuvacanAnta-- iti sAdhutvArthamekavacanaM bhAvAkhyAtasthale na tu dvivacana-- tacchandavizeSaNAta zatatvasaMkhyAgatabahatvAbhAve'pi bahuvacana bhuvcne| bhAvAkhyAtasthale ekatvAdisaMkhyA dhAtvarthe'nveti sNgcchte| saMkhyeyavAcina: zatazabdAvahavacanaM. vahavaca- na ca pacyate caitreNetyAdI dhAtvarthavyApArANAM bahatvAta kathanAntAsmacchabdavizeSaNapaJcazabdAcca bahuvacanaM sAdhu mekatvAnvaya iti vAcyam, vyApArANAM bahutve'pi pUrvAparIsvArthameva / evaM 'dazazatAnyambhojasaMtikAH' ityAdI bhUtAnAM teSAmekabuddhiviSayatayaikyasaMbhavAt baddhigatakatvasya saMkhyIyavAcino dazazabdasyArthaH saMkhyoyavAcizatazabdArthe tAdA svAdhayaviSayatvasambandhena vyApAreSvanvayasambhavAt / tadutmyonAnveti, "zikhI vinaSTa ityAdAviva savizeSaNe hIti ktam- "guNabhUtairavayavaH samUhaH kramajanmanAm / buddhyA bhyATona zatatvasaMkhyAmAdAya paryavasAnaM, zatatve dazatvavizi prakalpitAbhedaH kriyeti vyapadizyate / !" iti vAkyapadIyo / STasaMkhyAvagame sahasratvasaMkhyAlAbha iti / "pUrvAparIbhUtaM bhAvamAkhyAtamAcaSTe / yathA 'pacati vrajatI' tyupakramaprabhRtyapavargaparyantam" iti niruktamapyamumartha jAtigata katvavivakSAyAmekavacanaM bahuvacanaM ca pramANam ; saMvadati / nacaikabuddhiviSayatayA vyApArANAmakye bhAvAtAdRzazAndikAnuzAsanAt / yathA 'sampanno vrIhiH' 'sampannA khyAte "uSTrAsikA Asyante" "hata zAyikAH zayyante"
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamArthaprakAzaH ityAdi bhASyaprayoge ( bhAvAkhyAta prayogo'yamiti vAdinAM mate) kathaM bahuvacanopapattiriti vAcyam, tAdRzavyApArANAM punaH punaH sambhave punaH punarbuddhiyantara viSayatayA bahuvacanasya saMbhavAt / Asyante ityAdAvupavezana vyApArANAM muhurantaro sthAne tricatuH kRtvo jAtAnAM bahutvena bahuvacanopapattiH / zayyante ityatrApi zayanavyApArANAM muhuranta rAjAgaraNe tricatuH kRtvo jAtAnAM bahutayA bahuvacanopapattiH / itthaM copavezanakriyAvizeSaNasya uSTrAsikAzabdastha, zayanakriyAvizeSaNasya hatazAyikAzabdasya ca bahuvacanAntatvaM bahutvaviziSTavyApAre bahutvAnyasaMkhyA viziSTasya tAdAtmyenAnvayAyogAt, samAnavacanatvaM tantratvAt / uSTrAsanasadRza uSTrAsikAzabdArthaH / hatazayanasadRzo hatazAyikAzabdArtha iti uSTrAsanasadRzAni vartamAnAsanAni, hatazayanasadRzAni vartamAnazayanAni ceti vAkyArthabodha: | nanvevaM dhAtvarthe saMkhyAnvayopagame liGgasaMkhyAnvayAyogyatvarUpamasattvaM tatra vyAhanyeta / tatra liGgAnvayAyogya - tvasya ghaTapaTAdiniyataliGganAmasAdhAraNatayA saMkhyAnvayAyogyatvasyaivAsazabdArthatvAt iti cet sAkSAtsaMkhyAsvayAyogyatvamasattvamiti svIkAre doSAbhAvAt / dhAtvarthasyabuddhadvArA saMkhyAnvayatve'pi niruktarUpeNAsattvamavyAhatameva / nacaivaM vedAH pramANamityAdI saMkhyAyAH pramitikaraNe sAkSAdanvayAt asattvaM syAditi vAcyam, pramANAnItyAdI pramANe sAkSAtsaMkhyAmvayAdayogyatAyA virahAt / ayogyatAparyatanudhAvanena kvacit saMkhyAyA ananvaye'pi nAsatvamiti / yA nAmArthatvaM sacvam, tadabhAvo'sattvam, tacca dhAtvarthe nirAbAdhamevetyAdirItyA bahu prapaJcayanti / anantaroktaM tArkikataM pANinIyasUtramanusRtya pravRttam / tacca sUtram - prAtipadikArthaliGga parimANavacanamAtre prathamA 161 ( pA0 sU0 223146 ) iti / prAtipadikapadaM nAmaparam / tatra liGgasyApi nAmArtha paJcakAntarbhUtatvenaiva sagrahe tasya pRthagupAdAnena nAmato niyatamupasthitasyaivArthasya nAmArthaM - tvamiti niyamalAbhe yatra yasmArthasyAniyatopasthitiH tasya pratItaye tatrArthe prathamAvidhAnamAvazyakamiti taTAdizabdeSu liGgasya kasyacana niyatopasthityabhAvAttadarthamihaliGgagrahaNaM kRtam / evaM droNaH khArI ADhakamityAdiparimANabodhakanAmnAM parimeyaparatve tadarthabodhanAya parimANagrahaNamapyAvazyakam / ekaH dvau ityAdisaMkhyAvAcakapadeSu ekatvAdInAmabhihitatvAttadarthe vibhakteraprAptayA tadarthaM vacana grahaNamiti sarveSAM sArthakatvamupapAdayanti / kintu mahAbhASyakayaTAdigranthaparyAlocanayaitadavasIyate yat- taTAdipade'pi yatra yalliGgasya vivakSA tasya niyataivopasthitiriti nAmArthatvenaiva siddhiriti liGgagrahaNamanAvazyakam / evaM parimANamapi droNAdipadAnAmartha eveti tasyApi niyartavopasthitiH, meyaparatve ca lAkSaNikasthaleSviva lakSaNayaiva tadartha - bodha iti na tadarthamapi parimANagrahaNamAvazyakam / vacanagrahaNamapi nAvazyakam - eka ityAdI karmAdibodhAbhAvena dvitIyAdivibhaktyanutpattau sAdhutvArthaM prathamAyAH svabhAvata evotpattiH / na caikatvAdInAmabhihitatvAdekavacanasyAbhAve dvivacanAdInAmanvayAsambhavAcca kathamatra prathamApi bhaviSyatIti vAcyam, 'apadaM na prayuJjIte tiniSedhasmaraNAt padavibhaktyutpatterAvazyakatvenAnuvAdakavibhakterutpattau bAdhakAbhAvAditi nAmArthe- arthe vA - prayametyetAvatava sarveSTasiddhiriti navyA AhuH / svamate ca ekatvAdivRtte - svArtha svArthI eva prathamA vihiteti tAvataiva sarveSTasiddhiriti vivRtameva bRhadvRttau prapaJcitaM ca mahArNavanyAsa iti vistarabhayAdiha nAnUdyate ||2||31||
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ svArthaprakAze (Amantryatvam ) nAmArthasyArthataH pratIyate / evaM sati Amantrye // 2 // 2 // 32 // 'Iza! pAlaya' ityAdAvIzasamaveteSTajJAnaviSaya ekatvaAmantraNaM sambodhanaM tadviSaye vartamAnAnAmnaH prathamA tkata kamAzaMsAviSayaH pAlanamiti zAbdikamate, IzasamaveteSTavidhIyate'nena sUtreNa / vivRtaM caitatsUtra bahatto -'prasiddha- jJAnaviSaya AzaMsAviSayapAlanakakastvamiti tAkikamate tatsambandhasya kimapyAkhyAtumabhimukhIkaraNamAmantraNam , tadvi- shaandbodhH| evaM yAdRzarUpAvacchedena sambodhyatvaM prathamayA Saya AmantrayaH tasminnarthe vartamAnAnnAmnaH ekadvibahI yathA- pratyAyyate tAdRzarUpaviziSTameva yuSmadA parAmazyate, sambosaMkhyaM prathameti / tatra prasiddhatatsambandhasyeti padena Amantryasya dhyatAvacchedakopalakSitadharmaviziSTa eva yuSmatpadazakteH / karma-prayojana-svarUpANi vivRtAni / prasiddhaH nizcita- deva tvaM puruSottamo'sItyAdau puMstvaikatvaviziSTadevatvArUpeNa jJAtaH tena karmAdikArakeNa sambodhanavibhaktyantapadena vacchedena sambodhyatvamekavacanaprathamayA pratipAdyate / tvaM zabdenApi puMstvakatvaviziSTadevatvaviziSTa ucyte| ata vA sambandhaH katRtvAdirUpo vAcyavAcakabhAvarUpo vA yasya tasyatyayena, pravRttinivRttyanyataroddezyakriyAdikatvAdinA eva sarvaliGga'pi yuSmadasmadoH samAnarUpatA / itthaM ca he brAhmaNAstvaM prasIdeti na prayogaH, sambodhyatAvacchedakatayopasambaddhasyaivAmukhIkaraNArthamAhvAnamAmantraNamucyate, tadviSayaH lakSitena bahatvaviziSTabrAhmaNatvena viziSTasya yuSmadA parAsambodhyamAno devadattAdirAmanyastasminnarthe vartamAnAd marza saukavacanasyAnanvitArthakatvAdasAdhutvAcca / "he devadattAdinAmnaH prathamA bhavati / evaM ca nAmArtha AmantraNamekatvAdisaMkhyA ceti samaditaH sambodhanaprathamArthaH / caNDa / he muNDa ! balabahubhiH parivAritI / tatra gacchataM Amantryapadasya kriyAvizeSaNatvamuktaM bahanmyAse / devadatta ! gatvA ca sA samAnIyatAM laghu // ( durgA saptazatI ) vrajAmyahamiti vAkyAt abhimukhIkRtadevadattaviziSTA gamana ityAdau ekatvaviziSTacaNDatvaikatvaviziSTamuNDatvasvarUpa kriyA pratIyate / vai0 ca prakRtavAkyajanyabodhoddezyatvasamba dharmadvayAvacchedena prathamayA sambodhyatvabodhane'pi tAdRzandhena / bodhoddezya devadatte cakatvamapi bhAsata eveti devadatta caNDatvaviziSTasya tAdazamaNDatvaviziSTasya ca yuSmadA nAmArthaM AmantraNaM saMkhyAceti trayamapi sambodhanapadAspratI parAmarzAttato na dvivacanamanupapannam / ekaghaTakapaTAvityAdi dvandvasthale iva dvitvAnvayasambhavAt / yate / yadAha hariH sambodhanapadaM yacca tatkriyAyA vizeSaNam / khajAmi(ni) devadatteti nighAto'tra tathA sati // " iti "he saumitre sakhA yaste nivizeSastvayA guhaH / yuvA padAtparasyAmantritasya nighAto'nudAsasvaraH paraiH kriyate, tadiha gatvA nadImenAM zIdhramAnayatAM payaH // " ( bAlmIkiphalatvenopanyastam / karmAdyabhAvAccheSatvena prAptA SaSThI rAmAyaNam ) ityAdI yacchabdAkAMkSApUraNakSameNa tacchandena baadhyte| tAkikAstu- sambodhanam- bodhoddezyakecchA / yuSmada ekazeSa smRtatacchabdena zaktyA, yuSmadA lakSaNayA tatra bodha icchA ca khaNDazaH prathamArthaH / tatra nAmArthaH sama- vopasthApitaM guhamAdAya dvitvAnvayasambhavAt yuSmaduttaraM vetatvasambandhena bodhe'nveti / nAmAryAnvite bodhe uddezyatA- dvivacanopapattiriti / rItiriyaM bhavacchande'pi bodhyaa| tena sambandhenecchA'nveti / bodhazca viziSTaviSayatAsambandhena 'he brAhmaNA bhavAn prasIdatu' ityAdiko na prayogaH / yatra tu vAkyArthe'nveti / evaM nAmArthadevadattAdhisamavetabodhasyo- sambodhyasya dvitve bhavacchando bahuvacanAntaH yathAdRzyatayA bodhasamavAyitayoddezyatvasvarUpaM sambodhyatvam arjunArjuna ! sAtyake sAtyake !
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamArthaprakAzaH "kRta manumataM dRSTaM vAyairidaM guruzatakaM manujapazubhinimaryAderbhavadbhirudAyudhaiH / narakaripuNA sArdhaM teSAM samImakirITinA - mayamahamasRGmedomAMsa : karomi dizAM valim // " ( veNIsaMhAra nATakam ) ityAdau tatra na sambodhyArthako bhavacchandaH kiM tu zatrantaH tena manujapazu bhavanaviziSTeriti rityasya vizeSaNam / yattu nAtha ! pAlayetyAdau pAlanakartRtvasya sambodhanaprathamAntArtha evAnvaya iti tadasat, guNIbhUte prathamAntArthe AkhyAtArthAnvayAyogAt / sambodhana prathamAntArthasya sambodhyatve guNIbhUtatvAt / anyathA nArAvaNa iva naro gacchatItyAdau nArAyaNe'pi gamanakartRtvAnvayaprasaGgAt / kiM ca yuSmado'sAmAnAdhikaraNye madhyamapuruSo na syAt / na ca yuSmatparyAyo yaH sambodhanaprathamAnta iti madhyamapuruSopapattiriti vAcyam, tathA sati bhavacchabda sAmAnAdhikaraNyo'pi madhyamapuruSaprasaGgAt / nanvevam - " akANDazaktinibhi vatse jahati cetanAm / hatAza rAma syArthaM dagdhaM jIvitamicchasi 11 " (vAlmIkirAmAyaNam ) ityAdI rAmasya vaktuH sambodhyatvamanupapannam / tadA hi tasya (zokAbhibhUtatvena ) vAkyArthajJAnAsattve vAkyaprayogo. Snupapatra: 1. vAkyArthasya jJAnasadhve tu tasya siddhatayA tatrechAvirahavAkyArthasiddha zAbdabodho na bhavatIti cenna, mAnAntarajanyavAkyArthajJAnasatve'pi * vAkyArthaM gocarazAbdatvAvacchedenecchAsambhavAt / zravaNasiddhI. mananecchAvat siddha eH zAbdaM pratthapratibandhakatvAt / pratibandhakatve vA zAbdecchA virahaviziSTAyAstasyAstathAtvAcceti vakturapi svavAkyajanyAbhISTavAkyArtha buddhisamavAyitayA sambodhyatvamabAdhitamiti sampradAyaH nanu sambodhyapuruSavRttivAkyArthajJAnasya siddhatvanizcaye karaNApATavena prayuktasya 'caitra ! tvaM gaccheti vAkyasya prAmANyApattiH, bhAvabhUtAyAH puruSAntarIyAyA icchAyA 163 viSayatvasya caitrIyavAkyArthajJAne'bAdhitatvAt / evaM sambodhyapuruSavRtti vAkyArthajJAnasya vAkyAjanyatve'pi agRhIta - padasaGketaM mlecchamuddizyAyeM: prayujyamAnasya vedAdivAkyastha prAmANyasambhavAd upahAsyatvAbhAvaprasaGgazca mlecche mAnAntarajanyavAkyArthajJAnasya mlecchavAkyArthajJAne cAyeMcchAviSayatvasyAbAdhitatvAt, mlecchasya sambodhyatvopapattI darzitavAkprAmANyasya niSpratyUhatvAt / tattatkAlInatvena tattatpuruSIyatvena cecchAyAM tattadvAkyajanyatvena jJAnasya ca sambodhanaprathamArthatve zaktyAnantyamiti cenna ; yataH svaghaTitavAkyaprayogopadhAyakatvopalakSitecchAyAM svaghaTitavAkyajanyasvopalakSite jJAne ca sambodhanaprathamAyAH zaktiH / yathA tadAdipadAnAM svaprayogopadhAyaka buddhiprakAratvo palakSitadharma -- viziSTe zaktiH, zaktigrahastu sAmAnyopalakSitavizeSAvagAhI sarvopasaMhAreNa / tathAhi - tatpadatvAvAntaratattAtvoSa lakSitAstattatpadatvavyaktIrdharmitAvacchedakI kRtya tatpadaprayogopadhAyaka buddhiprakAratvAvAntaratattAtyopalakSitadharma viziSTabodhakalvAvagAhI vRttigrahaH / phalatastatpadatvAvacchedena tattaddharmaviziSTavAcakatAmevAvagAhate / tathA sambodhanaprathamAyA api prathamAtvAvAntaratattAsvopalakSitatattatprathamAtvA vacchedena sambIghanaprathamAprayogopadhAyakatvAvAntaratattA tvopalakSitadharmaviziSTecchAvAcakatvaM gRhyate / icchAyAM tAdRzopalakSitadharmastadrayaktitvameva / na ca tadvayaktitvene cchAvagame vAcakatAyAmicchApravezo vyatha iti vAcyam, icchAvRttitattadvayaktitvalAbhArthamicchApravezAt / atha vecchAvRttitdopalakSitatvenApi dharmo vivakSaNIya icchA vAcakatAyAM na pravezanIyA / evaM svaTitavAkyajanyatvenopalakSitaM jJAnamapi darzitarItyA sambodhanaprathamAvAcyamiti yathA tadAdipadAnAM na zaktyAnanyaM tathA sambodhanaprathamAyA apIti padavAkya ratnAkare ma0 ma gokulanAthopAdhyAyA AhuH / --
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 svAdyayaMtrakAze atredaM tatvam--jJAnecchA sambodhana ( AmantraNa ) prathamA'rthaH sA cecchA caitrasya maMtrIyagamanakartRtvajJAnaM bhavasvityAdivizeSAkArA sarvatra sambodhanasthale | caitrAdinAmArthasya samavetatvasaMsargAvicchinnasya prakAratAnirUpitajJAnatvAvacchinna vizeSyatvAvacchinnoddezyatApratiyogitvena sambavenAnvayaH / icchA tu svoddezyatvAvacchinnajJAnatvAvacchinnavizeSyatAnirUpitaviSayitAsaM sargAvacchinnaprakAratAsambandhena vAkyArthe maitrIyagamanakartR tvAdAvanveti / evaM 'caitra maitro gacchatItyAdau caitrasya vyAsaGgavazAdvAkyArthajJAnAnutpAde'pi na sambodhyatvahAni:, darzitasaMsargeNa caitrasyecchAyAm, icchAyAzcavAkyArthe'nvayasya niSpratyUhatvAt / uddezyatA tu vAkya prayogaprayojakatattadicchI yoddezyatAtvena saMsargamadhye nivizate / evamAzIH paJcamyostyAdivibhaktyorarthasyecchAyA apyuddezyatA prayoktR tattadicchI yoddezyatAtvena saMsargamadhye nivizate / bhavatu vA svaprayoktRtAvacchedakatvopalakSitadharmaviziSTa prayoLeaf sambodhanaprathamAyA AzIH paJcamyozca zaktiH / tatra devadattAdaiH prayoktustattatkAlAvacchinnasamavetatvena sambandhe - necchAyAmantrayaH / tena caitrasya kAlAntare devadattasamboSyasya maitrIyagamanakartRtvAdisvarUpavAkyArthajJAne siddhatvanizcayadazAyAM, puruSAntarasya tAdRzacaitrIyavAkyArthajJAnecchAyAM yajJadattaM sambodhayatA devadattena, karaNApATavena prayukte 'taMtra ! maMtro gacchatItyAdau caitrasya sambodhyatvavirahAdaprAmANyam, kAlAntarIyapuruSAntarIyecchayoH tadvAkyAprayojakatvAt, tayoricchayoH tattadicchI yoddezyatA ghaTita sambandhamadhye pravezAbhAvAt / prayogajanakayajJadattaviSayakamambodhanecchAyAM tattadicchoyoddezyatvaghaTitena darzitasaMsargeNa caitrasyAnvayAsaMbhavAt / prayoktuH prathamArthatvapakSe devadattasamavetatattatkAlikecchAyAM dazita saMsargeNa caitrasyAnvayAsambhavAcca / evaM prayoktRpuruSeNopalakSitAyA jJAnecchAyA uddezyatathA'nupalakSitAyAH tattadicchIyoddezyatayA vA'vacchitraM yajjJAnatvAvacchinna vizeSyatvaM tannirUpitasamavetatvasaMsargA prakAratAvacchedakatvasaMsargeNa jJAnecchopalakSitadharmaviziSTe yuSmatpadasya zaktiH / tattadicchoddezyatAvyakteruddezyatAtvenaiva sambandhamadhye pravezaH / yathA 'svargakAmo yajeta' ityAdI iSTasAdhanatvaM vidhyarthaH, tatrAvyavahitapUrvakAla:, adhikaraNam, abhAvaH pratiyogitAvacchedakatvaM dharmazca event vidhyarthaH / tatreSTatvenopasthitaH svargo'vyavahitapUrvakAle, saH ( avyavahitapUrva kAla : ) adhikaraNe, tadabhAve, sa pratiyogitayA sA avacchedakatve, tadabhAve, sa dharme'nveti / tatra svargavyavahitapUrva kAlasyAnanugame'pi tattatkSaNAvacchinAfukaraNatayA'bhAvasya svargAdikAryAdhikaraNe'nvayaH tena tattatvaNAvacchedena svargAdhikaraNavRttiryo'bhAvaH satpratiyogitAvacchedakatvAbhAvavAn dharma iti viSyarthabodha: / tatra yayA na sthAnantyaM tathAtrApi / yadi cAvyavahitapUrvakAlo vidhyarthaM na nivizate kiMtu- adhikaraNam, abhAva:, pratiyogitA, vacchedakatvaM dharmazceti paJca vidhyaryAH tatra svargo'dhikaraNe, adhikaraNaM tattatsvargavyavahitapUrvaMkSaNAchinnAdheyatAsambandhe nAbhAve, sa pratiyogitAyAM, sA avacchedakatve, tadabhAve, sa dharme'nveti / evaM yAgatvAvacchedena svargAdhikaraNaniSThAbhASapratiyogitAvacchedakatvAbhAva vaddharmavattAjJAnameva yAgapravRttau hetu:, sa dharmastu yAgaravameva darzitadharmatvena rUpeNa yAgatvA vacchedena gRhyate / - evamevAnyatrApISTasAdhanatAjJAnasya pravartakatvaM saMsarga-ghaTitavizeSa sAmAnyenAvagAhamAnamiSTasAdhanatAjJAnaM sAmAnyena vyabhicAragrahaH pratirodhuM neSTe'taH svargatvA - bacchedena sAmAnyato vyabhicAragrahe'pi na kSatiH / na caivaM vyabhicAragrahe'pi daNDa vizeSatvAdinA sAmAnyato syAt, ghaTatvAvacchedena ghaTakAraNatAgrahaH vyabhicAragrahasya sAmAnyavizeSakAraNatAgrahaM pratyavirodhi -
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathamArthaprakAzaH tvAditi vAcyam; sAmAnyato vyabhicAragrahasya sAmAnyataH evaM jJAnecchAyAH svaprayojyavAkyaprayogopadhAyakecchIyakAraNatAyA grahavirodhitve niSpratyahatvAt / prakRte'pi svarga- samavAyana vaiziSTayavAnasmacchabdArthaH / tvAvacchedena sAmAnyato na yAgakAraNatAgrahaH, daNDavizeSasvAdinA sAmAnyato vizeSAvagAhI kAraNatAgrahastu na sambha evaM caiva tvaM pazyetyAdau caitraprakArakazAnecchAprakAraH vati / ghaTatvAvacchinnaM prati daNDatvAdinA sAmAnyataH kAraNa- AzaMsAviSayadarzanakartA jJAnecchAprakAra iti zAbdabodhasya svasyAvazyakatve vizeSaghaTitakAraNatAyA evAprasiddhaH / vizeSaNaviziSTayoruddezyatAvacchedakavidheyayovizeSaNabhedAr3heprakRte tu svargatvAvAntarajAtyA'vacchinnaM prati, yAgatvena denopapattiH, kanakakuNDalavAn maNikuNDalavAnitivat / evaM kAraNatAyAH sattvAt, sAmAnyena tadavagAhI kAraNatAgrahaH mlecchamaddizyAyaH prayujyamAnasya zuGgApasaretyAdivAkyasya sambhavatyeveti vidherna zaktyAnantyam // mlecche sambodhyatvayuSmadarthatvayonirAbAdhatayA zaktibhramAyuSmacchabdasya tu tattadicchIyoddezyatAyAH saMsargavidhayApi janyatvasambhave'pi agRhItasaGketoddezyakatayopahasanIyatvaM sambhasaGketapraveze kuto na zaktyAnantyamiti vibhAvyate tadA yuSma- vatyeva, zaktibhramajanyatvasyopahAsyatvAprayojakatvAt; tathA chabdasya svaprayogopadhAyakecchIyoddezyatAvacchinnavizeSyatA- satyapabhraMzaprayoge'pyupahAsyatApatteH / icchAviSayajJAnasya nirUpitasamavetatvasaMsargAvacchinnaprakAratAvacchedakatvasambandhena sambodhanaprathamArthatve tatsamavAyitAvacchedakatvopalakSitadharmasya svopalakSitadharmaviziSTa zaktiH / yuSmacchabdaparasya svazabda. vA yuSmatpadapravRttinimittatve'myupete'pi zaktibhramajanyatvaM syobhayatra paricAyakatayA kathanamiti kAlAntarIyapuruSAnta- nopahAsaprayojakam, anyathA bhagavajjJAnasya siddhatayA tatrerIyecchAghaTitasambandhena vidyamAnasyaitatpuruSa prayuktasya yuSma- cchAvirahAt bhagavatsambodhyakasya-bhagavat-para-yuSmacchabdacchabdasyAnyatrAsatvAnnAtiprasaGgaH / tattayuSmanchabdasya ghaTitasya-"svakarmaphalanirdiSTAM yAM yAM yoni prajAmyaham / tarakAlInajJAnecchAviSave'rthataH zaktiparyavasAne'pi na zaktyA- tasyA tasyA hRSAkaza svAya bhAktadR DhAstu ma / / " ityAdi mantyam, yuSmacchabdasya sAmAnyanaiva saGketagrahe pravezAt / vAkyasya shktibhrmjnytyophaasptvaaptteH| agRhItapadayadi ca yuSmacchabdAccatratvAdinA catrAdirna pratIyate, tathA saGketakoddezyakavAkyasyopahAsaprayojakatve-bhagavato gRhItapada sati tvaM caitra ityAdau caitrazcatra ityAdAviva nirAkAMkSatayA- saGketakatvAt taduddezyakavAkyasya nopahAsyatvamiti jJAne'nanvayaH syAditi kathyate, tadA jJAnecchAprakAra eva yuSma cchAyAH sambodhanaprathamArthatve bhagavataH sambodhyatvaM nirAbAdhacchabdasya zaktiH, tatra jJAnecchAyAH svaprayojyavAkyaprayogo meSa / bhagavatpratyakSasya siddhatve'pi bhagavataH zAbdajJAnaM pAyakecchIyoddezyatAvacchinnajJAnatvAvacchinnavizeSyatA - jAyatAmitIcchAyA: sambhavAt / na ca bhagavataH zAbdabodhe nirUpitasamavetatvasaMsargatAnirUpitatvasambandhena vaiziSTayaM kathaM tAdRzIcchA sambhavediti vAcyam, bAdhitaviSaye'pIcchAprakAratve, viziSTa prakAratvasya vaiziSTyaM dharmiNi svarUpa sambhavAt / "navapallavasaMstare'pi te madu dUyeta yadaGgamapisambandhena bodhyamiti jJAnecchAviziSTaprakAratvaviziSTo tam / ta tam / tadidaM viSahiSyate kathaM vada vAmoru citAdhirohayuSmacchabdArthaH / svaprayojyetyAdyupAdAnAt kAlAntarIyAyAH Nam // " iti ( raghuvaMzamahAkAvye ) mRtendumatIvacanazuzra - svajJAnecchAyAH prakAre nAtiprasaGgaH, svazabdasya jJAnenchA- pAderdarzanAt / karmaphaletyAdya ktapadya-bhagavataH sambodhyatvaM paricAyakatvAnna zaktyAnantyam iti / niSprapyUhameva /
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 svArthaprakAza evaM "jAnIhi nAtha dono'smi" ityAdau dInabhinnamattU kabhavanaviSaya ke AzaMsAviSayatvatkatu 'kajJAne; athavA bhavanakartRtvAnvita dInAbhinnamadviSayakasyAzaM sAviSayajJAnasyakartRtvAnvite tvaM padArthe, nAthaprakArakajJAnecchAprakArasya sambuddhiprathamAntArthasyAnvaya: ; nAthasya madIyadInabhAva viSayajJAnaviSayakaM jJAnaM jAyatAmitIcchAsambhavAt / icchA viSayavasya jJAnaviSayakajJAnavRttitvaparyantadhAvanaM, madIyadInabhAvaviSayajJAnasyApekSAtmakatvArtham upekSAjJAnasyAnuvyavasAya - viSayatvAniyamAt / yatra sambodhanapadaghaTitavAkyaM muhuH zrUyate yathA stotrAdI, tatra jJAnAntarecchayA sambodhyatvanirvAha: / "akANDazaktinibhinne'' ityAdipUrvodAhRtavAlmIki rAmAyaNavAkyAdIevameva jJAnAntarecchayA vakturapi sambodhyatvanirvAhaH / evaM "zocanIyA'si vasudhe yAtvaM dazarathacyutA / rAmahastamanuprApya kaSTAtkaSTataraM gatA / / iti putrazokAturabrAhmaNasyarAjJo rAmacandrasya dvAramAgatyAkrandato vAkye'cetana vasudhAdeH bAdhitaviSaye 'pIcchA sambhavena jJAnecchAprakAratayA saMbodhyatvayuSmatpadapratipAdyatvayonirvAhe'pi kaSTataragatatAdAtmyAnvayabAdhAt, vasudhAvAsilo ke lakSaNA, tatprayojanantu rAmavazagatvarUpavasudhAdharmasya loke pratipattiH / evaM sati gRhItapadasaGketakoddezyakatayA nAsya vAkyasyopahAsyatvamiti dArzanikasaraNiH / cetanatAdAtmyAropeNa vasudhAyAH sambodhyatvaM yuSmatpadapratipAdyatvaM kaSTataragatatAdAtmyAtvayazca sambhavatIti / ata eva tulye prastute tulyasyAprastutasyAbhidhAna - mityaprastutaprazaMsA'laGkAra IdRzasthale sphurati / putrazoka - santaptasya vakturbrAhmaNasya, prastutasya tAdAtmyAropeNa yuSmatpratipAdyatvasambodhyatvayorvasudhAyAmupapattau yuSmadarthe sambodhamAtArthe vasudhAtAdAtmyenAdhyavasitaH prastuto'rtho'nveti yajanayopasthita iti rasavidyAvidAM rItiH / yuSmadekavaca nAdivyavasthA pUrvamukteva / tatra zrIstrAhItyAdI sambodhanaikavacanasya saH ( sakArasya ) zrayamANatvAt, satvenaivavAcakatvaM deva ! zuce! jiSNo ityAdI lopaH sambodhanavibhakti smArakaH iti vicArasaraNiH / tadidaM sambodhanapadaM saMbodhyatvarUpo'rtho vA kriyAyAM vizeSaNamiti pUrvamuktameva / tatra mahAbhASyakRtA 'brUhiM devadatta' iti vAkyamuktam / tasyAyamAzayaH- AmantrapArthakapratyayAntapadAnAM padAtparANAmeva nighAta: ( sarvAze -- nAnudAttatvam ) svaro vidhIyate pANinIyanaye / sa cAtra devadattapave tadA syAt, yadi devadattapadatra hipadayorvyapekSArUpaM sAmarthya syAt / tadvirahe hi kasyApi padavidheranupapateH 'samartha: padavidhi:' iti paribhASayA sarvasyApi padasambandhino vidheH sAmarthyAzritatvapratipAdanAt / brUhIti ca devadattasyAsambandhe ubhayoH padayoH parasparApekSatvarUpavyapekSAviraheNa sAmarthyAbhAvAnnighAto na syAt samAnavAkya' eva 'nighAta yuSmadasmadAdezAnAM vArtikakRtA niyamanAt / tasmAnnAmavizeSitaM sambodhyatvaM kriyAyAM vizeSaNam, tyAdyantavinAkRtaM vAkyameva nAstIti 'ekatiG vAkyam' iti vadatA kAtyAyanenAnuziSTatvAt / bhASyAnusAriNastu ekatiG vAkyam' ityasya ekatiGantA (tyAdyantA)rthaniSThamukhyavizeSyatAkaM vAkyamityartha ityAhu: tathA hi pazya mRgo dhAvati' 'jAnIhi jagajjagannAthAjjAyate' 'asti sAdhavaH sIdanti ' ' bhavati durjanA modante' ityAdyane katyAdyantamapyekaM vAkyamiti manyante / tatra mRgakartA kadhAvanasya dhAvanakartR-mRgasya vA karmatayA darzane ( pazya mRgo dhAvatItyatra ), jagatkatu" kajagannAthahetukajananasya, jagannAthahetukajananakatRjagato vA karmatayA jJAne ( jAnIhi jagajagannAthAjjAyata ityatra ), sAdhuka' kasIdanasya, sIdanakartA sAdhorvA kartR tayA sattAyAM ( asti sAdhavaH sIdantItyatra ), durjanakartA kamodasya
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ thaMmArthaprakAzaH modakatR durjanasya vA kata tayA bhavane (bhavati durjanAH tyAdyarthakatunajIbhede'nvayastathAnvito bhedo ghaTe'nveti iti modante ityatra ), yathAmatamanvayopagamAdekavAkyatAnirvAhaH / vAcyam, tathA sati kriyAyAH prAdhAnyaniyamabhaGgApatteH / tathAcoktaM hariNA- subantaM (syAdyantaM ) hi yathA'nekaM evaM sati zAbdasya kriyAmukhyavizeSyakatvaniyamarakSArthamastIsubantasya (syAdyantasya ) vizeSaNam / tathA tiGanta tyaghyAhAro vyartha eva, tAdRzaniyamabhaGgasya svayameva protsA(tyAdyanta ) mapyAhuH tiGantasya ( tyAdyantasya ) vizeSa- hitatvAt / ata eva bhUtale na ghaTa ityAdau pratiyogitANam // " iti / sambandhena nAmArthaviSitasya svArthAtyantAmAvasyAnvayabodhane namana yogivAcakapade saptamyapekSyate; nApekSyate vibhaktyarthana caikati vAkyam iti kAtyAyanavacanena nAneka- vizeSitasyeti sarvatantrasiddhA vyavasthA / tyAcantasya vAkyatvaniSedhaH, ki tu vAkyaM tyAdyantameveti niyama iti vAcyam- "kaSTA vedhavyathA kaSTaM nityamudahana- evaM syAdyantasamudAyaH, tyAdyantasamudAyaH, syAdhantatyAamaH / zravaNAnAmalaGkAraH kapolasya tu bhUSaNam / / " dyantobhayasamudAyazca trividhaM vAkyam / tatra pradhAnArthe ityAdestinta (tyAdyanta) zUnyavAkyasya darzanAt / na sambodhyatvAnvaya iti mahAbhASya siddhAntAnusAriNaH / evaM pA"stirbhavantI ( vartamAnA) paraH prathamapuruSo'prayujya- caitraH pacatItyAdau pAtvarthaH pradhAnamiti zAbdikAH / tyAmAno'pyasti' iti kAtyAyanavacanAt tyAdyantazUnyavAkye - dharyoM bhAvanA pradhAnamiti bhATTAH / prathamAntArthaH pradhAnamiti stItipadamadhyAhiyata iti vAcyam, adhyAhAre maamaabhaavaat| tAkikAH; tadanusAriNazcAnge dArzanikAH / teSAM teSAM tatra tyAdyantavinAkRtaM vAkyaM nAnubhAvakamiti vyutpattirapi na tatra pradhAnArthe sambodhyatvAnvaya iti rItiH / ata eva sambhavati / tathAhi- prathamAntatyAdyantaghaTitavAkyasthale devadatta yajJadattaH samAgata ityAdI samAgatAbhinnayajJadate prathamAntArthasya tyAdyantArthe'nvayo'myupeyate, 'bhUtale na ghaTa' devdttsmbodhytvaanvyH| itthaM sambodhanAntapadaM tyAdyantaityAdAvastItyadhyAhAre tyAdyantArthe nabharthavizeSaNaghaTasyA- mAsAkAMkSamiti bhramaH / evaM prathamArthaH, sambodhyatvaM, nvayAsambhavAt / na ca bhUtalavRttitvAbhAvo ghaTe'nvetIti liGga, saMkhyA ca nabharthe'bhAvenAnveti / tena yajJadattaH samAvAcyam, kArakasya kArakAnvitanArthasya vA kriyAtirikte-- gato devadatta ! netyAdau devadattasambodhyatvAbhAvasya na 'nvayasyAvyutpannatvAt / na ca bhUtalAdheyatvAbhAvo'stIti pratItiH / na vA ghaTo netyAdo liGgasaMkhyAbhAvapratItiriti / nAyoM dhAtvartha evAnveti, dhAtvarthavizeSaNe tyAdyantArthakartari ghaTasya tAdAtmyenAnvaya iti vAcyam ghaTapadasyAtIta. ityaM tArkikA: Amantryasya kriyAvizeSaNatvamapahna vate, ghaTaparatAyAM ghaTasya tyAdyantArthakateri yogyatAvirahAt tAdA- tacca mahAbhASyAdisiddhAntaviruddha yuktiviruddha ca / sarva myenAnvayAsambhavAt / na ca bhUtalAdheyatvamadhyAhRtAsti- vAkyaM kriyayaiva parisamApyata iti hi sarvAnumatam / evaJca pAtvarthe'nveti tadvizeSaNatyAdyarthakartari ghaTavizeSito nanarNa- yatra 'he nAtha !' ityAdi vAkye kriyApadaM na bhUyate tatrApi bhedo'nvetIti vAcyam, tathA sati ghaTavatyapi bhUtale ghaTA- pAhItyAdikriyApadamadhyAhAryameva / yattu- "kaSTA veSavyathA nyo'stItivat ghaTo nAstItiprayogApatteH / na ca bhUtalA- kaSTaM nityamudranazramaH / zravaNAnAmalaGkAraH kapolasya tu dheyatvAnvitenAdhyahRtAstidhAtvarthena sattayA vizeSitasya bhUSaNam" ityAdI vinApi kriyApadaM boSa ityAdikamuktam,
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 yAdyartha prakAze tadapi na samIcInam, tatrApi prativAkyaM bhavatItyAdikriyApadasyAhRtyaivAnvayabodhAt / 'ekativAkyam' 'AkhyAtaM savizeSaNaM vAkyam' ityAdi vArtikabhASyAdivacanaMH kriyApadaM vinA vAkyatvasyaivAbhAvAt / yacca tyAdyantapadasasu - ccayaH, syAdyantapadasamuccayaH tyAdyantasyAdyantobhayavivapadasamuccayazca vAkyamiti vAkyasya traividhyamuktam, tadapi na samyak prakRtavArtikabhASyAdiprAmANyenAnubhavAcca kevalasyAdyantapadasamuccayasya vAkyatve mAnAbhAvAt / koze'pi "suptiGantacayo vAkyaM kriyA vA kArakAnvitA" iti vAkyalakSaNa syAdyantatyAdyanto bhava samuccayasya kArakAnvitakriyAyA vA vAkyatvakathanAt / kiJca kasyacit kasmi citkArya viniyogArthamevAmantraNaM bhavati, na kevalaM smaraNamAtrArtham / uktaJca vAkyapadIye hariNA- siddhasyAbhimukhIbhAvamAnaM sambodhanaM viduH / prAptAbhimukhyo hyarthAtmA kriyAsu viniyujyate " iti / ayamAzayaH, sambodhanaM hi. siddhasya devadattAderAbhimukhyasampAdanaM, taJca kasmaicitprayojanAyeveti nirvivAdam tadeva prayojanamuttarArdhenoktam, prAptAbhimukhyo hItyAdinA / abhimukhIbhUta eva padArtha : kriyAsu pravRttinivRttirUpAsu vittiniyujyate pravartyate / tathA ca pravartanAviSayakriyAyAmeva sambodhanapadasyAvyaya iti - 'sambo dhanapadaM yacca tatkriyAyAM vizeSaNamiti pUrvoktakArikAsamupodvalitA vijJeyA / kimadhikaprapaJcenetiH zivam || iti prathamArthaprakAzaH //
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ yugmam vicArya zAstrANi bahUni samyak syAdyarthasAraM tata Akalayya, svasampradAyAnumataM tamarthaM samagrahId buddhibalAnurUpam ||1|| zrImattapogacchgaNapratiSTha zrIne misUrIzvara paTTaziSyaH // lAvaNya sUrivijayAdinAmA, samArpayat satsu vicAraNAya / 2 // iti zrImattapogaNagaganAGgaNagagana maNi- sUricakracakravartisarvatantra svatantra-zrIvijayane misUrIzvara - paTTAlaGkAreNa vyAkaraNavAcaspati-zAstravizArada - kaviratne tipadAlaGkRtena zrIvijaya lAvaNyasUriNA praNItaH syAdyarthaprakAzaH paripUrNaH //
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ / / OM hIM ahe nmH|| zrIsyAdyarthaprakAzaprazAstaH [ upajAtiH] zrInAbhijAtaM zubhazAntinAtha, subhavyarAjInayanA'mRtaM ca / prakAzipaM zrIzubhavardhamAnaM namAmi nityaM jinarAjarAjam // 1 // [zArdUlavikrIDitAni ] lokA'lokavilokino jinapatedrIkRtAMhastateH, sollAsaramarAdhipaH kRtanateH sUryAtigAGgadya teH / gIrIzasyacanazca zAsanapateH siddhArthasatsantateH, padraM dharmadhurandharaM vijayate vIraprabhoH sanmateH // 2 // tatra zrIzrutakevalI gaNimaNizcAritracUDAmaNinigranthAbhidhamacchagacchamatanot svAmI sudharmAbhidhaH / koTIzaH kila sUrimantrakalanAt koTIti nAmnojvalaM, gacchaM cAcchamatizca susthita iti zrIsUripo'nuvyadhAt / / 3 / / candaM candrakalAkalApadhavalaM bhUyoyazomAlitaM, gacchaM cAnu cakAra cArucaraNaH zrI candrasUrIzvaraH / tatraivAnu ca sUrirAT zamanidhiH sAmantabhadrAbhidho, dhyAtene vanavAsigacchamamalaM lInaM guNAnAM gaNe // 4 / / santApApaharaM samAzritanRNAM zAkhAvalIlAlitaM, dIkSAdAnazubhAspada sucaraNAbaddha vizAlonnatam / zreyAMsa vaTagacchamacchamatulaM satpuNyapaNyApaNa,mAcAryAdhipa AtatAna tadana zrI sarvadevAbhidhaH / / 5 / / bhUpAlena ca medapATapatinA dRSTvA tapo duSkara, sAnvartha ca 'mahAtapA' itipadaM, yasmai dade sammadAt / puNyAtmA vidadhe tataH sa ca jagaccandrAbhidhaH sUrirAT, SaSThaM praSThaguNAlayaM kila tapAgacchaM sadacchAzayam // 6 //
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ gacche'smiMzca paramparAgatamaho vazadyalIlAlaye, zraddhAcAracitA kulAlayamaye rAddhAntamArgAdhvage / zrIhIreNa jinendrazAsanazirohIreNa dhIreNa ca, bhUpAlA'kabaraprabodhanakRtA puNyAtmanA sUriNA // 7 // mohelApatipATane paTumate saddharmasenAkare, zrIsenena ca sainikena guNinA zreyo'thinA sUriNA / zrIdevena ca sUriNA vivadhatAsphAti parAM bibhratA, zrIsiMhena ca pApanAgahariNA zrIsUriNollAsite / / 8 / / pRthvIpAdapracArato vidadhato dhvastAndhakArAM varAM, nirmAtuH zamasAgarodayaramAM sadvRttatAzAlinaH / satsaumyAkRtimAlinaH kuvalayA''nandaM dadAnasya ca, sAdhostArakapasya vRddhivijayA'bhisyasya vai sadguroH // 9 // pAdAmbhojarajomarandamadhupo vidyAvilAsAlayo, bhUpAlAvalimaulilAlitapadAmbho jo janAnandadaH / uccAcArapracAraprodyatamanA nAnAmunInAM gururudvoDhA''gamayogamuccavidhinA prasthAnapaJcatparaH // 10 // svaM cA'svaM samayaM sadA sahRdayaM vidvaoNzca divyAkRti, nityadharmakathAvidhI vilasatA mAdhuryamAbibhratA / gambhIradhvaninA ghanAghanaravaM hAsyAspadaM kurvatA, tAreNA'khilabhanyakekinikarA'nandaM dadAnaH sanA // 11 // tIrthAnAmavane samuddhatikRtI lInAntarAlaH sadA. zIlaM zaizavato'malaM ca kalayannAcAryacUlAmaNiH / samrATa zrIjinazAsanasya vasatiH prauDhapratApAlayo, rArAjItitarAM jamadgururayaM zrAnemisUrIzvaraH // 12 [ vasaMtatilakAvRttAni ] IDe sudarzanagharaM puruSottama taM, maitrIyutaM samadayazriyamAdadhAnam / sannandanaM sumanasAmanurAgacaGga, vijJAnatAmarasatAmarasAkaraM ca // 13 // bhavyAlipaDUvikalaM jaDatAtigaM ca, nityaM punAnamakhilaM kila sAdhupadmam / sandazitA-'mRtapathaM varadezanAto, lAvaNyamandiramudAramano'bhirAmam // 14 //
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhusvakasturaravastutakIrtijAlaM, bhaktyA narendranatapAdakajaM zivAya / saMsajjayantamatha dakSa-suzIlamAzu, kalyANa kelimatha kevala kelidhAma // 15 // nityaM jinaM varadhiyA kila lokamAnaM, saccandanaM janamanobhavatApahAram / sanmaGgalaM vivudhagItaguNAvalI ca, nityaM sadAcaraNakAntahitaM matAzam // 36 / / [anuSTupa] sAdhukazcanavat kAntaM, sadAtapodayAJcitam / vinodajaM sadAmodaM, vitanvAnaM mahAzayam // 17 // [ upajAtiH] caJcanmahAnanda-vivardhamAnaM, divyaM vikAzaM ca dadhAnamAzu / jitendrapAThaM sumanAharaM cA-modaM dadAnaM malayaprakAzam / / 18 / / [paJcabhiH kulakam ] [ vasantatilakA-chandaH] zrIratnazekhara-prabhojvalazIla-zobha, janendrazAsanadhurandharadevabhadram / zrIcandrazekharasakhaM zivazaGkaraM ca, vizvA-'bhayAya vimalA'bhayazekharAbham / / 19 / / sthAdvAdanAdasadanaM jinaM jayantaM, jImUtargAjatavaco'GgimayUramodama / sadvodhabodhanavidhau bRhatIpati ta, sUrIzvaraM guruvaraM ca namAmi nemim // 20 // [ yugmam } [ anuSTumaH] rAjasthAne marI deze, zivagaMjapure vare / cAturmAsIsthitenaiva, vijJalAvaNyasUriNA // 21 // zrIsyAdyarthaprakAzAkhyo, grantho'yaM racito mudA / vijJaptyAtmavineyasya, dakSasUrivarasya ca / / 22 / / graha-candra-nabha-zcakSu-mite'bde vaikrame kila / pAThakAnAM mude bhUyAt paThyamAno hi bhUtale // 23) / candraprabhAkarI yAvad, yAvacca kanakAcalaH / tAvata prakAzyamAno'yaM, prakAzo jayatAd bhuvi // 24 //
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
_