Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26s zatihAsa 21 rASTrakUToM (rAThor3oM) itihAsa prArambha se lekara rAvazIhAjI ke mAravAr3a meMAne taka: 133 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ lephTinenTa karnala hiz2a hAinaisa rAjarAjezvara saramada rAjAe hinda mahArAjAdhirAja zrI sara ummedasiMhajI sAhaba bahAdura jI. sI. Ai. I., ke. sI. esa. Ai., ke. sI. vI. o., mahArAjA sAhaba, jodhapura. Shree Sudhammaswami Gyanbhandan
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ rASTrakUToM (rAThor3oM) kA ibihAsa [prArambha se lekara rAva sIhAjI ke mAravAr3a meM Ane taka] Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ rASTrakUToM ( rAThor3oM ) kA itihAsa [ prArambha se lekara rAva sIhAjI ke mAravAr3a meM Ane taka ] lekhaka paNDita vizvezvaranAtha reu, suparinTenDenTa prAkiyaoNlaoNjikala DipArTamenTa, aura sumera pablika lAibrerI, odhapura. jodhapura, carkiyaoNlaoNjikala DipArTamenTa, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 1634. www.umaragyanbhandar.com
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ jodhapura darabAra kI AjJA se prakAzita prathama saMskaraNa kImata ru0 - 2). jodhapura gavarnamenTa presa, jodhapura meM chApA gayA. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhUmikA isa pustaka meM pahale ke rASTrakUToM (rAThor3oM), aura unakI prasiddha zAkhA kannauja ke gAhar3avAloM kA (vikrama kI terahavIM zatAbdI ke tRtIya pAda meM ) rAva sIhAjI ke mAravAr3a kI tarafa Ane taka kA itihAsa hai| ____ isa vaMza ke rAjAoM kA likhita vRttAnta na milane se yaha itihAsa abataka ke mile isa vaMza ke dAnapatroM, lekhoM, aura sikoM ke AdhAra para hI likhA gayA hai / parantu isameM una saMskRta, arabI, aura aMgarejI pustakoM kA, jinameM isa vaMza ke narezoM kA thor3A bahuta hAlaM milatA hai, upayoga bhI kiyA gayA hai| yadyapi isa prakAra ikaTThI kI gayI sAmagrI adhika nahIM hai, tathApi jo kucha milI hai usase itanA to spaSTa ho jAtA hai ki, isa vaMza ke kucha rAjA apane straya ke pratApI nareza the, aura kucha rAjA vidvAnoM ke AzrayadAtA hone ke sa.tha hI svayaM bhI acche vidvAn the| inake samaya kA vidyA, aura zilpa sambandhI kArya Aja bhI prazaMsA kI dRSTi se dekhA jAtA hai| ___ inake prabhAva kA patA usa samaya ke araba yAtriyoM kI pustakoM se, aura madanapAla ke musalamAnoM para lagAye "turuSkadaNDa" nAmaka ( jajiyA ke samAna ) 'kara' se pUrI taura se calatA hai| ____ isa vaMzakI dAna zIlatA bhI bahuta baDhI caDhI thii| ina narezoM ke mile dAnapatroM meM karIba 42 dAnapatra akele govindacandra ke haiM / isa vaMza kI dAnazIlatA kA dUsarA jvalanta pramANa dantivarmA (dantidurga ) dvitIya ke, zaka saMvat 675 (vi. saM. 810 I. sa. 753) ke, dAnapatre kA nimnalikhita zloka hai: mAtRbhaktiH pratigrAma grAmalakSacatuSTayam / idatyA bhRmadAmAni yasya mAtrA prakAzitA // 16 // (1) sara pAra. jI. bhaNDArakara kA baoNmke maz2aTiyara meM kA lekh| (2) iNDiyana aipiTakkerI, bhA. 11, pR. 11 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 2 ) arthAt usa (dantivarmA) kI mAne, usake rAjya ke 4,00,000 gAMvoM meM se pratyeka gAMva meM bhUmi-dAnakara, usakI mAtR-bhakti ko prakaTa kiyA / bahuta se aitihAsika kannauja ke gahir3avAla vaMza ko rASTrakUTa vaMza kI zAkhA mAnane meM zaGkA karate haiM / parantu isa pustaka ke prArambha ke adhyAyoM meM diye isa viSaya ke pramANoM se siddha hotA hai ki, gAhar3avAla vaMza vAstava meM rASTrakUToM kI hI eka zAkhA thA; aura isakA yaha nAma gAdhipura (kannauja) ke zAsana sambandha 15 huA thaa| ;' '; ina rASTrakUToM kA itihAsa pahale pahala hindI meM hamArI likhI (bhArata ke prAcInarAjavaMza' nAmaka pustaka ke tIsare bhAga meM kRSA thA / isake bAda isa pustaka .ke, rASTrakUToM aura gahar3avAloM se saMbandha rakhane vAle, kucha adhyAya 'sarasvatI' meM nikale the; aura isake prArambha ke kucha adhyAyoM kA saMkSipta vivaraNa, aura kannauja ke gahar3avAloM kA itihAsa 'raoNyala eziyATika sosAiTI oNpha greTa briTena aiNDa AyarleNDa' : ke jarnala meM bhI prakAzita huA thA / isI prakAra isa pustaka ke "pariziSTa" meM diyA huA vivarag2A 'sarasvatI' aura 'iNDiyana aiNTiMkerI' meM chapA thA / isake bAda gata varSa yaha sArA itihAsa 'The history of the Rashtrakutas' ke nAma se jodhapura darabAra ke ArkiyA laoNjikala DipArTamainTa kI tarafa se prakAzita kiyA gayA thA / aisI hAlata meM isa pustaka meM diye itihAsa ko inhIM sabakA saMzodhita aura parivardhita rUpa kahA jAsakatA hai / isa pustaka ke prakAzana meM jina-jina vidvAnoM kI khoja se sahAyatA lI gayI hai, unake prati hArdika kRtajJatA prakaTa karanA hama apanA kartavya samajhate haiN| A . ArkiyA laoNjikala DipArTamaiMTa, "jodhapura. ( 1 ) I. sa. 1625 meM prakAzita / (2) 'sarasvatI'- jUna, julAI, aura agasta 1617 (3) (4) mArca 1628 (5) janavarI 1630 = ye kramaza: janavarI 1630, aura janavarI 1632 meM prakAzita hue the / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat vizvezvaranAtha reu, www.umaragyanbhandar.com
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayasUcI viSaya . ." .:.1 . . 1 rASTrakUTa 2 rASTrakUToM kA uttara se dakSiNa meM jAnA 3 rASTrakUToM kA vaMza 4 rASTrakUTa aura gAhar3avAla 5 anya prAkSepa 6 rASTrakUToM kA dharma 7 rASTrakUToM ke samaya kI vidyA, aura kalA-kauzala kI avasthA 8 rASTrakUToM kA pratApa 6 upasaMhAra 10 rASTrakUToM ke phuTakara lekha .." 11 mAnyakheTa ( dakSiNa ) ke rASTrakUTa 12 lATa (gujarAta) ke rASTrakUTa 13 saundatti ke raTTa (rASTrakUTa).. .. 14 rAjasthAna (rAjapUtAnA ) ke pahale rASTrakUTa " 15 kannauja ke gAhar3avAla .. .. ... 16 pariziSTa .. ... (kannauja nareza jayazcandra, aura usake pautra rAva sIhAjI para kiye gaye mithyA zrAkSepa) 27 anukramaNikA .. ." 18 zuddhipatra . 155 .. . 167 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ rASTrakUTa vi0 saM0 se 212 ( I0 sa0 se 269 ) varSa pUrva, bhArata meM azoka eka bar3A pratApI aura dhArmika rAjA ho gayA hai / isane apane rAjya ke pratyeka prAnta meM apanI dharmAjJAyeM khudavAI thiiN| unameM kI zAhabAjagar3ha, mAnaserA ( uttara-pazcimI sImAnta pradeza ), giranAra ( saurASTra ), aura dhavalI ( kaliGga ) kI dharmAjJAoM meM "kAmboja" aura "gAMdhAra" vAloM ke ullekha ke bAda hI "raThika," "risTika" (rASTrika ), yA "laThika" zabdoM kA prayoga milatA hai| DAkTara DI. Ara. bhaNDArakara isa 'risTika' ( yA rASTrika ) aura isI ke bAda likhe "petenika" zabda ko eka zabda mAnakara, isakA prayoga mahArASTra ke vaMza paraMparAgata zAsaka vaMza ke lie kiyA gayA mAnate haiM / parantu zAhabAjagar3ha se mile lekha meM "yavana kaMboya gaMdharanaM raThikanaM pitinikanaM" likhA hone se prakaTa hotA hai ki, ye "risTika" (raThika) aura "petenika" (pitinika) zabda do minnajAtiyoM ke lie prayoga kiye gaye the / zrIyuta sI. vI. vaidya ukta (rASTrika) zabda se mahArASTra nivAsI rASTrakUToM kA tAtparya lete haiM, aura unheM uttarIya rASTrakUToM se bhinna marahaTA kSatriya mAnate haiM / parantu pAlI bhASA ke 'dIpavaMza' aura 'mahAvaMza' nAmaka prAcIna granthoM meM mahArASTra nivAsiyoM ke lie "rASTrika" zabda kA prayoga na kara "mahAraTTai' zabda kA prayoga kiyA gayA hai| (1) azoka ( zrIyuta bhaNDArakara dvArA likhita ), pR0 33 (2) aMguttaranikAya meM bhI " rahikassa " aura " pettanikassa" do bhinna pada likhe haiN| (3) hisTrI oNpha miDievala hindU iNDiyA, bhA. 2, pR. 323 (4) hisTrI oNpha midievala hindU iNDiyA, bhA. 2, pR0 152-153. (5) IsvI san kI dUsarI zatAbdI ke bhAjA, beDasA, kAralI, aura nAnAghATa kI guphAoM ke lekhoM se jJAta hotA hai ki, yaha " mahAraha" jAti bar3I dAnazIla thii| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ rASTrakUToM kA itihAsa DAkTara hulza ( Hultzsch ) " raThika" athavA "raTrika" ( raSTrika ) zabda se paMjAba ke "AraTToM" kA tAtparya lete haiM' / parantu yadi AraTTadeze kI vyutpatti meM - AsamantAt vyAptA raTTA yasmin sa AraTTa : " isa prakAra " bahuvrIhi" samAsa mAnaliyA jAya, to eka sImAtaka sArehI vidvAnoM ke matoM kA samAdhAna ho jAtA hai / rASTrakUToM ke lekhoM meM unakI jAti kA dUsarA nAma " ra " bhI milatA hai / isalie rASTrakUToM kA pahale paMjAba meM rahanA, aura phira vahAM se unakI eka zAkhA kA dakSiNa meM jAkara apanA rAjya sthApana karanA mAna lene meM koI Apatti naz2ara nahIM aatii| 66 ( 1 ) kaoNrpas insakripzanam iNDikeram, bhA0 1 pR0 56 bhArata meM " rAThI " nAma se pukArI jAne vAlI pAMca boliyAM haiM / ( liMgvisTika sarve oNpha iNDiyA, bhA0 1, khaNDa 1 pR0 498 ) inameM zAyada pUrvI paMjAba meM bolI jAnevAlI bolIhI mukhya hai / ( liMgvisTika sarve oNpha iNDiyA, bhA0 1, khaNDa 1, pR0 610 aura 666 ) sara jArja grIyarsana ne vahAM para pracalita pravAda ke anusAra "rAThI" kA artha kaThora diyA hai / parantu vaha apane 13 jUna 1933 ke patra meM usakA sambandha rASTra" zabda se honA aGgIkAra karate haiM / isalie sambhava hai paMjAba meM sthita rASTrakUToM kI bhASA hone se hI vaha rAThI nAma se prasiddha huI hogI / " ( 2 ) mahAbhArata meM " AraTTa " deza kA ullekha isa prakAra diyA hai: paMcanadyo vahantyetA yatra pIluvanAnyuta / 31 / zatadruzca vipAzA ca tRtIyaira vatI tathA / candrabhAgA vitastA ca sindhu SaSThA bahirgireH / 32 / bhAraTTAnAma te dezAH karNa parva, adhyAya 43 ) " arthAt-1 satalaja, 2 vyAsA, 3 rAvI 4 canAba, 5 jhelama, aura 6 sindha se sIMcA jAnevAlA pahAr3oM ke bAhara kA pradeza AraTTa deza kahAtA hai / ( mahAbhArata yuddha ke samaya yaha deza zalya ke adhIna thA ) baudhAyana ke dharma aura zrauta sUtroM meM bhAraha deza ko anArya deza likhA hai / ( dekho kramaza: prathama prazna, prathama adhyAya; aura 18 - 12-13 ) vi0 saM0 se 266 (I0 sa0 se 326 ) varSa pUrva, Arahaba logoM ne balUcistAna ke karIba, sikandara kA sAmanA kiyA thA / yaha bAta usa samaya ke lekhakoM ke graMthoM se prakaTa hotI hai 1 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ rASTrakUTa uNDikavATikA se rASTrakUTa rAjA abhimanyu kA eka dAnapatra milA hai| usameM saMvat na hone se vidvAn loga use vikrama kI sAtavIM zatAbdI ke prArambha kA anumAna karate haiM / usameM likhA hai: "OM svasti anekaguNagaNAlaMkRtayazasAM rASTraku (ka) TA nA (nAM) tilakabhUto mAnAMka iti rAjA babhUva" - arthAt-aneka guNoM se alaMkRta, aura yazasvI rASTrakUToM ke vaMza meM tilakarUpa mAnAGka rAjA huaa| ilorA kI guphAoM ke dazAvatAra vAle mandira meM lage rASTrakUTa rAjA dantidurga ke lekha meM likhA hai: "navetti khalu kaH kSitau prakaTarASTrakUTAnvayam / " arthAt-pRthvI para prasiddha rASTrakUTa vaMza ko kauna nahIM jaantaa| - isI rAjA ke, za0 saM0 675 (vi0 saM0810=I0 sa0 753) ke, dAnapa'tra meM, aura madhyaprAnta ke mulatai gAMva se mile, nandarAja ke, za0 saM0 631 ( vi0 saM0 766 I0 sa0 706 ) ke tAmrapatra meM bhI isa vaMza kA ullekha rASTrakUTavaMza ke nAma se hI kiyA gayA hai / isI prakAra aura bhI aneka rAjAoM ke lekhoM, aura tAmrapatroM meM isa vaMza kA yahI nAma diyA hai / parantu pichale kucha lekha aise bhI haiM, jinameM isa vaMza kA nAma "ra?" likhA hai / jaise: sirUra se mile amoghavarSa ( prathama ) ke lekha meM use "TTavaMzodbhava" kahA~ hai / (1) jarnala bAmbe eziyATika sosAiTI, bhAga 16, pR. 60 (2) kucha loga isa sthAna para "rASTrakUTAnAM" ke badale "traikUTakAnAM" par3hate haiM / parantu yaha pATha ThIka nahIM hai| (3) keva Taimpalsa insakripzansa, pR0 62; aura pAkiyAlaoNjikala sarve, vaisTarma iNDiyA, bhA0 5, pR. 87 (4) iNDiyana aigiTakkerI, bhAga 11, pR. 111 (5) iNDiyana aigiTakkerI, bhAga 18, pR. 234 (6 ) jisa prakAra laukika bola-cAla meM "mAnyakheTa" kA saMkSipta rUpa "mATa"; (yAdava) "viSNuvardhana" kA "vaddiga;" aura "cApotkaTa" (vaMza ) kA "cApa' hogayA thA, usI prakAra "rASTrakUTa" (vaMza) kA bhI "ra" hogayA ho to prAzcarya nhiiN| (7) iNDiyana aigiTakkerI, bhAga 12, pR0 218 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ rASTrakUToM kA itihAsa navasArI se mile indra (tRtIya) ke, za0 saM0 836 ( vi0 saM0 271= I0 sa0 14 ) ke, tAmrapatra meM amoghavarSa ko "raTTakulalakSmI" kA udaya karane vAlA likhA hai / devalI ke tAmrapatra meM likhA hai ki, isa vaMza kA mUla puruSa " raTTa" thaa| usakA putra "rASTrakUTa" huA / usI ke nAma para yaha vaMza calA hai / ghosUMDI (mevAr3a) ke lekha meM isa vaMza kA nAma "rASTravarya" aura nADola ke tAmrapatra meM rASTraurDe likhA hai / "rASTrakUTa" zabda meM ke "rASTra" kA artha rAjya aura "kUTa" kA artha samUha, U~cA, yA zreSTha hotA hai / isalie isa " rASTrakUTa " zabda se bar3e yA zreSTha rAjya kA bodha hotA hai / yaha bhI sambhava hai ki, "rASTra" ke pahale " mahA" upapada lagAkara isa jAti se zAsita pradeza kA nAmahI "mahArASTra" rakkhA gayA ho / Ajakala deza aura bhASA ke meda se rASTrakUTa zabda ke aura bhI aneka rUpAntara milate haiM / jaise: ( 1 ) jarnala bAmbe brAMca rAyala eziyATika sosAiTI, bhA0 18, 10257 ( 2 ) jarnala bAmbe brAMca rAyala eziyATika sosAiTI, bhA0 18, pR0 243 - 251; maura aipigrAphiyA iNDikA, bhA05, pR0 162 (3) raha ke vaMza meM rASTrakUTa kA honA kevala kavi kalpanA hI mAlUma hotI hai / (4) cauhAna kIrtipAla kA, vi0 saM0 1218 kA, tAmrapatra / (5) jisa prakAra mAlava jAti se zAsita pradeza kA nAma mAlavA, dhaura gurjara jAti se zAsita pradeza kA nAma gujarAta huA, usI prakAra rASTrakUTa jAti se zAsita pradeza, dakSiNa kAThiyAvADha kA nAma surASTra (soraTha) aura narmadA aura mAhI nadiyoM ke bIca ke deza kA nAma rATa huaa| tathA isI rATa ko bAda meM loga lATa ke nAma se pukArane lage / ( bhArata kA vaha bhAga jisameM malIrAjapura, jhAbuA Adi rAjya haiM zAyada rATha kahAtA hai | ) ( giranAra parvata se mile skanda gupta ke lekha meM bhI soraTha deza kA ullekha hai / ) isa prakAra rASTra ( rATha ), surASTra (soraTha), aura mahArASTra pradeza rASTrakUToM kI kIrti kAhI bodha karAte haiM / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAThavara, rAThavaDa, rAThaura, rAThauDe, rAThaDe, raThaDA, aura raatthodd'| DAkTara barnale, rASTrakUToM ke pichale lekhoM meM "raTTa' zabda kA prayoga dekhakara, inheM tailugu bhASA bolanevAlI reDDI jAti se milAte haiM / parantu vaha jAti to vahAM kI Adima nivAsI thI, aura rASTrakUTa uttara se dakSiNa meM gaye the| (isa viSaya para agale adhyAya meM vicAra kiyA jAyagA / ) isalie isa prakAra ke sambandha kI kalpanA karanA bhrama mAtra hI hai| mayUragiri ke rAjA nArAyaNazAha kI AjJA se usake sabhA-kavi rudrane, za0 saM0 1518 ( vi0 saM0 1653 I0 sa0 1516 ) meM, 'rASTrauDha vaMza mahAkAvya' likhA thA / usake prathama sarga meM likhA hai: "alakSyadehA tamavocadeSA rAjannasAvastu tavaikasUnuH / anena rASTraM ca kulaM tavoDhaM rASTrau (STro) DhanAmA tadiha pratItaH // 26 // " arthAt-usa (lAtanAdevI) ne AkAza-vANI ke dvArA usa rAjA (nArAyaNa) se kahA ki, yaha terA putra hogA, aura isane tere rASTra ( rAjyaH), aura vaMza kA bhAra uThAyA hai, isalie isakA nAma 'rASTroDha' hogaa| (1) isa vaMza kA yaha nAma jasadhavala ke, koyalavAva (goDavAr3a) se mile, vi. saM. 1208 ke, lekha meM likhA hai| (2) isa vaMza kA yaha nAma rAThor3a salakhA ke, jodhapura se 8 mIla vAyu koNa meM ke vRhaspati kuNDa para se mile, vi. saM. 1213 ke, lekha meM diyA hai| (3) isa vaMza ke nAma kA yaha rUpa rAva sIhAjI ke, bITa (pAlI) se mile, vi. saM. 1130 ke, lekha meM milA hai| (4) rAThor3a hammIra ke, phalodhI se mile, vi0 saM0 1973 ke, lekha meM rASTrakUTa zabda kA prayoga kiyA gayA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ rASTrakUToM kA uttara se dakSiNa meM jAnA ekato pahale likhe anusAra, DAkTara hulzaM ( Hultzsch ) azoka ke lekhoM meM ullikhita "raThikoM" yA "raTrikoM' (raSTrikoM), aura mahAbhArata ke samaya ke (paMjAba ke) AraTTadeza vAsiyoM ko ekahI mAnate haiM / ye AraTTa loga sikandara ke samaya taka bhI paMjAba meM vidyamAna the| dUsarA azoka kI mAnaserA, zAhabAjagar3hI ( uttara-pazcimI sImAnta pradeza ), giranAra ( jUnAgar3ha ), aura dhavalI ( kaliGga) se milI dharmAjJAoM meM, kAmboja aura gAndhAra ke bAdahI rASTrikoM kA nAma milatA hai / isase prakaTa hotA hai ki, rASTrakUTa loga pahale bhArata ke uttara-pazcimI pradeza meM hI rahate the, aura bAda meM vahIM se dakSiNa kI tarafa gaye the / DAkTara phlITa bhI isa mata-se pUrNa sahamata haiN| (1) kaoNrpasa insakripzanam iNDikeram , bhA0 1 pR0 56 (2) yadyapi rASTrakToM ke kucha lekhoM meM ina candravaMzI likhA hai, tathApi vAstava meM ye sUryavaMzI hI the| ( isa para prAge svatantrarUpa se vica ra kiyA jaaygaa|) mAravAr3a nareza apane ko sUryavaMzI aura zrI rAmacandra ke putra kuza ke vaMzaja mAnate haiM / 'viSNupurANa' meM sUrya ke vaMzaja ikSvAku se lekara rAmacandra taka 61 rAjAoM ke nAma diye haiM, aura rAmacandra se sUryavaMza ke antima rAjA sumitra taka 6 * nAma likhe haiM / isa prakAra ikSvAku se sumitra taka kula 121 (aura 'bhAgavata' meM zAyada kula 125) rAjAoM ke nAma haiN| purANoM se isake bAda ke isa vaMza ke rAjAoM kA patA nahIM canatA / ( purANoM ke matAnusAra sumitra kA samaya Aja me karIba 3...(1) varSa pUrva thaa|) 'vAlmIkIyarAmAyaNa' ke uttara kANDa meM likhA hai ki, zrI rAmacandra ke bhAI bharata ne gandharvo ( gAndhAra vAloM ) ko jItA thaa| isake bAda usake do putroM meM se takSane vahAM para ( gAMdhAra pradeza meM ) tanazilA aura puSkala ne puSkalAvata nAma ke nagara bsaaye| takSazilA ko Ajakala TaiksilA kahate haiM / yaha nagara hasana abdAla se dakSiNa-pUrva aura rAvalapiNDI se uttara-pazcima meM thaa| isake khaMDahara 12 mIla ke ghere meM milate haiN| puSkalAyata pazcimottara kI tarapha pezAvara ke pAsa thaa| yaha sthAna isa samaya cArasAdA ke nAma se prasiddha hai| - - * - S Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ rASTrakUToM kA uttara se dakSiNa meM jAnA zrIyuta sI . vI. vaidya dakSiNa ke rASTrakUToM ko dakSiNI - Arya mAnate haiM / unakA anumAna hai ki, ye loga, dakSiNa meM dUsarI vAra apanA rAjya sthApana karane ke bahuta pahale hI, uttara se Akara vahAM basagaye the, aura isIse azoka ke lekhoM ke likhe jAne ke samaya bhI mahArASTra deza meM vidyamAna the / parantu unakA yaha anumAna azoka ke una lekhoM kI, jinameM isa jAti kA ullekha AyA hai, sthiti ke AdhAra para hone se ThIka nahIM mAnA jAsakatA; kyoMki aise do lekha uttara-pazcimI sImAprAnta se, eka saurASTra se aura eka kaliGga se, mila cuke haiM / DAkTara DI. Ara. bhaNDArakara rASTrikoM kA sambandha aparAnta vAsiyoM se mAnakara inheM mahArASTra nivAsI anumAna karate haiM / parantu azoka kI zAhabAjagar3ha se milI pA~cavIM prajJA meM isa prakAra likhA hai: 'yonakaMboya gaMdharanaM raThikanaM pitinikanaM ye vapi zraparateM " 66 yahA~ para "raThikanaM" (rASTrikAnAM) aura "pitinikanaM" (pratiSThAnikAnAM ) kA sambandha "ye vApi aparAntAH " se karanA ThIka pratIta nahIM hotA; kyoMki Upara dI huI paMkti meM aparAnta nivAsiyoM kA rASTrikoM se bhinna honA hI prakaTa hotA hai / ina rASTrakUToM kI khAnadAnI upAdhi "laTalUrapurAdhIzvara" thI / zrIyuta rajavAr3e Adi vidvAn isa laTalUra se ( madhya pradezastha bilAsapura z2ile ke ) ratnapura kA tAtparya lete haiM / yadi yaha anumAna ThIka ho to isase bhI inakA uttara se dakSiNa meM jAnA hI siddha hotA hai / zrI rAmacandra ke putra kuza ne ayodhyA ko chor3akara gaMgA ke taTa para ( Adhunika miraz2A pura ke pAsa ) kuzAvatI nagarI basAI thI / sambhava hai usake vaMzaja bAda meM, kisI kAraNa se bharata ke vaMzajoM ke pAsa cale gaye hoM, aura kAlAntara meM " rASTrika " yA " (( AraTTa " ke nAma se prasiddha hokara vApisa lauTate hue, kucha uttara kI tarafa aura kucha giranAra hote hue dakSiNa kI tarapha gaye hoM / parantu yaha kalpanA mAtra hI hai / nayacandra sUri kI ' rambhAmaMjarI ' nATikA meM bhI jayacandra ko ikSvAku vaMza kA tilaka likhA hai / ( dekho pR0 7 ) T (1) hisTrI oNpha miDievala hindU iNDiyA, bhA0 2, pR0 323 ( 2 ) azoka ( DAkTara DI. Ara. bhaNDArakara likhita ), pR0 33 (3) kaoNrpasa insakripzanam iNDikeram, bhA0 1 0 55 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAekaToM kA itihAsa solaMkI rAjA trilocanapAla ke, sUrata se mile, za0 saM0 172 ( vi0 saM0 1107 I0 sa0 1051 ) ke, tAmrapatra se prakaTa hotA hai ki, solaMkiyoM ke mUlapuruSa cAlukya kA vivAha kannauja ke rASTrakUTa rAjA kI kanyA se huA thA / isase jJAta hotA hai ki, rASTrakUToM kA rAjya pahale kannauja meM bhI rahA thA, aura isake bAda chaThI zatAbdI ke karIba, inhoMne dakSiNa ke solaMkiyoM ke rAjya para adhikAra karaliyA thaa| (1) samAdiyarthasaMsiddhau tuSTaH sraSTA'bravIccatam // 5 // kAnyakubje mahArAja ! rASTrakUTasya kanyakAm / labdhvA sukhAya tasyAM tvaM caulukyApnuhi saMtatim // 6 // (iNDiyana aigiTakkerI bhA0 12, pR. 201) (3) misTara je. Dablyu. vATsana ( poliTikala suparinTenDenTa, pAlanapura ) likhate haiM ki, phaujapati rAThor3a zrIpata ne, saMvat 136 ko maMgasira mudi 5 bRhaspativAra ko, apane rAjatilakotsava ke samaya, uttarI gujarAta ke 16 gAMva cibadiyA brAhmaNoM ko dAna dive the| inameM se eTA nAmaka gAMva abataka usa vaMza ke brAhmaNoM ke adhikAra meM calA mAtA hai / isake mAge vaha likhate haiM ki, pahale ke araba bhUgola vettAmoM ne kasoja kI sarahada ko sindha se milA huA likhA hai; malamasaUdI ne sindha kA kanauja nareza ke rAjya meM honA prakaTa kiyA hai; aura gujarAta ke musalamAna itihAsa lekhakoM ne karIba nareza ko hI gujarAta kA madhipati mAnA hai| (iNDiyana aiNTikkerI, mA. 3,041) yahAM para misTara vATsana ke lekha ko uddhRta karane kA kAraNa kevala yaha prakaTa karanA hai ki, rASTrakUToM kA rAjya pahale bhI kalauna meM raha cukA thA, aura usa samaya bhI inakA pratApa khUba bar3hA car3hA thaa| zrIpata ke viSaya meM hama kevala itanA kaha sakate haiM ki, vaha zAyada kanauja ke rAThor3e rAja gharAne kA hone se hI "kanaujezvara" mahAtA thaa| sambhava hai, jisa samaya lATa deza ke rAjA bhuvarAja ne kannauja ke pratihAra rAjA bhojadeva ko harAyA thA, usa samaya usa (dhruparAja ) ne zrIpata ke pitA ko rASTrakUTa samajha nauja kA kucha pradeza dilavA diyA ho, aura bAda meM pitA ke marane aura apane gaddI para baiThane ke samaya bIpata ne yaha dAnapatra likhavAyA ho / eTA gA~va kA kanauja ke rAgoM dvArA diyA jAnA 'baoNmbe gajeTiyara' (bhAga 1, pR. 321) meM bhI likhA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ rASTrakUToM kA uttara se dakSiNa meM jAnA isa bAta kI puSTi dakSiNa ke solaMkI rAjA rAjarAja ke, 32 veM rAjya varSa ( za0 sa0 175 = vi0 saM0 19110 I0 sa0 1053) ke, yevUra se mile, dAnapatra se bhI hotI hai / usameM likhA hai ki, rAjA udayane ke bAda usa ke vaMza ke 56 rAjAoM ne ayodhyA meM rAjya kiyA thA, aura unameM ke antima rAjA vijayAditya ne solaMkiyoM ke dakSiNI rAjya kI sthApanA kI thii| isake bAda usake 16 vaMzajoM ne vahAM para rAjya kiyA / parantu anta meM usa rAjya para dUsare vaMzakA adhikAra hogayA / yahAM para dUsare vaMza se rASTrakUTa vaMzakA hI tAtparya hai; kyoMki solaMkiyoM ke, mIraja se mile, za0 saM0 146 ke aura yevUra se mile, za0 saM0 119 ke, tAmrapatroM meM jayasiMha kA, rASTrakUTa indrarAja ko jItakara, phira se cAlukya vaMza ke rAjya ko prApta karanA likhA hai ' / isa jayasiMha kA prapautra kIrtivarmA vi0 saM0 624 meM rAjya para baiThA thA / isase usakA paradAdA - jayasiMha vikrama kI chaThI zatAbdI ke uttarArdha meM rahA hogA / ina pramANoM para vicAra karane se prakaTa hotA hai ki, vikrama kI chaThI zatAbdI meM vahAM para ( dakSiNa meM ) rASTrakUToM kA rAjya thA / sAtha hI yaha bhI anumAna hotA hai ki, jisa samaya solaMkiyoM kA rAjya ayodhyA meM thA, usI samaya unake pUrvaja kA vivAha kannauja ke rASTrakUTa rAjA kI kanyA se huA hogA / * ( 1 ) ukta dAnapatra meM udayana kA brahmA kI saiMtAlIsavIM pIDhI meM honA likhA hai / 66. (2) bhUyazculukya kulavallabharAjalakSmIm / " Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 'babhAra (iNDiyana airiTakkerI, bhA0 8, pR0 12,) www.umaragyanbhandar.com
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ rASTrakUToM kA vaMza dakSiNa aura lATa (gujarAta) para rAjya karane vAle rASTrakUToM ke samaya ke karIba 75 lekha aura dAnapatra mile haiN| inameM se kevala 8 dAnapatroM meM inheM yaduvaMzI likhA hai| (1) uparyukta 8 dAnapatroM meM se pahalA rASTrakUTa amoghavarSa prathama kA, za0 saM* 782 (vi0 saM0 117 I0 sa0 860) kA hai| usameM likhA hai:"tadIyabhUpaHyatayAdavAnvaye" (aipigrAphiyA iNDikA, bhA0 6, pR. 26) dUsarA indrarAja tRtIya kA, za0 saM0 836 (vi0 saM0 071-I0 sa0 614 ) kA hai| usameM inake vaMza kA ullekha isaprakAra hai:"tasmAdvaMzo yadUnAM jagati sa vRdhe" (jarnala baoNmbe eziyATika sosAiTI, bhA0 18, pR. 261) tIsarA za* saM0 852 (vi0 saM0 687 I. sa. 630 ) kA, aura cauthA za* saM0 855 (vi. saM0 160I0 sa0 63:) kA hai / ye donoM govindarAja (caturtha) ke haiN| inameM inake vaMza ke viSaya meM isaprakAra likhA hai: "vaMzo babhUva bhuvi sindhunibho yadUnAm / " (aipigrAphiyA iNDikA, bhA0 7, pR. 36; aura iNDiyana aigiTakkerI, bhA0 12, pR. 249) pAMcavA~ za0 saM0 862 (vi0 saM0 667-I0 sa0 640) kA; aura kaThA. za. saM0 880 (vi0 saM0 1015-I. sa. 158) kA hai| ye kRSNarAja (tRtIya) ke haiN| inameM bhI inako yaduvaMzI likhA hai:___"yaduvaMze dugdhasiMdhRpamAne" (epigrAphiyA iNDikA, mA0 5 pR0 162; aura bhA0 4, pR0 181) sAtavA~ karkarAja dvitIya kA, za0 saM0 864 (vi0 saM0 1029 I. sa. 972) kA hai| isameM bhI uparyukta bAtakA hI ullekha hai: "samabhUddhanyo ydornvyH|" (iNDiyana aiNTikkerI, bhA0 12, pR0 264) AThayAM raddarAja kA, za0 saM0 130 (vi0 saM0 1065 I0 sa0 10.8) kA hai| isameM bhI inakA yaduvaMzI honA likhA hai:"zo'pUrvostIha vaMzo yadukulatilako rASTrakUTezvarANAm" (epigrAphiyA iNDikA, bhA0 3, pR. 268) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ 111 rASTrakUToM kA vaMza sabase pahalA dAnapatra, jisameM inheM yaduvaMzI likhA hai, za0 saM0 782 (vi0 saM0 117) kA hai| isase pahale kI prazastiyoM meM ina rAjAoM ke sUrya yA candravaMzI hone kA ullekha nahIM hai| inhIM 8 dAnapatroM meM ke za0 saM0 836 ke dAnapatra meM yaha bhI likhA hai: "tatrAnvaye vitatasAtyakivaMzajanmA zrIvantidurganRpatiH puruSottamo'bhUt / " arthAt-usa (yadu) vaMza meM sAtyaki ke kula meM (rASTrakUTa) dantidurga huoN| parantu dhamorI (amarAvatI) se, rASTrakUTa kRSNarAja (prathama) ke, karIba 1800 cAMdI ke sikke mile haiM / ina para eka tarafa rAjA kA mukha aura dUsarI tarafa "paramamAhezvaramahAdityapAdAnudhyAMtazrIkRSNarAja" likhA hai / yaha kRSNarAja vi0 saM0 826 (I0 sa0 772) meM vidyamAna thaa| isase prakaTa hotA hai ki, usa samaya taka rASTrakUTa nareza sUryavaMzI aura zaiva samajhe jAte the| rASTrakUTa govindarAja (tRtIya) kA, za0 saM0 730 (vi0 saM0 865 I0 sa0 808) kA, eka dAnapatra rAdhanapura se milA hai / usa meM likhA hai:- . "yasminsarvaguNAzraye titipatau zrIrASTrakUTAnvayojAte yAdavavaMzavanmadhuripAvAsIdalaMdhyaH praiH|" (1) halAyudha ne bhI apane banAye 'kavirahasya' meM rASTrakUToM kA yAdava sAtyaki ke vaMza meM honA likhA hai / kRSNa tRtIya ke, za0 saM0 862 ke, tAmrapatra meM bhI aisA hI ullekha hai:- "tadvaMzajA jagati sAtyakivargabhAja" (2) govindacandra ke vi0 saM0 1174 ke dAnapatra meM gAhaDavAla narezoM ke nAma ke sAtha bhI - "paramamAhezvara" upAdhi lagI milatI hai| (3) "pAdAnudhyAta" zabda ke pUrva kA nAma, usa zabda ke pIche diye nAma pAle puruSa ke, pitA kA nAma samajhA jAtA hai / parantu "mahAditya" na to kRSNarAja ke pitA kA nAma hI thA na upAdhi hI / aisI hAlata meM isa zabda se isa vaMza ke mUlapuruSa kA tAtparya lenA kucha bhanucita na hogaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ rASTrakUToM kA itihAsa ___ arthAt-jisa prakAra zrIkRSNa ke utpanna hone para yaduvaMza zatruoM se ajeya ho gayA thA, usI prakAra isa guNIrAjA ke utpanna hone para rASTrakUTa vaMza bhI zatruoM se ajeya ho gyaa| ___ isase jJAta hotA hai ki, vi0 saM0 865 ( I0 sa0 808 ) taka yaha rASTrakUTa vaMza yaduvaMza se bhinna samajhA jAtA thA / parantu pIche se amoghavarSa prathama ke, za0 saM0 782 vAle, dAnapatra ke lekhaka ne, uparyukta lekha meM ke yAdavavaMza ke upamAna aura rASTrakUTa vaMza ke upameya bhAva ko na samajha, isa vaMza ko aura yAdavavaMza ko eka mAnaliyA, aura bAda ke 7 prazastiyoM ke lekhakoM ne bhI binA soce samajhe usakA anusaraNa kara liyaa| __yahAM para yaha zaMkA kI jA sakatI hai ki, yadi rASTrakUTa vAstava meM hI caMdravaMzI na the to unhoMne isa galatI para dhyAna kyoM nahIM diyA / parantu isa viSaya meM yaha eka udAharaNa hI paryApta hogA ki, yadyapi mevAr3a ke mahArANAoM kA sUryavaMzI honA prasiddha hai, tathApi svayaM mahArANA kumbhakarNa ne, jo eka vidvAn nareza thA, purAne lekhakoM kA anusaraNa kara, apanI banAI 'rasikapriyA' nAma kI gIta govinda' kI TIkA meM apane mUla puruSa bappa ko brAhmaNa likha diyA hai: "zrIvaijavApenasagotravaryaH zrIvappanAmA dvijapuMgavobhUt" // (1) yAdava rAjA bhIma ke, prabhAsa pATana se mile, vi. saM. 1442 ke, lekha meM likhA hai: "vazo ( zau ) prasiddho (khau) hi yathAravIndo (ndroH) rASToDavaMzastu tathA tRtiiyH|| yatrAbhavaddharmanRpo'tidharma stasmAcchivaM mA ( sA ) yamunA jagAma // 10 // " prarthAt-jisa prakAra sUrya aura candra ye donoM vaMza prasiddha haiM, usI prakAra tIsarA rAThor3a vaMza bhI prasiddha hai| isameM dharma nAmakA puNyAtmArAjA huA / usIke sAtha bhIma kI kanyA yamunA kA vivAha huA thaa| ( baoNmbe gaz2aTiyara, bhA. 1 hissA 2, pR. 208-206; bhaura sAhitya, khaMDa 1, bhA0 1, pR. 276-281) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ rASTrakUToM kA vaMza vi0 saM0 1653 meM bane 'rASTrauDhavaMza mahAkAvya' kA ullekha pahale kara cuke haiM / usameM likhA hai ki, lAtanAdevI ne, candra se utpanna hue kumAra ko lAkara, putra ke lie tapasyA karate hue, kannauja ke sUryavaMzI rAjA nArAyaNa ko sauMpadiyA, aura usa sUryavaMzI rAjA ke rAjya aura kula kA bhAra vahana karane se vaha kumAra "rASTroDha' ke nAma se prasiddha huA / isa se bhI usa samaya rAThor3oM kA sUryavaMzI mAnA jAnA siddha hotA hai| isI prakAra kannauja ke gAhaDavAla rAjAoM ke lekhoM meM bhI unheM sUryavaMzI hI likhA hai: "AsIdazItadyutivaMzajAtaH kSamApAlamAlAsu divaM gatAsu / sAkSAdvivasvAniva bhUridhAmnA nAmnA yazovigraha ityudaarH||" arthAt-bahuta se sUryavaMzI rAjAoM ke svarga cale jAne para, sAkSAt sUrya ke samAna pratApa vAlA, yazovigraha nAma kA rAjA huA / "purA kadAcina taye sametAn,devAnanujJApya gRhAya sadyaH / kAtyAyanImarddhamRgAGkamauliH, kailAsazaile ramayAmbabhUva // 12 // - - - - - - - - anyonyabhUSApaNabandharamyaM, tatrAntare dyUtamadIvyatAM tau // 14 // - - - - - - - - kaatyaayniipaannisrojkosh-vilolitaakssksspitaadthendoH| garbhAnvitaikAdazavArSiko'bhUdabhUtapUrvApratimaH kumAraH // 20 // - --- - - - - - - tasmai varaM sAmbazivo dayAluH, zrIkAnyakubjezvaratAmarAsIt // 23 // atrAntare kAcana lAtanAkhyA, sametya devI girijAharAbhyAm / / vilInabhUmIpatikAnyakubja-rAjyAdhipatyAya zizuM yayAce // 24 // nArAyaNo nAma nRpaH sutArthI, yatrezvaraM dhyAyati sUryavaMzyaH / sA rudradattena sahAmunAsminnavAtaratkAJcanamekhalena // 28 // alakSyadehA tamavocadeSA, rAjannasAvastu tavaikasUnuH / anena rASTraM ca kulaM tavoDhaM, rASTrauSTrio) DhanAmA tadiha pratItaH // 26 // Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ rASTrakUToM kA itihAsa yaha gAhar3avAla rAThor3a rASTrakUTa hI the / ( yaha bAta Age siddha kI jAyagI ) isalie rASTrakUToM kA sUryavaMzI honA hI mAnanA par3atA hai / 14 (1) rASTrakUToM kI saba se pahalI prazasti (tAmrapatra ) rAjA abhimanyu kI milI hai / yadyapi isa para saMvat zrAdi nahIM haiM, tathApi isake akSaroM ko dekhane se isakA vikrama kI sAtavIM zatAbdI ke prArambha kI honA siddha hotA hai / isa para kI muhara meM ( ambikAke vAhana ) siMha kI mUrti banI hai| kRSNarAja prathama ke sikke para use "parama mAhezvara" likhA hai | parantu rASTrakUToM ke pichale tAmrapatroM meM siMhakA sthAna garur3a ne leliyA hai / isase anumAna hotA hai ki, pichale dinoM meM inapara vaiSNavamata kA prabhAva par3agayA thA / ( bhagavAnalAla indrajI ne bhI inake tAmrapatroM kI muharoM ko dekhakara yahI anumAna kiyA thA / jarnala baoNmbe eziyATika sosAiTI, bhA. 16, 1.6 ) isIse bhAvanagara ke gohila rAjAoM kI taraha ye bhI sUryavaMzI ke sthAna meM candravaMzI samajhe jAne lage / pahale jisa samaya kher3a ( mAravAr3a ) meM gohiloM kA rAjya thA, usa samaya ve sUryavaMzI samajhe jAte the / parantu kAThiyAvAr3a meM jA basane para, vaiSNavamata ke prabhAva ke kAraNa, ve candravaMzI samajhe jAne lage / yaha bAta isa chappaya se prakaTa hotI hai: "candravaMzi saradAra gotra gautama bakkhAM zAkhA mAdhavisAra ke pravaratraya jAM agnideva uddhAra deva cAmuNDA devI pANDava kula paramANa prAya gohila cala evI vikrama badha karanAra nRpa zAlivAhana cakavai thayo te pachI tena pralAdano soraThamA sejaka bhayo / " azoka kI giranAra parvata para khudI pAMcavIM prAjJA meM rASTrakUToM kA ullekha hone se inakA bhI taka pradeza se sambandha rahanA pAyA jAtA hai / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ rASTrakUTa aura gAhar3avAla pahale likhA jA cukA hai. ki, rASTrakUTa vAstava meM uttarI bhArata ke nivAsI the, aura vahIM se dakSiNa kI tarafa gaye the / pUrvoddhRta solaMkI trilocanapAla ke, za0 saM0 172 ke, tAmrapatra se jJAta hotA hai ki, solaMkiyoM ke mUla - puruSa cAlukya kA vivAha kannauja ke rASTrakUTa rAjA kI kanyA se huA thA / isI prakAra 'rASTrauDhavaMza mahAkAvya' se bhI pahale ekavAra kannauja meM rASTrakUToM kA rAjya rahanA pAyA jAtA hai / rASTrakUTa rAjA lakhanapAla kA eka lekha badAyUM se milA hai / ( isa lakhanapAla kA samaya vi0 saM0 1258 ( I0 sa0 1200 ) ke karIba AtA hai / ) usa meM likhA hai: 15 " prakhyAtAkhilarASTrakUTakulajadamApAladoH pAlitA / pAJcAlIbhidhadezabhUSaNakarI vodAmayutApurI | tatrAditobhavadanantaguNo narendrazcandraH svakhaDgabhayabhISitavairivRndaH / " arthAt - prasiddha rASTrakUTa vaMzI rAjAoM se rakSita, aura kannauja kI alaGkAra rUpa, badAyUM nagarI hai | vahAM para pahale, apanI zakti se zatruoM kA damana karane vAlA candra nAmakA rAjA huA (1) aipigrAphiyA iNDikA, bhA0 1, pR0 64 ( 2 ) zrIyuta sanyAla isa lekhako vi0 saM0 1256 ( I0 sa0 1202 ) ke pUrva kA anumAna karate haiM / isa para Age vicAra kiyA jAyagA / (3) gAhaDavAla candradeva ke, candrAvatI se mile, vi0 saM0 1150 ke, dAnapatra meM bhI, badAyUM ke lekha kI taraha, kannauja ke lie paMcAla zabda kA prayoga kiyA gayA hai: 66 99 paMcAcUla cumbana caNacandrahAso ... Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat ( aipigrAphiyA iNDikA, bhA0 14, pR0 163 ) www.umaragyanbhandar.com
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ rASTrakUToM kA itihAsa gAhaDavAla nareza candradeva kA, vi0 saM0 1148 ( I0 sa0 1061) kA, eka tAmrapatra candrAvatI ( banArasa jile ) se milA hai / usameM likhA hai: "vidhvastoddhatadhIrayodhatimiraH shriicNdrdevonRpH| yenodAratarapratApazamitAzeSaprajopadravaM zrImadgAdhipurAdhirAjyamasamaM dorvikrameNArjitam // " arthAt-isa vaMza meM ( yazovigraha kA pautra ) candradeva bar3A pratApI rAjA huaa| isI ne apane bAhubala se zatruoM ko mArakara kannauja kA rAjya liyA thA / isa tAmrapatra meM candradeva ke vaMzakA ullekha nahIM hai| UparakI donoM prazastiyoM para vicAra karane se prakaTa hotA hai ki, candradeva ne pahale badAyU~ lekara bAda meM kannauja para adhikAra karaliyA thA / inameM se pahalI prazasti rASTrakUTa-vaMzI kahAne vAle candrakI hai, aura dUsarI kucha samaya bAda gAhar3avAla-vaMzI ke nAma se prasiddha honevAle candrakI / parantu ina donoM rAjAoM ke samaya Adi para vicAra karane se donoM prazastiyoM ke candradeva kA eka honA, aura usakA kannauja vijaya kara vahAM para gAhar3avAla-rAjya ko sthApita karanA siddha hotA hai / inase yaha bhI prakaTa hotA hai ki, candradeva se do zAkhAyeM calIM / isakA bar3A putra madanapAla kannauja kA rAjA huA, aura choTe putra vigrahapAla ko badAyUM kI jAgIra milI / yadyapi vadAyUM vAle apane ko rASTrakUTa hI mAnate rahe, tathApi kannaujavAle gAdhipura-kannauja ke zAsaka hone se kucha kAla bAda gAhar3avAla ke nAma se prasiddha ho gye| (1) aipigrAphiyA iNDikA, bhA06, pR. 302-305. (2) caMda baradAI ne bhI vigrahapAla ke vaMzaja lakhanapAla ko, jisakA lekha badAyUM se milA hai, zAyada jayacaMda kA bhatIjA likhA hai / (3) DiMgala bhASA meM "gAiDa" zabda kA artha majabUtI aura tAkata hotA hai| isalie yaha bhI sambhava hai ki, jaba isa vaMza ke narezoM kA pratApa bahuta bar3ha gayA. taba inhoMne yaha upAdhi dhAraNa karalI / athavA jisa prakAra saMyukta prAnta ke raikA nAmaka grAma meM rahane se kucha rAThor3a ' raikavAla' ke nAma se prasiddha hogaye, usI prakAra gAdhipura ( kannauja ) meM rahane se yA vahAM ke zAsaka hone se ye rAThor3a bhI 'gAhaDavAla' kahAne lage hoM; kyoMki gAdhipura ke prAkRta rUpa "gAhitara" kA bigar3akara gAhar3a hojAnA kucha asambhava nahIM hai| isake bAda aba sIhAjI Adi kA sambandha kannauja se chUTa gayA, taba ve phira apane ko rAThor3a kahane lage the| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ rASTrakUTa aura gAhar3avAla 17 isa ( gAhaDavAla ) nAma kA prayoga yuvarAja govindacandra ke, vi0 saM0 1161, 1162, aura 1163, ke kevala tIna dAnapatroM meM milatA hai / ina saba bAtoM kA sArAMza yahI nikalatA hai ki, kannauja para pahale bhI rASTrakUToM kA rAjya thA / usake bAda vahAM para yathA samaya gupta, baisa, maukharI, aura pretihAroM kA rAjya rahA / parantu dakSiNa ke rASTrakUTa rAjA indrarAja tRtIya ke dAnapatra se jJAta hotA hai ki, usane, apanI uttarI bhArata kI car3hAI ke samaya, upendra ko vijaya kara, meru (kannauja) ko ujAr3a diyA thA / sambhavataH usa samaya vahA~ para pratihAra mahIpAla kA rAjya thA / isa caDhAI ke bAda hI pratihAroM kA rAjya zithila par3a gayA, aura unake sAmanta svataMtra hone leMge / isIse maukA pAkara, vi0 saM0 1111 ( I0 sa0 1054) ke karIba; rASTrakUTa vaMzI candra ne pahale badAyUM para kabjA kara, anta meM kannauja para bhI adhi "vaMze gAiDa vAlA khye babhUva vijayI nRpaH / " ( 1 ) (2) bATa (gujarAta) ke rASTrakUTa rAjA dhruvarAja dvitIya ne vi0 saM0 624 ( I0 sa0 867) meM, kannauja ke pratihAra rAjA bhojadeva ko harAyA thA / sambhavataH isI bhojadeva ke dAdA nAgabhaTa dvitIya ne ( rASTrakUTa indrAyudha ke uttarAdhikArI ) cakrAyudha se kannauja kA rAjya chInA thA / ( 1 ) ( rAjapUtAne kA itihAsa, A. 1, pR0 161, Ti. 1 ) "kRta govardhanoddhAraM helonmUlita meruNA / upendramindarAjena jillA yena na vismitam " ( jarnala baoNmbe eziyATika sosAiTI, bhA0 18, pR0 261 ) yahI bAta govindarAja caturtha ke, za0 saM0 852 ke, tAmrapatra se bhI siddha hotI hai / usameM likhA hai ki, indrarAja tRtIya ne apane savAroM ke sAtha, yamunA ko pAra , kara, kannauja ko ujAr3a diyA thA : "tIrNA yatturagairagAdhayamunA sindhupratisparddhinI yenedaM hi mahodayA rinagaraM nirmUlamunmUlitam / " (4) isase pahale, vi0 saM0 842 bhaura 850 ( I0 sa0 785 auaura 763) ke bIca, rASTrakUTa dhruvarAja kA rAjya uttara meM ayodhyA taka phaila gayA thaa| isake bAda, vi0 saM0 e32 aura 671 ( I0 sa0 805 aura 614 ) ke bIca, rASTrakUTa kRSNarAja dvitIya ke sayama usake rAjya kI sImA gaGgA ke kinAre taka jA pahucI thI; auaura vi0 saM0 667 aura 1023 ( I0 sa0 840 aura 866 ) ke bIca rASTrakUTa kRSNarAja tRtIya ke samaya usake rAjya kI sImA ne gaGgA ko pAra kara liyA thA / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 rASTrakUToM kA itihAsa kAra karaliyA / isake bAda kannauja kI gaddI isake bar3e putra madanapAla ko milI, aura choTA putra isakI jiMdagI meM hI badAyUM kA zAsaka banA diyA gayA / isake bAda, jisa samaya rAjA jayaccandra ke putra harizcandra se kannauja prAnta chIna liyA gayA, usa samaya usake vaMzaja khora kI tarafa hote hue mahuI : (farrukhAbAda jile) meM jArahe / parantu, jaba vahAM para bhI musalamAnoM ne adhikAra karaliyA, taba jayaccandra kA pautra (varadAI sena kA choTA putra) sIhA, vahAM se tIrthayAtrA ko jAtA huA, mAravAr3a meM phuNcaa| yahAM para Aja taka usake vaMzajoM kA rAjya hai, aura ve apane ko sUryavaMzI rAThor3a jayacandra ke vaMzaja mAnate haiM / mahuI ke eka khaMDahara ko vahAM ke loga aba taka "sIhArAva kA kher3A" ke nAma se pukArate haiN| rAva sIhA ke vaMzaja rAva jodhAjI the / inhoMne, vi0 saM0 1516 ( I0 sa0 1451 ) meM, jodhapura ke kile aura zahara kI nIMva rakkhI thii| rAvajodhA ke tAmrapatra kI sanada se patA calatA hai ki, lumba RSi nAmakA sArasvata brAhmaNa, sIhAjI ke pautra dhUhar3ajI ke samaya, kannauja se ina ( rASTrakUTa narezoM) kI iSTadevI cakrezvarI kI mUrti lekara mAravAr3a meM AyA thA, aura usakI sthApanA nAgANA nAmaka gA~va meM kI gayI thI / kisI kisI hastalikhita prAcIna itihAsa meM isa mUrti kA kalyANI se lAyA jAnA likhA hai / parantu isa (kalyANI) se bhI kannauja ke "kalyANa "kaTaka" kA tAtparya liyA jAtA hai / ina saba bAtoM para gaura karane se rASTrakUToM aura gAhar3avAloM kA eka honA siddha hotA hai / DAkTara haoNrnale (Hornle ) gAhar3avAla vaMza ko pAlavaMza kI zAkhA mAnate / unakA anumAna hai ki, pAlavaMzI mahIpAla ke jyeSTha putra nayapAla ke vaMzajoM ne gaur3a deza meM rAjya kiyA, aura choTe putra candradeva ne kannauja kA rAjya liyA / parantu yaha ThIka pratIta nahIM hotA; kyoMki na to pAla vaMziyoM ke lekhoM meM ( 1 ) kucha loga ise dakSiNa kA koMkana mAnate haiM / parantu unakA aisA mAnanA uparyukta pramANa ke hote hue ThIka pratIta nahIM hotA / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ rASTrakUTa aura gAhar3avAla unake gAhar3avAla vaMzI hone kA ullekha hai, na gAhar3avAloM kI prazastiyoM meM unake pAlavaMzI hone kA / dUsarA, pAlavaMza kA svatantra rAjya sthApana karane vAle gopAla prathama se lekara, usa vaMza ke antima nareza taka, saba hI rAjAoM ke nAmoM ke antameM "pAla" zabda lagA hai; parantu gAhaDavAla vaMza ke ATha rAjAoM meM kevala eka rAjA ke nAma ke pIche hI yaha (pAla) zabda lagA milatA hai / tIsarA, kevala eka zabda ke do puruSoM ke nAmoM meM milane se ve donoM puruSa eka nahIM mAne jA sakate / Age donoM vaMzoM ke rAjAoM ke nAma diye jAte haiM:pAlavaMzI rAjA gAhar3avAla vaMzI rAjA vigrahapAla. yazovigraha mahIpAla mahIcandra nayapAla candradeva inameM ke vigrahapAla aura yazovigraha meM "vigraha", aura mahIpAlaM aura mahIcandra meM 'mahI' zabda samAna haiM / itihAsa se prakaTa hai ki, pAlavaMzI. mahIpAla bar3A pratApI rAjA thA / usane apane bhujabala se hI pitA ke gaye hue rAjyako phira se hastagata kiyA thA; aura apane putra (?) sthirapAla aura vasantapAla dvArA kAzI meM aneka mandira banavAye the / parantu gAhar3avAla mahIcandra eka svataMtra zAsaka bhI nahIM thA / aisI hAlata meM, kevala aise samAna zabdoM ke AdhAra parahI, do bhinna puruSoM ko eka mAna lenA haTha mAtra hai / cauthA, pAlavaMziyoM ke zilAlekhoM meM vikrama saMvat na likhA jAkara unakA rAjya saMvat likhA jAtA thaa| (1) pAlavaMzI mahIpAla ke, vi0 saM0 1083 (I0 sa0 1026) ke, zilAlekha aura gAhar3avAla candra ke saba se pahale, vi. saM. 1148 (I. sa. 1061) ke, tAmrapatra meM 65 varSa kA antara hai / aisI hAlata meM ina donoM ke bIca pitA putra kA sambandha mAnanA ThIka pratIta nahIM hotaa| isake alAvA candradeva kA antima tAmrapatra vi. saM. 1156 ( I0 sa0 1066) kA hai; jo isa sambandha meM aura bhI sandeha utpanna karatA hai| (2) pAlavaMziyoM ke lekhoM meM mahIpAla kA hI eka lekha aisA milA hai, jisameM vikrama saMvat (103) likhA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 rASTrakUToM kA itihAsa parantu gAhar3avAloM kI prazastiyoM meM unake rAjya saMvat kA ullekha na hokara vikrama saMvat kA prayoga hotA thA / pAMcavAM, pAlavaMzI rAjA dharmapAla kA vivAha rASTrakUTa rAjA parabala kI putrI se, aura pAlavaMzI rAjA rAjyapAla kA vivAha rASTrakUTa rAjA tuGga kI kanyA se huA thA / pahale rASTrakUToM aura gAhar3avAloM kA eka honA sapramANa siddha kiyA jA cukA hai / aisI hAlata meM misTara hArnale kA yaha anumAna ThIka nahIM hosakatA / misTara vinseMTasmiya uttarI rASTrakUToM ( rAThor3oM) ko gAhar3avAloM ke vaMzaja mAnate haiM, aura dakSiNI rASTrakUToM ko dakSiNa kI anArya jAti kI santAna bhanumAna karate haiM / parantu uparyukta pramANoM ke hote hue yaha anumAna bhI siddha nahIM hotA / isake alAvA solakiyoM aura yAdavoM kI kanyAoM se dakSiNI rASTrakUToM kA vivAha honA bhI inheM zuddha kSatriya pramANita karatA hai / / ___ kAramIrI paMDita kalaNa ne, vi0 saM0 kI bArahavIM zatAbdI meM, 'rAjataraMgiNI' nAmakA kAramIra kA itihAsa likhA thA / usake sAtaveM taraGga ke eka koka se jJAta hotA hai ki, usa samaya bhI kSatriyoM ke 36 kula mAne jAte the / jayasiMha ne vi0 saM0 1422 meM 'kumArapAlacarita' banAnA prArambha kiyA thA / usa meM diye kSatriyoM ke 36 vaMzoM ke nAmoM meM kevala "rATa' nAma hI milatA hai; gAhar3avAloM kA nAma nahIM diyA hai / isI prakAra 'pRthvIrAja rAso' meM rAThor3a vaMzakA nAma hI milatA hai; gAhar3avAla vaMza kA ullekha nahIM hai / sAthahI usameM jayacandra ko rAThor3a likhA hai| (1) eka vaMza meM vivAha na karane kA niyama pUrI taura se pAlana nahIM kiyA jAtA thaa| isa viSaya kA khulAsA 'anya prAkSepa' nAmaka adhyAya kI cauthI zaGkA ke uttara meM milegA / ( dekho pR. 31) (2) mI hisTrI maoNpha iNDiyA, ( I0 sa0 1924 ) pR. 426-41. (3) "prakhyApayantaH saMbhUti SaTviMzati kuleSu ye| tejasvino bhAsvatopi sahante noccaka: sthitim // 1617 / " ( taraMga 7) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ rASTrakUTa aura gAhar3avAla 21 rAmapura ( farrukhAbAda jile meM ) kA rAjA, khimasepura ( mainapurI jile meM ) kA rAva, aura surajaI aura saurar3A ke caudharI bhI apane ko jayaccandra ke putra jajapAla ke vaMzaja, aura rAThor3a kahate haiM / isI prakAra vijaipura, mAMDA Adi ke rAjA bhI apane ko jayaccandra ke bhAI mANikacandra kI aulAda meM samajhate haiM, aura caMdravaMzI gAhar3avAla rAThor3a kahate haiM / ina bAtoM se bhI gAhar3avAloM kA rASTrakUToM ( rAThor3oM ) kI hI eka zAkhA honA siddha hotA hai / aisI hAlata meM, itane pramANoM ke hote hue, rASTrakUToM aura gAhar3avAloM ko bhinna vaMzI mAnanA ucita pratIta nahIM hotA / seTa mAheTha se mile, vi0 saM0 1976 (I sa0 1118) ke, bauddha lekhe meM gopAla ke nAma ke sAtha " gAdhipurAdhipa " ( kannaujanareza) kI upAdhi lagI hone se, zrIyuta ena. bI. sanyAla usa lekha ke gopAla aura usake uttarAdhikArI madanapAla ko, aura badAyUM ke rASTrakUTa nareza lakhanapAla ke lekha ke gopAla aura madanapAla ko eka hI anumAna karate haiM / unake matAnusAra, gopAla ne IsavI san kI 11 vIM zatAbdI ke caturtha pAda meM (arthAt - vi0 saM0 1077 - I0 sa0 1020 ke karIba kannauja ke pratihAra vaMza kI samApti hone, aura IsavI san kI 11 vIM zatAbdI kI samApti ke karIba gAhar3avAla candra ke kannauja rAjya kI sthApanA karane ke bIca ) vahAM (kannauja) para adhikAra kara liyA thA / isake bAda gAhar3avAla vaMzI candra ne isI gopAla se vahAM kA adhikAra chInA thA / isI se uparyukta seTa mAheTha ke lekha meM gopAla ke nAma ke sAtha "gAdhipurAdhipa" kI upAdhi lagI hai / (1) zamsAbAda ke logoM kA kahanA hai ki, kannaujake chinajAnepara jayacandra ke kucha vaMzaja nepAla kI tarafa cale gaye the / ye apane ko rAThor3a kahate haiM / bhAnase karIba 50 varSa pUrva taka jaba kabhI unake yahAM vivAha mAdi mAMgalika kArya hotA thA, taba ve yahAM ( zamasAbAda) se eka IMTa maMgavAte the / isase unakA mAtR-bhUmi prema prakaTa hotA hai| ( 2 ) iNDiyana airiTakkerI, bhA0 24, pR0 176 (3) jarnala baMgAla eziyATika sosAiTI, ( 1625 ) bhA0 21, pR0 103 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ rASTrakUToM kA itihAsa zrIyuta sanyAla ne apane isa mata ke samarthana meM solaMkI trilocanapAla ke, sUrata se mile, za0 saM0 672 (vi0 saM0 1907 = I0 sa0 1050) ke, tAmrapatra se yaha zloka uddhRta kiyA hai: 22 " kAnyakubje mahArAja ! rASTrakUTasya kanyakAm labdhvA sukhAya tasyAM tvaM cAlukyApnuhi saMtatim // " isase, pUrva kAla meM kisI samaya kannauja para rASTrakUToM kA rAjya honA pAyA jAtA hai / parantu mi0 sanyAla isa zAkhA ko, aura seTa mAheTha se mile lekha vAlI zAkhA ko eka mAna kara apane pahale likhe anumAna kI puSTi karate haiN| Age unake mata para vicAra kiyA jAtA hai : pratihAra trilocanapAla ke, vi. saM. 1084 ( I. sa. 1027) ke, tAmrapatrase aura yazaH pAla ke, vi. saM. 1013 ( I. sa. 1036 ) ke, lekha se siddha hotA hai ki, sambhavataH vi. sa. 1093 ( I. sa. 1036 ) ke bAda bhI kannauja para pratihAra narezoM kA rAjya rahA thA / gAhar3avAla nareza candra ke vi. saM. 1148 ( I. sa. 1091 ) ke tAmrapatra meM likhA hai: "tIrthAni kAzikuzikottarakozalendrasthAnIyakAni paripAlayatAbhigamya / hemAtmatulyamanizaM dadatA dvijebhyo yenAGkitA vasumatI zatazastulAbhiH // " isa zloka meM, candra ke kAzI, kuzika, aura uttara- kosala para ke adhikAra kA ullekhakara, usake kiye suvarNa ke aneka tulAdAnoM kA varNana diyA hai / isase jJAta hotA hai ki, candra ko una pradezoM ke jItane meM avazya hI kucha varSa lage hoMge, aura isI se usane isa tAmrapatra ke likhe jAne ke bahuta pUrva hI kannauja para adhikAra karaliyA hogA / ( 1 ) iNDiyana airiTakkerI, bhA0 12, pR0 201 ( 2 ) iNDiyana airiTakkerI, bhA0 18, pR. 34 ( 3 ) jarnala baMgAla eziyATika sosAiTI, bhA. 5, pR. 731 ( 4 ) aipiyA phiyA iviGakA, bhA. 6, pR. 304 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ rASTrakUTa aura gAhar3avAla aisI hAlata meM yaha anumAna karanA ki, candra ne IsavI san kI 11 vIM zatAbdI ke antima bhAga meM kannauja vijaya kiyA thA, aura isake pUrva ( arthAt-isI zatAbdI ke caturtha bhAga meM ) vahAM para badAyUM kI rASTrakUTa zAkhA ke gopAla kA adhikAra thA yukti saMgata pratIta nahIM hotA / zrIyuta sanyAla, kutubuddIna aibaka ke I. sa. 1202 (vi. saM. 1259) meM badAyUM para adhikAra kara use zamsuddIna altamaza ko jAgIra meM dedenese, vahAM se mile lakhanapAla ke lekheko usa samaya se pahale kA mAnate haiN| ___isa mata ke anusAra, yadi lakhanapAla kA lekha isase eka varSa pUrva (vi0 saM0 1258 I0 sa0 1201) kA mAnaliyA jAya, to usake aura seTha mAheTha se mile madana ke, vi0 saM0 1176 ( I0 sa0 1118 ) ke ( bauddha), lekha ke bIca karIba 82 varSa kA antara AvegA / yaha badAyUM ke madana se lekara ( usake bAda kI ) lakhanapAla taka kI 4 pIDhiyoM ke lie ucita hI hai| sAtha hI yadi usa yavana AkramaNa kA samaya (jisameM, zrIyuta sanyAla ke matAnusAra, madana ne gAhar3avAla nareza goviMdacandra ke sAmanta kI haisiyata se yuddha kiyA thA), jisakA ullekha govindacandra kI rAnI kumAra devI ke (bauddha) lekha meM milatA hai, vi0 saM0 1171 (I0 sa0 1114) meM mAnaliyA jAya, aura usameM se madana ke pahale kI (candra taka kI) 3 pIDhiyoM ke liye 60 varSa nikAla diye jA~ya, to candra kA samaya vi0 saM0 1111 (I0 sa0 1054) ke karIba AvegA / aisI hAlata meM anumAna ke AdhAra para candra kA janma vi0 saM0 1060 (I0 sa0 1033) ke karIba mAna lene se usakA vi0 saM0 1157 (I0 sa0 1100) (arthAt-67 varSa kI Ayu ) taka jIvita rahanA asambhava nahIM kahA jaasktaa| candra kA vRddhAvasthA taka jIvita rahanA, usake vi0 saM0 1154 (I0 sa0 1067) meM apanI vRddhAvasthA ke kAraNa apane putra (kannauja ke) madanapAla ko rAjya-bhAra saupa dene, aura isake tInavarSa bAda vi0 saM0 1157 (1) iliyaTsa hisTrI oNpha iNDiyA, bhA. 2. pR. 232 aura tabakAtenAsirI (revarTI kA Raverty's anuvAda), pR. 530 (2) aipigrAphiyA iNDikA, bhA0 1, pR064 (3) aipigrAphiyA iNDikA, bhA0, pR. 324 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ rASTrakUToM kA itihAsa (I0 sa0 1100 ) meM svargavAsI ho jAne se bhI siddha hotA hai| parantu usa samaya taka usakA putra madana bhI yuvAvasthA ko pAra kara cukA thaa| isalie usane bhI vi0 saM0 1161 (I0 sa0 1104) meM, zAyada apanI zArIrika durbalatA ke kAraNahI, apane putra govindacandra ko apanA yuvarAja banAliyA thA, aura vi0 saM0 1167 (I0 sa0 1110) meM usa (madana) kI mRtyu hogaI / __candra kI mRtyu vi0 saM0 1157 (I0 sa0 1100) meM mAnI gaI hai / isase anumAna hotA hai ki, badAyUM ke lekha kA vigrahapAla (jisako candrakA choTA putra hone ke kAraNa badAyUM kI jAgIra milI thI), aura usakA putra bhuvanapAla zAyada candra ke jItejI hI maracuke the, aura candra kI mRtyu ke samaya badAyUM para gopAla kA adhikAra thA / yaha bhI sambhava hai ki, candra ne apane choTe putra vigrahapAla aura usake putra bhuvanapAla ke vi0 saM0 1154 (I0 sa0 1017) ke pUrva mara jAne ke kAraNa, virakta hokara hI, apane bar3e putra madanapAla ko kannauja kA adhikAra sauMpa diyA ho / parantu candra ke jIvita rahane se, (bhuvanapAla ke putra) gopAla ke badAyUM kI gaddI para baiThane para bhI, kucha kAla taka kannauja aura badAyUM ke gharAnoM meM ghaniSTa sambandha banA rahA ho| isa kAraNa se, yA govindacandra kA janma derase hone ke kAraNa gopAla ke kannauja kI gaddI para goda Ane kI sambhAvanA se, yA phira aise hI kisI anya kAraNa se, gopAla ke nAma ke sAtha bhI "gAdhipurAdhipa" kI upAdhi lagAI jAtI ho / parantu usa ( gopAla ) ke putra madanapAla ke samaya, una kAraNoM ke na rahane yA donoM gharAnoM meM rAjA aura sAmanta kA sA sambandha sthApita ho jAne se, madana ko isa upAdhi ke upayoga karane kA adhikAra na rahA ho / phira yaha bhI sambhava hai ki, kucha samaya bAda zAyada svayaM gopAla ke nAma ke sAtha bhI isa upAdhi kA upayoga anucita samajhA jAne lagA ho / hA~, yadi vAstava meM hI gopAla ne kannauja vijaya kiyA hotA, to badAyUM ke lekha meM bhI isake nAma ke Age yaha upAdhi avazya lagI miltii| ___ badAyU se mile lekha ke lekhaka ne (apane AzrayadAtA ke pUrvaja) madanapAla ke, gAhar3avAla-nareza govindacandra ke sAmanta kI haisiyata se kiye, yuddha kA ullekha isa prakAra kiyA hai: "yatpauruSAtpravarataHsurasindhutIrahammIrasaMgamakathA na kadAcidAsIt" Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 25 rASTrakUTa aura gAhar3avAla arthAt-jisa madanapAla ke atula parAkrama ke sAmane musalamAnoM ke gaMgA taka pahu~cane kA khayAla bhI nahIM kiyA jAtA thaa| aisI hAlata meM yadi madana ke pitA gopAla ne kannauja vijaya jaisA prazaMsanIya kArya kiyA hotA, to usakA ullekha bhI vaha avazya krtaa| __ ina saba bAtoM para vicAra kara badAyUM ke candradeva ko, aura kannauja vijayI candra ko eka mAna lene se sArI gar3abar3a dUra ho jAtI hai; aura sAtha hI isameM kisI prakAra kI Apatti bhI naz2ara nahIM aatii| solaMkI trilocanapAla ke, vi0 saM0 1107 (I. sa. 1050) ke, tAmrapatra meM kannauja ke jisa rASTrakUTa gharAne kA ullekha hai, vaha bahuta purAnA honA cAhiye; kyoMki usI gharAne meM cAlukya (solaMkI) vaMza ke mUla puruSa kA vivAha honA likhAhai / aisI hAlata meM trilocanapAla ke tAmrapatra vAle rASTrakUTa vaMza, aura seTa mAheTha ke lekha vAle rASTrakUTa vaMza ke bIca sambandha sthApita karanA sambhava pratIta nahIM hotaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya AkSepa isa adhyAya meM rASTrakUToM aura gAhar3avAloM kI ekatA para kI gaI anya zaGkAoM para vicAra kiyA jAyagA / bahuta se prAcya aura pAzcAtya aitihAsika dakSiNa ke rASTrakUToM aura kannauja ke gAhar3avAloM ko eka vaMza kA mAnane meM saMkoca karate haiM, aura apane mata kI puSTi meM Age likhe kAraNa upasthita karate haiM: 1-rASTrakUToM ke lekhoM meM unako candravaMzI likhA hai; pantu gAhar3avAla apane ___ ko sUryavaMzI likhate haiN| 2-rASTrakUToM kA gotra gautama, aura gAhar3avAloM kA kAzyapa hai| 3-gAhar3avAloM kI prazastiyoM meM unako rASTrakUTa na likhakara gAhar3avAla.. hI likhA hai| 4-rASTrakUToM aura gAhar3avAloM ke bIca vivAha sambandha hote haiM / 5-anya kSatriya gAhar3abAloM ko ucca vaMza kA nahIM mAnate / Age ina para kramazaH vicAra kiyA jAtA hai:1-'rASTrakUToM kA vaMza' zIrSaka adhyAya meM inake vaMza ke viSaya meM vicAra kiyA jA cukA hai| parantu una pramANoM ko chor3a kara yadi sAdhAraNa taura se vicAra kiyA jAya, to bhI aitihAsikoM ke lie yaha sUrya, candra, aura agnivaMza kA jhagar3A paurANika kalpanA mAtra hI hai; kyoMki eka hI vaMza ke rAjAoM ke lekhoM meM, kisI meM unako sUryavaMzI, kisI meM caMdravaMzI, aura kisI meM agnivaMzI likha diyA hai| Age isa prakAra ke kucha udAharaNa uddhRta kiye jAte haiM:___udayapura ke vIra-ziromaNi mahArANAoM kA vaMza, bhArata meM, sUryavaMza ke nAma se prasiddha hai / parantu vi0 saM0 1331 (I0 saM0 1274 ) ke, cittaur3agar3ha se mile, eka lekha meM likhA hai: "jIyAdAnandapUrva tadiha puramilAkhaMDasaundaryazobhikSoNI pra (pU) SThasthameva tridazapuramadhaH kurvaduH smRdyaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya prAkSepa yasmAdAgatya viprazcaturudadhimahIvedinikSiptayUpo bappAkhyo vItarAgazcaraNayugamupAsIta haariitraasheH||" arthAt-( mahArANAoM ke vaMza ke saMsthApaka) bappa nAmaka brAhmaNa ne, Anadapura se Akara, hArItarAzi kI sevA kii| yahI bAta samarasiMha ke, AbU parvata para ke (acalezvara ke maMdira ke pAsa vAle maTha se mile ), vi0 saM. 1342 (I. sa. 1285) ke, lekha se bhI prakaTa hotI hai| rANA kuMbhA ke samaya bane 'ekaliMgamAhAtmya' meM likhA hai: "AnandapuravinirgataviprakulAnandano mhiidevH| jayati zrIguhadattaH prabhavaH zrIguhilavaMzasya // " arthAt-Anandapura se Ane vAlA, aura brAhmaNa vaMza ko Ananda dene vAlA guhadatta guhilavaMza kA saMsthApaka thaa| jayadeva kavi racita 'gItagovinda' kI, svayaM mahArANA kuMbhA kI likhI, 'rasikapriyA' nAma kI TIkA meM likhA hai: ___ "zrIvaijavApenasagotravaryaH zrIvappanAmA dvijapuGgavo'bhUt / haraprasAdAdapasAdarAjyaprAjyopabhogAya nRpobhvdyH|" arthAt-vaijavApagotrI brAhmaNa bappa ne ziva kI kRpA se rAjya prApta kiyaa| guhilota bAlAditya ke, cATasU (jayapura rAjya) se mile; lekha meM likhA hai: "brahmatatrAnvito'smin samabhavadasame" arthAt-isa vaMza meM (parazurAma ke samAna) brAhma, aura kSAtra tejoM ko dhAraNa karane vAlA (bhartRbhaTa) rAjA huA ( yahAM para kavine "brahmakSatra" meM zleSa rakha kara artha ko bar3I khUbI se prakaTa kiyA hai) ina avataraNoM se prakaTa hotA hai ki, guhilota vaMza kA saMsthApaka vaijavApa gotrI nAgara brAhmaNa thA / parantu kyA aitihAsika isa bAta ko mAnane ke lie taiyyAra haiM ! yahI hAla solaMkI (cAlukya) vaMza kA hai / solaMkI vikramAditya The) ke lekha meM likhA hai: "prosvasti samastajagatprasUtebhaMgavatobrahmaNaH putrasyAtranetrasamutpannasya yAminI. kAminIlalAmabhUtasya somasyAnvaye.. zrImAnasti caalukyvNshH|" Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ rASTrakUToM kA itihAsa arthAt-candra ke kula meM cAlukya vaMza huaa| yahI bAta inakI anya aneka prazastiyoM, hemacandra racita 'yAzrayakAvya,' aura jinaharSagaNi racita 'vastupAla carita' se bhI prakaTa hotI hai // solaMkI kulottuMgacUr3adeva (dvitIya) ke, vi. saM. 1200 ( I. sa. 1143 ) ke, tAmrapatra meM inako candravaMzI, mAnavya gotrI, aura hArItikA vaMzaja likhA hai| kAzmIrI kavi bihaNa ne, apane banAye 'vikramAGkadeva carita' nAmaka kAvya meM, isa ( cAlukya-solaMkI) vaMzakI utpatti brahmA ke cullU (aMjali ) ke jalase likhI hai| isakA samarthana solaMkI kumArapAla ke samaya ke vi. saM. 1200 ( I. sa. 1151 ) ke lekha, khaMbhAta ke kaMthunAtha se mile lekha, aura trilocanapAla ke vi. saM. 1107 ( I. sa. 1050 ) ke tAmrapatra Adi se bhI hotA hai / haihaya ( kalacurI ) vaMzI yuvarAjadeva (dvitIya) ke samaya ke, bilhArI ( jabalapura jile ) se mile, lekha meM cAlukya vaMza kA droNa ke cullU se utpanna honA likhA hai| _ 'pRthvIrAjarAso' meM solaMkiyoM ko agnivaMzI likhA hai, aura isa samaya ke solaMkI ( aura baghele ) bhI apane pUrvaja cAlukya ko vaziSTha kI agni se utpanna duA mAnate haiN| __Age cauhAnavaMza kI utpatti para vicAra kiyA jAtA hai: karnala jemsaTaoNDa ko mile, vi. saM. 1225 ( I. sa. 1168 ) ke, hAMsI ke kile vAle lekha meM, aura devar3A ( cauhAna ) rAva lubhA ke, AbU parvata para ke ( acalezvara ke maMdira se mile ), vi. saM. 1377 ( I. sa. 1320) ke, lekhameM cAhamAna ( cauhAna ) vaMza kA candravaMzI aura vatsagotrI honA likhA hai| vIsaladeva ( caturtha ) ke samaya ke lekha meM, nayacandrasUri racita 'hammIra mahA( kAvya' meM, aura 'pRthvIrAjavijaya' meM isa vaMza ko sUryavaMzI kahA hai / parantu 'pRthvIrAjarAso' meM cauhAnoM kA agnivaMzI honA likhA hai / Ajakala ke cauhAna bhI apane pUrvaja kA vaziSTha ke agnikuMDa se utpanna honA mAnate haiM / (1) aipigrAphiyA igiDadha, bhA. 1 pR. 257 (2) solaMkiyoM kI eka zAkhA - - - . Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya prAkSepa isI prakAra paramAra vaMzakI utpatti ke viSaya meM bhI matabheda hai: padmagupta ( parimala ) racita 'navasAhasAGkacarita' meM isa vaMza kI utpatti vaziSTha ke agnikuMDa se likhI hai / isa vaMzavAloM ke lekhoM, aura dhanapAla racita 'tilakamaMjarI' se bhI isa kI puSTi hotI hai / parantu halAyudha ne apanI 'piMGgalasUtravRtti' meM eka zloka uddhata kiyA hai / usa meM paramAravaMzI rAjA muJja ko "brahmakSatrakulInaH " likhA hai / yaha vicAraNIya hai| mAlave kI tarafa ke Ajakala ke paramAra apane ko suprasiddha rAjA vikramAditya ke vaMzaja batalAte haiM / parantu inake pUrvajoM kI prazastiyoM Adi se isa bAta kI puSTi nahIM hotii| ____ yahI hAla pratihAra ( par3ihAra ) vaMza kA hai / kahIM para isa vaMza ko brAhmaNa harizcaMdra aura kSatriyANI bhadrA kI saMtAna likhA hai, to kahIM para vaziSTha ke agnikuNDa se utpanna huA mAnA hai / ___ina avataraNoM para vicAra karane se jJAta hotA hai ki, sambhavataH, isI prakAra kI gar3abar3a rASTrakUTa vaMza ke viSaya meM bhI kI gaI hai / vAstava meM dekhA jAya to yaha saba jhamelA paurANika kathAoM ke anukaraNa se utpanna huA hai; isalie aitihAsika dRSTi se vizeSa mahatva nahIM rkhtaa| 2- vijJAnezvara ne likhA hai ki, kSatriyoM kA gotra, aura pravara unake purohita ke gotra, aura pravara ke anusAra hotA hai / isase jJAta hotA hai ki, vikrama kI 12 vIM "vipraH zrIharicandrAkhyaH patnI bhadrA ca kSatriyA / tAbhyAntu [ ye sutA ] jAtA [ pratihA ] saMzca tAnviduH // 5 // " (pratihAra bAuka kA 894 kA lekha ) parantu isI lekha meM, pahale, pratihAra vaMza kA lakSmaNa se, jo apane bhAI rAmacandra kA pratihAra ( dvArapAla ) thA, utpanna honA dhvanita kiyA hai: "svabhrAtrA rAmacandrasya pratihArya kRtaM yataH / zrIprati(tI)hAravaMzoyamatazconnatimApnuyAt // [4]" / (2) dakSiNa ke kalacurI vaMzI vijjala ke, za0 saM0 1084 ke lekha meM, mApasako zatrutA ke kAraNahI, rASTrakUToM ko daityavaMzI likha diyA hai| (aipigrAphiyA iNDikA, bhA* 5, pR0 16) (1) "rAjanyavizA 'purohitagotrapravarau veditavyau" / (paurohityAn rAjavizAM pranaNa te ityAha prAzvalAyana.") Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ rASTrakUToM kA itihAsa zatAbdI taka kSatriyoM kA gotra, aura pravara unake purohita ke gotra, aura pravara ke anusAra hI samajhA jAtA thA / isalie saMbhava hai, antimavAra kannauja kI tarafa Ane para, apane purAne purohita chUTa jAne se, rASTrakUToM ne naye purohita niyata karalie hoM, aura isI se inakA gotra badala kara gautama ke sthAna meM kAzyapa ho gayA ho / athavA pahale ye kAzyapa gotrI hI rahe hoM / parantu mAravAr3a meM Ane para, purohita ke badala jAne se, inhoMne gautama gotra dhAraNa karaliyA ho| rAjAoM kI prazastiyoM meM, bahudhA, unake gotroM kA ullekha nahIM milatA hai / sambhava hai, isIse ye apanA purAnA gotra bhUla kara kAzyapa gotrI bana gaye hoN| isa prakAra kA gotra-parivatarna aneka sthAnoM para dekhane meM AtA hai / aisI hAlata meM, cirakAla se eka samajhe jAnevAle rASTrakUTa aura gAhar3avAla vaMza ko, kevala gotroM ke AdhAra para, eka dUsare se bhinna mAnalenA ucita pratIta nahIM hotA / 3-pratihAra bAuka kA eka lekha jodhapura se milA hai / usameM likhA hai:-- "bhaTTikaM devarAja yo vallamaNDalapAlakam / nipAtya tatkSaNaM bhUmau prAptavAn chatracihnakam // " arthAt-jisane vallamaMDala ke bhATI rAjA devarAja ko mArakara chatra prApta kiyA thaa| tathA "[bhaTTi ] vaMzavizuddhAyAM tadasmAtkakabhUpateH / zrIpadminyAM mahArAzyAM jAtaH zrIvAukaH sutaH // 26 // " arthAt-pratihAra nareza kakke, bhATI vaMza kI rAnI se, bAuka nAma kA putra huaa| ( yAjJavalkya smRti, vivAha prakaraNa: "asamAnArSa gotrajAM" ( zlo0 53 ) kI TIkA ) vikrama kI dUsarI zatAbdI ke prArambha meM hone vAle kavi azvaghoSa ke banAye 'maundarAnanda mahAkAvya meM bhI isa bAta kI puSTi hotI hai / usameM likhA hai"gurogoMtrAdataH kautsAste bhavantisma gautamAH // 22 // " ( saundarAnanda mahAkAvya, varga 1) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ anya AkSepa 31 ina zlokoM meM yaduvaMza kA ullekha na hokara usakI 'bhATI' nAmaka zAkhA kA ullekha milatA hai| kyA isase yaha samajhA jA sakatA hai ki, bhATI aura yAdava do bhinna vaMza haiM ? yadi nahIM, to phira kyA kAraNa hai ki, govindacandra ke, yuvarAja avasthA ke, vi. saM. 1161, 1162, aura 1166 ke, kevala tIna tAmrapatroM meM gAhar3avAla vaMza kA ullekha hone se hI rASTrakUToM aura gAhar3avAloM ko bhinna vaMzI mAnaliyA jAya / isake atirikta, Aja kala bhI cauhAnoM kI devar3A Adi, aura guhilotoM kI sIsodiyA Adi zAkhAoM ke loga apanA paricaya cauhAna yA guhilota ke nAma se na dekara devar3A yA sIsodiyA Adi zAkhAoM ke nAma se hI dete haiN| isI prakAra prasiddha haihayavaMzI narezoM kA calAyA saMvat unakI kalacurI zAkhA ke nAma para hI "kalacuri saMvat" kahAtA hai| 4-sAranAtha se mahArAjAdhirAja govindacandra kI rAnI, kumAra devI, kA eka lekha milA hai| usase jJAta hotA hai ki, vaha (kumAradevI) (rASTrakUTa) mahaNa kI navAsI thI, aura usakA vivAha gAhar3avAla rAjA govindacandra se huA thaa| saMdhyAkaranaMdI racita 'rAmacarita' meM isa mahaNa (mathana) ko rASTrakUTavaMzI likhA hai| aise vivAha sambandha aba bhI hote haiN| parantu unameM itanA dhyAna avazya rakkhA jAtA hai ki, jisa prazAkhA meM puruSa utpanna huA ho kanyA bhI usI prazAkhA kI navAsI na ho| (1) caMdelavaMzI kSatriyoM ke lekhoM meM unako, atri ke putra candra kA vaMzaja mAnakara, cadrAtreya likhA hai / 'pRthvIrAjarAso', meM unakI utpatti gAhar3avAla nareza indrajit ke purohita hemarAja kI vidhavA kanyA helavatI ke garga aura caMdramA ke maurasase likhI hai| pantu caMdela apane ko rASTrakUToM kA vaMzaja batalAte haiM / inakA rAjya buMdelakhaMDa aura usake Asa pAsa thaa| isI prakAra buMdele bhI gAhahavAloM ke vaMzaja mAne jAte haiM ? (parantu ina meM pIche se, kucha paramAra, cauhAna mAdi bhI mila gaye haiM ?) isa samaya aoLa, TeharI, pannA prAdi meM buMdela narezoM kA rAjya hai| (2) yadyapi koTA rAjya (rAjapUtAnA ) ke nareza cauhAna haiM, tathApi ve apanA paricaya ukta vaMza kI hADA' zAkhA ke nAma se hI dete haiN| (3) aipigrAphiyA iNDikA, bhAga 6 pR. 316-328 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 rASTrakUToM kA itihAsa 5-usa samaya kI prazastiyoM ko dekhane se yaha kalpanA hI nirmUla pratIta hotI hai; kyoki yuvarAja govindacandra ke, vi. saM. 1166 (I. sa. 1101) ke, tAmrapatra meM likhA hai: "pradhvaste sUryasomovaviditamahAkSatravaMzadvaye'smin utsannaprAyavedadhvani jagadakhilaM manyamAnaH svayaMbhUH / kRtvA dehagrahAya pravaNamiha manaH zuddhabuddhirdharitryAM uddharnudharmamArgAn prathitamiha tathA kSatravaMzaddhayaM ca // vaMze tatra tataH sa eva samabhUdbhapAlacUDAmaNiH / pradhvastoddhatavairivIratimiraH zrIcandradevo nRpaH // " / arthAt-sUrya aura candravaMzI rAjAoM ke naSTa hojAne se jaba saMsAra meM vaidika dharma kA hrAsa hone lagA, taba svayaM brahmA ne usake uddhAra ke lie caMdradeva ke rUpa meM isa vaMza meM avatAra liyA / isase prakaTa hotA hai ki gAhar3avAla vaMza usa samaya bhI bar3I zraddhA kI dRSTi se dekhA jAtA thaa| anya zuddha kSatriya vaMzo ke sAtha inakA vivAha sambandha honA bhI isa zaGkAko nirmUla siddha karatA hai| ____ anta meM saba pramANoM para vicAra karane se siddha hotA hai ki, rASTrakUToM kI hI eka zAkhA gAhar3avAla ke nAma se prasiddha huI thii| isa viSaya para pahale "rASTrakUTa aura gAhar3avAla" nAmaka adhyAya meM bhI vicAra kiyA jAcukA hai / (1) kucha logoM kA anumAna hai ki, jisa prakAra rAThor3oM aura sIsodiyoM-donoM hI ke vaMzoM meM cUMDAvata, UdAvata, aura jagamAlota nAma kI zAkhAeM calI haiM, usI prakAra saMbhava hai, rASTrakUTa vaMza meM bhI koI dUsarI yAdava nAma kI zAkhA calI ho; aura usI meM bhAge calakara sAtyaki nAma kA vyakti vizeSa bhI utpanna huA ho / parantu pichale logoM ne nAma-sAmya ko dekhakara use yAdava vaMza kA prasiddha sAtyaki hI samajha liyA ho| parantu jisa prakAra rAThor3oM aura sIsodiyoM ke vaMza ko kucha zAkhAmoM ke nAma milajAne para bhI ye donoM vaMza bhinna samajhe jAte haiM, usI prakAra prasiddha caMdravaMzI yAdava aura rAThor3a vaMza kI yAdava zAkhA ko bhI bhinna hI samajhanA caahiye| isa viSaya para "rASTrakUToM kA vaMza" nAmaka adhyAya meM vicAra kiyA. AcukA hai| isa ke sivAya ekahI nAma kI aura bhI aneka zAkhAeM pracalita haiM; jo brAhmaNa, kSatriya, vaizya prAdi bhinna bhinna varSoM taka meM pAI jAtI haiM / jaise-nAgadA, dAhimA, sonagarA, zrImAlI, gauDa prAdi / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ rASTrakUToM kA dharma rASTrakUTa rAjAoM ke mile saba se pahale, abhimanyu ke, tAmrapatra kI muhara meM ambikA ke vAhana siMha kI AkRti banI hai; dantivarmA (dantidurga dvitIya ) ke, za0 sa0 675 (vi0 saM0 810= I0 sa0 753 ) ke, dAnapatra meM ziva kI mUrti hai; kRSNarAja prathama ke sikkoM para "paramamAhezvara" upAdhi likhI hai; aura usI ( kRSNarAja ) ke, za0 saM0 610 (vi0 saM0 825 I0 sa0 768 ) ke, lekha meM zivaliMga banA hai| paraMtu isa vaMza ke pichale tAmrapatroM para kisI meM garur3a kI, aura kisI meM ziva kI AkRti banI hai| rASTrakUToM kI dhvajA kA nAma "pAlidhvaje" thA, aura ye loga "okaketu" bhI kahAte the| inake "nizAna" meM gaGgA aura yamunA ke cihna bane the| sambhavataH ye cihna inhoMne bAdAmI ke pazcimI cAlukyoM ke nizAna" se hI nakala kiye hogeN| (1) "pAlidhvaja" ke viSaya meM jinasena racita 'AdipurANa' ke 22 veM parva meM likhA hai: "agvastrasahasAnAbjahaMsavInamRgAzinAm / vRSabhemendracakrANAM dhvajAH syurdazabhedakAH / 214 / aSTottarazataM jJeyAH pratyekaM pAliketanAH / ekekasyAM dizi procestaraMgAstoyadheriva // 220 // " arthAt-(1) mAlA, (2) vastra, (2) mayUra, (4) kamala, (5) hama, (6) garur3a, (7) siMha, (8) baila, (9) hAthI, aura (10) cakra ke cihnoM se dhvajAmoM ke dasa bheda hote haiN| inameM se hara taraha kI eka sau pATha dhvajAoM ke pratyeka dizA meM lagAne se (arthAt-pratyeka dizA meM kula milAkara 1080, aura cAroM dizAmoM meM kula milAkara 432. dhvajAroM ke lagAne se ) "pAliketana' (pAlidhvaja ) banatA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ rASTrakUToM kA itihAsa pichale rASTrakUToM kI kuladevI lAtanA (lATanA), rASTrazyenA, manasA, yA vindhyavAsinI ke nAma se prasiddha hai| kahate haiM ki, inakI kuladevI ne "zyena" ( vAja) kA rUpa dhAraNakara inake "rASTra" (rAjya) kI rakSA kI thI; isI se usakA nAma "rASTrazyenA" huA / mAravAr3a ke rAThor3a rAjagharAne ke "nizAna" meM isI ghaTanAke smAraka zyena (bAja ) kI AkRti banI rahatI hai| ___ uparyukta vivaraNa se prakaTa hotA hai ki, isa vaMza ke rAjA yathA samaya zaiva, vaiSNava, aura zAkta matoM ke anuyAyI rahe the / jainoM ke 'uttarapurANa' meM likhA hai: "yasya prAMzunakhAMzujAlavisaraddhArAntarAvirbhavatpAdAmbhojarajaH pizaGgamukuTapratyagraratnadyutiH / saMsmartA svamamoghavarSanRpatiH pUto'hamadyetyalaM sa zrImAjinasenapUjyabhagavatpAdo jaganmaGgalam // " arthAt-rAjA amoghavarSa jinasena nAmaka jaina sAdhu ko praNAma kara apane ko dhanya mAnatA thA / isase prakaTa hotA hai ki, rASTrakUTa nareza amoghavarSa (prathama) jinasena kA ziSya thA / amoghavarSa kI banAI 'ratnamAlikA' (praznottararatnamAlikA ) nAmaka pustaka meM likhA hai: "praNipatya vardhamAna praznottararatnamAlikAM vakSye / nAganarAmaravandha devaM devAdhipaM vIram // vivekAtyaktarAjyena rAjJeya ratnamAlikA / racitA'moghavarSeNa sudhiyAM sadalatiH // (1) 'ekaliGgamahAtmya' ke gyArahaveM adhyAya meM likhA hai: "svavedAdASTrazyenAM tAM sRSTvA sthApyAtha tatra sA // 15 // zyenArUpaM samyagAsthAya devI rASTra vAhi trAhyato vajrahastA // 16 // duSTapahebhyonyatamebhya evaM zyenetrANa medapATasya kAryam // 17 // rASTazyeneti nAmnIyaM medapATasya rakSaNam / roti na ca bhagosya yavanebhyo manAgapi // 22 // " isase prakaTa hotA hai ki, isI rASTrazyenA ne mevAr3a kI bhI rakSA kI thii| isakA mandira mevAra meM, ekalina mahAdeva ke mandira se 13 kosa ke karIba, eka pahAr3I pa banA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ rASTrakUToM kA dharma arthAt-varddhamAna ( mahAvIra ) ko praNAma karake 'praznotararatnamAlikA' nAmakI pustaka banAtA huuN| jJAna ke kAraNa rAjya chor3ane vAle amoghavarSa ne yaha 'ratnamAlikA' nAmakI pustaka bnaayii| mahAvIrAcArya racita 'gaNitasArasaMgraha' meM likhA hai: "prINitaH prANizasyogho nirItiniravagrahaH / zrImatAmoghavarSeNa yena sveSTahitaiSiNA // 1 // - - -- - - - - vidhvastaikAntapakSasya syAdvAdanyAyavAdinaH / devasya nRpatuGgasya varddhatAM tasya zAsanam // 6 // " arthAt-amoghavarSa ke rAjya meM prajA sukhI hai, aura pRthvI khUba dhAnya utpanna karatI hai / jainamatAnuyAyI rAjA nRpatuGga (amoghavarSa ) kA rAjya uttarottara vRddhi karatA rhe| ___ ina avataraNoM se bhI amoghavarSa (prathama ) kA jainamatAnuyAyI honA siddha hotA hai / sambhavataH isane apanI vRddhAvasthA ke samaya ukta mata grahaNa karaliyA hogaa| ina rAjAoM ke samaya paurANika mata kI acchI unnati huI thI, aura bahuta se ziva, aura viSNu ke naye mandira banavAye gaye the| ___ inake samaya se pUrva pahAr3a kATakara jitanI guphAyeM Adi banavAyI gayI thIM ve saba bauddhoM, jainoM, aura nirgranthoM ke lie hI thIM / paraMtu inhIM ke samaya pahale pahala ilorA kI guphA kA "kailAsabhavana" nAmaka ziva kA mandira taiyAra karavAyA gayA thaa| __inakI kannaujavAlI zAkhA ke adhikAMza rAjA vaiSNavamatAnuyAyI the, aura unake dAnapatroM kI saMkhyA ko dekhane se jJAta hotA hai ki, vaha zAkhA dAna dene meM anya rAjavaMzoM se bahuta baDhI caDhI thii| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 rASTrakUToM ke samaya kI vidyA aura kalA kauzala kI avasthA inake samaya vidyA, aura kalA kauzala kI acchI unnati huI thI / isa vaMza ke rAjA, svayaM vidvAn hone ke sAtha hI, anya vidvAnoM kA Adara karane meM bhI kucha uThA nahIM rakhate the / 'rAja vArtika,' 'nyAyavinizcaya,' 'aSTazatI' aura 'laghIyastraya' kA kartA tArkika akalaMka bhaTTa; 'gaNitasArasaMgraha' kA karttA mahAvIrAcArya; 'AdipurANa' aura 'pArzvAbhyudaya' kA lekhaka jinasena; 'harivaMzapurANa' kA kartA dUsarA jinasena; 'atmAnuzAsana' kA racayitA guNabhadrAcArya; 'kavirahasya' kA kavi halAyudhe; 'yazastilaka campU,' aura 'nItivAkyAmRta' nAmaka rAjanaitika grantha kA kartA somadeva sUri; 'zAntipurANa' kA kartA, kanADI bhASA kA kavi ponna (jise kRSNa tRtIya ne "ubhayabhASA cakravartI" kI upAdhi dI thI ); 'yazodharacarita,' 'nAgakumAracarita' aura 'jainamahApurANa' kA kartA puSpadanta; 'madAlasA campU' kA kartA trivikramabhaTTa; 'vyavahArakalpataru' kA saMpAdaka lakSmIdhara; 'naiSadhIyacarita' aura 'khaNDanakhaNDakhAdya' banAne vAlA kavi zrIharSa; Adi vidvAn inhIM ke samaya huai the / ( 1 ) sara bhagaDArakara 'kavirahasya' ke kartA halAyudha ko hI 'abhidhAnaratnamAlA' kA kartA bhI mAnate haiM / parantu misTara vebara ukta mAlA ke kartA kA IzvI san kI gyArahavIM zatAbdI ke antima bhAga meM honA anumAna karate haiM I ( 2 ) karaMjA ke jaina pustaka bhaMDAra meM 'jjAlAmAlinIkalpa' nAmaka eka pustaka hai| yaha kRSNa tRtIya ke rAjya samaya, za0 saM0 861 meM, samApta huI thii| digambara jaina saMpradAya kI 'jayadhavalA' nAmaka siddhAnta TokA amoghavarSa prathama ke samaya banI thI / maGkhakavikRta 'zrIkaNThacarita' se prakaTa hotA hai ki, kAzmIra nareza jayasiMha ke maMtrI bhalakAra ne jisa samaya eka bar3I sabhA kI thI, usa samaya kannauja nareza goviMdacandra ne pati suila ko apanA dUta banA kara bhejA thA : "granyaH sa suhalastena tato'vandyata paNDitaH / dUto govindacandrasya kAnyakubjasya bhUbhujaH // " Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat (sarga 25 zloka 102 www.umaragyanbhandar.com
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ rASTrakUToM ke samaya kI vidyA aura kalA kauzala kI avasthA 37 isa vaMza ke rAjAoM kI vidvattA kA pramANa, amoghavarSa (zarva) racita, 'praznottararatnamAlikA' aba taka vidyamAna hai / isakI racanA bahuta hI uttama koTi kI hai / yadyapi kucha loga ise zaMkarAcArya kI, aura kucha zvetAmbara jainAcArya kI banAI huI mAnate haiM, tathApi digambara jainoM kI likhI pratiyoM meM ise amoghavarSa kI racanA hI likhA hai / yahI bAta isase pahale ke adhyAya meM uddhRta kiye hue zlokoM se bhI siddha hotI hai| ___ isa pustaka kA anuvAda tibbatI bhASA meM bhI huA thaa| usameM bhI isake kartA kA nAma amoghavarSa hI likhA hai| ___isI amoghavarSa ne, kanADI bhASA meM, 'kavirAjamArga' nAma kI eka alaGkAra kI pustaka bhI likhI thii| ___Upara likhA jA cukA hai ki, ina narezoM ke samaya kalA kauzala kI bhI acchI unnati huI thii| isakA pratyakSa pramANa ilorA kI guphA kA kailAsa bhavana nAmaka maMdira vidyamAna hai| yaha kailAsabhavana rASTrakUTa rAjA kRSNarAja (prathama) ke samaya parvata kATakara banavAyA gayA thA / isakI prazaMsA karanA sUrya ko dIpaka dikhAne ke samAna hai| (1) apanI kalA ke lie jagatprasiddha ajaMtA kI guphAoM meM kI pahale aura dUsare nambara kI guphAyeM bhI ina rAjAoM ke rAjya ke prArambhakAla meM hI banI thiiN| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ - rASTrakUToM kA pratApa arabI bhASA meM 'silsilAtuttavArIkha' nAmakI eka pustaka hai / use araba vyApArI sulemAna ne, hijarI san 237 (vi. saM. 108 = I. sa. 851) meM, likhA thA; aura sirApha nivAsI abU dula hasana ne, hi. sa. 303 (vi. saM. 273 I. sa. 116) meM, use durustakara saMpUrNa kiyA thA / usameM likhA hai:___"hindustAna aura cIna ke logoM kA anumAna hai ki, saMsAra meM cAra bar3e yA khAsa bAdazAha haiM / pahalA, sabase bar3A, aravadeza (bagadAda) kA khalIfA; dUsarA cIna kA bAdazAha; tIsarA yUnAna kA bAdazAha; aura cauthA balharA, jo kAna chide hue puruSoM (hinduoM) kA rAjA hai| ____ yaha balharA bhArata ke dUsare rAjAoM se atyadhika prasiddha hai, aura anya bhAratavAsI ise apane se bar3A mAnate haiM / yadyapi bhAratIya nareza apane pradezoM ke svataMtra svAmI haiM, tathApi ve sabahI balharA ko apane se zreSTha mAnate haiM; aura usake prati zraddhA dikhalAne ke lie usake bheje rAjadUtoM kA bar3A Adara karate haiM / balaharA bhI araboM kI taraha apanI senA kA vetana samaya para dedetA hai / usake pAsa bahuta se ghor3e aura hAthI haiM / use dhana kI bhI kamI nahIM hai / usake yahAM ke sikke "tAtAriyA dramma" kahAte haiM / unakA vajana arabI drammoM se DevaDhA hotA hai, aura una para hijarI san ke sthAna para balharAoM kA rAjyasaMvat likhA rahatA hai / ye balharA nareza dIrghAyu hote haiM, aura bahudhA inameM kA pratyeka rAjA 50 varSa rAjya karatA hai / ye rAjA araboM para bar3I kRpA rakhate haiM / "balharA" inakA vaisA. hI khAnadAnI qhitAba hai, jaisAki IrAna ke bAdazAhoM kA "khusaro" hai / (1) IliyaTsa hisTrI maoNfa iNDiyA, bhA. 1, pR. 3-4 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ rASTrakUToM kA pratApa balaharA kA rAjya koMkaNa se cInakI sImA taka phailA huA hai aksara apane par3osI rAjAoM se lar3atA rahatA hai / parantu yaha una hai / isake zatruoM meM "jurja " gujarAta kA rAja bhI hai / " . ina khurdAdabA ne, jo hijarI san 300 (vi0 saM0 161 = I0 sa0 112 ) meM marAthA, 'kitAbulamasAlika ulamumAlika' nAma kI pustaka likhI thI / usa meM likhA hai: . 33 / yaha * zreSTha "hindustAna meM sabase bar3A rAjA balaharA hai / " balaharA " zabda kA artha rAjAoM kA rAjA hotA hai / isakI aMgUThI meM yaha vAkya khudA hai: - dRDha nizcaya ke sAtha prArambha kiyA huA pratyeka kArya avazya siddha hotA hai / 99 alamasaUdI ne, hijarI san 332 (vi0 saM0 1001 = I. sa. 144 ) ke karIba, 'murujulajahaba' nAmakI pustaka likhI thii| isameM likhA hai :"mAnakIra nagara, jo bhArata kA pramukha nagara hai, balaharA ke adhIna hai| - ( 1 ) jisa samaya yaha pustaka likhI gayI thI, usa samaya dakSiNa meM rASTrakUTa rAjA amoghavarSa prathama kA rAjya thA / isalie yaha vRtAMta usI ke samaya kA honA cAhie / usane gujarAta ke rASTrakUTa rAjA dhruvarAja prathama para bhI car3hAyI kI thii| dakSiNa ke rASTrakUTa rAjA dhruvarAja kA rAjya dakSiNa meM rAmezvara se uttara meM ayodhyA taka phaila gayA thA / nepAla kI vaMzAvalI meM likhA hai ki- " za0 saM0 811 ( vi0 saM0 646 I0 sa088E ) meM karanATaka vaMza ke saMsthApaka kyAnadeva ne dakSiNa se prAkara sAre nepAla para adhikAra kara liyA thA, aura usake bAda usake 6 vaMzaja vahAM ke zAsaka rahe / za0 saM0 811 meM karanATaka kA rAjA kRSNarAja dvitIya thA, aura usakI sAtavIM pIDhI meM karkarAja dvitIya huaa| usI se cAlukya vaMzI tailapa dvitIya ne rAjya chIna liyA thA / isase anumAna hotA hai ki, mAnyakheTa ke rAjA dhruvarAja prathama ke bAda usake vaMzajoM ne, ayodhyA se Age baDha, nepAla ke kucha bhAgapara adhikAra kara liyA hogA, aura bAda meM kRSNarAja dvitIya ne AkramaNa kara vahAMke sAre deza ko hI hastagata kara liyA hogA / nepAla bhaura cIna kI sImAoM ke milI hone se sulemAna ne inake rAjya kA cIna kI sImA taka phailA huA honA likhA hai / (2) IliyaTsa hisTrI bhaoNfa iNDiyA, bhA0 150 13 / yaha vRttAnta kRSNarAja dvitIya ke hai 1 samaya kA ( 3 ) IliyaTsa hisTrI oNpha iNDiyA, bhA0 1, pR0 16 24 | yaha hAla kRSNarAja tRtIya ke samaya kA hai / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 rASTrakUToM kA itihAsa isa vaMza ke rAjA, prArambha se lekara Ajataka ( pIDhI dara pIDhI ), isI nAma se pukAre jAte haiM / hindustAna ke vartamAna rAjAoM meM saba se bar3A, aura pratApI yahI, mAnakIra ( mAnyakheTa ) kA rAjA, balaharA hai / anya bahuta se rAjA ise apanA saradAra samajhate haiM, aura isake rAjadUtoM kA bar3A mAna karate haiN| isake rAjya ke cAroM tarafa aneka anya rAjya haiM / mAnakIra bar3A nagara hai, aura yaha samudra se 80 pharsarga ke phAsale para hai / balaharA ke pAsa eka bar3I phauja hai / yadyapi usa meM bahuta se hAthI bhI haiM, tathApi isakI rAjadhAnI pahAr3I pradeza meM hone se usameM adhika saMkhyA paidala sipAhiyoM kI hI hai / kannauja nareza bayUrI isa vaMza ke narezoM kA zatru hai / valaharA ke yahAM kI bhASA kA nAma "kIriyA" ____ alaistakhairI ne, hi. sa. 340 ( vi. saM. 1008 I. sa. 151 ) meM 'kitAbula akAlIma' likhI thI; aura inahokala ne, jo hi. sa. 331 aura 358 ( vi. saM. 1000 aura 1025=I. sa. 143 aura 168 ) ke bIca bhArata meM AyA thA, hi. sa. 366 ( I. sa. 176 ) meM, 'aSkalaula bilAda' nAmaka pustaka likhI thii| ve likhate haiM: "balharA kA rAjya karbAya se simUra taka phailA huA hai| usa meM aura bhI bahuta se bhAratIya nareza haiM / balaharA mAnakIra meM rahatA hai, jo eka bar3A nagara hai|" Upara uddhRta kiye, araba yAtriyoM ke, avataraNoM se prakaTa hotA hai ki, usa samaya rASTrakUTa rAjAoM kA pratApa bahuta baDhA caDhA thA / (1) pharsaga karIba tIna mIla kA hotA hai / parantu sara IliyaTa ne apanI 'hisTrI' meM use 8 mIla ke barAbara likhA hai| (2) yaha "pratihAra" kA bigar3A huA rUpa pratIta hotA hai| (3) sambhavataH isI ko Ajakala "kanArI" ( bhASA ) kahate haiM / ( 4 ) IliyaTsa hisTrI oNpha iNDiyA, bhA0 1, pR. 27 (5) IDiyana hisTrI oNpha iNDiyA, bhA. 1, pR. 34 (6) khaMbhAta ( Cambay) (7) sambhavataH yaha nagara sindha kI sarahada para hogaa| isa se rASTrakUToM ke rAjya kI uttarI nImA kA patA calatA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ rASTrakUToM kA pratApa rASTrakUTa dantidurga ne solaMkI ( cAlukya ) vallabha kIrtivarmA ko jItakara "vallabharAja' kI upAdhi dhAraNa kI thii| yahI upAdhi usake uttarAdhikAriyoM ke nAma ke sAtha bhI lagI rahatI thii| isI se pUrvokta lekhakoM ne ina rAjAoM ko balaharA ke nAma se likhA hai / yaha zabda "vallabharAja" kA hI bigar3A huA | rUpa hai| yevUra ( dakSiNa meM ) ke pAsa ke somezvara ke maMdira se mile lekhase prakaTa hotA hai ki, rASTrakUTa nareza indrarAja kI senA meM 800 hAthI, aura 500 sAmanta the / (1) sA hainarI IliyaTa, maura karnala TaoNDa prAdi kA anumAna thA ki, araba lekhakoM ne isa balaharA zabda kA prayoga valabhI ke rAjAmoM yA svayaM cAlukyoM ke lie hI kiyA hai| ( IliyaTsa hisTrI maoNpha iNDiyA, bhA0 1, pR. 314.355 ) parantu unakA yaha anumAna nirmUla hai; kyoMki balabhI kA rAjya vi. saM. 823 ( I. sa. 766 ) ke karIba hI naSTa hocukA thA; aura cAlukya rAjA maMgalIza ke, vi0 saM0 667 (i. sa. 610 ) meM, mAre jAne para usake rAjya ke do bhAga hogaye the| eka kA svAmo pulakezI huprA / usake vaMzaja kIrtivarmA se, vi0 saM0 8.1 aura 81. (I.sa. 748 aura 753 ) ke bIca, rASTrakUTa dantidurga ne rAjya chiinliyaa| yaha rAjya vi0 saM0 1030 ( I. sa. 173 ) ke karIba taka rASTrakUToM ke vaMza meM hI rahA / parantu isake pAsa pAsa cAlukyavaMzI telapa dvitIyane, rASTrakUTa rAjA karkarAja dvitIya ke samaya, usapara phira adhikAra krliyaa| isase prakaTa hotA hai ki, vi0 saM0 805 ke karIba se vi0 saM0 1030 ( I0 sa0 48 se 673 ) ke karIba taka pazcimI cAlukyoM kI isa zAkhA kA rAjya rASTrakUToM ke hI hAtha meM thaa| solaMkiyoM kI pahalI rAjadhAnI bAdAmI thii| parantu tailapa dvitIya ne, rAjya para pradhi. kAra kara, kalyANI ko apanI rAjadhAnI bnaayaa| dUsarI zAkhA kA svAmI viSNuvardhana huaa| usake vaMzaja pUrvI cAlukya kahAye / unakA rAjya veMgI meM thA, aura ve rASTrakUToM ke sAmanta the| (2) jisaprakAra fArasI tavArIkhoM meM mevAr3a narezoM ke nAmoM ke sthAna meM kevala "rANa" zabda hI likhA gayA hai, usI prakAra araba lekhakoM ne bhI dakSiNa ke rASTakaTa rAjAoM ke nAmoM ke sthAna meM kevala "balharA" zabda kA hI prayoga kiyA hai| (3) "yorASTrakUTakulamindra iti prasiddhaM kRSNAyasya sutamaSTagatebhasainyam / nirjitya dagdhanRpapaMcazato.. .. . // (iNDiyana aiNTikkerI, bhA08, pR. 13,) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ rASTrakUToM kA itihAsa ___govinda caturtha ke, za. saM. 852 (vi. saM. 187 = I. sa. 130) ke dAnapatra se jJAta hotA hai ki, rASTrakUTa nareza indrarAja tRtIya ne, apane azvArohiyoM ke sAtha, yamunA ko pArakara kannauja ko ujAr3a diyA thaa| thAnA ke zilAhAra vaMzI rAjA kA, zaka saMvat 115 (vi. saM. 1050 I. sa. 193) kA, eka dAnapatra milA hai / usameM likhA hai: "colo lolobhiyAbhUgajapatirapatajAhnavIgahvarAntaH / vAjIzastrAsazeSaH samabhavadabhavacchailarandhre tathAndhraH // pANDayezaH khaNDito'bhUdanujaladhijalaM dvIpapAlAH pralInA. yasmindattaprayANe sakalamapi tadA rAjakaM na vyarAjat // " arthAt-kRSNarAja (tRtIya) ke sAmane Ane para cola, baMgAla, kannauja, Andhra, aura pANDaya Adi dezoM ke rAjA ghabarA jAte the| __ isI dAnapatra meM kRSNarAja (tRtIya) ke adhikAra kA uttara meM himAlaya se dakSiNa meM laMkA taka, aura pUrva meM pUrvI samudra se pazcima meM pazcimI samudra taka honA likhA hai| cAlukyavaMzI tailapa (dvitIya) ne, vi. saM. 1030 (I0 sa0 173) ke karIba, rASTrakUTa rAjA karkarAja ko parAsta kara, mAnyakheTa ke rASTrakUTa rAjya kI samApti kI thI / isalie uparyukta tAmrapatra ukta rAjya ke naSTa ho jAne ke bAda kA hai| isase prakaTa hotA hai ki, eka samaya rASTrakUToM kA pratApa bahuta hI baDhA caDhA thA, aura usake naSTa ho jAne para bhI unake mANDalika rAjA use Adara ke sAtha smaraNa kiyA karate the| (1) "yanmAdyadvipadantaghAtaviSamaM kAlapriyaprAGgaNaM tIrNAyatturaMgaragAdhayamunA sindhupratispardhinI / yenedaM hi mahodayArinagaraM nirmUlamunmUlitaM nAmnAdyApi janaiH kuzasthalamiti khyAti para nIyate // " (aipigrAfiyA ipiDakA, bhA0 7, pR. 36) (2) hisTrI oNpha miDievala hindU iNDiyA, bhA. 2, pR. 346. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ rASTrakUToM kA pratApa rASTrakUToM kA rAjya "raTTapATI" yA "raTTarAjya" ke nAma se prasiddha thaa| skandapurANa ke anusAra isameM sAta lAkha nagara, aura grAma the: "grAmANAM saptalakSaM ca raTarAjye prakIrtitam // " ___arthAt-TToM (rASTrakUToM) ke rAjya meM sAta lAkha gA~va the / inakI savArI ke samaya "Tivili' nAma kA bAjA khAsa taura se bajA karatA thA / ___govindacandra ke, basAhI se mile, vi. saM. 1161 (I. sa. 1104) ke, tAmrapatra se jJAta hotA hai ki, rAjA karNa aura bhoja ke marane para utpanna huI arAjakatA ko (rASTrakUToM kI) gAhaDavAla (zAkhA ke) nareza candradeva ne hI dabAyA thA / ___ usImeM yaha bhI likhA hai ki, govindacandra ne "turuSkaidaMDa' sahita vasahI (basAhI) gAMva dAna kiyA thaa| isase prakaTa hotA hai ki, jisa prakAra musalamAna bAdazAha hinduoM para "jaz2iyA" lagAte the, usI prakAra (govindacandra ke pitA) madanapAla ne apane rAjya meM musalamAnoM para "turuSkadaNDa" nAmakA kara lagA rakkhA thaa| yaha bAta usake pratApa kI sUcanA detI hai| 'rambhAmaMjarI nATikA' se prakaTa hotA hai ki, kannauja nareza jayacandra ne kAliMjara ke caMdela rAjA madanavarma deva ko vijaya kiyA thA / jayacandra ke pAsa vizAla senA thI, aura usakA rAjya gaMgA aura yamunA ke bIca phailA huA thA / (1) skandapurANa, kumAra khaNDa, adhyAya 36, zloka 135. __ "yAte zrIbhojabhUpe vibudhavaravadhUnetrasImAtithitvaM zrIkaNe kI tizeSaM gatavati ca nRpe damAtyaye jAyamAne / bhartAraM yA va (gha) ritrI tridivavibhunibhaM prItiyogAdupetA trAtA vizvAsapUrva samabhavadiha sa damApatizcandradevaH // " yahAM para karNa se haihaya (kalacurI ) vaMzI karNa kA tAtparya hai; jo vi.saM. 1064 meM vidyamAna thA / parantu bhoja ke viSaya meM matabheda hai / kucha loga use paramAra vaMzI bhoja mAnate haiM; jo vi0 saM 1110 ke karIba marA thA; maura kucha use pratihAra (parihAra) bhoja dvitIya anupAna karate haiN| yaha vi0 saM0480 ke karIba vidyamAna thaa| (3) govindacandra ke, avadha se mile, vi0 saM0 1186 (I0 sa0 1126 ) ke, tAmrapatra meM bhI "tuhaSkadaMDa" kA ullekha hai| (lakhanaU myUz2iyama riporTa ( 1914-15, ) pR0 4 paura 10 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 upasaMhAra sArehI uddhRta pramANoM para vicAra karane se jJAta hotA hai ki, pahale kisI samaya rASTrakUToM kI eka zAkhA ne kannauja meM rAjya kAyama kiyA thA / parantu kucha kAla bAda usake nirbala ho jAne se vahAM para kramazaH gupta, vaisa, maukharI, aura par3ihAra narezoM kA rAjya huA / isake bAda vi0 saM0 1137 ( I0 sa0 1080 ) ke karIba, ekavAra phira, rASTrakUToM kI dUsarI zAkhA ne kannauja vijaya kara vahAM para apane rAjya kI sthApanA kI / yahI dUsarI zAkhA kucha kAla bAda | "gAdhipura" (kannauja) ke sambandha se gAhar3avAla kahAne lagI / vi0 saM0 1250 I0 0 sa0 1164 ) meM, zahAbuddInagorI ke AkramaNa ke kAraNa, isa zAkhA kA antima pratApI nareza jayaccandra mArAgayA / yadyapi zahAbuddIna ke lUTa mArakara cale jAne para jayaccandra kA putra harizcandra kannauja aura usake Asa pAsa ke pradeza kA adhikArI huA, tathApi yaha vizeSa pratApI nahIM thA / isake bAda jaba kutubuddIna aibaka, aura usake anuyAyI zamsuddIna altamaza ne, ukta pradeza para adhikAra kara, isa vaMza ke svataMtra rAjya kI samApti karadI, taba jayaccandra ke pautra rAtra sIhAjI mahuI meM jA rahe' / parantu kucha kAla bAda vahAM para bhI musalamAnoM kA adhikAra ho gayA, aura vaha mahuI chor3a kara dezATana karate hue, vi0 saM0 1260 ke karIba, mAravAr3a meM A pahu~ce / isa samaya unhIM rAva sIhAjI ke vaMzaja jodhapura (mAravAr3a), bIkAnera, IDara, kizanagar3ha, ratalAma, sItAmaU, sailAnA, aura jhAbuA meM rAjya karate haiM / ( 1 ) AIne akabarI meM rAva sIhA kA khora ( zamsAbAda ) meM rahanA aura vahIM mArAjAnA likhA hai / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ upasaMhAra hamAre matAnusAra vijayacandra se sIhAjI taka kI vaMzAvalI isa prakAra honI cAhiyeH vijayacandra jayaccandra mANikacandra harizcandra ( varadAyIsena ) ( prahasta ) jayapAla ( jajapAla ) sIhA setarAma rASTrakUToM kI tIsarI zAkhA ne, solaMkiyoM ke rAjya ko chInakara, dakSiNa meM apanA adhikAra jamAyA thA / yadyapi abataka isake prArambha kAla kA patA nahIM calA hai, tathApi solaMkI ( cAlukya ) jayasiMha ke samaya ( vikrama kI chaThI zatAbdI ke uttarArdha meM ) vahAM para rASTrakUToM ke prabala rAjya kA honA pAyA jAtA hai / isI ko naSTakara jayasiMha ne phira solaMkiyoM ke rAjya kI sthApanA kI thii| parantu karIba 250 varSa bAda (vi0 saM0 805=I0 sa0 747 ke Asa pAsa) rASTrakUTa dantivarmA ( dvitIya ) ne, solaMkI kIrtivarmA dvitIya ko harA kara, ekavAra phira dakSiNa meM rASTrakUTa rAjya kI sthApanA kI / yadyapi yaha rAjya vi0 saM0 1030 ( I0 sa0 173 ) ( arthAt savAdosau varSa ) taka rASTrakUToM ke hI adhikAra meM rahA, tathApi isake bAda, isa vaMza ke antima rAjA karkarAja (dvitIya) ke samaya, solaMkI tailapa (dvitIya) kI car3hAI ke kAraNa isakI samApti ho gayI thii| dakSiNa ke rASTrakUToM kI hI do zAkhAoM ne, vikrama kI 8 vIM zatAbdI ke prArambha se vikrama kI navIM zatAbdI ke pUrvArdha taka, lATa ( gujarAta ) meM kramazaH rAjya kiyA thA / ina zAkhAoM ke rAjA dakSiNa ke rASTrakUToM ke sAmanta the| ___ ina sthAnoM ke atirikta saundatti ( dhAravAr3a-baMbaI ), hayDI ( mAravAr3a ), aura dhanopa ( zAhapurA ) meM bhI rASTrakUToM kI purAnI zAkhAoM ke rAjya rahane ke pramANa mile haiN| isa vaMza kI idhara udhara se milI anya prazastiyoM kA ullekha agale adhyAya meM kiyA jaaygaa| (1) sambhava hai varadAyIsena harizcandra kA choTA bhAI ho| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ rASTrakUToM ke phuTakara lekha / rASTrakUTa rAjA abhimanyu kA tAmrapatra hI rASTrakUToM kI sabase purAnI prazasti hai / isake akSaroM se yaha vikrama kI sAtavIM zatAbdI ke prArambha ke nikaTa kA pratIta hotA hai / isakI muhara meM durgA ke vAhana siMha kI mUrti banI hai| isa tAmrapatra meM ziva kI pUjA ke lie diye dAna kA ullekha hai / yaha dAna abhimanyu kI rAjadhAnI mAnapura meM diyA gayA thA / bahuta se vidvAn isa mAnapura ko mAlave ( maU se 12 mIla dakSiNa-pazcima ) kA mAnapura anumAna karate haiM / isa ( tAmrapatra ) meM abhimanyu ke pUrvajoM kI vaMzAvalI isa prakAra dI hai: 1 mAnAGka 2 devarAja 3 bhaviSya 4 abhimanyu madhyapradeza ( betUla jile ) ke mulatAI gAMva se rASTrakUToM kI do prazastiyAM milI haiM / inameM kI pahelI prazasti meM, jo zaka saMvat 553 ( vi0 saM0688 =I0 sa0 631 ) kI hai, rASTrakUTa rAjAoM kI vaMzAvalI isa prakAra milatI hai: 1 durgarAja 2 govindarAja 3 svAmikarAja 4 nannarAja (1) aipiprAphiyA iNDikA, bhA* 8, pR. 164. (2) aipigrAphiyA iNDikA, bhA. 11, pR. 276. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ rASTrakUToM ke phuTakara lekha 47 dUsarI prazasti meM, jo zaka saMvat 631 ( vi0 saM0 766 = I0 sa0 709 ) kI hai, dI huI vaMzAvalI isa prakAra hai: 1 durgarAja 2 govindarAja 3 svAmikarAja 4 nandarAja isa prazasti meM nandarAja kI upAdhi "yuddhazUra" likhI hai, aura isa meM jisa dAna kA ullekha hai vaha kArtika zuklA pUrNimA ko diyA gayA thA / isa prazasti ke zaka saMvat ko yadi gata saMvat mAnaliyA jAya to usa dina 24 akTUbara IsavI san 706 AtA hai / uparyukta donoM prazastiyoM meM ke pahale tInoM nAma eka hI haiM; kevala cauthe nAma hI meM antara hai / inameM diye saMvatoM Adi para vicAra karane se anumAna hotA hai ki, sambhavataH dUsarI prazasti kA nandarAja pahalI prazasti ke nannarAja kA choTA bhAI thA; aura usake pIche usakA uttarAdhikArI huA hogA / ina donoM prazastiyoM (tAmrapatroM ) kI muharoM meM garur3a kI AkRti banI hai / ( 1 ) iNDiyana aiNTikerI, bhA0 18, 10234 / (2) sambhava hai yaha durgarAja dakSiNa ke rASTrakUTa rAjA dantivarmA prathama kA hI dUsarA nAma ho; kyoMki eka to isa lekha ke durgarAja aura dantivarmA prathama kA samaya milatA hai; dUsarA dantivarmA kA dUsarA nAma dantidurga bhI thA, jo durgarAja se milatA huA hI hai; bhaura tIsarA dazAvatAra ke mandira se mile lekhameM dantivarmA dvitIya kA nAma dantidurgarAja likhA hai / isalie yadi yaha anumAna ThIka ho to isa lekha kA govindarAja dakSiNa ke rASTrakUTa rAjA indrarAja prathama kA choTA bhAI hogA / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 rASTrakUToM kA itihAsa pathArI ( bhopAla rAjya ) se, vi0 saM0 117 ( I0 sa0 860 ) kA eka lekhai milA hai| isameM madhyabhArata ke rASTrakUTa-rAjAoM kI vaMzAvalI isa prakAra likhI hai: 1 jejaTa 2 karkarAja 3 parabala (vi0 saM0 117) parabala kI kanyA, ragaNAdevI kA vivAha gaur3a ( baMgAla ) ke pAla vaMzI rAjA dharmapAla se huA thA, aura parabala ke pitA karkarAja ne nAgabhaTa ( nAgAvaloka) ko harAyA thA / sambhavataH yaha nAgabhaTa ( nAgAvaloka) pratihAra vaMzI rAjA vatsarAja kA putra hogA / isa nAgabhaTa dvitIya kA eka lekha mAravAr3a rAjya ke bucakalA gAMva ( bilAr3A paragane ) se milA hai / yaha vi0 saM0 872 ( I0 sa0 815 ) ko hai / parantu prophesara kIlahAna ise bhRgukaccha se mile, vi0 saM0 813 (I0 sa0 756 ) ke tAmrapatra kA nAgAvaloka anumAna karate haiN| buddhagayA se rASTrakUTa rAjAoM kA eka lekheM milA hai / usameM inakI vaMzAvalI isa prakAra dI hai: nanna (guNAvaloka) kIrtirAja tuGga (dharmAvaloka) (1) aipigrAphiyA iNDikA, bhAga 6, pR0 248 / (2) bhArata ke prAcIna rAjavaMza, bhAga 1, pR. 185 (3) aipigrAphiyA iNDikA, bhA* 6, pR. 118 (4) yaha nAgAvaloka zAyada pratihAravaMzI nAgabhaTa prathama thA. (5) buddhagayA ( rAjendrakhAva mitra likhita ), pR. 115. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ rASTrakUToM ke phuTakara lekha tuGga kI kanyA, bhAgyadevI kA vivAha pAlavaMzI rAjA, rAjyapAla se huA thA / yaha rAjyapAla pUrvokta dharmapAla kI cauthI pIr3hI meM thA / isa lekha meM saMvat 15 likhA hai / yaha zAyada tuGga kA rAjya saMvat ho / tuGga kA samaya vi0 saM0 1025 ( I0 sa0 168 ) ke karIba anumAna kiyA jAtA hai / badAyUM se rASTrakUTa rAjA lakhanapAla ke samaya kA eka lekha milA hai / yaha sambhavataH vi0 saM0 1258 ( I0 sa0 1201 ) ke karIba kA hai / isameM dI huI vaMzAvalI isa prakAra hai: 1 candra I 2 vigrahapAla 3 bhuvanapAla I 4 gopAla 5 tribhuvanapAla T 6 madanapAla (1) bhArata ke prAcIna rAjavaMza, bhA0 1, pR0 189. ( 2 ) aipigrAphiyA iNDikA, bhA0 1, 5064. ra 7 devapAla 8 bhImapAla zUrapAla 10 amRtapAla 11 lakhanapAla isa lekha se jJAta hotA hai ki, kannauja pradeza ke alaGkAra rUpa, badAyUM nagara para pahale pahala rASTrakUTa candra ne hI apanA adhikAra kiyA thA / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 1 www.umaragyanbhandar.com
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnyakheTa (dakSiNa) ke rASTrakUTa [vi. saM. 650 ( I. sa. 563 ) ke pUrva se vi. saM. 1036 ( I. sa. 182 ) ke karIba taka ] solaMkiyoM ( cAlukyoM ) ke yevUra se mile eka lekha meM aura miraja se mile eka tAmrapatra meM likhA hai: "yo rASTrakUTakulamindra iti prasiddha kRSNAhvayasya sutamaSTazatebhasainyam / nirjitya dagdhanRpapaMcazato babhAra bhUyazcalukyakulavallabharAjaladamIm // + + + tadbhavo vikramAdityaH kIrtivarmA tadAtmajaH / yena cAlukyarAjyazrIraMtarAviNyabhUdbhuvi // arthAt-usa ( solaMkI jayasiMha ) ne rASTrakUTa nareza kRSNa ke putra, aura AThasau hAthiyoM kI senAvAle, indra ko jItakara phira se vallabharAja (solaMkI vaMza) kI rAjya-lakSmI ko dhAraNa kiyA / ( yahAM para prayukta kiye gaye "vallabharAja" pada se prakaTa hotA hai ki, pahale isa upAdhi kA prayoga solaMkiyoM ke lie hotA thA / parantu bAda meM unako jItanevAle rASTrakUToM ne bhI ise dhAraNa karaliyA / isI se araba lekhakoM ne apanI pustakoM meM rASTrakUToM ke lie "balharA" zabda kA prayoga kiyA hai / yaha "vallabharAja" kA hI bigar3A huA rUpa hai|) parantu vikramAditya ke putra kIrtivarmA ( dvitIya ) se ( jo uparyuka jayasiMha se 11 vI pIDhI meM thA ) isa ( solaMkI) vaMza kI rAjya lakSmI phira calI gayI ! (1) iNDiyana aigiTakkerI, bhA. 8, pR. 12-14 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnyakheTa (dakSiNa) ke rApraphTa ina zlokoM para vicAra karane se prakaTa hotA hai ki, solaMkI jayasiMha ke dakSiNa vijaya karane se pahale vahAM para rASTrakUToM kA rAjya thA, aura vikrama kI chaThI zatAbdI ke uttarArdha meM usapara solaMkI jayasiMha ne adhikAra krliyaa| parantu vi. saM. 805 aura 810 (I. sa. 747 aura 753) ke bIca rASTrakUTa rAjA dantidurga dvitIyane solaMkI nareza kIrtivarmA dvitIya se usake rAjya kA bahutasA bhAga vApisa chiinliyaa| lekhoM, tAmrapatroM, aura saMskRta pustakoM meM isa dantidurga dvitIya ke vaMza kA itihAsa isa prakAra milatA hai: 1 dantivarmA (dantidurga) prathama yaha rAjA pUrvollikhita kRSNa ke putra indra kA vaMzaja thA / isa zAkhA ke rASTrakUToM kI prazastiyoM meM sabase pahalA nAma yahI milatA hai / ___dazAvatAra ke lekha meM isa ko varNAzramadharma kA saMrakSaka, dayAlu, sajjana, aura svAdhIna nareza likhA hai| sambhavataH isakA samaya vikrama saMvat 650 (I. sa. 513) ke pUrva thaa| 2 indrarAja prathama yaha dantivarmA kA putra aura uttarAdhikArI thaa| isakA, aura isake pitA kA nAma ilorA kI guphAoM meM ke dazAvatAra vAle mandira ke lekha se liyA gayA hai / usameM dantidurga ( dvitIya ) ke bAda mahArAja zarva kA nAma likhA hai / isa zAkhA ke rASTrakUToM kI anya prazastiyoM meM dantivarmA prathama, aura indrarAja prathama ke nAma nahIM haiM / unameM goviMda prathama se hI vaMzAvalI prArambha hotI hai| (1) pAkiyAlAjikala sarve riporTa, vaisTarna iNDiyA, bhA0 5, pR. 85; aura kevaTempalsa insakripazansa. pR0 62 (2) yahAM para "zarva" se kisa rAjA kA tAtparya hai, yaha spaSTa taura se nahIM kahA jaasktaa| kucha loga ise dantidurga kA bhAI anumAna karate haiM, aura kucha ise pramoghavarSa kA hI upanAma mAnate haiM / uparyukta lekha se jJAta hotA hai ki, zarvane, apanI senA ke sAtha mAkara, isa mandira meM nivAsa kiyA thaa| sambhava hai dantidurga kI hI upAdhi yA isasa nAma zarva ho / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ rASTrakUToM kA itihAsa ukta dazAvatAra ke lekha meM isa indra ko aneka yajJa karanevAlA, aura vIra likhA hai / sambhavataH isakA dUsarA nAma pracchrakarAja thA / 3 govindarAja prathama yaha indrarAja kA putra thA, aura usake pIche rAjya kA svAmI huA / pulakezI (dvitIya) ke, ehole se mile, za0 saM0 556 ( vi0 saM0 691= I0 sa0 634 ) ke, lekha meM likhA hai ki, maMgalIza ke mAre jAne, aura usake bhatIje pulakezI (dvitIya) ke gaddI para baiThane ke samaya usake rAjya meM gar3abar3a maca gayI thI / isa para govindarAja ne bhI anya rAjAoM ke sAtha milakara apane pUrvajoM ke gaye hue rAjya ko phira se prApta karane kI ceSTA kI / paraMtu usameM ise saphalatA nahIM milI, aura anta meM ina donoM ke bIca mitratA ho gyii| 52 isase prakaTa hotA hai ki, yaha ( govindarAja prathama ) pulakezI (dvitIya) kA samakAlIna thA, aura isakA samaya vi0 saM0 691 ( I0 sa0 634 ) ke karIba hogA / govindarAja kA dUsarA nAma vIranArAyaNa milatA hai / 4 karkarAja (ka) prathama yaha govindarAja ( prathama ) kA putra, aura uttarAdhikArI thA / isake rAjya - samaya brAhmaNoM ne aneka yajJa kiye the / yaha svayaM bhI vaidikadharma kA mAnanevAlA, dAnI, aura vidvAnoM kA satkAra karanevAlA thA / isake tIna putra the: - indrarAja, kRSNarAja, aura nanna / (1) aipigrAphiyA iNDikA, bhAga 6, pR. 5-6 (2) " labdhvA kAlaM bhuvamupagate jetumapyAyikAkhye, govinde ca dviradanikaraihattarAbhyodhirathyA / basyAnIkairyudhibhayarasajJatvamekaH prayAtaH tatrAvAptaM phalamupakRtasyA pareNApi sadyaH // " Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnyakheTa (dakSiNa) ke rASTrakUTa 5 indrarAja dvitIya yaha karkarAja kA bar3A putra thA, aura usake pIche gaddI para baiThA / isakI rAnI cAlukya (solaMkI ) vaMzakI kanyA, aura caMdravaMza kI navAsI thI / isase prakaTa hotA hai ki, usa samaya rASTrakUToM aura pazcimI-cAlukyoM meM kisI prakAra kA jhagar3A na thA / isakI senAmeM azvArohiyoM, aura gajArohiyoM kI bhI eka bar3I saMkhyA thii| 6 dantivarmA (dantidurga) dvitIya yaha indrarAja (dvitIya) kA putra thA, aura usake bAda rAjya kA svAmI huA / isane, vikrama saMvat 804 aura 810 (I0 sa0 748 aura 753) ke bIca, solaGkI ( cAlukya ) kIrtivarmA (dvitIya) ke rAjya ke uttarI bhAga, vAtApI para adhikAra kara, dakSiNa meM phira se rASTrakUTa rAjya kI sthApanA kI thii| yaha rAjya isake vaMza meM karIba 225 varSa taka rahA thA / sAmanagaDha (kolhApura rAjya ) se, za0 saM0 675 (vi0 saM0 810= I0 sa0 753 ) kA, eka dAnapatraM milA hai / usameM likhA hai: "mAhImahAnadIrevArodhobhittividAraNam / + + + yo vallabha sapadi daMDalakena ( balena ) jitvA / rAjAdhirAjaparamezvaratAmupaiti // kAMcIzakeralanarAdhipacolapANDavyazrIharSavajraTavimedavidhAnadakSam / kaparNATakaM balamanantamajeyaratyai (thyai'). ni () tyaiH kiyadbhirapi yaH sahasA jigAya // " arthAt-isa (dantivarmA dvitIya) ke hAthI mAhI, mahAnadI, aura narmadA taka pahuMce the| ___ + (1) iNDiyana airiTakkerI, bhAga 11, pR. 111 (2) talegAMva se mile tAmrapatra meM "majeyamanyaiH" pATha hai| (3) isase isakA mAhIkAMThA, mAnavA, aura ur3IsA vijaya karanA prakaTa hotA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 rASTrakUToM kA itihAsa isane vallabha (pazcimI cAlukya rAjA kIrtivarmA dvitIya ) ko jIta kara "rAjAdhirAja" aura "paramezvara' kI upAdhiyAM dhAraNa kI thIM; aura thor3e se savAroM ko sAtha lekara kAMcI, kerala, cola, aura pANjya deza ke rAjAoM, aura (kanauja ke ) rAjA harSa aura vajraTa ko jItane vAlI karNATaka kI bar3I senA ko harAyA thaa| yahA~ para karNATaka kI senA se cAlukyoM kI senA kA hI tAtparya hai| isane dakSiNa vijaya karate samaya zrIzaila (madrAsake karnUla jile ) ke rAjA ko bhI jItA thaa| isI prakAra isane kaliGgaM, kosale, mAlava, lA, aura TaMka ke rAjAoM, tathA zeSoM (nAgavaMziyoM) para bhI vijaya prApta kI thii| isane ujjayinI meM bahutasA suvarNa dAna diyA thA, aura mahAkAla ke lie ratna-jaTita mukuTa arpaNa kiye the| isase prakaTa hotA hai ki, yaha dakSiNa kA pratApI rAjA thA / isakI mAtA ne isake rAjya ke karIba karIba sAre hI ( cAra lAkha ) gAMvoM meM thor3I bahuta pRthvI dAna kI thii| vakkalerI se, za0 saM0 676 (vi0 saM0 814 I0 sa0 757 ) kA, eka tAmrapatre milA hai / usase prakaTa hotA hai ki, yadyapi za0 saM0 675 ( vi0 saM0 810I0 sa0 753 ) ke pUrva hI dantidurga ne cAlukya ( solaMkI) kIrtivarmA (dvitIya ) ke rAjya para adhikAra karaliyA thA, tathApi za0 saM0 676 ( vi0 saM0 814 I0 sa0 757 ) taka bhI solakiyoM ke rAjya ke dakSiNI bhAga para usI ( kIrtivarmA dvitIya) kA adhikAra thA / (1) ehole ke lekha meM likhA hai: "aparimitavibhUtisphItasAmaMtasenAmaNimukuTamayUkhAkAntapAdAravindaH / yudhi patitagajendAkandavIbhatsabhUto bhayavigalitahoM yena cakAri harSaH" // arthAt-cAlukya rAjA pulakezI dvitIya ne baisavaMzI rAjA harSa ko harAdiyA / (2) samudra ke pAsa kA, mahAnadI aura godAvarI ke bIca kA, deza / (1) vA para dakSiNa kozaja (mAdhunika madhyapradeza) se tAtparya hai; jo pravadha prAMta ke dakSiNI bhAga meM thaa| ayodhyA, aura lakhanaU, mAdi uttara kozala meM gine jAte the| (4) narbadA ke pazcima kA bar3audA ke pAsa kA deza / (5) aipiyAphiyA iNDikA, bhAga 1, pR. 201 / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnyakheTa (dakSiNa) ke rASTrakUTa gujarAta ke mahArAjAdhirAja karkarAja dvitIya kA za. saM. 679 (vi. saM. 814 = I. sa. 757 ) kA, eka tAmrapatra, sUrata ke pAsa se milA hai| usase prakaTa hotA hai ki, isa dantivarmA (dantidurga dvitIya) ne, apanI solaGkiyoM para kI vijaya samaya, lATa (gujarAta) ko jItakara vahAM kA adhikAra apane riztedAra karkarAja dvitIya ko dediyA thI / isake dantivarmA aura dantidurga do nAma milate haiM, aura isake nAmake sAtha nimnalikhita upAdhiyAM pAyI jAtI haiM: 5.5. mahArAjAdhirAja, paramezvara, paramabhaTTAraka, pRthvIvallabha, ballabharAja, mahArAjazarva, khaDgAvaloka, sAhasatuGga aura vairamegha / sambhavataH yaha "khaDgAvaloka" upAdhi isakI dRSTi kA zatruoM ke lie khaDna ke samAna bhayaMkara honA hI sUcita karatI hai| ina saba bAtoM para vicAra karane se prakaTa hotA hai ki, yaha rAjA bar3A pratApI thA; aura isakA rAjya gujarAta, aura mAlave kI uttarI sImA se lekara dakSiNa meM rAmezvara taka phailagayA thA / isane pahale Asa pAsa ke choTe choTe rAjAoM ko vijaya kara madhyapradeza ko jItA thA / isake bAda ise dubArA lauTa kara kAMcI jAnA par3A; kyoMki vahAM ke rAjA ne, apanI gayI huI svAdhInatA prApta karane ke lie, ekavAra phira sira uThAyA thA / parantu usameM kAJcI nareza ko saphalatA nahIM milI / sosAiTI, bhAga 16, 10 106 / ( 1 ) jarnala bAmbe eziyATika (2) usa samaya gujarAta kA zAsaka gurjara jayabhaTTa tRtIya thA / usakA cedi saM0 486 ( vi0 saM0 763 I0 sa0 736 ) kA, eka tAmrapatra milA hai| zAyada isake bAdahI dantivarmA dvitIya ne vahAM kA rAjya chIna kara karkarAja ko de diyA hogA / ( 3 ) paiThana (nijAma rAjya ) se mile rASTrakUTa govindarAja ke dAnapatra meM likhA hai ki, isane apane rAjya kA vistAra dakSiNa meM setubaMdha rAmezvara se uttara meM himAlaya taka, aura pUrvI samudra se pazcimI samudra taka kara liyA thA / saM0 671) ke, lekha meM likhA hai: aipigrAphiyA iNDikA, bhA0 6, 1021 (4) nausArI se mile, za0 saM0 839 ( vi0 "kAcI pade padamakAri karegA bhUyaH " Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ rASTrakUToM kA itihAsa pUrvokta dazavatAra ke lekha meM dantidurga kA saMdhubhUpAdhipa ko jItanA bhI likhA hai / yaha dakSiNa meM kAJcI ke pAsa kA hI koI rAjA hogA; kyoMki lekha meM isake bAda hI kAMcI kA ullekha hai / 7 kRSNArAja prathama yaha indrarAja dvitIya kA choTA bhAI, aura dantidurga kA cacA thA; tathA dantidurga ke pIche usake rAjya kA adhikArI huA / isake samaya ke tIna zilAlekha, aura eka tAmrapatra milA hai: pahalA vinA saMvat kA lekha hattimattUra se; dUsarA, za. saM. 660 (vi. saM. 825 I. sa 768) kA, lekha talegAMva se; aura tIsarA, za. saM. 692 (vi. saM. 827 I. sa. 770) kA, lekha AlAse se milA hai| isake samaya kA tAmrapatra za. saM. 694 ( vi. saM. 829 I. sa. 772 ) kA hai| ____ vANI gAMva (nAsika) se, za. saM. 730 (vi. saM. 864 I. sa. 807) kA, eka tAmrapatra milA hai / yaha rASTrakUTa rAjA govindarAja tRtIya kA hai / isameM kRSNarAja ke viSaya meM likhA hai: "yazcAlukyakulAdanUnavivudhavAtAzrayo vAridhe lakSmImmandaravatsalIlamacirAdAkRSTavAn vallabhaH // " arthAt samudra mathana ke samaya, jisa prakAra mandarAcala parvata ne lakSmI ko samudra se bAhara khIMca liyA thA, usI prakAra vallabha (kRSNarAja prayama) ne bhI lakSmIko cAlukya (solaGkI) vaMza se khIMca liyA / (1) aipigrAphiyA igiDakA, bhA0 6, pR. 161 / (2) aipigrAphiyA iNDikA, bhA0 6, pR. 206 ( yaha lekha kRSNarAja ke putra yuvarAja govindarAja kA hai)| ( 3 ) aipigrAphiyA iNDikA, bhA* 14, pR. 126 / (4) iNDiyana aipiTakkerI, bhA0 11, pR. 157 / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 57 mAnyakheTa (dakSiNa) ke rASTrakUTa bar3odA se, za. se. 734 (vi. saM. 869 I. sa. 812) kA, eka tAmrapatra milA hai / yaha gujarAta ke rASTrakUTa rAjA karkarAja kA hai| usameM kRSNarAja prathama ke viSaya meM likhA hai: "yo yuddha karaDUtigRhItamuccaiH zauryoSmasaMdIpitamApatantam / mahAvarAhaM hariNIcakAra prAjyaprabhAvaHkhalu rAjasiMhaH // arthAt-rAjAoM meM siMha ke samAna balI kRSNarAja prathama ne, apanI zakti ke ghamaNDa aura yuddha kI icchA se Ate hue, mahAvarAha (kIrtivarmA dvitIya) ko hariNa banAdiyA (bhgaadiyaa)| sambhavataH yaha ghaTanA vi. saM. 814 (I. sa. 757) ke nikaTa kI hai| solaMkiyoM ke tAmrapatroM para varAha kA cihna banA milatA hai / isIse isa dAnapatra ke lekhaka ne kIrtivarmA ke lie varAha zabdakA prayoga kiyA hai / ___ isase yaha bhI prakaTa hotA hai ki, kRSNarAja ke samaya kIrtivarmA dvitIya ne apane gaye hue rAjya ko phira se prApta karane kI ceSTA kI hogI / parantu isa kArya meM vaha saphala na hosakA, aura ulaTA usakA rahA sahA rAjya bhI usake hAtha se nikala gyaa| kRSNarAja kI senA meM eka bar3A risAlA bhI rahatA thaa| dakSiNa haidarAbAda (nijAma rAjya) kI elApura (ilorA) kI prasiddha guphAoM meM kA kailAsa bhavana nAmaka ziva kA maMdira isI ne banavAyA thA / yaha mandira parvata ko kATakara banavAyA gayA thA, aura yaha isa samaya bhI apanI kArIgarI ke lie bhArata bhara meM prasiddha hai / yahIM isane, apane nAma para, kanezvara nAmakA eka "devakula'' bhI banavAyA thA, jisameM aneka vidvAn rahA karate the| inake atirikta isane 18 ziva-maMdira aura bhI banavAye the / isase siddha hotA hai ki yaha parama zaiva thaa| (1) iNDiyana aiNTikerI, bhA. 12, pR0 156 / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 rASTrakUToM kA itihAsa kRSNarAja kI nimnalikhita upAdhiyAM milatI haiM: akAlavarSa, zubhatuGga, pRthvIvallabha, aura zrIvallabha / isane baladarpita gahappaM ko bhI harAyA thA / ___mi0 vinsaiNTasmitha Adi vidvAnoM kA anumAna hai ki, isa (kRSNa prathama) ne apane bhatIje dantidurga (dvitIya) ko gaddI se haTAkara usake rAjya para adhikAra karaliyA thA / parantu yaha ThIka pratIta nahIM hotA; kyoMki kAvI aura navasArI se mile dAnapatroM meM "tasmindivaMgate" (arthAt-dantidurga ke svarga jAne para) likhA hone se isakA apane bhatIje ( dantidurga ) ke marane para hI gaddI para baiThanA prakaTa hotA hai| ____ bar3odA se mile pUrvokta tAmrapatra se yahabhI prakaTa hotA hai ki, kRSNarAja ke samaya isI rASTrakUTa vaMza ke eka rAjaputra ne rAjya para adhikAra karane kA prayatna kiyA thA / paraMtu kRSNarAja ne use dabAdiyoM / sambhava hai vaha rAjaputra dantidurga dvitIya kA putra ho, aura usake nirbala yA choTe hone ke kAraNa hI kRSNarAja ne rAjya para adhikAra karaliyA ho| ___ yadyapi karkarAja ke, karaDau~ se mile (za. saM. 814 ke ) dAnapatra meM spaSTa taura se likhA hai ki, dantidurga ke aputra marane parahI usakA cacA kRSNarAja usakA uttarAdhikArI huA thA, tathApi usa dAnapatra ke ukta ghaTanA se 200 varSa bAda likhe jAne ke kAraNa usa para pUrNa rUpa se vizvAsa nahIM kiyA jaasktaa| (1) aipigrAphiyA iNDikA, bhA0 3, pR0 105 / kucha vidvAn lATa (gujarAta) nareza karkarAja dvitIya kA hI dUsarA nAma rAhappa anumAna karate haiM / sambhava hai isI yuddha ke kAraNa gujarAta ke rASTrakUToM kI usa zAkhA kI samApti huI ho| (2) maoNksaphorDa hisTrI oNpha iNDiyA, pR. 216 / / (3) iNDiyana aipiTakkerI, bhA0 5, pR0 146; aura jarnala baoNmbe eziyATika sosAiTI, bhA0 18, pR0 257 / (1) jarnala baMgAla eziyATika sosAiTI, bhA08, pR. 262-263 / (5) "yo vaMzyamunmUlya vimArgabhAjaM rAjyaM svayaM gotrahitAya cakre / 'kucha loga isa ghaTanA se jATa (gujarAta ) ke rAjA karkarAja dvitIya se rAjya chInane kA tAtparya lete haiM / sambhava hai dantivarmA dvitIya ke bAda usane kucha gar3abar3a macAyI ho / (6) iNDiyana aipiTakkerI, bhA0 12. pR. 264 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnyakhe (dakSiNa) ke rASTrakuTa 56 kRSNarAja kA rAjyArohaNa vi. saM. 817 ( I. sa. 760 ) ke karIba huA hogA / isake do putra the : --govindarAja, aura dhruvarAja / kucha loga halAyudha racita 'kavirahasya' ke nAyaka rASTrakUTa kRSNa se isI kRSNa prathama kA tAtparya lete haiM; aura kucha loga use kRSNa tRtIya mAnate haiM / vAstava meM yaha pichalA mata hI ThIka pratIta hotA hai / 'kavirahasya' meM likhA hai :astyagastyamunijyotsnApavitre dakSiNApathe / kRSNarAja iti khyAto rAjA sAmrAjyadIkSitaH // * kastaM tulayati sthAmnA rASTrakUTakulodbhavam / * ------ * soma sunoti yajJeSu somavaMzavibhUSaNaH / puraH suvati saMgrAme syandanaM svayameva saH // arthAt - dakSiNa bhArata meM kRSNarAja nAma kA bar3A pratApI rAjA hai / * 77 - * * usa rASTrakUTa rAjA kI barAbarI koI nahIM kara sakatA / * * vaha caMdravaMzI rAjA aneka yajJa karatA rahatA hai, aura yuddha meM apanA ratha * satra se Age rakhatA hai / 'rAjavArtika' Adi granthoM kA kartA prasiddha jaina- tArkika prakalaGka bhaTTa isI kRSNarAja prathama samaya huA thA / cAMdI ke sikke dhamorI ( amarAvatI tAlluke) se rASTrakUTa rAjA kRSNarAja ke, karIba 1800, cAMdI ke sikke mile haiN| ye kSatrapoM ke sikkoM se milate hue haiM / inakA AkAra pracalita cAMdI kI dunnI ke barAbara hai / parantu muTAI dunnI se duganI ke karIba hai / ina para eka tarafa rAjA kA gardana taka kA citra banA hai, aura dUsarI tarafa "paramamAhezvara mAhAdityapAdAnudhyAta zrIkRSNarAja" likhA hai / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat ( 1 ) isa mata ke anuyAyI 'kavirahasya' kA racanA kAla vi0 saM0 867 ( I0 sa0 810 ) ke karIba mAnate haiM / www.umaragyanbhandar.com
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ rASTrakUToM kA itihAsa 8 govindarAja dvitIya yaha kRSNarAja prathama kA putra, aura uttarAdhikArI thaa| isake, pUrvokta za, saM. 692 ( vi. saM. 827 I. sa. 770 ) ke, tAmrapatra se prakaTa hotA hai ki, isane gi (godAvarI aura kRSNA nadiyoMke bIca ke pUrvI samudra taTa ke deza) ko jItAthA / usa tAmrapatra meM ise yuvarAja likhA hai / isa se siddha hotA hai ki, usa samaya taka isa kA pitA ( kRSNarAja prathama ) jIvata thaa| ___isake samaya ke do dAnapatra aura bhI mile haiN| inameM kA pahalA, za0 saM0 697 (vi0 saM0 832 I0 sa0 775 ) kA hai| isameM isake choTe bhAI dhruvarAja ke nAma ke sAtha mahArAjAdhirAja Adi upAdhiyAM lagI haiN| dUsarA za. saM. 701 (vi. saM. 836 I. sa. 779) kA hai / isase usa samaya taka mI govindarAja kA hI rAjA honA prakaTa hotA hai; aura isameM dhruvarAja ke putra kA nAma karkarAja likhA hai / parantu ina donoM dAnapatroM se jJAta hotA hai ki, una dinoM govindarAja nAmamAtra kA rAjA hI thA / ___ vANI-DiMDorI, bar3odA, aura rAdhanapura se mile dAnapatroM meM govindarAja kA nAma na hone se anumAna hotA hai ki, sambhavataH zIghrahI isake choTe bhAI dhruvarAja ne isake rAjya para adhikAra karaliyA thA / vardhA ke tAmrapatra se prakaTa hotA hai ki, isa (govindarAja dvitIya) ne, bhoga vilAsa meM adhika prIti hone se, (1) aipigrAfiyA iNDikA, bhA. 6, pR. 206 ( 2 ) isane yaha vijaya yuvarAja avasthA meM hI prApta kI thii| jisa samaya isakA zivira kRSNA, veNaH, aura musI nadiyoM ke saMgama para thA, usI samaya begi-narerA ne vahA~ pahuMca isakI adhInatA svIkAra kI thii| ! 3) aipiprAphiyA iNDikA, bhA. 10, pR. 86 (0) aipinAphiyA iNDikA, bhA. 8, pR. 184 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnyakheTa (dakSiNa ) ke rASTrakUTa rAjya kA sArA bhAra apane choTe bhAI nirupama ko sauMpa rakkhA thA / sambhava hai isIse isake hAtha se rAjyAdhikAra china gayA ho / ___ paiThana se mile tAmrapatra se prakaTa hotA hai ki, govindarAja dvitIya ne apane par3osI mAlava, kAMcI, aura veMgi Adi dezoM ke rAjAoM kI sahAyatA se ekavAra phira apane gaye hue rAjya para adhikAra karane kI ceSTA kI thii| parantu nirupama (dhruvarAja ) ne ise harAkara isake rAjya para pUrNarUpa se adhikAra krliyaa| digambara jaina saMpradAya ke prAcArya jinasena ne apane banAye 'harivaMzapurANa' ke anta meM likhA hai: "zAkeSvandazateSu saptasu dizaM paJcottareSattarAM pAtIndrAyudhanAmni kRSNanRpaje zrIvallabhe dattiNAm / pUrvI zrImadavantibhUbhRti nRpe vatsAdi(ghi)rAje'parAM soryA (ga) NAmadhimaNDale (laM ) jayayute vIre varAhe'vati // " arthAt-jisa samaya, za. saM. 705 (vi. saM. 840 I. sa. 783 ) meM, ukta purANa banA thA, usa samaya uttara meM indrAyudhaiM kA, dakSiNa meM kRSNa ke putra zrIvallabha kA, pUrva meM avanti ke rAjA vatsarAja kA, aura pazcima meM varAha kA rAjya thA / (1) govindarAja iti tasya babhUva nAnA sUnuH sa bhogbhrbhNgurraajycintH| mAtmAnuje nirupame vinivezya samyaka sAmrAjyamIzvarapadaM zithilIcakAra // " arthAt kRSNarAja prathama ke putra govindarAja dvitIya ne, bhoga vilAsa meM pha~sakara, rAjya kA kArya apane choTe bhAI nirupama ko sauMpa diyA thaa| isIsa usakA prabhutva zithila ho gyaa| (2) aipigrAphiyA iNDikA, bhA. 4, pR. 107 / (3) kucha vidvAn indrAyudha ko rASTrakUTavaMzI aura kannauja kA rAjA mAnate haiN| pratihAra vatsarAja ke putra nAgabhaTa dvitIya ne isIke uttarAdhikArI cakrAyudha ko harAkara kannauja para adhikAra karaliyA thaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ 62 rASTrakUToM kA itihAsa isase jJAta hotA hai ki, za. saM. 705 (vi. saM. 840 ) taka bhI govindarAja dvitIyaM hI rAjya kA svAmI thA; kyoMki paiThane aura paTTadakaila se mile dAnapatroM meM govindarAja dvitIya kI upAdhi " ballabha", aura isake choTe bhAI dhruvarAja kI upAdhi "kalillabha" likhI hai / -- govindarAja dvitIya kI nimnalikhita upAdhiyAM bhI milatI haiM:mahArAjAdhirAja, prabhUtavarSa, aura vikramAvaloka / govindarAja kA rAjyArohaNa vi. saM. 832 ( I. sa. 775 ) ke karIba huA hogA; kyoMki isake pitA kRSNarAja prathama kI za. saM. 694 (vi. saM. 21 I. sa. 772 ) kI eka prazasti mila cukI haiN| 6 dhruvarAja yaha kRSNarAja prathama kA putra, aura govindarAja dvitIya kA choTA bhAI thA / isane apane bar3e bhAI govindarAja dvitIya ko gaddI se haTAkara svayaM usa para adhikAra karaliyA thA / * yaha bar3A vIra, aura yogya zAsaka thA / isIse isako "nirupama " bhI kahate the / isane kAMcI ke pallatravaMzI rAjA ko harAkara usase daMDa ke rUpa meM kaI hAthI liye the; ceradeza ke gaGgavaMzI rAjA ko kaida karaliyA thA; aura gaur3adeza ke rAjA ko jItane vAle uttara ke par3ihAra rAjA vatsarAje ko mAravAr3a (bhInamAla ) kI tarafa bhagAdiyA thA / isane vatsarAja se ve do chatra bhI, jo usane gaur3adeza ke rAjA se prApta kiye the, chIna liye the / (1) bahuta se loga yahAM para zrIvallabha se govinda tRtIya kA tAtparya lete haiM / yaha ThIka nahIM hai| ( 2 ) aipigrAphiyA igiDakA, bhA. 3 pR. 105 ( 3 ) iNDiyana aiNTikerI, bhA. 11 pR. 125 ( yaha lekha dhruvarAja ke samaya kA hai ) 4 ) vatsarAja ke mAlave para caDhAI karane para yaha dhruvarAja apane sAmanta lATa (gujarAta ) ke rASTrakUTa rAjA karkarAja ko lekara mAlavanareza kI sahAyatA ko gayA thA / isIse batsarAja ko hArakara bhInamAla kI tarapha bhAganA pdd'aa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnyakheTa (dakSiNa) ke rASTrakUTa 63 govindarAja dvitIya ke itihAsa meM uddhRta kiye 'harivaMzapurANa' ke zloka meM isI vatsarAja kA ullekha hai / begumrA se mile dAnapatra se jJAta hotA hai ki, dhruvarAja ne (uttara) kozala ke rAjA se bhI eka chatra chInA thA / isakI puSTi prolI (vardhA) se mile tAmrapatra se bhI hotI hai| usameM dhruvarAja ke pAsa tIna zvetoM kA honA likhA hai / inameM do chatra vatsarAja se chIne hue, aura tIsarA kozala ke rAjA se chInA huA hogA / I sambhavataH dhruvarAja kA adhikAra uttara meM ayodhyA se dakSiNa meM rAmezvara taka phaila gayA thA / dhruvarAja ke bhrAtA govindarAja dvitIya ke itihAsa meM za. saM. 617, aura 701 ke tAmrapatroM kA ullekha kara cuke haiM / ve donoM vAstava meM isI ke haiM / paTTadakala, naregala, aura lakSmezvara se kanAr3I bhASA kI tIna prazastiyA~ milI haiM / ye bhI zAyada isI ke samaya kI haiM / 1 dhruvarAja kI nimnalikhita upAdhiyAM milatI haiM: - kavivallabha, nirupama, dhArAvarSa, zrIvallabha, mAharAjAdhirAja, paramezvara Adi / naregala kI prazasti meM isake nAma kA prAkRtarUpa "dora" (dhora) likhA hai / zravaNabelagolA se kanAr3I bhASA kA TUTA huA eka lekha aura bhI milA hai| yaha mahAsAmantAghipati kambayya ( stambha ) raNAvaloka ke samaya kA hai / isameM raNAvaloka ko zrIvallabha kA putra likhA hai / dhruvarAja kA rAjyArohaNakAla vi. saM. 842 ( I. sa. 785 ) ke karIba honA cAhiye / 5 ( 1 ) jarnala baoNmbe eziyATika sosAiTI, bhA0 18, pR0 261 ( 2 ) iNDiyana airiTakkerI, bhA0 5, pR0 162 (3) iNDiyana aigriTakkerI, bhA. 11, pR. 125; aura aipimAphiyA iNDikA, bhA. 6, pR. 163 aura pR. 166 ( 4 ) insakripazansa aiTa zravaNabelagolA, naM. 24, pR. 3 (5) vinseNTasmiya. isakA rAjyArohaNa I. sa. 780 meM anumAna karate haiM / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 64 rASTrakUToM kA itihAsa jisa samaya isane apane bar3e bhAI govindarAja dvitIya ke rAjya para adhikAra kiyA thA, usa samaya gaGga, veGgi, kAJcI, aura mAlavA ke rAjAoM ne ne una usa ( govinda dvitIya ) kI sahAyatA kI thI / parantu isa ( dhruvarAja ) saba ko harAdiyA / isane apane jItejIhI apane putra govinda tRtIya ko kaMThikA ( koMkaNa ) se lekara khaMbhAta taka ke pradeza kA zAsaka banAdiyA thA / daulatAbAda se, za. saM. 715 (vi. saM. 850 I. sa. 793 ) kA, eka dAnapatre milA hai| isameM dhruvarAja ke cacA ( karkarAja ke putra ) nanna ke putra zaGkaragaNa ke dAna kA ullekha hai / isase yaha bhI jJAta hotA hai ki, usa samaya vahAM para dhruvarAja kA rAjya thA, aura isane, govindarAja dvitIya kI zithilatA ke kAraNa rASTrakUTa rAjya ko dabA lene ke lie udyata hue anya logoM ko dekha kara hI, usa para adhikAra kiyA thA / 10 govindarAja tRtIya yaha dhruvarAja kA putra, aura uttarAdhikArI thA / yadyapi dhruvarAja ne ise, apane putroM meM yogyatama samajha, apane jItejI hI rAjya denA cAhA thA, tathApi isane use aGgIkAra karane se inakAra karadiyA, aura yaha pitA kI vidyamAnatAmeM kevala yuvarAja kI haisiyata se hI rAjya kA saMcAlana karatA rahA / isakI nimnalikhita upAdhiyAM milatI haiM: pRthvIvallabha, prabhUtavarSa, zrIvallabha, vimalAditya, jagattuGga, kIrttinArAyaNa, atizayadhavala, tribhuvanadhavala, aura janavallabha zrAdi / (1) usa samaya veGgi kA rAjA zAyada pUrvI cAlukya viSNuvardhana caturtha thA / ( 2 ) aipigrAphiyA iNDikA, bhA. 6, pR. 193 ( 3 ) govindarAna ke putra amoghavarSa prathama ke, nIlaguMDa se mile, za0 sa0788 ( vi0 saM0 23 = I0 sa0 866 ) ke lekha se prakaTa hotA hai ki, govindarAja tRtIya ne kerala, mAlava, gaura, gurjara, bhaura citrakUTa vAloM ko tathA kAMcI ke rAjA ko harAyA thA, aura isI se vaha kIrtinArAyaNa kahAtA thA / (epigrAphiyA iDikA, bhA. 5, 4. 102 ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat " www.umaragyanbhandar.com
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnyakheTa ( dakSiNa ) ke rASTrakUTa isa ke samaya ke ( tAmrapatra mile haiM / inameM kA pahalA za. saM. 716 (vi. saM. 851 I. sa. 794 ) kA hai / yaha paiThana se milA thaa| dUsarI za. sa. 726 (vi. saM. 861 I. sa. 804 ) kA hai| yaha somezvara se milA thaa| isameM isakI strI kA nAma gAmuNDabbe likhA hai / isase yaha bhI prakaTa hotA hai ki, isane kAMcI ( kAMjIvara ) ke rAjA dantiga ko harAyA thA / ___ yaha dantiga zAyada pallavavaMzI dantivarmA hogA; jisake putra naMdivarmA kA vivAha rASTrakUTa rAjA amoghavarSa kI kanyA zaMkhA se huA thA / __tIsarA, aura cauthA tAmrapatra za. saM. 730 (vi. saM. 865 I. sa. 808) kA hai| inameM likhA hai ki, govindarAja ( tRtIya ) ne, apane bhAI stambha kI adhyakSatA meM ekatrita hue, bAraha rAjAoM ko harAyA thA / ( isase anumAna hotA hai ki, dhruvarAja ke marane para stambhane, anya par3osI rAjAoM kI sahAyatA se, rASTrakUTa-rAjyapara adhikAra karane kI ceSTA kI hogii|) govindarAja ne, apane pitA ( dhravarAja ) dvArA kaida kiye, cera ( koimbaTUra ) ke rAjA gaMga ko chor3a diyA thA / parantu jaba usane phira bagAvata para kamara bA~dhI, taba use dubArA pakar3a kara kaida karadiyA / (1) aipigrAphiyA iNDikA, bhA. 3, pR. 105 (2) iNDiyana aipiTakkerI, bhA. 11, pR. 126 (3) iNDiyana aigiTakkerI, bhA. 11, pR. 157; aura aipigrAphiyA iNDikA bhA. 6, pR. 242 / (4) stambha ke, nelamaMgala se mile, za. saM. 724 ke, dAnapatra meM stambha ke sthAna para zaucakhambha ( zaucakaMbha ) nAma likhA hai "bhrAtAbhUtasya zaktitrayanamitabhuvaH shauckhmbhaabhidhaano"| isa dAnapatra se yaha bhI jJAta hotA hai ki, sambhavataH uparyukta parAjaya ke bAda yaha zaucakhambha govindarAja kA prAjJAkArI banagayA thaa| zaucakhambha kA dUsarA nAma raNAvaloka thA bhaura isane, bappaya nAmaka rAjakumAra kI sufAriza se, jaina mandira ke lie, eka gAMva dAna diyA thaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ rASTrakUToM kA itihAsa ina tAmrapatroM se yaha bhI jJAta hotA hai ki, isa ( govindarAja tRtIya ) ne ke rAjA para car3hAI kara use bhagAdiyA; mAlatre ko jItA; gujarAta vindhyAcala kI tarafa kI car3hAI meM, mArAzarva ko zameM kara, varSARtu kI samApti taka zrIbhavana ( malakher3a ) meM nivAsa rakkhA; zarad Rtu ke Ane para, tuGgabhadrA nadI kI tarafa Age bar3ha, kAJcI ke pallava rAjA ko harAyA; aura anta meM isa kI AjJA se veGgi / kRSNA aura godAvarI ke bIca ke pradeza ) ke rAjA ne Akara isakI adhInatA svIkAra kI / yaha rAjA zAyada pUrvI cAlukyavaMza kA vijayAditya dvitIya hogA / saMjAna ke tAmrapatra se jJAna hotA hai ki, rAjA dharmAyudha aura cakrAyudha donoMne hI isakI adhInatA svIkAra karalI thI / isI prakAra baMga, aura magadha ke rAjAoM ko bhI isa ( govindarAja tRtIya ) ke vazavartI honA par3A thA / pUrvokta za. saM. 726 ke tAmrapatra meM isakI tuGgabhadrA taka kI yAtrA kA ullekha hone se prakaTa hotA hai ki, ye ghaTanAyeM za. saM. 726 (vi. saM 861 = I. sa. 804 ) ke pUrva huI thIM / I uparyukta tIsarA, aura cauthA tAmrapatra vANI, aura rAdhanapura se milA hai / ye donoM mayUrakhaMDI se diye gaye the / yaha sthAna Ajakala nAsika jile meM morakhaNDa ke nAma se prasiddha hai / pAMcavAM, aura chaThA tAmrapatra za. saM. 732 (vi. saM. 867= I. sa. 810) kA hai; sautavAMza. saM0 733 (vi. saM. 868 I. sa. 11) kA hai; aura AThavAMza. saM. 734 (vi. saM. 869 = I. sa. 812 ) kA hai| isameM lATa (gujarAta) ke rAjA karkarAja dvArA diye gaye dAna kA ullekha hai / (1) DAkTara vUlara Tama gurjararAja se cApotkaToM yA anahilavAr3e ke cAvar3oM kA tAtparya lete haiM ( aipigrAphiyA kaTikA, maga yegrAMTa, naM0 6110 51 ) ( 2 ) yaha tAmrapatra aprakAzita hai| ( iNDiyana aiTikerI, bhA0 12, pR0 158 ) (3) vATasana myUz2iyama (rAjakoTa) kI riporTa ( I. sa. 1925 - 1626), pR0 13 ( 4 ) iNDiyana eNTikverI, bhAga, 12, pR0 156 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnyakheTa ( dakSiNa ) ke rASTrakUTa navAM tAmrapatra za. saM. 735 (vi. saM. 866 I. sa. 812 ) kA hai / isase jJAta hotA hai ki, govindarAja tRtIya ne lAdeza ( gujarAta ke madhya aura dakSiNI bhAga ) ko vijaya kara vahAM kA rAjya apane choTe bhAI iMdrarAja ko dediyA thA / isI indrarAja se gujarAta ke rASTrakUToM kI dUsarI zAkhA calI thii| Upara likhI bAtoM se patA calatA hai ki, govindarAja tRtIya eka pratApI rAjA thA / uttara meM vindhya aura mAlave se dakSiNa meM kAMcIpura taka ke rAjA isakI AjJA kA pAlana karate the, aura narmadA tathA tuGgabhadrA nadiyoM ke bIca kA pradeza isake zAsana meM thaa| _____ kaDaba ( mAisora ) se, za. saM. 735 (vi. saM. 870 I. sa. 813) kA, eka tAmrapatra aura milA hai / isa meM vijayakIrti ke ziSya jainamuni arkakorti ko diye gaye dAna kA ullekha hai / yaha vijayakIrti kulAcArya kA ziSya thA, aura yaha dAna gaMgavaMzI rAjA cAkirAja kI prArthanA para diyA gayA thA / isa dAnapatra meM jyeSTha zuklA 10 ko somavAra likhA hai / parantu gaNitAnusAra usadina zukravAra AtA hai / isalie yaha dAnapatra sandigdha pratIta hotA hai / pahale govindarAja dvitIya ke itihAsa meM 'harivaMzapurANa' kA eka zloka uddhRta kiyA jAcukA hai / usakA dUsarA pAda isa prakAra hai: "pAtIMdrAyudhanAmni kRSNanRpaje zrIvallabhe dakSiNAm / " kucha vidvAn isameM ke "kRSNanRpaje" kA sambandha "zrIvallabhe" se, aura kucha "indrAyudhanAmni" se lagAte haiN| pahale mata ke anusAra isa zloka kA sambandha govinda dvitIya se hotA hai / parantu pichale matAnusAra indrAyudha ko kRSNa kA putra mAna lene se "zrIvallabha" khAlI rahajAtA hai / isalie isa mata ko mAnane vAle za. saM. 705 meM govinda dvitIya ke badale govinda tRtIya kA honA anumAna karate haiM / yaha ThIka nahIM hai| (1) aipigrAphiyA iNDikA, bhAga, 3, pR054 (2) tApatI aura mAhI nadiyoM ke bIca kA deza / (3) iNDiyana aipiTakkerI, bhA0 12, pR0 13; aura aipigrAphiyA iNDikA, bhA, 4, pR. 340 / praa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ rASTrakUToM kA itihAsa za. saM. 788 (vi. saM. 123 = I. sa. 866 ) kI, nIlaguNDa se milI, prazasti meM likhA hai ki, govinda tRtIya ne kerala, mAlava, gurjara, aura citrakUTa ( cittaur3a ) ko vijaya kiyA thA / isa kA rAjyArohaNa kAla honA cAhiye / isane veMgI ke tarafa zahara panAha banavAyI thI / vi. saM. 850 ( I. sa. 723 ) ke bAda pUrvI cAlukya rAjA dvArA mAnyakheTa ke cAroM muMgera se milI eka prazastiM meM likhA hai ki, rASTrakUTa rAjA parabala kI kanyA raNNAdevI kA vivAha baMgAla ke pAlavaMzI rAjA dharmapAla ke sAtha huA thaa| DAkTara kIlahArna parabala se govinda tRtIya kA tAtparya lete haiM / parantu sara bhaNDArakara parabala ko kRSNarAja dvitIya anumAna karate haiM / 11 amoghavarSa prathama yaha govinda tRtIya kA putra thA, aura usake pIche gaddI para baiThA / isa rAjA ke asalI nAma kA patA aba taka nahIM lagA haiM / zAyada isakA nAma zarva ho / paraMtu tAmrapatroM Adi meM yaha amoghavarSa ke nAma se prasiddha hai / jaise: I svecchAgRhItaviSayAn dRDhasaMgabhAjaH prodvRttadRptatarazaulkikarASTrakUTAn / utkhAta khaDganijavAhuvalena jitvA yo moghavarSamacirAtsvapade vyadhatta // arthAt usa ( karkarAja ) ne, idhara udhara ke prAntoM ko dabAne vAle bAgI rASTrakUToM ko parAstakara, amoghavarSa ko rAjagaddI para biThA diyA / 1 parantu vAstava meM yaha ( amoghavarSa ) isakI upAdhi thI / isakI Age likhI aura bhI upAdhiyAM milatI haiM: (1) aipigrAphiyA iNDikA, bhA0 6, 10102 ( 2 ) iNDiyana aiNTikerI, bhA0 21, 10 254 (3) dekho pRSTha 48 (4) bhArata ke prAcIna rAjavaMza, bhA0 1, pR0 185 / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnyakhneTa (dakSiNa ) ke rASTrakUTa nRpatuGga, mahArAjazarva, mahArAjazaNDa, atizayadhavala, vIranArAyaNa, pRthvIvallabha, zrIpRthivIvallabha, lakSmIvallabha, mahArAjAdhirAja, bhaTAra, paramabhaTTAraka, prabhUtavarSa, aura jagattuGga / isa rAjA ke pAsa Age likhI sAta vastuaiM rAja-cihna svarUpa thIM: tIna zvetachatra, eka zaMkha, eka pAlidhvaja, eka okaketu, aura eka TivilI ( trivlii)| inameM ke tInoM zvetachatra govindarAja dvitIya ne zatruoM se chIne the / amoghavarSa ke samaya ke dAnapatroM, aura lekhoM kA varNana Age diyA jAtA isake samaya kA pahalA, gujarAta ke rASTrakUTa rAjA karkarAja kA, bar3audA se milA, za. saM. 738 (vi. saM. 873 I. sa. 817) kA tAmrapatra hai| yaha karkarAja amoghavarSa kA cacerA bhAI thA / dUsarA, kAvI ( bhaDoca jile ) se milA, za. sa, 746 (vi. saM. 884 =I. sa. 827 ) kA dAnapatraM hai| isameM gujarAta ke rASTrakUTa rAjA govindarAja ke diye dAna kA ullekha hai| tIsarA, bar3audA se milA, za. saM. 757 (.vi. saM. 812 I. sa.835)' kA tAmrapatra hai / yaha gujarAta ke rAjA mahAsAmantAdhipati rASTrakUTa dhruvarAje prathama kA hai / isase prakaTa hotA hai ki, amoghavarSa ke cacA kA nAma indrarAja thA, aura usake putra (amoghavarSa ke cacere bhAI) karkarAja ne, bAgI rASTrakUToM se yuddha kara, amoghavarSa ko rAjya dilavAyA thaa| ____ isake samaya kA pahalA, kanherI ( thAnA jile ) kI guphA meM kA, za. saM.765 (vi. saM. 100 I. sa. 843) kA lekha hai / isase jJAta hotA hai ki, usa samaya (1) jarnala bAMbe brAMca eziyATika sosAiTI, bhAga 20, pR. 136 (2) iNDiyana aigiTakkerI, bhAga 5, pR. 144 (3) iNDiyana aigiTakerI, bhAga 14, pR. 166 (4) kucha vidvAnoM kA anumAna hai ki, lATa ke rAjA isI dhruvarAja prathama ne amoghavarSa ke viruddha bagAvata kI thii| parantu amoghavarSa ke caDhAI karane para yaha yuddha meM mArA gyaa| (5) iNDiyana aipiTakkerI, bhA. 13, pR. 136 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ rASTrakUToM kA itihAsa amoghavarSa kA rAjya thA, aura isakA mahAsAmanta ( kapardipAda kA uttarAdhikArI ) zakti sAre koMkaNa pradeza kA zAsaka thA / yaha punazakti uttarI koMkaNa ke zilAhAra vaMza kA thA / 70 dUsarA, mahAsAmanta pullazakti ke uttarAdhikArI kapardi dvitIya kA, za. saM. 775 (vi. saM. 110 = I. sa. 853 ) kA lekha hai| yaha pUrvokta kanherI kI eka dUsarI guphA meM lagA hai / vidvAn loga ise vAstava meM za. saM. 773 (vi. saM. 108I. sa. 851 ) kA anumAna karate haiN| isase pullazakti kA bauddhamatAnuyAyI honA siddha hotA hai / tIsarA, svayaM amoghavarSa kA, konUra se milA, za. saM. 782 (vi. saM. 117 = I. sa. 860 ) kA lekhe hai| isameM usake jaina devendra ko diye dAna kA ullekha hai / yaha dAna amoghavarSa ne apanI rAjadhAnI mAnyakheTa meM diyA thA / isa dAnapatra meM rASTrakUToM ko yaduvaMzI likhA hai, aura isImeM amoghavarSa kI eka nayI upAdhi "vIranArAyaNa " bhI likhI hai| isa lekha se jJAta hotA hai ki, amoghavarSa jaina dharma se bhI anurAga rakhatA thA, aura isane vaMkeya ke banavAye, jina-mandira ke lie 30 gAvoM meM bhUmi dAna dI thI / ( 1 ) iNDiyana airiTakkerI, bhA. 13, pR. 134 ( 2 ) aipigrAphiyA igiDakA, bhA. 6, pR. 26 " (3) yaha mukulavaMzI ba~keya, amoghavarSa kI tarapha se, banavAsI Adi tIsa hajAra gA~voM kA adhikArI thA, aura isane usakI prAjJA se gaMgavADI kI vaTATavI para car3hAyI kI thii| yadyapi usa samaya anya sAmantoM ne ise sahAyatA dene se inkAra kara diyA thA, tathApi isane jAkara ( kaDava ke uttara-pazcimasthita ) keDala durgapara adhikAra kara liyA; aura vahAM se bhAge baDha talavana ( kAverI ke vAmapArzva ke talakADa ) ke rAjA ko harAyA / isake bAda jisa samaya isane kAverI ko pArakara, samapada deza para AkramaNa kiyA, usa samaya amoghavarSa kA putra bAg2I hogayA, aura bahuta se sAmanta bhI usase jA mile| parantu vaMkeya ke lauTane para rAjaputra ko bhAganA par3A, aura usake sAthI mAre gye| isI sevA se prasanna hokara amoghavarSa ne usake banAye jaina mandira ke lie uka bhUmi dAna kI thii| yadyapi isa tAmrapatra meM amoghavarSa ke putra ke bAg2I hone kA ullekha hai, tathApi za. saM. 763 ke, saMjAna ke ( pramudrita ), tAmrapatra meM " putrazcAsmAkameka: " ( zloka 36) likhA hone se isake kevala eka putra hone kA hI patA calatA hai / ( use isane apane jItejIhI rAjya kA adhikAra sauMpa diyA thA / ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnyakheTa ( dakSiNa ) ke rASTrakUTa cauthA, maMtravAr3I se milA, za. saM. 787 ( vi. saM. 122=I. sa. 865 ) kA lekha hai| pAMcavAM, zirUra se milA, za. saM. 788 ( vi. saM. 123=I. sa. 866 ) kA; aura chaThA, nIlaguNDa se milA, isI saMvat kA lekha hai / ye isa ke 52 veM rAjya varSa ke haiN| zirUra ke lekha se jJAta hotA hai ki, isa kA rAja-cihna garur3a thA, aura yaha "laTalUrAdhIzvara" kahAtA thA / aGga, baGga, magadha, mAlavA, aura veGgi ke rAjA isakI sevA meM rahate the| ( sambhava hai isameM kucha atyukti bhI ho) sAtavAM, isake sAmanta baMkevarasa kA, niDaguMDi se milA lekha hai / yaha isa (amoghavarSa ) ke 61 veM rAjya varSa kA hai| ___ isa ke samaya ke cauthe, saMjAna se mile, za. saM. 763 (vi. saM. 128=I. sa. 871) ke, amudrita tAmrapatra meM likhA hai ki, isane draviDa narezoM ko naSTa karane ke lie bar3A prayatna kiyA thA, aura isakI car3hAI se kerala, pANDaya, cola, kaliMga, magadha, gujarAta, aura pallava nareza DarajAte the| isane gaMgavaMzI rAjA ko, aura usake SaDyaMtra meM sammilita hue apane naukaroM ko Ajanma kArAvAsa kA daNDa diyA thaa| isake bagIce ke irdagirda kI dIvAra svayaM veMgi ke rAjA ne banavAyI thii| pAMcavAM, gujarAta ke svAmI mahAsAmantAdhipati dhruvarAja dvitIya kA, za. saM. 789 (vi. saM. 124 I. sa. 867 ) kA tAmrapatraM hai| isa meM usa (dhruvarAja dvitIya ) ke diye dAna kA varNana hai| (1) aipigrAphiyA iNDikA, bhA. 7, pR. 168 (2) iNDiyana ainiTakkerI, bhA. 12, pR. 218; aipigrAphiyA igiDakA, bhA. 5, pR. 203 (3) aipigrAphiyA iNDikA, bhA. 6, pR. 102 / (4) isa se jJAta hotA hai ki, yaha rAjA vaiSNavamata kA anuyAyI thaa| (5) aipigrAphiyA igiDakA, bhA. 7, pR. 212 (6) parantu anta meM jaba veGgi ke rAjA ne apanI prajA ko duHkha denA prArambha kiyA, taba amoghavarSa ne, usako aura usake maMtrI ko kaida kara kAMcI ke zivAlaya meM (kIrtistambha ke samAna ) unakI mUrtiyAM sthApita karavAyI thiiN| (7) zAyada isa dhruvarAja dvitIya ke, aura amoghavarSa prathama ke bIca bhI yuddha humA yaa| (8) iNDiyana aigiTakkerI, bhA0 12, pR0 181 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 rASTrakUToM kA itihAsa isake samaya kA AThavAM, kanherI kI guphA meM lagA, za. saM. 766 ( vi. saM. 134 I. sa. 877 ) kA lekhaM hai| isase prakaTa hotA hai ki, amoghavarSa ne, apane sAmanta, zilArI vaMzI kapardI dvitIya se prasanna hokara use koMkaNa kA rAjya de diyA thA / isa lekha se usa samaya taka bhI bauddhamata kA pracalita honA pAyA jAtA hai / ___pahale, gujarAta ke rAjA dhruvarAja prathama ke, za. saM. 757 (vi. saM. 812) ke tAmrapatra ke AdhAra para likhA jAcukA hai ki, amoghavarSa ke gaddI baiThane para kucha logoM ne bagAvata kI thI, aura isIse isa (amoghavarSa ) ke cacere bhAI karkarAja ne isakI sahAyatA kI thii| parantu bAda kI prazastiyoM ko dekhane se jJAta hotA hai ki, kucha samaya bAda hI amoghavarSa kA pratApa khUba bar3hagayA thaa| isane apanI rAjadhAnI nAsika se haTAkara mAnyakheTa ( malakher3a) meM sthApana kI thI / isake aura veGgi ke pUrvI cAlukyoM ke bIca barAbara yuddha hotA rahatA thaa| (1) iNDiyana aipiTakkerI, bhA0 13, pR. 135 / (2) yaha manakher3a zolApura ( niz2Ama rAjya ) se 60 mIla dakSiNa-pUrva meM vidyamAna hai| (3) vijayAditya ke tAmrapatra meM likhA hai: "gaMgArabelaiH sArdhaM dvAdazAbdAnahanizam / bhujArjitabalaH khanasahAyo navavikramaH / / maSTottaraM yuddhazataM yuddhavA zaMbhomahAlayam / tatsaMkhyamakaroddhIro vijayAdityabhUpatiH // arthAt-vinayAditya dvitIya ne rASTrakUToM aura gaMgavaMziyoM se 12 varSoM meM 108 lar3AiyA~ lar3I thIM, aura bAda meM utanehI ziva ke maMdira banavAye the| isase jJAta hotA hai ki, vijayAditya ko, rASTrakUToM kI ghara kI phUTake kAraNa hI, una para prAkama karane kA maukA milA thA; aura kucha samaya ke liye zAyada usane inake rAjya kA thor3A bahuta pradeza bhI dabAliyA thaa| parantu amoghavarSa prathama ne vaha saba vApisa chiinliyaa| yaha bAta navasArI se mile tAmrapatra ke nimnalikhita zloka se prakaTa hotI hai: "nimagnAM yaculukyAndhau raharAjyazriyaM punaH / pRthvImivoddharan dhIro vIranArAyaNo'bhavat // " arthAt-jisa prakAra varAha ne samudra meM DUbI huI pRthvI kA uddhAra kiyA thA, usI prakAra mamoghavarSa ne, cAlukya vaMzarUpI samudra meM ibI huI, rASTrakUTa vaMza kI rAjyalakSmI kA uddhAra kiyaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ 73 mAnyakheTa (dakSiNa) ke rASTrakUTa suMDI se, pazcimI-gaMgavaMzI rAjA kA, eka dAnapatraM milA hai / usase prakaTa hotA hai ki, amovavarSa kI kanyA abbalabbA kA vivAha guNadattaraMga bhUtuga se huA thA / yaha bhUtuga, rASTrakUTa rAjA kRSNa tRtIya ke sAmanta, peramAnar3i bhUtuga kA prapitAmaha (paradAdA ) thaa| paraMtu vidvAn loga isa dAnapatra ko banAvaTI mAnate haiN| pUrvokta za. saM. 788 ke lekha ke anusAra amoghavarSa kA rAjyArohaNasamaya za. saM. 736 (vi. saM. 871 I. sa. 815) ke karIba AtA hai| guNabhadrasUri kRta 'uttarapurANa' ( mahApurANa ke uttarArdha ) meM likhA hai: "yastha prAMzunakhAMzujAlavisaraddhArAntarAvirbhavatpAdAmbhojarajaHpizaGgamukuTapratyagraratnayutiH / saMsmartA svamamoghavarSanRpatiH pUtohamadyetyalaM sa zrIprAjinasenapUjyabhagavatpAdo jaganmaGgalam // " arthAt-vaha jina senAcArya, jinako praNAma karane se rAjA amoghavarSa apane ko pavitra samajhatA hai, jagat ke maMgalarUpa haiN| ___ isase jJAta hotA hai ki, yaha rAjA digambara jainamata kA anuyAyI, aura jinasene kA ziSya thA / jinasena racita 'pArthAbhyudaya kAvya' se bhI isa bAta kI puSTi hotI hai / isI jinasena ne 'AdipurANa' ( mahApurANa ke pUrvArdha) kI racanA kI thii| mahAvIrAcArya racita 'gaNitasArasaMgraha' nAmaka gaNita ke graMtha kI bhUmikA meM bhI amoghavarSa ko jainamatAnuyAyI likhA hai / digambara jaina sampradAya kI 'jayadhavalA' nAmaka siddhAnta TIkA bhI, za. saM. 756 (vi. saM. 014-I. sa. 837) meM, isIke rAjya samaya likhI gayI thii| (1) aipigrAphiyA igiDakA, bhAga 3, pR. 176. (2) pAzrvAbhyudaya' aura 'mAdipurANa' kA kartA jinasena sena saMghakA thA, aura 'harivaMza purANa' (za. saM. 705 ) kA kartA jinasena punnATa saMgha kA (mAcArya ) thA / (3) "ityamoghavarSaparamezvarapAmagurutrIjinasenAcAryaviracite meSataveSTite pArarvAbhyudaye bhagavatkaivalyavarNanaM nAma cturthHsrgH|" Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 rASTrakUToM kA itihAsa digambara jainAcAryoM ke matAnusAra amoghavarSa ne, vRddhAvasthA meM vairAgya ke kAraNa rAjya chor3a dene para, 'praznottararatnamAlikA' nAmaka pustaka likhI thii| paraMtu brAhmaNa loga ise zaMkarAcArya kI likhI, aura zvetAmbara jaina ise vimalAcArya kI banAyI mAnate haiM / digambara-jaina-bhaMDAroM se milI isa pustaka kI pratiyoM meM nimnalikhita zloka milatA hai: "vivekAtyatarAjyena rAkSeyaM ratnamAlikA / racitAmoghavarSeNa sudhiyAM sadalaMkRtiH // " arthAt-jJAnodaya ke kAraNa rAjya chor3a denevAle rAjA amoghavarSa ne yaha 'ratnamAlikA' nAmakI pustaka likhii| isase jAnA jAtA hai ki, yaha rAjA vRddhavasthA meM rAjya kA bhAra apane putra ko sauMpa dhArmika kAryoM meM laga gayA thaa| isa 'ratnamAlikA' kA anuvAda tibbatI bhASA meM bhI kiyA gayA thA, aura usameM bhI ise amoghavarSa kI banAyI hI likhA hai| ___ amoghavarSa ke rAjya-kAla ke AsapAsa aura bhI aneka jainagraMtha likhegaye the, aura isa mata kA pracAra bar3hane lagA thA / ___vaMkeyarasa kA, vinA saMvat kA, eka lekheM milA hai| isase jJAta hotA hai ki, yaha vaMkeyarasa amoghavarSa kA sAmanta aura banavAsI, belagali, kuNDarage, kuNDUra, aura purIgeDe ( lakSmezvara ) Adi pradezoM kA zAsaka thaa| kyAsanUra se mile, vinA saMvat ke, lekha se prakaTa hotA hai ki, amoghavarSa kA sAmanta saMkaragaNDa banavAsI kA adhikArI thA (1) madrAsa ko, gavarnameMnTa mauriyaNTala mainyuskripTa lAibrerI kI 'praznottaramAlA' kI kApI meM bhI use zaGkarAcArya kI banAyI hI likhA hai / ( kuppusvAmI dvArA saMpAdita sUcI, bhA. 2, khaNDa 1, 'sI, pR. 2640-2641 (2) pramoghavarSa ke eka putra kA nAma kRSNAja, aura dUsare kA duya thaa| (smiyakI ___ 'bhI hisTrI oNpha iNDiyA, pR0 446, phuTanoTa 1) (3) aipigrAphiyA iNDikA, bhAga 5, pR0 212 (1) sAuyaiNDiyana insakripazansa, bhA. 2, * 7, pR. 162 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnyakheTa (dakSiNa) ke rASTrakUTa 75 gaMgavaMzI rAjA zivamAra kA putra pRthvIpati prathama bhI amoghavarSa kA samakAlIna thI 'kavirAjamArga' nAmakI, kAnAr3I bhASA meM likhI, alaGkAra kI pustaka bhI amoghavarSa kI banAyI mAnI jAtI hai| 12 kRSNarAja dvitIya yaha amoghavarSa kA putra thA, aura usake jItejI hI rAjya kA adhikArI banAdiyA gayA thA / isake samaya ke cAra lekha, aura do tAmrapatra mile haiN| inameM kA pahalA tAmrapetra bagumrA ( bar3odArAjya ) se milA hai / yaha za. saM. 810 (vi.saM. 145 I. sa. 8) kA hai| isameM gujarAta ke mahAsAmantAdhipati akAlavarSa kRSNarAja ke diye dAna kA ullekha hai / parantu aitihAsika ise prAmANika mAnate haiM / isake samaya kA pahalA, naMdavADige ( bIjApura ) se milA, lekha za. saM. 822 (vi. saM. 157 = I. sa. 100 ) kA hai / parantu vAstava meM usakA saMvat za. saM. 824 (vi. saM. 159 = I. sa. 103 ) mAnAjAtA hai / dUsaroM, isI saMvat (za. saM. =22 ) kA, lekha aradezahallI se milA hai / tIsarA, mulaguNDa ( dhAravAr3a jile ) se milA, lekha za. saM. 824 (vi. saM. 151 = I. sa. 103 ) kA hai| isake samaya kA dUsarA tAmrapatra za. saM. 832 (vi. saM 267 = I. sa. 910 ) kA hai / yaha kapaDavaMja ( kheDAz2ile ) se milA hai / isa meM kRSNa (1) sI0 mAbailaDaph kI kaoNnaoNlaoNjI oNpha iNDiyA, ( 2 ) iNDiyana aigriTakkerI, bhAga 13, pR. 65-66 ( 3 ) aipigrAphiyA karnATikA, bhA0 pR0 88; iNDiyana aiNTikerI, bhA. 12, pR0 221 pR0 73 ( 4 ) iNDiyana aigriTakkerI, bhA0 12, pR. 220 / ( 5 ) aipigrAphiyA karnATikA, bhA0 &, naM0 42, 1068 (6) jarnala bAmbe brA~ca raoNyala eziyATika sosAiTI, bhA0 10, pR0 160 ( 7 ) aipigrAphiyA iNDikA, bhA0 1, pR0 53 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ rASTrakUToM kA itihAsa prathama se kRSNa dvitIya taka kI vaMzAvalI dekara kRSNa dvitIya dvArA diye gA~va ke dAna kA ullekha kiyA gayA hai / isI meM isake mahAsAmanta brahmabaka vaMzI pracaNDa kA nAma bhI likhA hai; jisake adhikAra meM 750 gA~va the, aura ina meM kheTaka, harSapura, aura kAsahada mukhya samajhe jAte the| __cauthA, ehole (bIjApura ) se milA, lekhe za. saM. 831 (vi. saM. 166 I. sa. 109) kA hai| isakA vAstavika saMvat za. saM.833 (vi. saM. 168 I. sa. 912) mAnA jAtA hai| kRSNarAja dvitIya kI Age likhI upAdhiyA~ milI haiM:- akAlavarSa, zubhatuGga, mahArAjAdhirAja, paramezvara, paramabhaTTAraka, zrIpRthvIvallabha, aura vallabharAja / kisI kisI sthAna para isake nAma ke sAtha " vallabha" bhI jur3A milatA hai; jaise-kRSNavallabha / isake nAma kA kanAr3I rUpa "kannara" pAyA jAtA hai / isane cedi ke haihayavaMzI rAjA kokkala kI kanyA mahAdevI se vivAha kiyA thA; jo zaMkuka kI choTI bahana thii| kokkala prathama tripurI ( teMvara ) kA rAjA thauM / kRSNarAja (dvitIya) ke samaya bhI pUrvI cAlukyoM ke sAtha kA yuddha jArI thaa| (1) kRSNarAja ne pracaNDa ke pitA kI sevA se prasanna hokara use ( pracaNDa ke pitA ko) pujarAta meM jAgIra dI thii| (2) iNDiyana aiNTikkerI, bhAga 12, pR. 222 (3) bhArata ke prAcIna rAjavaMza, bhAga 1, pR. 40 (4) veMgi deza ke rAjA cAlukya bhIma dvitIya ke tAmrapatra meM likhA hai: "tatsUnumagihananakRSNapuradahane vikhyAtakIrtiguNagavijayAdityazcatuzcatvAriMzatam" arthAt-maMgi ko mArane, aura kRSNarAja dvitIya ke nagara ko jalAne vAle (viSNuvardhana paJcama ke putra gaMgavazI ) vijayAditya tRtIya ne 44 varSa taka rAjya kiyaa| isake bAda sambhavataH usake rAjya para rASTrakUToM kA adhikAra hogayA / parantu bAdameM vijayAditya ke bhatIje bhIma prathama ne usa para phira kabz2A karaliyA / (iNDiyana aigiTakkerI bhA. 13,pR. 213) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 77 mAnyakheTa ( dakSiNa ) ke rASTrakUTa kRSNarAja dvitIya ke mahAsAmanta pRthvIrAma kA, za. saM. 767 (vi. saM. 132 =I. sa. 875 ) kA, eka lekha milA hai / isa pRthvIrAma ne saundatti ke eka jaina mandira ke lie kucha bhUmi dAna dI thI / isa lekha se jJAta hotA hai ki, za. saM. 797 ( vi. sa. 632 I0 sa0 875 ) meM kRSNarAja dvitIya rAjya kA svAmI hocukA thA / parantu isake pinA amoghavarSa prathama ke samaya kA za. saM. 796 (vi. saM. 134 I. sa. 877 ) kA lekha milane se prakaTa hotA hai ki, usane apane jIte jI hI, za. saM. 797 ( vi. saM. 132 ) meM yA isase pUrva, apane putra isa kRSNa ko rAjya-bhAra sauMpa diyA thA / isIse kucha sAmantoM ne, amoghavarSa kI jIvitAvasthA meM hI, apane lekhoM meM kRSNarAja kA nAma likhanA prArambha karadiyA thaa| (hama amoghavarSa ke itihAsa meM bhI usakA bur3hApe meM rAjya chor3adene ke bAda 'praznottararatnamAlikA' nAmaka pustaka banAnA likhacuke haiN| isa se bhI isa bAta kI puSTi hotI hai|) kRSNarAja dvitIya ne AMdhra, baGga, kaliGga, aura magadha ke rAjyoM para vijaya prApta kI thI; gurjara, aura gauDa ke rAjAoM se yuddha kiyA thA; aura lATadeza ke rASTrakUTa-rAjya ko chInakara apane rAjya meM milA liyA thaa| isakA rAjya kanyAkumArI se gaMgA ke taTa taka pahu~ca gayA thA / AcArya jinasena ke ziSya guNabhadra ne 'mahApurANa' kA antimabhAga likhA thA / usameM likhA hai: "akAlavarSabhUpAle pAlayatyakhilAmilAm / zakanRpakAlAbhyantaraviMzatyadhikASTazatamitAbdAnte / " arthAt-akAlavarSa ke rAjya samaya za. saM. 820 (vi. saM. 155 I. sa. 818 ) meM 'uttarapurANa' samApta huaa| isa se jAnA jAtA hai ki, yaha purANa kRSNarAja dvitIya ke samaya hI samApta huA thaa| (1) jarnala baoNmbe raoNyala eziyATika sosAiTI, bhA. 10, pR. 114 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 rASTrakUToM kA itihAsa kRSNarAja kA rAjyArohaNa za. saM. 797 (vi. saM. 132 I. sa. 875 ) ke karIba anumAna kiyA jAtA hai / parantu misTara vI. e. smitha isa ghaTanA kA samaya I. sa. 880 (vi. saM 137 ) mAnate haiN| isakA dehAnta za. saM. 833 (vi. saM. 161 I. sa. 111) ke nikaTa huA hogaa| kRSNarAja dvitIya ke putra kA nAma jagattuGga dvitIya thA / usakA vivAha, cedike kalacurI (haihayavaMzI) rAjA kokala ke putra, raNavigraha ( zakkaragaNa ) kI kanyA lakSmI se huA thaa| ___ jisa prakAra arjuna kA vivAha apane mAmU vasudeva kI kanyA se, pradyumna kA rukma kI putrI se, aura aniruddha kA rukma kI pautrI se huA thA, usI prakAra dakSiNa ke rASTrakUTa nareza kRSNarAja, jagattuGga Adi kA vivAha apane mAmuoM kI lar3akiyoM ke sAtha huA thA / yaha prathA dakSiNa meM abataka bhI pracalita hai / parantu uttara meM tyAjya samajhI jAtI hai| ___vardhA se mile dAnapatra se prakaTa hotA hai ki, yaha jagattuGga apane pitA (kRSNa dvitIya) ke jItejI hI maragayA thA, isIse kRSNarAja ke pIche jagattuGga kA putra indra rAjya kA svAmI huaa| ___ karar3A ke dAnapatra meM jagattuGga dvitIya kA zaGkareMgaNa kI kanyA lakSmI se vivAha karanA likhA hai / parantu usI se isakA zaGkaragaNa kI dUsarI kanyA govindAmbA se vivAha karanA bhI prakaTa hotA hai / isI govindAmbA se amoghavarSa tRtIya (vadiga) kA janma huA thA / zAyada yaha indrarAja kA choTA bhAI ho| (1) kRSNarAja kI kanyA kA vivAha cAlukya (solaMkI) bhIma ke putra ayyaNa se humA thaa| usIkA pautra tailapa dvitIya yA / ( iNDiyana aigiTakkerI, bhA. 16 pR. 18) (2) "prabhUjjagatuGga iti prasiddhastadaMgajaH strInayanAmRtAMzuH / malabdharAjyaH sa divaM vininye divyAMganAprArthanayeva dhAtrA / " arthAt-rUpavAn jagattuGga kAmakrIDAsaka hokara kumArAvasthA meM hI mrgyaa| yahI bAta sAMgalI, aura navasArI ke tAmrapatroM se bhI prakaTa hotI hai| (3) zAyada zaGkaragaNa kI upAdhi raNavigraha thii| (4) karaDA se mile tAmrapatra meM likhA hai: "cedyAM mAtulazaMkaragaNAtmajAyAmabhUbagatuMgAt / zrImAnamoghavarSoM govindAmbAbhidhAnAyAm // " Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnyakheTa ( dakSiNa ) ke rASTrakUTa 76 (isa tAmrapatra se yaha bhI jJAta hotA hai ki, jagattuGga ne kaI pradezoM ko jIta kara pitA ke rAjya kI vRddhi kI thii| parantu isa tAmrapatra meM diye pichale itihAsa meM bar3I gar3abar3a hai|) 13 indrarAja tRtIya ___ yaha jagastuGga dvitIya kA putra thA, aura pitA ke kumArAvasthA meM marajAne ke kAraNa hI apane dAdA kRSNarAja dvitIya kA uttarAdhikArI huA / isakI mAtA kA nAma lakSmI thA / indrarAja tRtIya kA vivAha kalacurI ( haihaya kokala ke pautra ) arjuna ke putra ammaNadeva (anaGgadeva ) kI kanyA vIjAmbA se huA thaa| isakI Age likhI upAdhiyAM milatI haiM: nityavarSa, mahArAjAdhirAja, paramezvara, paramabhaTTAraka, aura zrIpRthivIvallabha / bagumrA se isake samaya ke do tAmrapatraM mile haiM / ye donoM za. saM. 836 (vi. saM. 172 I. sa. 115 ) ke haiM / inase prakaTa hotA hai ki, isane mAnyakheTa se kurundaka nAmaka sthAna meM jAkara apanA "rAjyAbhiSekotsava" kiyA thA, aura za. saM. 836 kI phAlguna zukla 7 (24 pharavarI sen 115 ) ko usa kArya ke pUrNa hojAne para suvarNa kA tulAdAna kara lATa deza meM kA eka gA~va dAna diyA thA / (yaha kurundaka kRSNA aura paMcagaMgA nadiyoM ke saMgama para thaa|) isake sAtha hI isane agale rAjAoM ke diye ve 400 gA~va, jo jabta ho cuke the, bIsa lAkha drammoM sahita phira dAna karadiye the| (1) aipigrAphiyA iNDikA, bhA. 1 pR. 26; jarnala baoNmbe eziyATika sosAiTI, bhA. 18, pR. 217 aura 261 (2) mi. vinsaiTasmitha indra tRtIya kA rAjyArohaNa I. sa. 12 meM likhate haiN| nahIM kaha sakate ki, yaha kahAM taka ThIka hai ? kyoMki isI tAmrapatra meM likhA hai:-- "zakanRpakAlAtItasaMvatsara [zate] dhvaSTasu SaTtriMzaduttareSu yuvasaMvatsare phAlgunazuddhasaptamyAM saMpame zrIpaTTava (ba) dhotsave / " isate isa ghaTanA kA I.sa. 15 meM honA siddha hotA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 rASTrakUToM kA itihAsa uparyukta donoM dAnapatroM meM rASTrakUToM kA sAtyaki ke vaMza meM honA, aura isa indrarAja kA meru ko ujAr3anA likhA hai / yahAM para meru se mahodaya (kannauja) kA hI tAtparya hogA; kyoMki isake putra goviMda caturtha ke, za. saM. 852 ke, dAnapatra se bhI prakaTa hotA hai ki, isane apane risAle ke sAtha yamunA ko pArakara kannauja ko ujAr3a diyA thA, aura isI se usakA nAma "kuzasthala" hogayA thaa| hattimattUra ( dhAravAr3a jile ) se, za. saM. 838 ( vi. saM. 173 I. sa. 116) kA, eka lekhaM milA hai / isa meM isa ( indrarAja tRtIya ) ke mahAsAmanta leNDeyarasa kA ullekha hai| jisa samaya indrarAja tRtIyane meru ( mahodaya kannauja ) ko ujAr3A thA, usa samaya vahAM para par3ihAra rAjA mahIpAla kA rAjya thA / yadyapi indrarAja ne vahAM pahu~ca usakA rAjya chIna liyA, tathApi vaha ( mahIpAla ) phira kannauja kA svAmI banabaiThA / parantu isa gar3abar3a meM usa ( pAMcAladeza ke rAjA mahIpAla ) ke hAtha se rAjya ke saurASTra Adi pazcimI pradeza nikala gaye / ___ 'damayantIkathA' aura 'madAlasA campU' kA lekhaka trivikrama bhaTTa bhI indrarAja tRtIya ke samaya huA thA, aura za. saM. 836 ( vi. saM. 172 ) kA kurundaka se milA dAnapatra bhI isI trivikrama bhaTTane likhA thaa| isake pitA kA nAma nemAditya aura putra kA nAma bhAskara bhaTTa thA / yaha bhAskarabhaTTa mAlavA ke paramAra rAjA bhoja kA samakAlIna thA, aura isI kI pAMcavIM pIDhI meM 'siddhAMtaziromaNi' kA kartA prasiddha jyotiSI bhAskarAcArya huA thaa| indrarAja tRtIya ke do putra the:- amoghavarSa, aura govindarAja / 14 amoghavarSa dvitIya yaha indrarAja tRtIya kA bar3A putra thA, aura sambhavataH usake pIche rAjya kA adhikArI huaa| (1) iNDiyana aipiThakkerI, bhA* 12, pR. 214 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnyakheTa (dakSiNa) ke rASTrakUTa 51 zilAravaMzI mahAmaNDalezvara aparAjita devarAja kA, za. saM. 116 ( vi. saM. 1054=I. sa. 117 ) kA, eka tAmrapatre milA hai / isa se jJAta hotA hai ki, yaha (amoghavarSa ) rAjya para baiThane ke thor3e samaya bAda hI maragayA thA / isalie yadi isane rAjya kiyA hogA to adhika se adhika eka varSa ke karIba hI kiyA hogA / isakA rAjyArohaNa kAla vi. saM. 173 ( I. sa. 116 ) ke karIba honA cAhie / deolI se mile, za. saM. 862 ( I. sa. 140 ) ke tAmrapatra se bhI amoghavarSa dvitIya kA indrarAja tRtIya ke pIche gaddIpara baiThanA prakaTa hotA hai / 15 govindarAja caturtha yaha indrarAja tRtIya kA putra, aura amoghavarSa dvitIya kA choTA bhAI thA / isake nAma kA prAkRta rUpa " gojjiga" milatA hai / isakI upAdhiyA~ ye thIM :prabhUtavarSa, suvarNavarSa, nRpatuGga, vIranArAyaNa, nityakandarpa, radRkandarpa, zazAGka, nRpatitrinetra, mahArAjAdhirAja, paramezvara, paramabhaTTAraka, sAhasAGka, pRthivIvallabha, ballabhanarendradeva, vikrAntanArAyaNa, aura gojjigavallabha Adi / isake samaya veGgi ke pUrvI cAlukyoM ke sAtha kA jhagar3A phira chir3agayA thA / amma prathama, aura bhIma tRtIya ke lekhoM se bhI isa bAta kI puSTi hotI hai / (1) aipigrAphiyA iNDikA, bhA0 3, pR0 271 ( 2 ) aipigrAphiyA iNDikA, bhA05, pR0 142 (3) cAlukyoM ke tAmrapatroM meM bhIma tRtIya ke viSaya meM likhA hai: : " daNDaM govindarAja praNihitamadhikaM colapa lola vikkiM vikrAntaM yuddhamalaM ghaTita gajaghaTaM saMnihatyaika eva / " arthAt bhImane, akele hI, govindarAja kI senA ko, colavaMzI lolavidhi ko, aura hAthiyoM kI senAvAle yuddhamalla ko mArakara 1 .. isa se jJAta hotA hai ki, govinda caturtha ne bhIma para car3hAyI kI thii| parantu usameM use saphalatA nahIM huI / isa ( govinda caturtha ) ne gramma prathama ke rAjyAbhiSeka ke samaya usa para bhI car3hAyI kI thii| parantu usameM bhI ise asaphala honA par3A / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ rASTrakUToM kA itihAsa goviMda caturtha ke samaya ke do leya, aura do tAmrapatra mile haiM / ina meM kA pahalA za. saM. 840 (vi. saM. 175 = I. sa. 118 ) kA lekha DaNDapura ( dhAravADa jile ) se milA hai, aura dUsarA za. saM. 859 (vi. saM. 187 I. sa. 130 ) kA hai / 82 isake tAmrapatroM meM se pahalA za. saM. 852 (vi. saM. 187 = I. sa. 130 ) hai / isameM isako mahArAjAdhirAja indrarAja tRtIya kA uttarAdhikArI, aura yaduvaMzI likhA hai| dUsarA za. saM. 855 (vi. saM. 160 = I. sa. 133 ) kA hai / yaha sAMgalI se milA hai| isameM bhI pahale tAmrapatra ke samAna hI isake vaMza AdikA ullekha hai / olI (baradhA ) ke tAmrapatra se prakaTa hotA hai ki, yaha rAjA ( govinda caturtha), adhika viSayAsakta hone ke kAraNa, zIghrahI maragayA thA / isakA rAjyArohaNa-kAla vi. saM. 174 ( I. sa. 117 ) ke nikaTa thA / ( 1 ) iNDiyana airikerI, bhA0 12, pR0 223 ( 2 ) iNDiyana aigiTakkerI, bhA0 12, 10211 ( naM0 48 ) ( 3 ) aipigrAphiyA iNDikA, bhA0 7, pR0 36 (4) iNDiyana aigiTakkerI, bhA0 12, pR0 246 (5) sAMgalI se mile, za0 saM0 855 ( vi0 saM0 260 = I0 sa0 433 ) ke tAmrapatra meM likhA hai: "sAmarthya sati ninditA pravihitA naivAgraje karatA baMdhu strIgamanAdibhiH kucaritairAvarjitaM nAyazaH / zaucAzaucaparAGmukhaM na ca bhiyA pezAcyamaGgIkRtaM tyAgenAsa masAhasaiva bhuvane yaH sAhasAko'bhavat" | arthAt govindarAja ne apane bar3e bhAI ke sAtha burAyI nahIM kI; kuTamba kI striyoM ke sAtha vyabhicAra nahIM kiyA; aura kisI para bhI kisI prakAra kI krUratA nahIM kI / yaha kevala apane tyAga aura sAhasa se hI sAhasA ke nAma se prasiddha huA thA / isase anumAna hotA hai ki, zAyada isake jItajI isake virodhiyoMne isa para ye doSa lagAye hoMge, aura unhIM ke khaNDana ke lie ise, apane tAmrapatra meM ye bAteM likhavAnI par3I hoMgI / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 23 mAnyakheTa (dakSiNa) ke rASTrakUTa 16 badiga (amAdhavarSa tRtIya ) yaha kRSNarAja dvitIya kA pautra, aura jagattuGga dvitIya kA ( govindAgbA ke garbha se utpanna huA ) putra thA; aura govinda caturtha ke, viSayAsakti ke kAraNa, asamaya meM hI marajAne para usakA uttarAdhikArI huA / rASTrakUTa rAjA kRSNarAja tRtIya ke deaolI ( varadhA ) se mile, za. saM. 862 ( vi. saM. 197=I. sa. 140) ke, tAmrapatra meM likhA hai :--- "rAjyaM dadhe madanasaukhyavilAsakando- . govindarAja iti vizrutanAmadheyaH // 17 // sopyaGganAnayanapAzaniruddhabuddhisanmArgasaMgavimukhIkRta sarvasattvaH / doSaprakopaviSamaprakRtizlathAMgaH / prApatkSayaM sahajatejasi jAtajAiye // sAmantairatha raharAjyamahilAlambArthamabhyarthito devenApi pinAkinA harikulolAlaiSiNA preritaH / adhyAsta prathamo vivekiSu jagahu~gAnmajomodhavA pIyUSAdhiramoghavarSanRpatiH zrIvIrasiMhAsanam // 16 // " arthAt-amoghavarSa dvitIya ke pIche govindarAja caturtha rAjya kA svAmI huA / parantu jaba kAma-vilAsa meM atyadhika Asakta hone ke kAraNa vaha zIghra hI maragayA, taba usake sAmantoM ne, raha rAjya kI rakSA ke lie, jagattuGga ke putra amoghavarSa se rAjyabhAra grahaNa karane kI prArthanA kI, aura use gaddIpara biThAyA / amoghavarSa caturtha ( badiga ) kI nimnalikhita upAdhiyA~ milatI haiM:zrIpRthivIvallabha, mahArAjAdhirAja, paramezvara, paramabhaTTAraka Adi / yaha rAjA buddhimAn , vIra, aura zivabhakta thA / isakA vivAha kalacuri (haihaya vaMzI) nareza yuvarAja prathama kI kanyA kundakadevI se huA thA / yaha yuvarAja tripurI ( teMvara ) kA rojA thaa| (1) jarnala bA~be brAMca rAyala eziyATika sosAiTI, bhA0 18, pR0 251; aura aipigrAphiyA iNDikA, bhA0 5, pR. 162 (2) bhArata ke prAcIna rAjavaMza, bhAga 1, pR0 42 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ rASTrakUTo kA itihAsa __ hebbAla se mile lekhaM se patA calatA hai ki, badiga ( amoghavarSa tRtIya ) kI kanyA kA vivAha pazcimI gaGga-vaMzI rAjA satyavAkya koMguNivarma peramAnaDi bhUtuga dvitIya se huA thA, aura use dahez2a meM bahutasA pradeza diyA gayA thA / ___badiga kA rAjyAbhiSeka vi. saM. 222 (I. sa. 135 ) ke nikaTa huA hogaa| isake 4 putra the:-kRSNarAja, jagattuGga, khoTTiga, aura nirupama / baddiga kI kanyA kA nAma revakanimmar3i thA, aura yaha kRSNarAja tRtIya kI bar3I bahana thii| 17 kRSNarAja tRtIya yaha badiga (amoghavarSa tRtIya ) kA bar3A putra thA, aura usake pIche gaddIpara baiThA / isake nAma kA prAkRtarUpa "kannara" likhA milatA hai| isakI Age likhI upAdhiyAM thIM: akAlavarSa, mahArAjAdhirAja, paramezvara, paramamAhezvara, paramabhaTTAraka, pRthvIvallabha, zrIpRthvIvallabha, samastabhuvanAzraya, kandhArapuravarAdhIzvara Adi / ____ AtakUra se mile lekha se patA calatA hai ki, kRSNarAja tRtIya ne, vi. saM. 1006-7 ( I. sa. 149-50 ) ke karIba, takkola nAmaka sthAna para, colavaMzI rAjA rAjAditya ( mUvaDi cola ) ko yuddha meM mArA thA / parantu vAstava meM isa cola rAjA ko dhokA dekara mAranevAlA pazcimI gaGgavaMzI rAjA satyavAkya koMguNivarmA paramAnaDi bhUtuga hI thA, aura isI se prasanna hokara kRSNarAja tRtIya ne use banavAsI Adi pradeza diye the / ___ tirukalukaNyam se mile lekha meM kRSNarAja tRtIya kA kAJcI, aura taMjora para adhikAra karanA likhA hai / (1) aipiyAphiyA igiDakA, bhAga 4, pR. 351 (2) aipigrAphiyA iNDikA, bhA. 2, pR. 11 / rAjAditya kI mRtyu kA samaya vi*saM* 1.06 (I. sa. 649) anumAna kiyA jAtA hai| (3) aipiprAphiyA ihikA, bhAga 3, pR. 24 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnyakheTa (dakSiNa) ke rASTrakUTa 85 deolI se milI prazasti se prakaTa hotA hai ki, kRSNa tRtIya ne kAMcI ke rAjA dantiga aura vappuka ko mArA; pallava-vaMzI rAjA antiga ko harAyA; gurjaroM ke AkramaNa se madhyabhArata ke kalacuriyoM kI rakSA kI; aura isI prakAra aura bhI aneka zatruoM ko jItA / himAlaya se laGkA taka ke, aura pUrvI samudra se pazcimI samudra taka ke sAmanta rAjA isakI AjJA meM rahate the / isane apane choTe bhAI jagattuGga kI sevAoM kA vicAra kara, usakI smRti meM, eka gAMva dAna diyA thaa| isa rAjA kA pratApa yuvarAja avasthA meM hI khUba phailagayA thA / ____lakSmezvara se milI, za. saM. 81 0 ( I. sa. 168-6 ) kI, prazasti meM likhA hai ki, mArasiMha dvitIya ne isI ( kRSNa tRtIya ) kI AjJA se gurjara rAjA ko jItA thaa| yaha ( kRSNa ) svayaM cola-vaMzI rAjAoM ke lie kAlarUpa thA / kyAsanUra aura dhAravAr3a se mile lekhoM se patA calatA hai ki, isakA mahAsAmanta caillaketana-vaMzI kaliviTTa vi. saM. 1002-3 ( I. sa. 145-46 ) meM banavAsI pradeza kA zAsaka thaa| __saundatti ke raTToM ke eka lekha meM likhA hai ki, kRSNa tRtIya ne pRthvIrAma ko mahAsAmanta ke pada para pratiSThita kara saundatti ke raTTa-vaMza ko unnata kiyA thaa| seuNa pradeza kA yAdavavaMzI vandiga ( vaddiga ) bhI isa ( kRSNa tRtIya ) kA sAmanta thaa| isake samaya ke karIba 16 lekha, aura 2 tAmrapatra mile haiN| inameM ke 7 lekhoM aura 2 tAmrapatroM meM zaka saMvat likhe haiM, aura 8 lekhoM meM isake rAjyavarSa diye haiM / unakA vivaraNa Age diyA jAtA hai: (1) iNDiyana aiNTikverI, bhA0 5, pR0 161 (2) ye gurjara zayAda anahilavAr3e ke cAlukyavaMzI rAjA mUlarAja ke anuyAyI the jinhoM ne kAliMjara, aura citrakUTa para adhikAra karane kA irAdA kiyA thaa| (3) iNDiyana aipiTakkerI, bhA0 7, pR0 104 (4) baoNmbe gajeTiyara, bhA0 1, khaNDa 2, pR. 420 (5) baoNmbe gajeTiyara, bhA0 1, khaNDa 2, pR0 542 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ rASTrakUToM kA itihAsa pahalA, devalI se milA, tAmrapatra za. saM. 862 / vi. saM. 197-I. sa. 140 ) kA hai / isa meM jirA dAna kA ulaMba hai, yaha rA ( kRSNA tRtIya) ne apane mRta-bhrAtA jagattuGga kI yAdagAra meM diyA thaa| pahalA, sAloTagI ( bIjApura ) me milA, legvaM za. saM. 867 ( vi. maM. 1002-I. ma. 215 ) kA hai| isameM isake maMtrI nArAyaNa dvArA sthApita pAThazAlA kA ullegva hai / usameM aneka dezoM ke vidyArthI Akara vidyAdhyayana kiyA karate the| dUsarA, zolApura se milA, lekha za. saM. 871 ( vi. saM. 1006 I. sa. 146 ) kA hai| isameM isako "cakravartI" likhA hai| tIsarA, AtakUra ( mAisora ) se milA, lekha za. saM. 872 ( vi. saM. 1007-I. sa. 150) kI hai / isase prakaTa hotA hai ki, kRSNa tRtIya ne, cola-rAja rAjAditya ke mArane ke upalakSa meM, pazcimI gaGga-vaMzI rAjA bhUtuga dvitIya ko banavAsI Adi pradeza upahAra meM diye the| ___cauthA, soraTUra ( dhAravAr3a ) se milA, lekhe za. saM. 873 ( vi. saM. 1008 I. sa. 151 ) kA hai / aura pAMcavAM, zolApura se milA, lekha za. saM. 875 ( vi. saM. 1014 I. sa. 157 ) kA hai / chaTA, ciMcalI me milA, levaM za. saM. 876 ( vi. saM. 1011 I. sa. 154 ) kA hai| (1) aipigrAphiyA iNDikA. bhA05, pR0 112 (2) aipigrAphiyA igiDakA, bhA0 4, pR06. ( 3 ) aipigrAphiyA igiDakA, bhA0 7, pR. 164 (4) aipigrAphiyA igiDakA, bhA. 2, pR0 171 (5) iNDiyana aigiTakkerI, bhA* 12, pR. 257 (6) aipigrAphiyA ipiDakA, bhA0 7, pR. 196 (7) kIlahAna lisTa praoNpha di immakipazansa oNpha sadarna iNDiyA, naM. 65 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnyakheTa (dakSiNa ) ke rASTrakUTa isakA dUsarA tAmrapatraM za. saM. 880 ( vi. saM. 1015 I. sa. 158 ) kA hai / yaha karahADa se milA hai| isase prakaTa hotA hai ki, isane apanI dakSiNa kI vijaya ke samaya coladeza ko ujAI kara, pANDyadeza ko vijaya kiyA; siMhala nareza ko apane adhIna kara, udhara ke mAMDalika rAjAoM se kara vasUla kiyA; rAmezvara meM isa vijaya kA kIrtistambha sthApana kiyA; aura kAlapriyagaNDamArtaNDa, aura kRSNezvara ke mandira banavAne ke lie gA~va dAna diyaa| isakA sAtavAM lekha zai. saM. 884 ( vi. saM. 1011-I. sa. 662 ) kA hai / yaha devIhosUra se milA hai| ___ isake samaya ke vinA saMvat ke ATha lekha kramazaH isake sorlahaveM, satrahaveM, unnIsaveM, ikkIsaveM, bAIsaveM, caubIsaveM, aura chabbIsaveM rAjya varSa ke haiM / inameM satrahaveM rAjyavarSa ke do lekha haiM / naveM lakSmezvara se mile lekha meM saMvat yA rAjyavarSa kucha bhI nahIM diyA hai / ye saba tAmIla bhASA meM likhe hue haiM / __inameM bhI isako kAJcI, aura taMjaI ( taMjora ) kA jItanevAlA likhI hai / isake chabbIsaveM rAjyavarSa ke lekha meM; jisa vIracola kA ullekha hai, vaha zAyada gaGgavANa pRthvIpati dvitIya hogaa| (1) aipigrAphiyA igiDakA, bhA0 4, pR. 281 (2) isakI puSTi kRSNarAja ke jUrA nAmaka gA~va se mile lekha meM bhI hotI hai ( aipi. grAphiyA iNDikA, bhA0 16, pR. 287) isa ghaTanA kA samaya vi0 saM0 1004 (I. sa. 647) mAnA jAtA hai| (3) kIlahArsa lisTa maoNpha di insakripazansa oNpha sadarna iNDiyA, naM* EL (4) sAutha iNDiyana insakripazansa, bhA. 3, naM0 7, pR. 12 (5) aipigrAphiyA iNDikA, bhA0 7, pR0 135 (6) aipigrAphiyA iNDikA, bhA0 3, pR0 285. (7) aipigrAphiyA iNDikA, bhA0 5, pR. 142 (8) aipigrAphiyA iNDikA, bhA0 7, pR. 143 (E) aipigrAphiyA iNDikA, bhA. 7, pR. 140 (1.) aipigrAphiyA iNDikA, bhA. 4, pR. 83 (11) aipigrAphiyA igiMDakA, bhA0 3, pR0 284 (12) usa samaya kAzcI meM pallavoM kA, aura jora meM coloM kA rAjya thaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ rASTrakUToM kA itihAsa kRSNarAja tRtIya apane pitA ko bhI rAjya-kArya meM mahAyatA diyA karatA thA / isane pazcimI gaGga-vaMzI rAcamalla prathama ko gaddI se haTAkara usakI jagaha, apane bahanoI, bhUtArya ( bhUtuga dvitIya ) ko gaddI para biThAyA thA, aura cedi ke kalacuri ( haihaya-vaMzI ) gajA sahasrArjuna ko jItA thA / yaha sahasrArjuna isakI mAtA, aura strI kA riztedAra thA / isa ( kRSNa ) kI vIratA se gujarAtavAle bhI Darate the| isake 26 veM rAjya-varSa kA lekha milane se siddha hotA hai ki, isane kamase kama 26 varSa avazya hI rAjya kiyA thA / ___somadevaracita 'yazastilakacampU' isI ke samaya , za. saM 881 (vi. saM. 1016 =I. sa. 156 ) meM, samApta huA thaa| usameM ise (kRSNa tRtIya ko ) cera, cola, pANDaya , aura siMhala kA jItane vAlA likhA hai| ('nItivAkyAmRta' nAmaka rAjanaitika graMtha bhI isI somadeva ne banAyA thaa|) kRSNarAja tRtIya ke nAma ke sAtha lagI " paramamAhezvara' upAdhi se isakA zivabhakta honA prakaTa hotA hai| isakA rAjyAbhiSeka vi. saM. 116 (I.sa. 136 ) ke karIba huA hogA / yaha rAjA bar3A pratApI thA, aura isakA rAjya gaGgA kI sImA ko pAra kara gayA thaa| kanADI bhASA kA prasiddha kavi pona bhI isI ke samaya huA thaa| yaha kavi jaina-matAnuyAyI thA , aura isane 'zAntipurANa' kI racanA kI thii| kRSNarAja tRtIya ne, isakI vidvattA se prasanna hokara, ise "ubhayabhASAcakravartI" kI upAdhi dI thii| (1) tAmila bhASA ke eka pichale lekha se rAcamalla kA bhI bhUtuga ke hAtha se mArAjAnA prakaTa hotA hai / (2) somadeva ne jisa samaya uka pustaka banAyI thI, usa samaya vaha kRSNarAja tRtIya ke sAmanta , cAlukya parikesarI ke bar3e putra , vahiga kI rAjadhAnI meM thaa| (3) jenasAhitya saMzodhaka, khaNDa 2 mA 3, pR. 36. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnyakheTa (dakSiNa) ke rASTrakUTa mahAkavi puSpadanta bhI kRSNarAja tRtIya ke samaya hI mAnyakheTa meM AyA thA, aura vahIM para usane, maMtrI bharata ke Azraya meM rahakara, apabhraMza bhASA ke 'jainamahApurANa' kI racanA kI thii| isa grantha meM mAnyakheTa ke lUTe jAne kA varNana hai / yaha ghaTanA vi. saM . 1029 (I. sa. 172) meM huI thii| isase jJAta hotA hai ki, puSpadanta ne yaha 'mahApurANa' kRSNa tRtIya ke uttarAdhikArI khoDiga ke samaya samApta kiyA thA / isI kavi ne 'yazodharacarita' aura 'nAgakumAracarita' bhI likhe the| ina meM bharata ke putra nanna kA ullekha hai| isalie sambhavataH ye donoM grantha bhI kRSNa tRtIya ke uttarAdhikAriyoM ke samaya hI bane hoNge| karaMjA ke jainapustakabhaMDAra meM kI 'jvAlAmAlinIkalpa' nAmaka pustaka ke anta meM likhA hai : "zraSTAzatasaikaSaSThipramANazakavatsarevatIteSu / zrImAnyakheTakaTake parvaNyakSayatRtIyAyAm // zatadalasahitacatuzzatapariNAmagrantharacanayAyuktam / zrIkRSNarAjarAjye samAptametanmataM devyAH // " arthAt-yaha pustaka za. saM. 861 meM kRSNarAja ke rAjya samaya samApta isase za. saM 861 (vi. saM. 196-I. sa. 139) taka kRSNarAja kA hI rAjya honA pAyA jAtA hai| 18 khohiMga yaha amoghavarSa tRtIya kA putra, aura kRSNarAja tRtIya kA choTA bhAI thaa| tathA kRSNarAja ke marane para usakA uttarAdhikArI huA / karaDA (khAnadeza) se mile, za. saM. 864 ke, tAmrapatra meM likhA hai: "svargamadhirUDhe ca jyeSThe bhrAtari zrIkRSNarAjadeveyuvarAjadevaduhitari kundkdevyaammoghvrssnRpaajaatH| khoTTigadevo nRpatirabhUdbhavanavikhyAtaH // 16 // " (1) masAhitya saMzodhaka, khaNDa 2 aGka. 3, pR. 145-166 (2) ivinyana aipiTakkerI, bhA. 12, pR. 264 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ rASTrakUToM kA itihAsa arthAt-bar3e bhAI kRSNarAjadeva ke marane para, yuvarAjadeva kI kanyA kundakadevI ke garbha aura amoghavarSa ke aurasa se utpanna huA, khoSTigadeva gaddI para baitthaa| yadyapi jagatuGga khoTiMga kA bar3A bhAI thA, tathApi usake kRSNarAja tRtIya ke samaya meM hI marajAne se yaha rAjya kA adhikArI huaa| khoTTiga kI ye upAdhiyAM milatI haiM:-nityavarSa, raTTakandarpa, mahArAjAdhirAja paramezvara, paramabhaTTAraka, zrIpRthvIvallabha Adi / isake samaya kA, za. saM. 813 (vi. saM. 1028 I. sa. 171 ) kA, eka lekhe milA hai / yaha kanADI bhASA meM likhA huA hai / isameM isakI upAdhi, "nityavarSa" likhI hai, aura isake sAmanta pazcimI gaGgavaMzI peramAnaDi mArasiMha dvitIya kA bhI ullekha hai / isa mArasiMha ke adhikAra meM gaMgavADI ke 16 hajAra (8), velavala ke 300, aura purigera ke 300 gA~va the / udayapura (gvAliyara ) se, paramAra rAjA udayAditya ke samaya kI, eka prazasti milI hai / usameM likhA hai: "zrIharSadeva iti khoTTigadevalakSmI / jagrAha yo yudhi nagAdasamaH pratApaH [12]" arthAt-zrIharSa ( mAlavA ke paramAra rAjA sIyaka dvitIya ) ne khoDiyadeva kI rAjyalakSmI chIna lii| (1) yaha isake nAma kA prAkRtarUpa mAlUma hotA hai| pAntu isake asalI nAma kA ___ ullekha aba taka nahIM milA hai| (2) iNDiyana aigiTakkerI, bhA0 11. pR. 255 (3) anaMta baMgAla eziyATika sosAiTI, bhA., pR. 50 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnyakheTa (dakSiNa) ke rASTrakUTa 21 dhanapAla kavi ne apane 'pAiyalacchI nAmamAlA' nAmaka prAkRtakoSa ke anta meM likhA hai: "vikamakAlassagae, uNatIsuttare sahassammi / mAlavanariMdadhADIe lUDie mannakher3amma || 276 // " arthAt - vikrama saMvat 1029 meM mAlave ke rAjA ne mAnyakheTa ko lUTA / inase prakaTa hotA hai ki, sIyaka dvitIya ne, khoTTiga ko harAkara usakI rAjadhAnI, mAnyakheTa ko lUTA thA / isI ghaTanA ke samaya dhanapAla ne, apanI bahana sundarA ke lie, pUrvokta ( pAiyalacchI nAmamAlA ) pustaka banAyI thI / isI yuddha meM mAlave ke rAjA sIyaka kA cacerA bhAI ( bAgar3a kA rAjA kaGkadeva ) mArA gayA thA, aura isI meM khoTTiga kA bhI dehAnta huA thA / yaha bAta puSpadanta racita 'jainamahApurANa' se bhI siddha hotI hai / khoTTiga kA rAjyArohaNa vi. saM. 1023 ( I. sa. 166 ) ke karIba huA hogA / khoTTiga ke samaya se hI dakSiNa ke rASTrakUTa rAjAoM kA udaya hotA huA pratApa-sUrya astAcala kI tarafa mur3agayA thA / khoTTiga ke pIche koI putra na thA / 16 karkarAja dvitIya yaha amoghavarSa tRtIya ke saba se choTe putra nirupama kA lar3akA, aura khoTTigadeva kA bhatIjA thA; aura apane cAcA khoTTiga ke bAda rAjya kA adhikArI huA / isake nAma ke rUpAntara - kakka, karkara, kakkara, aura kakkala Adi milate haiM / isakI upAdhiyAM ye thIM : amoghavarSa, nRpatuGga, vIranArAyaNa, nUtanapArtha, zrahitamArtaNDa, rAjatrinetra, mahArAjAdhirAja, paramezvara, paramamAhezvara, paramabhaTTAraka, pRthvIvallabha, aura vallabhanarendra Adi / ina meM kI "paramamAhezvara" upAdhi se isakA bhI zaiva honA siddha hotA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ rASTrakUToM kA itihAsa isake samaya kA, za. saM. 014 (vi. saM. 1029 I. sa. 172 ) kA, eka tAmrapatraM karaDA se milA hai / isameM bhI rASTrakUToM ko yaduvavaMzI likhA hai| karkarAja kI rAjadhAnI malakher3a thI, aura isane gurjara, cola, hUNa, aura pApaDya logoM ko jItA thaa| guNakUra ( dhAravAr3a ) se, za. saM. 296 (vi. saM. 1030 I. sa. 173) kA, eka lekha milA hai / yaha bhI isI ke samaya kA hai / isameM isake sAmanta pazcimI gaGgavaMzI rAjA peramAnaDi mArasiMha dvitIya kA ullekha hai / isa mArasiMha ne pallavavaMzI nolambakula ko naSTa kiyA thA / ____ karkarAja : dvitIya ) kA rAjyabhiSeka vi. saM. 1026 ( I. sa. 172 ) ke karIba huA hogaa| ___ pahale khoTiMga aura mAlave ke paramAra rAjA sIyaka dvitIya ke yuddha kA ullekha kiyA jA cukA hai| isa yuddha ke kAraNa hI ina rASTrakUToM kA rAjya zithila par3agayA thaa| isI se cAlukyavaMzI ( solaGkI ) rAjA tailapai dvitIya ne karkarAja dvitIya para caDhAI kara apane pUrvajoM ke gaye hue rAjya ko vApisa hathiyA liyA / isa prakAra vi. saM. 1030 ( I. sa. 173 ) ke bAda kalyANI (1) iNDiyana airiTakkerI, bhAga, 12 pR. 263 (2) iNDiyana aipiTakkerI, bhAga 12, pR. 271 (3) isa tekhapa kI pitAmahI rASTrakUTa kRSNarAja (dvitIya) kI kanyA thI, aura usakA vivAha cAlukyavaMzI bhayyana ke sAtha humA thaa| ayyana kA samaya vi.saM. 177 (i. sa. 11.) ke karIba thA ( iNDiyana aigiTakkerI, bhA. 16, pR. 18aura di kaoNnaoNlaoNjI maoNpha iNDiyA, pR.86) (7) khArepATaNa se mile tAmrapatra meM likhA hai: "kakalastasya nAtRvyo bhuvobhartA janapriyaH / mAsIt pracaNDayAmeva pratApajitazAtravaH // samare taM vininitya tailapobhUnmahIpatiH / " aryAt-khohiga kA bhatIjA pratApI karkarAja dvitIya thA / parantu tehapa ne, use harAkara, usake rAjyapara adhikAra krliyaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnyakheTa (dakSiNa) ke rASTrakUTa ke cAlukya solaMkI - rAjya kI sthApanA ke sAtha hI dakSiNa ke kI samApti ho gayI / kalacurI vaMzI vijjala ke lekha meM tailapa kA rASTrakUTa rAjA karkara ( karkarAja dvitIya), aura raNakaMbha ( raNastambha ) ko mAranA likhA hai / yaha raNastambha zAyada rAja kA riztedAra hogA / 3 uparyukta solaMkI tailapa dvitIya kA vivAha rASTrakUTa bhammaha kI kanyA jAkabbA huA thA~ 1 se 'vikramAGkadevacarita' ( sarga 1 ) meM likhA hai: rASTrakUTa- rAjya bhadAna se mile, zilAravaMzI aparAjita ke, za. saM. 119 ke tAmrapatra se aura usI vaMza ke raharAja ke, za. saM. 130 ke, tAmrapatra se bhI karkarAja ke samaya tailapa dvitIya kA rASTrakUTa rAjya ko naSTa karanA siddha hotA hai / yaha aparAjita rASTrakUToM kA sAmanta thA, parantu unake rAjya ke naSTa hojAne para svataMtra bana baiThA thA / ( 1 ) iNDiyana aibiTakkerI, bhA0 8, 1015 ( 2 ) aipigrAphiyA iNDikA, bhA0 5 1015 (3) iNDiyana aiNTikerI, bhA0 16, pR0 21 (4) aipigrAphimA iNDikA, bhA03, pR0 272 ( 5 ) aipigrAphiyA iNDikA, bhA0 3 10 267 vizvambharAkaMTaka rASTrakUTasamUlanirmUlanakovidasya / sukhena yasyAntikamAjagAma cAlukyacandrasya narendralakSmIH // 66 // arthAt - rAjyalakSmI, rASTrakUTa rAjya ko naSTa karane vAle, solaDI tailapa dvitIya ke pAsa calI AyI / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 rASTrakUToM kA itihAsa zravaNabelagola se, za. saM. 104 ( vi. saM. 1039 I. sa. 182 ) kA, eka lekha milA hai / isameM indrarAja caturtha kA ullekha hai / yaha rASTrakUTa-nareza kRSNarAja tRtIya kA pautra thaa| isa indrarAja kI mAtA gaMgavaMzI gAMgeyadeva kI kanyA thI, aura svayaM indrarAja kA vivAha rAjacUDAmaNi kI kanyA se huA thaa| indrarAja caturtha kI upAdhiyAM ye thI:-rahakandarpadeva, rAjamArtanDa, caladakakAraNa, caladaggale, kIrtinArAyaNa Adi / yaha bar3A vIra, raNakuzala, aura jItendriya thaa| isane, akelehI, cakravyUha ko tor3akara 18 zatruoM ko harAyA thaa| yadyapi kallara kI strI girige ne ise mohita karane kI bahuta koziza kI, tathApi yaha usake phaMde meM nahIM pha~sA / isa para vaha senA lekara lar3ane ko udyata hogyii| parantu isameM bhI use saphalatA nahIM milii| pazcimI gaMgavaMzI rAjA peramAnaDi mArasiMha ne, karkarAja dvitIya ke bAda, rASTrakUTa rAjya ko banA rakhane ke lie isI indrarAja caturtha ko rAjagaddI para biThAne kI koziza kI thii| ( pahale likhA jA cukA hai ki, mArasiMha kA pitA peramAnaDi bhUtuga rASTrakUTa rAjA kRSNarAja tRtIya kA bahanoI thA / ) yaha ghaTanA zAyada vi. saM. 1030 ( I. sa. 173 ) ke karIba kI hai / parantu isake natIje kA kucha bhI patA nahIM cltaa| indrarAja caturtha kI mRtyu za. saM. 104 (vi. saM. 1039 ) kI caitra vadi - ( I. sa. 182 ke mArca kI 20 tArIkha ) ko huI thii| isane jainamatAnusAra anazanavrata dhAraNakara prANa tyAga kiye the| (1) insakripazansa aiTa zravaNabelagola, naM0.57 (pR. 53 ) e. 17 (2) aipigrAphiyA iNDikA, bhA0 6, pR. 152 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAnyaneTa ( dakSiNa ) ke rASTrakUTa mAnyakheTa ( dakSiNa ) ke rASTrakUToM kA vaMzavRkSa 1 dantivarmA (dantidurga) prathama 2 indrarAja prathama 3 govindarAja prathama 4 karkarAja prathama 5 indrarAja dvitIya 7 kRSNarAja prathama nanna 6 dantivarmA (dantidurga) dvitIya 8 govindarAja dvitIya ra dhruvarAja 10 govindarAja tRtIya indrarAja zaucakamba (kambayya, stambha yA raNAvaloka) (jagattuGga prathama ) (gujarAta kI dUsarI zAkhA isI se calI thI) 11 amoghavarSa prathama 12 kRSNarAja dvitIya ___ jagasuGga dvitIya dantivarmA 13 indarAja tRtIya 16 amoghavarSa tRtIya (baddiga) 14 amoghavarSa dvitIya 15 govindarAja caturtha 17 kRSNarAja tRtIya jagatuGga tRtIya 18 khor3iga nirupama revakanimmaDi ( kanyA ) 16 karkarAja dvitIya indrarAja caturtha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com nAma dantivarmA (dantidurga) prathama * 01 * 01 indrarAja prathama govindarAja prathama karNarAja prathama indrarAja dvitIya vantidharmA (dantidurga) dvitIya *:0) 01 .. O mAnyakheTa (dakSiNa) ke rASTrakUToM kA nakzA upAdhi kRSNarAja prathama naM0 5 kA bhAI govindarAja dvitIya naM0 7 kA putra 11 pramoghavarSa prathama paraspara kA sambandha maM0 1 kA putra naM0 2 kA putra naM0 3 putra naM0 4 naM0 5 kA putra dhruvarAja naM0 8 kA bhAI govindarAja tRtIya naM0 1 kA putra naM0 10 kA putra ..1 1 .. ..] jJAta samaya mahArAjAdhirAja za. saM. 675 za. saM. 660 (662) 664 mahArAjAdhirAja | za. saM. 692, (667, 701 ) 705 mahArAjAdhirAja za. saM. 617, 701, [715] mahArAjAdhirAja za. saM. 716, 726, 730, 734, 735 mahArAjAdhirAja za. saM. 738, 746 [757] 765, 775, (773), 782, 787, 788, 789 [ 769 ] samakAlIna rAjA Adi pazcimI cAlukya kIrtivarmA / rAhappa, aura kIrtivarmA / pratihAra vatsarAja mArAzarva, kAMcI kA dantiga, indrAyudha, vatsarAja ( varAha ), maura vijayAditya | zilAravaMzI kapardI dvitIya, pRthvIpati, karkarAja, saMkaraNagaDa, praura puluki / rASTrakUToM kA itihAsa
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat rugNarAja dvitIya | naM0 11 kA putra * | mahArAjAdhirAja za. sa.[767], 810, 822, kalacuri kokala, aura zaGkaka. (824), 824, 831 (833) | 832 indarAja tatIya.. | naM012 kA pautra | mahArAjAdhirAja | za.saM.836, 838 / kalacuri ammaNadeva, aura | amoghavarSa dvitIya naM0 13 kA putra / pratihAra mahIpAla / 15 / govindarAja caturtha naM014 kA bhAI.. mahArAjAdhirAja za. saM.840, 85, 852, 855 | amoghavarSa tRtIya / naM0 13 kA bhAI mahArAjAdhirAja | kalacuri yuvarAja prathama, aura (baddiga) .. | pazcimI gaMgavaMzI peramAnaDi bhUtuga dvitiiy| 17 / kRSNarAja tRtIya / naM0 16 kA putra | mahArAjAdhirAja za. saM. 861, 862, 867, dantiga, vapuga, rAcamalla prathama, cakravatI | 871, 872, 873, 875, | pazcimI gaMgavaMzI bhUtuga | 876, 880,881, 884 dvitIya, aNiNaga, cola rAjA |ditya, kalacuri sahalArjuna, antiga, aura pRthviiraam| 18 / khohiga .. ! naM017 kA bhAI.. | mahArAjAdhirAja | za. saM.863 (vi.saM. 1026) mArasiMha, aura paramAra sIyaka dvitIya, 16 | karkarAja dvitIya naM018 kA bhatIjA | mahArAjAdhirAja | za. saM. 864, 866 . | tailapa dvitIya, aura mArasiMha dvitIya 20 / indrarAja caturtha : naM0 17 kA pautra za.saM. 604 mAnyakheTa (dakSiNa ) ke rASTrakUTa www.umaragyanbhandar.com zaka saMvat meM 135 jor3ane se vikrama saMvat, aura 78 jor3ane se IsvI san bana jAtA hai /
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ es lATa (gujarAta) ke rASTrakUTa / [ vi. saM. 814 ( I. sa. 757 ) ke pUrva se vi. saM. 145 ( I. sa. 888 ) ke bAda taka ] prathama zAkhA pahale likhA jAcukA hai ki, dantidurga ( dantivarmA dvitIya ) ne cAlukya ( solaMkI ) kIrtivarmA dvitIya kA rAjya chIna liyA thA / usI samaya se lATa ( dakSiNI aura madhya gujarAta ) para bhI rASTrakUToM kA adhikAra hogayA / sUrata se, za. saM. 679 (vi. saM. 8 14 = I. sa. 757 ) kA, gujarAta ke mahArAjAdhirAja karkarAja dvitIya kA, eka tAmrapatra milA hai| isase jJAta hotA hai ki, dantivarmA (dantidurga ) dvitIya ne apanI solaGkiyoM para kI vijaya ke samaya, apane riztedAra karkarAja ko lATa pradeza kA svAmI banAdiyA thA / ina rASTrakUToM aura dakSiNI rASTrakUToM ke nAmoM meM sAmya hone se prakaTa hotA hai ki, lATa ke rASTrakUTa bhI dakSiNa ke rASTrakUToM kI hI zAkhA meM the / 1 karkarAja prathama isa zAkhA kA saba se pahalA nAma yahI milatA hai / 2 bhuvarAja yaha karkarAja prathama kA putra thA / 3 govindarAja yaha dhruvarAja kA putra thA | isakA vivAha nAgavarmA kI kanyA se huA thA / (1) jarnala bAmbe eziyATika sosAiTI, bhA. 16, pR. 106 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ lATa (gujarAta) ke rASTrakUTa 4 karkarAja dvitIya yaha govindarAja kA putra thA / za. saM 676 ( vi. saM. 814 I. sa. 757 ) kA uparyukta tAmrapatra isI ke samaya kA hai / karkarAja dvitIya rASTrakUTa rAjA dantivarmA (dantidurga) dvitIya kA samakAlIna thA, aura ise usI ne lATa deza kA adhikAra diyA thaa| isa ( karkarAja dvitIya ) kI nimnalikhita upAdhiyA~ milatI haiM: paramamAhezvara, paramabhaTTAraka, paramezvara, aura mahArAjAdhirAja / yaha rAjA bar3A pratApI, aura zivabhakta thaa| kucha vidvAn isI kA dUsarA nAma rAhappa mAnate haiM; jise dakSiNa ke rASTrakUTa rAjA kRSNarAja prathama ne harAyA thA / sambhava hai, isI yuddha ke kAraNa isa zAkhA kI samApta huI ho / ___isake bAda kI isa vaMza ke rASTrakUToM kI prazastiyoM ke na milane se isa zAkhA ke agale itihAsa kA patA nahIM calatA / dvitIya shaakhaa| dakSiNa ke rASTrakUTa rAjA govindarAja tRtIya ke itihAsa meM likha Aye haiM ki, usane apane choTe bhAI indrarAja ko lATa deza kA rAjya diyA thaa| usI indrarAja ke vaMzajoM kI prazastiyoM meM isa zAkhA kA itihAsa isa prakAra milatA hai: yaha dakSiNa ke rASTrakUTa rAjA dhruvarAja kA putra, aura govindarAja tRtIya kA choTA bhAI thaa| isake bar3ebhAI govindarAja tRtIya ne hI ise lATa pradeza [ dakSiNI aura madhya gujarAta ] kA svAmI banAyA thaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 rASTrakUToM kA itihAsa ___govindarAja tRtIya ke, za. saM. 730 ( vi. saM. 865 I. sa. 808 ) ke, tAmrapatra meM gujarAta vijaya kA ulleva hai / isase anumAna hotA hai ki, usI samaya ke Asa pAsa indrarAja ko lATa deza kA adhikAra milA hogA / indrarAja ke putra karkarAja ke za. saM. 734 ke tAmrapatra se jJAta hotA hai ki, indrarAjane gurjarezvara ko harAyA thA / yaha ghaTanA zAyada gurjara nareza ke apane gaye hue rAjya ko phirase prApta karane kI ceSTA karane para huI hogI / usI tAmrapatrameM indrarAja kA, mAnyakheTa ke rASTrakUTa nareza ( apane bar3e bhAI ) govindarAja tRtIya ke viruddha, dakSiNa kI tarapha ke sAmantoM kI rakSA karanA likhA hai / sambhava hai kucha samaya bAda donoM bhAiyoM ke bIca manomAlinya hogayA ho / indrarAja ke do putra the:-karkarAja, aura govindarAja / / ___2 karkarAja (kakkarAja) yaha indrarAja kA putra, aura uttarAdhikArI thA / isake samaya ke tIna tAmrapatra mile haiN| inameM kA pahalo za. saM. 734 ( vi. saM. 866 I. sa. 812 ) kA hai / isameM dakSiNa ke rASTrakUTa rAjA govindarAja tRtIya kA apane choTe bhAI indrarAja ( karkarAja ke pitA ) ko lATa deza kA rAjya denA likhA hai, aura karkarAja kI nimnalikhita upAdhiyA~ dI haiM: mahAsAmantAdhipati, lATezvara, aura suvarNavarSa karkarAja ne, gauDa aura baGgadeza vijetA, gurjara ke rAjA se mAlave ke rAjA kI rakSA kI thii| isa tAmrapatra meM ullikhita dAna ke dUtaka kA nAma rAjakumAra dantivarmA thaa| isake samaya kA dUsarA tAmrapaitra za. saM. 738 ( vi. saM. 873 I. sa.817) kA, aura tIsarA za. saM. 746 (vi. saM. 881 I. sa. 824 ) kA hai| (1) aipigrAphiyA iNDikA, bhAga 6, pR. 242 (2) iNDiyana aigiTakkerI, bhAga 12, pR. 158 (3) isameM jisa, vaDapadraka nAmaka gAMva ke dAnakA ullekha hai vaha prAjakana bar3audA ke nAma se prasiddha nagara hai| (4) barnala baoNmbe eziyATika sosAiTI, bhAga 20, pR. 135 (5) yaha brAhmaNapallI se milA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ 101 lATa (gujarAta) ke rASTrakUTa gujarAta ke mahAsAmantAdhipati dhubarAja prathama kA, za. saM. 757 (vi. saM. 812=I. sa. 835 ) kA, eka tAmrapatraM milA hai / usameM likhA hai ki, isa karkarAja ne, bAgI hue rASTrakUToM ko harAkara ( vi. saM. 872 I. sa. 815 ke karIba ), mAnyakheTa ke rAjA amoghavarSa prathama ko usake pitA kI gaddI para biThAyA thaa| ___ isase anumAna hotA hai ki, govindarAja tRtIya kI mRtyu ke samaya amoghamarSa prathama bAlaka thA, aura isI se maukA pAkara usake rASTrakUTa sAmantoM ne, aura solakiyoM ne usake rAjya ko chIna lene kI koziza kI thI / parantu karkarAja ke kAraNa unakI icchA pUrNa na hosakI / isake putra kA nAma dhruvarAja thaa| 3 govindarAja yaha indrarAja kA putra, aura karkarAja kA choTA bhAI thaa| isake samaya ke do tAmrapatra mile haiM / inameM kA pahalA za. saM. 735 ( vi. saM. 869 I. sa. 812) kA, aura dUsarA za. saM 746 (vi. saM. 884 I. sa. 827) kA hai / pahale tAmrapatra meM isake mahAsAmanta zalukika vaMzI buddhavarSa kA ullekha hai, aura govindarAja kI nIce likhI upAdhiyA~ dI haiM: mahAsAmantAdhipati, aura prabhUtavarSa / dUsare tAmrapatra se jJAta hotA hai ki, jisa samaya yaha rAjA bhaDoca meM thA, usa samaya isane jayAditya nAmaka sUrya ke mandira ke lie eka gAMva dAna diyA thaa| (1) iNDiyana aigiTakverI, bhAga 14, pR0 166 (2) aipigrAphiyA iNDikA, bhAga 3, pR. 54 (3) iNDiyana aigiTakkerI, bhAga 5, pR. 145 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 rASTrakUToM kA itihAsa karkarAja ke, za. saM. 734, 738, aura 746, ke tAmrapatroM, aura usake choTe bhAI govindarAja ke za. saM. 735, aura 746 ke tAmrapatroM ko dekhane se anumAna hotA hai ki, ina donoM bhAiyoM ne eka hI samaya sAtha sAtha adhikAra kA upabhoga kiyA thaa| 4 dhruvarAja prathama yaha karkarAja kA putra thA, aura apane cacA govindarAja ke pIche rAjya kA svAmI huA / karkarAja ke itihAsa meM, jisa za. saM. 757 ( vi. saM. 892 I. sa. 835 ) ke tAmrapatraM kA ullekha kiyA gayA hai, vaha isI kA hai| usameM isakI upAdhiyA~ mahAsAmantAdhipati, dhArAvarSa, aura nirupama likhI haiN| begumrA se mile, za. saM. 789 (vi. saM. 124 I. sa. 867 ) ke, tAmrapatra se prakaTa hotA hai ki, isane amoghavarSa prathama ke viruddha bagAvata kI thI; isI se use isa para caDhAyI karanI par3I / zAyada isI yuddha meM yaha (dhruvarAja prathama ) mArA gayA thaa| (1) kucha logoM kA anumAna hai ki, za. saM. 736 (vi. saM. 866 I. sa. 812 ) meM dakSiNa ke rASTrakUTa rAjA govindarAja tRtIya ke marane para, jaba usake sAmantoM ne bAbata kI, taba karkarAja, apane bhAI govindarAja ko lATarAjya kA prabandha sauMpa, amoghavarSa prathama kI sahAyatA ko gayA thaa| isIse bar3e bhAI karkarAja kI anupasthiti meM govindarAja ne vahAM kA prabandha svataMtra zAsaka kI taraha kiyA ho| yaha bhI sambhava hai ki, govindarAja kA irAdA bar3e bhAI ke jItejI hI usake rAjya ko davA lene kA hogayA ho / parantu anta meM pramoghavarSa kI sahAyatA se varkarAja ne usa para phira se adhikAra kAliyA ho / parantu ukta saMvat kelekha kI pAMcavIM, chaThI, aura sAtavIM paMkiyoM se dakSiNa ke rASTrakUTa rAjA govindarAja tRtIya kA usa samaya vidyamAna honA pAyA jAtA hai (2) iNDiyana aiNTikkerI, bhAga 14, pR0 166 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ 103 jATa (gujarAta) ke rASTrakUTa 5 akAlavarSa yaha dhruvarAja kA putra, aura uttarAdhikArI thA / isakI do upAdhiyAM zubhatuGga, aura subhaTatuGga milatI haiM. / isake, aura dakSiNa ke rASTrakUToM ke bIca bhI manomAlinya rahA thaa| isake tIna putra the:-dhruvarAja, dantivarmA, aura govindarAja / 6 dhruvarAja dvitIya yaha akAlavarSa kA putra, aura uttarAdhikArI thA / isakA, za. saM. 789 (vi. saM. 124 I. sa. 867) kA, eka tAmrapatraM milA hai| usake 'dUtaka' kA nAma govindarAja hai / yaha govinda zubhatuGga ( akAlavarSa ) kA putra, aura dhravarAja dvitIya kA choTA bhAI thaa| dhravarAja ne eka sAtha caDhAyI karake AnevAle gurjarAjai, vallabha, aura mihira ko harAyA thaa| yaha mihira zAyada kannauja kA par3ihAra rAjA bhojadeva hI hogA; jisakI upAdhi mihara thI / vallabha ke sAtha ke yuddha ke ullekha se anumAna hotA hai ki, zAyada isane mAnyakheTa ke rASTrakUTa-rAjAoM kI adhInatA se nikalane kI kozizeM kI hogii| dhruvarAja ne DhoDi nAmaka brAhmaNa ko vennA nAma kA eka prAnta dAna meM diyA thaa| isakI Aya se usane eka satra kholA thA; jahAM para sadA ( subhikSa aura durbhikSa meM ) haz2AroM brAhmaNoM ko bhojana diyA jAtA thaa| isa (dhruvarAja ) kA choTAbhAI govinda bhI, isakI tarafa se, zatruoM se yuddha kiyA karatA thA / (1) begunA se mile, za0saM. 789 ke, tAmrapatra meM likhA hai ki, yadyapi isake duSTa sevaka isase badala gaye the, tathApi isane ballabha (amoghavarSa prathama ) kI senA se apanA patRkarAjya chInaliyA / (iNDiyana aipiTakkerI, bhAga 12, pR0 181) (2) iNDiyana aigiTakkerI, bhAga 12, pR0 181 (3) usa samaya gujarAta kA rAjA cAvar3A kSemarAja hogA (4) Upara ullekha kiye, za. saM. 786 ke, tAmrapatra se yaha bhI jJAta hotA hai ki, jisa samaya zatrumoM ne isa para car3hAI kI thI, usa samaya isake bAndhava, aura choTA bhAI taka bhI isase badala gaye the| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ rASTrakUToM kA itihAsa 7 dantivarmA yaha akAlavarSa kA putra, aura dhruvarAja dvitIya kA choTA bhAI thA / tathA apane bar3e bhAI dhruvarAja ke marane para usakA uttarAdhikArI huA / 204 isake samaya kA, za. saM. 789 (vi. saM. 124 = I. sa. 867) kA, eka tAmrapatra milA hai / isa meM isakI upAdhiyAM - mahAsAmantAdhipati, aura aparimitavarSa Adi likhI haiM / isa tAmrapatra meM likhA dAna eka bauddha vihAra ke lie diyA gayA thA / dhruvarAja dvitIya ke tAmrapatra se jJAta hotA hai ki, zAyada isake aura dhruvarAja ke bIca manomAlinya ho gayA thA / parantu dantivarmA ke tAmrapatra meM isa ko apane bar3e bhAI ( dhruvarAja ) kA paramabhakta likhA hai / isalie jisa bhAI se dhruvarAja kA manomAlinya honA likhA hai vaha sambhavataH koI dUsarA hogA / 8 kRSNarAja yaha dantivarmA kA putra thA, aura usake pIche rAjya kA svAmI huA / isake samaya kA, za. saM. 810 ( vi. saM. 145 = I. sa. 888 ) kA, eka tAmrapatre milA hai / yaha bahuta hI azuddha hai / kRSNarAja kI upAdhiyA~mahAsAmantAdhipati, akAlavarSa Adi milatI haiN| isa (kRSNarAja ) ne vallabharAja ke sAmane hI ujjaina meM apane zatruoM ko jItA thA / kRSNarAja ke bAda kA isa zAkhA kA itihAsa nahIM milatA hai / mAnyakheTa ke rASTrakUTa rAjA kRSNarAja dvitIya ke, za. saM. 832 (vi. saM. 167 = sa. 110 ) ke, tAmrapatra ko dekhane se anumAna hotA hai ki, usane za. saM. 810 ( vi. saM. 145 = I. sa. 888 ), aura za. saM. 832 (vi. saM. 167 = I. sa. 110 ) ke bIca, lATa deza ke rAjya ko apane rAjya meM milAkara, gujarAta ke rASTrakUTa rAjya kI samApti karadI thI / (1) aipigrAphiyA iNDikA, bhAga 6, pR. 287 ( 2 ) iNDiyana aikTiverI, mA. 13, 1.66 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ lATa (gujarAta) ke rASTrakUTa lATa (gujarAta) ke rASTrakUToM kA vaMzavRkSa (prathama zAkhA) 1 karkarAja prathama 2 dhruvarAja 3 govindarAja 4 karkarAja dvitIya (dvitIya zAkhA) dhruvarAja (mAnyakheTa kA rAjA) 1 IndrarAja 2-karkarAja 3 govindarAja prathama 4-dhrubarAja prathama 5-akAlavarSa 6-dhruvarAja dvitIya 7-dantivarmA govindarAja dvitIya 8-kRSNarAja Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ rASTrakUToM kA itihAsa lATa (gujarAta) ke rASTrakUToM kA nakzA sakhyA nAma paraspara kA sambandha jJAta samaya (prathama zAkhA) | karkarAja prathama 2 dhruvarAja naM. 1 kA putra 3 govindarAja naM.2 kA putra nAgavarmA 4 karkarAja dvitIya mahArAjA- naM. 3 kA putra za. saM. 676 rASTrakUTa dantivarmA dhirAja (dantidurga) dvitIya, aura rASTrakUTa kRSNarAja prathama (dvitIya zAkhA) | indrarAja mAnyakheTa ke rASTrakUTa govirAjA govi ndarAja tRtIya ndarAja tRtIyakA | choTA bhAI 2 karkarAja | mahAsAma- naM. 1 kA putra za.saM. 734, rASTrakUTa amogha|ntAdhipati 738aura 746| varSa prathama 3 / govindarAja , naM.2 kA bhAI | za saM.735, rASTrakUTa amodha aura 946 | varSa prathama | dhruvarAja prathama , naM.2 kA putra za.saM. 757 rASTrakUTa pramogha varSa prathama 5 akAlavarSa naM.4 kA putra rASTrakUTa amogha varSa prathama 6 dhruvarAja dvitIya , naM. 5 kA putra za.saM.786 mihira (pratihAra bhoja) | dantivarmA naM. 6 kA bhAI| za. saM. 786 8 | kRSNarAja naM. 7 kA putra za.saM.810 rASTrakUTa kRSNa rAja dvitIya Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ saundatti ke raha (rASTrakUTa) [vi. saM. 132 (I. sa. 875 ) ke nikaTa se vi. saM. 1287 ( I. sa. 1230 ) ke nikaTa taka ] pahale likhA jAcukA hai ki, cAlukya (solaMkI) nareza tailapa dvitIya ne mAnyakheTa ( dakSiNa ) ke rASTrakUTa rAjA karkarAja dvitIya se rAjya chIna liyA thaa| ina donoM rAjAoM ke lekhoM se isa ghaTanA kA vi. saM. 1030 (I. sa. 173) ke bAda honA pratIta hotA hai| parantu vahIM se mile anya lekhoM se jJAta hotA hai ki, mukhya rASTrakUTa rAjya ke naSTa ho jAne para bhI, usakI zAkhAoM se sambandha rakhane vAle, rASTrakUToM kI jAgIreM bahuta samaya bAda taka vidyamAna thIM; aura ve cAlukyoM ( solaMkiyoM ) ke sAmanta banagaye the| bambaI pradeza ke dhAravAr3a prAnta meM bhI rASTrakUToM kI aisI do zAkhAoM kA patA calatA hai, jinhoMne vahA~ para adhikAra kA upabhoga kiyA thaa| inakI jAgIra kA mukhya nagara saundatti (kuntala-belagA~va jile meM ) thA, aura inake lekhoM meM inako raha hI likhA hai| (pahalI zAkhA) 1 meraDa isa zAkhA kA saba se pahalA nAma yahI milatA hai| 2 pRthvIrAma yaha merar3a kA putra, aura uttarAdhikArI thaa| isakA, za. saM, 797 (vi. saM. 132 I. sa. 875 ) kA eka lekheM milA hai| usameM isakI jAti raTTa likhI hai| yaha rASTrakUTa rAjA kRSNarAja kA sAmanta, aura saundatti kA zAsaka thaa| isake lekha meM diye saMvat se usa samaya rASTrakUTa rAjA kRSNarAja dvitIya kA vidyamAna (1) jarnala baoNmbe eziyATika sosAiTI, bhAga 10, pR. 164 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 rASTrakUToM kA itihAsa honA siddha hotA hai / paraMtu isa ( pRthvIrAma ) ke pautra zAntivarmA kA za. saM. 102 (vi. saM. 1037 I. sa. 180 ) kA lekha milA hai| isase isa ( pRthvIrAma ) ke, aura isake pautra (zAntivarmA ) ke samaya ke bIca 105 varSa kA antara AtA hai / yaha kucha adhika pratIta hotA hai / isalie sambhava hai pRthvIrAma kA yaha lekha pIche se likhavAyA gayA ho, aura isI se isake samaya meM gar3abar3a ho gayI ho| aisI hAlata meM isake samaya rASTrakUTa rAjA kRSNarAja dvitIya kA vidyamAna honA na mAnakara kRSNarAja tRtIya kA honA mAnanA hI ThIka mAlUma hotA hai| pRthvIrAma jaina matAnuyAyI thA, aura ise vi. saM. 117 ( I. sa. 140 ) ke karIba mahAsAmanta kI upAdhi milI thI / 3 piTTuga yaha pRthvIrAma kA putra thA, aura usake bAda usakA uttarAdhikArI huA / isane ajavarmA ko yuddha meM harAyA thA / isakI strI kA nAma nIjikabbe thA / 4 zAntivarmA yaha piTTuga kA putra, aura uttarAdhikArI thA / isakA, za. saM. 102 (vi. saM. 2037 = I. sa. 180 ) kA, eka lekha milA hai| isameM ise pazcimI cAlukya ( solaMkI ) tailapa dvitIya kA sAmanta likhA hai / isakI strI kA nAma caNDikabbe thA / isake bAda kA isa zAkhA kA itihAsa nahIM milatA hai / ( dUsarI zAkhA ) 1 nanna saundatti ke raTThoM kI dUsarI zAkhA ke lekhoM meM saba se pahalA nAma yahI milatA hai / (1) jarnala baoNmbe eziyATika sosAiTI, bhA. 10, 1. 204 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ OR saundatti (dhAravADa) ke raTTa (rASTrakUTa) 2 kArtavIrya prathama yaha nanna kA putra, aura uttarAdhikArI thA / isakA, za. saM. 102 ( vi. saM. 1037 I. sa. 180 ) kA, eka lekhaM milA hai / yaha solaMkI tailapa dvitIya kA sAmanta, aura kUNDi kA zAsaka thA / isa ( kUNDi-dhAravAr3a) pradeza kI sImA bhI isI ne nirdhArita kI thii| sambhava hai isI ne zAntivarmA se adhikAra chInakara usa zAkhA kI samApti karadI ho / isake do putra the:-dAyima, aura kanna / 3 dAyima (dAvari) yaha kArtavIrya prathama kA putra, aura uttarAdhikArI thaa| 4 kanna (kannakaira) prathama yaha kArtavIrya kA putra, aura dAyima kA choTA bhAI thA; tathA apane bar3e bhAI dAyima kA uttarAdhikArI huA / isake do putra the:-erega, aura aGka / 5 erega ( ereyammarasa) yaha kana prathama kA putra thA, aura usake pIche gaddI para baiThA / isake samaya kA, za. saM 162 ( vi. saM. 1017 I. sa. 1040 ) kA, eka lekha milA hai| isameM ise cAlukya ( solaMkI ) jayasiMha dvitIya ( jagadekamalla ) kA mahAsAmanta, laTTalUra kA zAsaka, aura "paMca mahAzabdoM" se sammAnita likhA hai| yaha saMgIta vidyA meM nipuNa thA, aura isako "raTTanArAyaNa" bhI kahate the / isakI dhvajA meM suvarNa ke garur3a kA nizAna hone se yaha "siMgana garur3a" kahAtA thaa| isakI savArI ke Age "nizAna" kA hAthI rahatA thA, aura dakSiNa ke rASTrakUToM kI taraha isake Age bhI "Tivili" nAmakA bAjA bajA karatA thA / isake putra kA nAma sena ( kAlasena ) thaa| yaha kana prathama kA putra thA, aura apane bar3e bhAI erega kA uttarAdhikArI hudhaa| (1) kIlahArnsa lisTa oNpha sAutha iNDiyana insakripazansa, pR. 26, naM. 141 (2) iNDiyana aiNTikkerI, bhA. 16, pR. 164 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 rASTrakUToM kA itihAsa isake samaya kA, za. saM. 170 (vi. saM. 1105 I. sa. 1048) kA, eka lekha milA hai / isameM ise pazcimI cAlukya ( solaMkI ) trailokyamalla ( somezvara prathama ) kA mahAsAmanta likhA hai / zAyada isa ke samaya kA, isI saMvat kA, eka TUTA huA lekha aura bhI milA hai| 7 sena (kAlasena) prathama yaha erega kA putra, aura apane cacA aGka kA uttarAdhikArI thA / isakA vivAha mailaladevI se huA thA / isake do putra the:-kana, aura kArtavIrya / 8 kanna ( kannakaira dvitIya) yaha sena ( kAlasena ) prathama kA putra thA, aura usake pIche gaddI para baitthaa| isake samaya kI do prazastiyAM milI haiN| unameM kA tAmrapatra za. saM. 1004 (vi. saM. 1136 I. sa. 1082 ) kA hai / isameM rahavaMzI kanna dvitIya ko pazcimI cAlukya (solaGkI) rAjA vikramAditya chaThe kA mahAsAmanta likhA hai| isa se yaha bhI prakaTa hotA hai ki, kana ne bhogavatI ke svAmI (bhIma ke pautra, aura sindarAja ke putra ) mahAmaNDalezvara muJja se kaI gA~va qharIde the| yaha muJja sindavaMzI thA / isa vaMza ko nAgakula kA bhUSaNa bhI likhA hai / ____ isake samaya kA lekha za. saM. 1006 ( vi. saM. 1144 I. sa. 1087 ) kA hai| isameM isa ko mahAmaNDalezvara likhA hai / 6 kArtavIrya dvitIya yaha sena prathama kA putra, aura kana dvitIya kA choTA bhAI thaa| isako kaTTa bhI kahate the| isakI strI kA nAma bhAgaladevI ( bhAgalAmbikA ) thA / isake samaya ke tIna lekha mile haiM / inameM kA pahalA saundatti se milA hai / isameM isako pazcimI cAlukya (solaGkI) somezvara dvitIya kA mahAmaNDalezvara, aura laTTalUra kA zAsaka likhA hai / (1) jarnala baoNmbe eziyATika sosAiTI, bhAga 10, pR. 172 (2) aipigrAphiyA iNDikA, bhAga 3, pR. 308 (3) jarnala baoNmbe eziyATika sosAiTI, bhAga 10, pR. 287 (1) jarnala bAmbe eziyATika sosAiTI, bhAga 10, pR. 213 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ saundatti ( dhAravADa ) ke raTTa (rASTrakUTa) 111 dUsarA lekhe za. saM. 1006 ( vi. saM. 1144 I. sa. 1087 ) kA hai / isameM isako somezvara ke uttarAdhikArI vikramAditya chaThe kA mahAmaNDalezvara likhA hai| tIsarA lekhe za. saM. 1045 (vi. saM. 1180 I. sa. 1123 ) kA hai / paraMtu isa saMvat ke pUrva hI isakA putra sena dvitIya rAjya kA adhikArI hocukA thaa| kanna dvitIya, aura kArtavIrya dvitIya ke lekhoM ko dekhane se anumAna hotA hai ki, ye dono bhAI eka sAtha hI zAsana karate the / 10 sena ( kAlasena ) dvitIya yaha kArtavIrya dvitIya kA putra, aura uttarAdhikArI thaa| isake samaya kA, za. saM. 1018 ( vi. saM. 1153 I. sa. 1066 ) kA, eka lekha milA hai / yaha cAlukya ( solaMkI ) vikramAditya chaThe, aura usake putra jayakarNa ke samaya vidyamAna thA / jayakarNa kA samaya vi. saM. 1156 ( I. sa. 1102) se vi. saM. 1178 ( I. sa. 1121 ) taka mAnA jAtA hai| isalie inhIM ke bIca kisI samaya taka sena dvitIya bhI vidyamAna rahA hogaa| isa kI strI kA nAma lakSmI devI thaa| ___isake pitA ke samaya kA za. saM. 1045 (vi. saM. 1180 I. sa. 1123 ) kA lekha milane se anumAna hotA hai ki, ye donoM pitA, aura putra eka sAtha hI adhikAra kA upabhoga karate the| 11 kArtavIrya (kama) tRtIya yaha sena ( kAlasena ) dvitIya kA putra, aura uttarAdhikArI thaa| isakI strI kA nAma pamaladevI thaa| ___ isake samaya kA eka TUTA huA lekheM konnUra se milA hai| usa meM isakI upAdhiyAM mahAmaNDalezvara, aura cakravartI likhI haiM / isase anumAna hotA hai ki, yadyapi pahale yaha pazcimI cAlukya ( solaMkI) jagadekamala dvitIya, aura tailapa (1) jarnala bAmbe eziyATika sosAiTI, bhAga 10, pR. 173 (2) iNDiyana aigiTakkerI, bhAga 14, pR. 16. (3) jarnala bAmbe eziyATika sosAiTI, bhA. 10, pR. 184 (4) mAkiyA laoNjikala sarve oNpha iNDiyA, bhAga 3, pR. 103 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 rASTrakUToM kA itihAsa tRtIya kA sAmanta rahA thA, tathApi vi. saM. 1222 ( I. sa. 1165 ) ke bAda kisI samaya, solaMkiyoM aura kalacuriyoM ( haihayavaMziyoM ) kI zakti ke naSTa ho jAne se, svatantra bana baiThA / isane apane svataMtra ho jAne para hI cakravartI kI upAdhi dhAraNa kI hogI / za. saM. 1106 ( gata ) (vi. saM. 1244 I. sa. 1187 ) ke eka lekha se jJAta hotA hai ki, usa samaya kuMDi meM, solaMkI somezvara caturtha ke daNDanAyaka, bhAyideva kA zAsana thA / isase anumAna hotA hai ki, ina raTToM ko svAdhIna hone meM pUrI saphalatA nahIM milI thI / khAnapura ( kolhApura rAjya ) se mile, za. saM. 1066 ( vattamAna) (vi. saM. 1200=I. sa. 1943 ) ke, aura za. saM. 1084 ( gata ) ( vi. saM. 1219 = I. sa. 1162 ) ke, lekhoM meM; tathA belagAMva jile se mile, za. saM. 1086 (vi. saM. 1221 = I. sa. 1164 ) ke, lekhe meM bhI isa kArtavIrya kA ullekha hai / 12 lakSmIdeva prathama yaha kArtavIrya tRtIya kA putra, aura uttarAdhikArI thA / isake lakSmaNa, aura lakSmIdhara do nAma aura bhI milate haiM / isakI strI kA nAma candrikAdevI ( candaladevI ) thA / haNNikeri se, za. saM. 1130 (vi. saM. 1265 I. sa. 1201) kA, eka lekhe~ milA hai / yaha isI ke samaya kA pratIta hotA hai / yadyapi isake 1 bar3e putra kArtavIrya caturtha kI za. saM. 1121 se 1141 taka kI, aura choTe putra mallikArjuna kI 1127 se 1131 taka kI prazastiyoM ke milane se lakSmIdeva prathama kA za. saM. 1130 meM honA sAdhAraNatayA asambhava hI pratIta hotA hai, tathApi kanna dvitIya aura kArtavIrya dvitIya kI taraha ina ( pitA aura putroM) kA zAsana kAla bhI eka sAtha mAna lene se yaha gar3abar3a dUra ho jAtI (1) barna - deza insakripazansa, bhAga 2, pR. 547-548 (2) iNDiyana aiNTikerI, bhAga 4, pR. 116 (3) baoNmbe gaiz2eTiyara, bhA. 15 khaNDa 2, pR. 556 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ saundatti (dhAravADa) ke raTTa (rASTrakUTa ) 113 hai| parantu jaba taka isa bAta kA pUrA pramANa na mila jAya tabataka isa viSaya meM nizcita rUpa se kucha nahIM kahA jA sakatA / isake do putra the:-kArtavIrya, aura mallikArjuna 13 kArtavIrya caturtha yaha lakSmIdeva prathama kA bar3A putra thA, aura usake bAda rAjya kA svAmI huA / isake samaya ke 6 lekha, aura eka tAmrapatra mile haiM / inameM kA pahalA, za. saM. 1121 (gata ) (vi. saM. 1257 I. sa. 1200 ) kA, lekha saMkezvara (belagA~va jile ) se milA hai / dUsarI za. sa 1124 (vi. sa. 1258 I. sa. 1201 ) kA hai / tIsarA aura cautharthI za. saM. 1126 ( gata) (vi. saM. 1261 I. sa. 1204 ) kA hai / pA~cavAM za. saM. 1127 ( vi. saM. 1261 I. sa. 1204 ) kA hai| usameM isako laTanUra kA zAsaka likhA hai, aura isakI rAjadhAnI kA nAma veNugrAma diyA hai / usImeM isake choTe bhAI yuvarAja mallikArjuna kA nAma bhI hai / ___ isake samaya kA tAmrapatraM za. saM. 1131 (vi. saM. 1265 I. sa. 1208) kA hai / usameM bhI isake choTe bhAI yuvarAja mallikArjuna kA nAma hai / chaThA lekha za. saM. 1141 (vi. saM. 1275 I. sa. 1218 ) kA hai| isakI upAdhi mahAmaNDalezvara thii| isakI do rAniyoM meM se eka kA nAma ecaladevI, aura dUsarI kA nAma mAdevI thA / 14 lakSmIdeva dvitIya yaha kArtavIrya caturtha kA putra thA, aura usake bAda gaddI para baiThA / isake samaya kA, za. saM. 1151 (vi. saM. 1205 I. sa. 1228) kA, eka lekhaM milA hai| (1) karnadeza-insakripazansa, bhAga 2, pR. 561. (2) grehamsa-kolhApura, pR. 415, naM. 4 (3) karna-deza insakripazansa, bhAga 2, pR. 571 (4) karna-deza insakripazansa, bhA. 2, pR. 576 (5) jarnala bA~be eziyATika sosAiTI, bhAga 10,pR. 220 (6) iNDiyana aigiTakkerI, bhAga 16, pR. 245 (5) jarnala baoNba eziyATika sosAiTI, bhAga 10, pR0 240 (8) jarnala bA~be eziyATika sosAiTI, bhAga 10, pR. 26. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 rASTrakUToM kA itihAsa isameM isakI upAghi mahAmaNDalezvara likhI hai / isakI mAtA kA nAma mAdevI thA / ___isake bAda kI isa zAkhA kI kisI prazasti ke na milane se anumAna hotA hai ki, isI samaya ke karIba inake rAjya kI samApti hogayI thI, aura vahA~ para devagiri ke yAdava rAjA siMghaNa ne adhikAra karaliyA thA / yadyapi isa ghaTanA kA samaya vi. saM. 1287 ( I. sa. 1230 ) ke karIba anumAna kiyA jAtA hai, tathApi isa samaya ke pahale hI kuMDi ke uttara, dakSiNa, aura pUrva ke pradeza lakSmIdeva dvitIya ke hAtha se nikala gaye the| ___haralahalli se mile, za. saM. 1160 (vi. saM. 1295 I. sa. 1238) ke, tAmrapatra meM vIcaNa kA raTToM ko jItanA likhA hai / yaha vIcaNa devagiri ke yAdava rAjA siMghaNa kA sAmanta thA / sItAbaladI se, za. saM. 1008 (1006) (vi. saM. 1144 I. sa. 1087 ) kA, eka tAmrapatra milA hai / yaha mahAsAmanta rANaka dhADibhaNDaka ( dhADideva ) kA hai / yaha (dhADibhaNDaka ) pazcimI cAlukya ( solaMkI) vikramAditya chaThe ( tribhuvanamalla ) kA sAmanta thA / isa tAmrapatra meM dhADibhaNDaka ko mahArASTrakUTavaMza meM utpanna huA, aura laTalUra se AyA huA likhA hai / ___ khAnapura ( kolhApura rAjya ) se, za. saM. 1052 (vi. saM. 1186 I. sa. 1121 ) kA, eka lekha milA hai / isa meM raTTavaMzI mahAsAmanta aGkideva kA ullekha hai / yaha solaMkI somezvara tRtIya kA sAmanta thA / paraMtu dhADibhaNDaka, aura aGkideva kA uparyukta raTTa zAkhA se kyA sambandha thA isakA patA nahIM calatA hai| bahuribanda ( jabalapura ) se mile lekheM meM rASTrakUTa mahAsAmantAdhipati golaNadeva kA ullekha hai / yaha kalacuri ( haihayavaMzI ) rAjA gayakarNa kA sAmanta thA / yaha lekha bArahavIM zatAbdI kA hai / parantu isase golaNadeva kA kisa zAkhA se sambandha thA yaha prakaTa nahIM hotA / (1) jarnala bAmbe eziyATika sosAiTI, bhAga 10, pR. 260; aura kaoNnaoNlaoNjI oNpha iNDiyA, pR. 182 (2) aipigrAphiyA iNDikA, bhAga 3, pR0 305 (3) aipigrAphiyA iNDikA, bhAga 3, pR. 305 (4) mArkiyolaoNjikala sarve oNpha iNDiyA, bhAga , pR. 4. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ saundatti (dhAravaDa ) ke raTTa ( rASTrakUTa ) saundatti (sugandhavartI) ke rahoM kA vaMzavRkSa I 3 dAyima erega 7 sena prathama 8 kanna dvitIya 13 kArtavIrya caturtha 14 lakSmIdeva dvitIya ( pahalI zAkhA ) 1 meDa 2 pRthvIrAma 3 piTTuga 4 zAntivarmA ( dUsarI zAkhA ) 1 nanna T 2 kArtavIrya prathama Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 4 kanna prathama 6 aGka kArtavIrya dvitIya 10 sena dvitIya 11 kArtavIrya tRtIya 12 lakSmIdeva prathama mallikArjuna 215 www.umaragyanbhandar.com
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com nAma (pahalI zAkhA) mer3a 2 | pRthvIrAma piTTaga 4 zAntivarmA (dUsarI zAkhA) natra 2 | kArtavIrya prathama dAyima D 4 kama prathama 5 parega paGka sena prathama upAdhi mahAsAmanta " saundatti (sugandhavartI) ke rahoM kA nakzA paraspara kA sambandha naM. 1 kA putra naM. 2 kA putra naM. 3 kA putra naM. 1 kA putra naM. 2 kA putra naM. 3 kA bhAI naM. 4 kA putra naM. 5 kA bhAI naM. 5 kA putra jJAta samaya za. saM. 767 za. saM. 602 za. sa. 602 za. saM. 662 za. saM. 670 samakAlIna rAjA Adi rASTrakUTa rAjA kRSNarAja prajavarmA solaGkI tailapa dvitIya, aura raTTa kAtavIrya prathama solaGkI tailapa dvitIya, aura raTTa zAntivarmA, solaGkI jayasiMha dvitIya (jagadekamalla) solaGkI somezvara prathama ( tralokyamalla) 116 rASTrakUToM kA itihAsa
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com IS kana dvitIya kArtavIrya dvitIya sena dvitIya 11 kArtavIrya tRtIya * 12 | lakSmIdeva prathama 13 kArtavIrya caturtha mallikArjuna 14 | lakSmIdeva dvitIya mahAmaNDalezvara naM. 8 kA bhAI 99 naM. 7 kA putra yuvarAja za. saM. 1004, 1006 za. saM. 2006, 1045 solaGkI vikramAditya SaSTha, aura solaGkI naM. 6 kA putra za. saM. 2018 jayakA mahAmaNDalezvara, naM. 10 kA putra za. saM. 2066, 1084 (gata), solaGkI jagadekamalla dvitIya, aura aura cakravartI aura 1086 solaGkI talapa tRtIya naM. 11 kA putra za. saM. 1130 mahAmaNDalezvara naM. 12 kA putra za. saM. 1121 (gata), 1124, 1126 (gata), 1127, 1131, aura 1141 naM. 13 kA bhAI za. saM. 1127 aura 1131 solaGkI somezvara dvitIya, vikramAditya SaSTha, aura siMdavaMzI mukha mahAmaNDalezvara naM. 13 kA putra za. saM. 1151 solaGkI somezvara dvitIya, maura solakI vikramAditya SaSTha saundatti ( dhAravADa ) ke raTTa (rASTrakUTa ) 117
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjasthAna ( rAjapUtAnA) ke pahale rASTrakUTa / hastikuMDI (hathUDI) kI shaakhaa| [vi. saM. 150 ( I. sa. 813 ) ke nikaTa se vi. saM. 1053 ( I. sa. 196 ) ke nikaTa taka ] kannauja ke gAhar3avAla rAjA jayacaMda ke vaMzajoM ke rAjapUtAne meM Ane se pahale mI hastikuMDI (hathUDI-jodhapura rAjya ), aura dhanopa ( zAhapurA rAjya) meM rASTrakUToM ke rAjya rahane ke pramANa milate haiN| bIjApura se, vi. saM. 1053 (I. sa. 197) kA, eka lekhaM milA hai| ( yaha sthAna jodhapura rAjya ke goDavAr3a paragane meM hai / ) isameM hathUDI ke rAThor3oM kI vaMzAvalI isaprakAra likhI hai: 1 harivarmA ukta lekha meM saba se pahalA nAma yahI hai / 2 vidaggharAja yaha harivarmA kA putra thA, aura vi. saM. 173 (I. sa. 116 ) meM vidhamAna yo| (1) jarnala baMgAla eziyATika sosAiTI, bhAga 62, (hissA 1). " (2) jarnala baMgAla eziyATika sosAiTI, bhAga 62, (hissA 1) 314 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ rAjasthAna ( rAjapUtAnA ) ke pahale rASTrakUTa 3 mammaTa yaha vidagdharAja kA putra thA / vi. saM. 116 ( I. sa. 131. meM kA vidyamAna honA pAyA jAtA hai| va 4 dhavala yaha mammaTa kA putra thaa| isane mAlave ke paramAra rAjA muJja ke mevAr3e para caDhAI kara jATa ko. naSTa karane para mevAr3a nareza kI sahAyatA kI thI; sAMbhara ke cauhAna rAjA durlabharAja se nADola ke cauhAna rAjA mahendra kI rakSA kI thI; aura anahilavAr3e ( gujarAta ) ke solakI rAjA mUlarAja dvArA naSTa hote hue dharaNIvarAha ko Azraya diyA thaa| yaha dharaNIvarAha zAyada .mAravAr3a kA par3ihAra (pratihAra ) rAjA thA / vi. saM. 1053 ( I. sa. 197) kA uparyukta lekha isI dhavala ke samaya kA hai| isa ( dhavala ) ne, apanI vRddhAvasthA ke kAraNa, ukta saMvat ke AsapAsa rAjya kA bhAra apane putra bAlaprasAda ko sauMpa diyA thA / isakI rAjadhAnI hastikuMDI ( hathUDI ) thii| isake bAda kI isa vaMza kI koI prazasti na milane se isa zAkhA kA agalA hAla nahIM milatA hai / (1) jarnala baMgAla eziyATika sosAiTI, bhAga 62, ( hissA 1)pR. 314 (2) sambhavataH isa dhavala kI yA isake pitA kI bahana mahAlakSmI kA vivAha mevAr3a nareza bhartRbhaTTa dvitIya se huA thA / mevAr3a nareza allaTa usIkA putra thA / (3) dhavala ne apane dAdA vidagdharAja ke banavAye jainamandira kA jIrNoddhAra kara usameM RSabhanAtha kI mUrti pratiSThita kI thii| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 saMkhyA rASTrakUToM kA itihAsa hastikuMDI (hathaMDI ) ke pahale rAThor3oM kA vaMzavRkSa / nAma 1 | harivarmA 2 vidagdharAja 3 mammaTa 4 dhavala 1 harivarmA 1 2 vidagdharAja 5 bAlaprasAda hastikuMDI (hathaMDI ) ke pahale rAThor3oM kA nakzA / bAlaprasAda I 3 mammaTa 4 dhavala paraspara kA sambandha naM. 1 kA putra vi. saM. 673 naM. 2 kA putra vi. saM. 666 naM. 3 kA putra vi. saM. 1053 naM. 4 kA putra jJAta samaya Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat samakAlIna rAjA Adi paramAra muja, cauhAna durlabharAja cauhAna mahendra, solaGkI mUlarAja, aura pratihAra ghara bI varAha / www.umaragyanbhandar.com
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ dhanopa ( rAjapUtAne) ke pahale rASTrakUTa / kucha samaya pUrva dhanopa ( zAhapurA rAjya ) se rAThor3oM ke do zilAlekha mile the / parantu isa samaya unakA kucha bhI patA nahIM calatA hai / ina meM kA eka vi. saM. 1063 kI pauSa zuklA paJcamI kA thA / usameM likhA thA ki, rAThor3a vaMza meM rAjA bhallIla huA / usake putra kA nAma dantivarmA thA / isa dantivarmA ke do putra the :- buddharAja, aura govindarAja / 121 nilaguDa ( baMbaIprAnta ) se mile, amoghavarSa prathama ke, lekha meM likhA hai ki, usake pitA govindarAja tRtIya ne kerala, mAlava, gauDa, gurjara, citrakUTa (cittaur3a), aura kAJcI ke rAjAoM ko jItA thaa| isase anumAna hotA hai ki, ye hastikuMDI ( hayUMDI ), aura dhanopa ke rAThor3a bhI dakSiNa ke rASTrakUToM kI hI zAkhA ke hoMge, aura amoghavarSa kI isa vijaya yAtrA ke samaya ina pradezoM ke svAmI bana baiThe hoMge / dhanopa ke pahale rAThor3oM kA vaMzavRkSa bhallIla dantivarmA I buddharAja Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat govindarAja www.umaragyanbhandar.com
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 123 kannauja ke gAhar3avAla [vi. saM. 1125 ( I. sa. 1068 ) ke nikaTa se vi. saM. 1280 ( I. sa. 1223 ) ke nikaTa taka ] karnala jemsa TaoNDa ne apane rAjasthAna ke itihAsa meM likhA hai' ki, vi. saM. 526 ( I. sa. 470 ) meM rAThor3a nayanapAla ne ajayapAla ko mArakara kannauja para adhikAra kara liyA thA / parantu yaha bAta ThIka pratIta nahIM hotI; kyoMki yadyapi kannauja para pahale bhI rASTrakUToM kA adhikAra raha cukA thA, tathApi usa samaya vahAM para skandagupta yA usake putra kumAragupta kA adhikAra thI / isake bAda vahAM para maukhariyoM kA adhikAra huA / bIca meM kucha samaya ke lie vaisa vaMziyoM ne bhI usapara adhikAra karaliyA rthoM / parantu harSa kI mRtyu ke bAda mauriyoM ne ekabAra phira use apanI rAjadhAnI banAyA / vi. saM. 718 ( I. sa. 741 ) ke karIba jisa samaya kAzmIra nareza lalitAditya ( muktApIr3a ) . ne kannauja para AkramaNa kiyA thA, usa samaya bhI vaha maukharI yazovarmA kI hI rAjadhAnI thA / 1 pratihAra rAjA trilocanapAla ke, vi. saM. 1084 ( I. sa. 1027 ) ke, tAmrapatrase, aura yazaH pAla ke, vi. saM. 1093 ( I. sa. 1036) ke, zilAlekha se jJAta hotA hai ki, usa samaya kannauja para pratihAroM kA adhikAra (1) ainAlsa aiNDa aikTikviTIz2a oNpha rAjasthAna ( kuka saMpAdita ), bhA0 2, pRSTha 130 (2) bhArata ke prAcIna rAjavaMza, bhAga 2, pR0 285-247 (3) bhArata ke prAcIna rAjavaMza, bhAga 2, pR0 373 (4) bhArata ke prAcIna rAjavaMza, bhAga 2, pR0 338 (5) bhArata ke prAcIna rAjavaMza, bhAga 2, pR0 376 (6) iNDina aiNTikkerI, bhAga 18, pR0 34 (7) eziyATika risarcena, bhAga 6, pR0 432 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ kanauja ke gAhar3avAla 123 thA / isake bAda rASTrakUTa candradeva ne, jisake vaMzaja gAdhipura ( kannauja ) ke svAmI hone se bAda meM gAhar3avAla ke nAma se prasiddha hue, vi. saM. 1111 ( I. sa. 1054 ) meM badAyUM para avikAra kara, anta meM kannauja para bhI adhikAra karaliyo / ____ina gAhar3avAloM ke karIba 70 tAmrapatra aura lekha mile haiM / ina meM inako sUryavaMzI likhA hai / "gAhar3avAla" vaMza kA ullekha kevala govindacandra ke, yuvarAja avasthA ke, vi. saM. 1161, 1162 aura 1166 ke, tIna tAmrapatroM meM, aura usakI rAnI kumAradevI ke lekha meM milatA hai / yadyapi inake tAmrapatroM meM rASTrakUTa yA raTTa zabda kA prayoga nahIM kiyA gayA hai, tathApi ye loga rASTrakUToM kI hI eka zAkhA ke the / isa viSaya para pahale, svatantra rUpa se, vicAra kiyA jA cukA hai| ___ kAzI, avadha, aura zAyada indraprastha ( dehalI ) parabhI inakA adhikAra rahA thaa| 1 yazovigraha yaha sUrya-vaMza meM utpanna huA thA / isa vaMza kA saba se pahalA nAma yahI milatA hai| (1) jarnala raoNyala eziyATika sosAiTI oNpha greTa briTena aiNDa bhAyalaiMNDa, janavarI san 1930, pRSTha 115-119 (2) dakSiNa ke rASTrakUTa dhuvarAja kA rAjya, vi0 saM0 842 maura 850 ke bIca, uttara meM ayodhyA taka pahuMca gayA thaa| isake bAda kRSNarAja dvitIya ke samaya, vi0 saM0632 aura 171 ke bIca, usakI sImA bar3hakara gaGgA ke taTa taka phaila gayI thI; aura kRSNarAja tRtIya ke samaya, vi. saM. 16. aura 1023 ke bIca, usane gaGgA ko pAra kara liyA thaa| sambhava hai isI samaya ke bIca unake kisI vaMzaja ko yA kannauja ke purAne rAjagharAne ke kisI puruSa ko vahAM para jAgIra milI ho, aura usI ke vaMza meM kannauja vijetA candradeva utpanna hubhA ho / (3) jarnala rAyala eziyATika sosAiTI, janavarI 1930, pR0 111-121 (4) vI. e. smitha kI bhI hisTrI maoNpha iNDiyA, pR. 384 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ rASTrakUToM kA itihAsa 2 mahIcandra yaha yazovigraha kA putra thA / isa ko mahiyala, mahila, yA mahItala bhI kahate the / 124 yaha mahIcandra kA putra thA / isake, vi. saM. 1148 sa0 1093 ), aura vi. saM. candrAvatI se mile haiM / 3 candradeva ( I. sa. 1061 ), vi. saM. 1150 ( I. 1156 ( I. sa. 1100 ) ke, tIna tAmrapatre isake vaMzajoM ke tAmrapatroM se prakaTa hotA hai ki, isane mAlave ke paramAra nareza bhojai, aura cedike kalacuri ( haihayavaMzI ) nareza karNa ke marane para utpanna huI arAjakatA ko dabAkara kannauja ko apanI rAjadhAnI banAyA thA / isake pahale tAmrapatra se anumAna hotA hai ki, isane vi. saM. 1111 ( I. sa. 1054 ) ke karIba badAyUM para adhikAra kara kucha kAla bAda pratihAroM se kannauja bhI chIna liyA thA / ( 1 ) vi0 saM0 1150 ke tAmrapatra meM kannauja ke pratihAra rAjA devapAla kA bhI ullekha hai:- "zrIdevapAlanRpatistrijagatpragItaH " / devapAla kA, vi0 saM0 1005 ( I0 sa. 948 ) kA, eka lekha milA hai| (epigrAphiyA iNDikA, bhA0 1, pR. 177) ( 2 ) aipigrAphiyA iNDikA, bha:06, pR0 302; aura bhA0 14, pR0 142-204 (3) "yAte zrIbhojabhUpe vidhu (bu) dhavaravadhUnetrasImAtithitvaM zrIkaNe kIrtizeSaM gatavati ca nRpe damAtyaye jAyamAne / bhartAraM yaM va (dha) ritrI tridivavibhunibhaM prItiyogAdupetA trAtA vizvAsapUrvaM samabhavadiha sa kSmApatizcandradevaH // 3 // " arthAt pRthvI svayaM, bhoja aura karNa ke marane para utpanna huI gar3abar3a se duHkhita hokara, candradeva kI zaraNa meM gayI / kucha aitihAsika yahAM para bhoja se pratihAra bhoja kA tAtparya lete haiM / (4) bhArata ke prAcIna rAjavaMza, bhA0 1, pR0 50 (5) kucha loga vi0 saM0 1135 ( I0 sa0 1078 ) ke karIba candra kA kannauja anumAna karate haiM / lenA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ kanauja ke gAhar3avAla 125 isa ne suvarNa ke aneka tulAdAna bhI kiye the / kAzI, kuzika (kannauja), uttara kozala (avadha), aura indraprastha ( dehalI ) para isakA adhikAra thA / isI ne kAzI meM Adikezava nAma ke viSNukA mandira banavAyA thA / 1 isake putra madanapAla kA, vi. saM. 1154 ( I. sa. 1067) kA, eka tAmrapatra milA hai / isameM candradeva ke diye dAna kA ullekha hai / isa se jJAta hotA hai ki, yadyapi candradeva usa samaya vidyamAna thA, tathApi usane, apane jIjI, apane putra madanapAla ko rAjya kA adhikAra sauMpa diyA thA / candradeva kI nimnalikhita upAdhiyAM milI haiM: paramabhaTTAraka, mahArAjAdhirAja, paramezvara, paramamAhezvara / isakA dUsarA nAma candrAditya thA / isake do putra the :- madanapAla, aura vigrahapAla / zAyada isI vigrahapAla se badAyUM kI zAkhA calI hogI / 4 madanapAla yaha candradeva kA bar3A putra thA, aura usake bAda gaddI para baiThA / isake samaya ke pA~ca tAmrapatra mile haiM / inameM kA pahalA tAmrapatra pUrvokta vi. saM. 1154 ( I. sa. 1017 ) ko hai / dUsaroM vi. saM. 1161 ( I. sa. 1104 ) kA isake putra ( mahArAjaputra ) govindacandra kA hai / isa meM " turuSkadaNDa" sahita basAhI nAmaka gAMva ke dAna kA ullekha hai / isase jJAta hotA hai ki, jisaprakAra musalamAna zAsakoM ne apane rAjya meM rahanevAle hinduoM para " jajiyA" nAmaka 'kara' lagAyA thA, usI prakAra madanapAla ne bhI apane rAjya ke musalamAnoM para " turuSkadaNDa" nAmakA 'kara' lagAyA thA / isI tAmrapatra meM pahale pahala ina rAjAoM ko gAhar3avAla vaMzI likhA hai / ( 1 ) iNDiyana aiNTikkerI, bhA0 18, pR0 11 ( 2 ) iNDiyana airiTakkerI, bhA0 - ( 3 ) iNDiyana aiNTikrerI, bhA0 18, pR0 11 14, pR0 103 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ rASTrakUToM kA itihAsa tIsarA, vi. saM. 1162 ( I. sa. 1905) kA, tAmrapatra mI " mahArAja - putra" govindacandra ko hai / isa meM madanapAla kI paTarAnI kA nAma rAhaledevI likhA hai / govindacandra kA janma isI ke udara se huA thA / ( isa meM mI gAhar3avAla vaMza kA ullekha hai | ) 126 cauthau vi. saM. 1963 ( vAstava meM vi. saM. 1164 ) ( I. sa. 1107 ) kA tAmrapatra svayaM madanapAladeva kA hai| isa meM isa kI rAnI kA nAma pRthvIzrI - kA. likhA hai / pA~cavA~ vi. saM. 1166 ( I. saM. 1106 ) kA hai / yaha bhI "mahArAjaputra" govindacandradeva kA hai, aura isa meM bhI gAhar3avAlavaMza kA ullekha kiyA gayA hai / isa rAjA kA dUsarA nAma manadeva thA / isakI Age likhI upAdhiyA~ milatI haiM :- paramabhaTTAraka, paramezvara, paramamAhezvara, aura mAhArAjAdhirAja / madanapAla ne aneka yuddhoM meM vijaya prApta kI thii| uparyukta tAmrapatroM se jJAta hotA hai ki, isa ne bhI vRddhAvasthA Ane para apane putra govindacandradeva ko rAjya kA kArya sauMpadiyA thA / madanapAla ke cAMdI ke sike / "6 ina para sIdhI tarafa ghur3asavAra kA citra, aura aspaSTa akSara bane hote haiM / ulaTI tarapha baila kI AkRti, aura kinAre para mAdhava zrIsAmanta " likhA rahatA hai / ina sikkoM kA vyAsa ( Diameter ) Adhe ica se kucha choTA hotA hai, aura inakI cA~dI azuddha hotI hai / ( 1 ) aipigrAphiyA iNDikA, bhAga 2, pR0 356 ( 2 ) irAko rAhaNadevI bhI kahate the / ( 3 ) jarnala raoNyala eziyATika sosAiTI, ( 1866 ), pR0 787 (4) iNDiyana aiTikerI, bhAga 18, pR0 15 (5) kaiTalaoNga oNpha di kauinsa ina di iNDiyana myUjiyama, kalakattA, bhA. 1, 1/260 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ kanauja ke gAhar3avAla madanapAla ke tAMbe ke sike / ina para sIdhI tarafa ghur3asavAra kI bhaddI tasavIra banI hotI hai, aura kinAre para " madanapAladeva " likhA rahatA hai / ulaTI tarafa cA~dI ke sikkoM kI taraha 66 kA baila aura " mAdhava zrIsAmanta " likhA rahatA hai / inakA vyAsa Adhe iJca se kucha bar3A hotA hai / 10 5 - govindacandra yaha madanapAla kA bar3A putra thA, aura usake pIche usakA uttarAdhikArI huA / isake samaya ke 42 tAmrapatra, aura 2 lekha mile haiM / inameMkA pahalA tAmrapatra vi. saM. 1161 ( I. sa. 1104 ) kA, dUsarA vi. saM. 1162 ( I. sa. 1905 ) kA, aura tIsarA vi. saM. 1966 ( I. sa. 1109 ) kA hai / ina tInoM kA ullekha isake pitA madanapAladeva ke itihAsa meM kiyA jA cukA hai / usa samaya taka yaha yuvarAja hI thA / isalie isakA rAjya vi. saM. 1167 ( I. sa. 1110 ) se prArambha huA hogA / cauthA, pAMcavA, aura chaThA tAmrapatra vi. saM. 1971 ( I. sa. 1114 ) kA hai / ina meM se cauthe kA eka patra hI milA hai| sAtavIM vi. saM. 1972 ( I. sa. 1116 ) kA, aura AThavA~ vi. saM. 1974 ( I. sa. 1117 ) kA hai / yaha devasthAna se diyA gayA thA / isa meM isakI hasti - senA kA ullekha (1.) kaiTalaoNga oNpha di kauinsa ina di iNDiyana myUz2iyama, kalakattA, bhAga 1, pR. 260, pleTa 26 naM0 17 ( 2 ) isa se jJAta hotA hai ki, govindacaMdra ne gaur3oM ko harAyA thaa| isakI vIratA se hammIra ( amIra - musalamAna ) bhI ghabarAte the / (3) lisTa oNphadi insakripazansa oNoNpha naoNrdana iNDiyA, naM0 612; aipigrAphiyA iNDikA, bhA. 4, pR. 102; aura bhAga 8, pR. 153 / inameM kA dUsarA vArANasI (banArasa) se diyA gayA thA / ( 4 ) aipigrAphiyA iNDikA, bhAga 4, pR. 104 ( 5 ) aipigrAphiyA iNDikA, bhAga 4, pR. 105 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 rASTrakUToM kA itihAsa hai| navA~ vi. saM. 1174 ( vAstava meM 1175 ) (I. sa. 1116 ) kA; dasaivAM vi. saM. 1175 ( I. sa. 1116 ) kA; aura gyArahavAM, bArahavAM, aura terahavAM vi. saM. 1176 ( I. sa. 1116 ) kA hai / ye kramazaH gaGgA taTa para ke khayarA, mamadaliyA, aura banArasa se diye gaye the| ____ gyArahaveM tAmrapatra meM isakI paTarAnI kA nAma nayanakelidevI likhA hai / caudahavAM, aura paMdrahavAM vi. saM. 1177 (I. sa. 1120 ) kA hai / solahavA~ vi. saM. 1178 ( I. sa. 1122 ) kA, aura satrahavA~ vi. saM 1180 ( I. sa. 1123 ) kA hai / isameM isakI anya upAdhiyoM ke sAtha hI azvapati, gajapati, narapati, rAjatrayAdhipati, vividhavidyAvicAravAcaspati Adi viruda bhI likhe haiM / aThArahavA~ vi. saM. 1181 (I. sa. 1124 ) kA hai / isameM isakI mAtA kA nAma rAlaNadevI likhA hai / unnIsavA~ vi. saM. 1182 ( I. sa. 1125 ) kA hai / yaha gaGgA taTa para ke madapratIhAra sthAna se diyA gayA thA / bIsavA~ bhI vi. saM. 1182 (vAstava meM 1183 ) ( I.sa. 1127 ) kA hai / yaha gaGgA taTa para ke IzapratiSThAna se diyA gayA thA / ikkIsavAM vi. saM. 1183 (I. sa. (1) iNDiyana aigiTakkerI, bhAga 18, pR. 19 (2) aipigrAphiyA iNDikA, bhA* 4, pR. 106 (3) aipigrAphiyA iNDikA, bhAga 4, pR. 108, bhA. 18, pR. 220; aura bhA. 4, pR. 10 (4) arnala baMgAla eziyATika sosAiTI, bhAga 31, pR. 123; aura aipigrAphiyA iNDikA, bhA. 18, pR. 225 (1) aipigrAphiyA iNDikA, mAga 4, pR. 110 (4) jarnala baMgAla eziyATika sosAiTI, bhAga 56, pR. 1.8 / DAkTara bhaNDArakara isako vi. saM. 1187 kA mAnate haiN| (.) jarnala baMgAla eziyATika sosAiTI, bhAga 56, pR. 114 (8) aipigrAphiyA iNDikA, bhAga 4, pR. 1.. (1) arnala baMgAla eziyATika sosAiTI, bhAga 27, pR. 242 (10) jarnala vihAra aigaDa moDIsA risarca sosAiTI, bhA. 2, pR. 445 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ kannauja ke gAhar3avAla 126 1123 ) kA, aura bAIsavA~ vi. saM. 1984 ( I. sa. 1127 ) kA hai / teIsavA~ vi. saM. 1185 ( I. sa. 1129 ) kA hai| caubIsavA~ aura paccIsavA~ vi. saM. 1986 ( I. sa. 1130 ) kau hai / chabbIsavA~ vi. saM. 1187 ( I. sa. 1130 ) kA hai; sattAIsavA~ vi. saM. 1988 ( I. sa. 1131 ) kA hai; aThThAIsavA~ vi. saM. 1986 ( I. sa. 1133 ) kA hai; untIsavA~ aura tIsavA~ vi. saM. 1190 ( I. sa. 1133 ) kA hai; aura ikattIsavA~ vi. saM. 1191 ( I. sa. 1134 ) kA hai / yaha ( pichalA ) tAmrapatra siMgara vaMzI " mAhArAjaputra" vatsarAjadeva kA hai; jisako lohaDadeva bhI kahate the, aura jo govindacandra kA sAmanta thA / bettIsavA~ vi. saM. 1196 ( I. sa. 1139 ) kA ; tetIsaMvA~ vi. saM. 1197 ( I. sa. 1141 ) kA; aura cautIsavA~ vi. saM. 1998 ( I. sa. 1141 ) kA hai / isa ( cautIsaveM tAmrapatra ) meM likhA dAna isa ( govindacandra ) kI bar3I rAnI rAhulaNadevI kI prathama saMvatsarI para diyA gayA thA / paiMtIsavA~ vi. saM. 1199 ( I. sa. 1143 ) kA hai / isa meM govindacandra ke putra ( mahArAjaputra ) rAjyapAladeva kA ullekha hai / chattIsavA~ vi. saM. 1200 ( I. ( 1 ) aipigrAphiyA iNDikA, bhAga 4 pR.111 2) jarnala baMgAla eziyATika sosAiTI, bhAga 56, pR. 116 (3) lakhanaU myUz2iyama riporTa, san 1914 - 15, pR. 4-10; aipigrAphiyA iNDikA, bhA. 13, pR. 267; aura bhA. 11, pR. 22 ( 4 ) aipigrAphiyA iNDikA, bhA. 8, pR. 153 ( 5 ) iNDiyana aigiTakkerI, bhAga 16, pR. 249 ( 6 ) aipigrAphiyA iNDikA, bhAga 5, pR. 114 (7) aipiyA kiyA iNDikA, bhAga 8, pR. 155; aura bhAga 4, pu. ( 8 ) aipigrAphiyA iNDikA, bhAga 4, pR 131 ( 8 ) aipigrAphiyA iNDikA, bhAga 2, pR. 361 (10) aipigrAphiyA iNDikA, bhAga 4, pR. 114 (11) aipigrAphiyA iNDikA, bhAga 4, pR. 113 (12) iNDiyana airiTakkerI, bhAga 18, pR. 21 (13) yaha nayanakelidevI kA putra thA, aura sambhavataH apane pitA ke jItejI ho maragayA hogA / (14) aipigrAphiyA iNDikA, bhAga 4, pR. 115 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 112 www.umaragyanbhandar.com
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 rASTrakUToM kA itihAsa sa. 1144 ) kA hai; saiMtIsavA~ vi. saM. 1201 ( I. sa. 1146 ) kA hai; aDatIsavA~ vi. saM. 1202 ( I. sa. 1146 ) kA hai; uMcAlIsavAM vi. saM. 1203 ( I. sa. 1146 ) kA hai; aura cAlIsavAM vi. saM. 1207 ( I. sa. 1150 ) kA hai| ___ isake samaya kA pahalA lekhe ( stambhalekha ) vi. saM. 1207 (I. sa. 1151 ) kA hai / yaha hAthiyadaha se milA hai / isameM isakI rAnI kA nAma gosalladevI likhA hai| isake samaya kA ikatAlIsavA~ tAmrapatra vi. saM. 1200 (I. sa. 1151) kA hai / isameM isakI paTarAnI gosalladevI ke diye dAna kA ullekha hai / isase yaha bhI prakaTa hotA hai ki, isa rAnI ko rAjya meM hara taraha kA mAna prApta thaa| bayAlIsavA~ tAmrapatra vi. saM. 1211 ( I. sa. 1154 ) kA hai| isa prakAra isakI vi. saM. 1161 (I. saM. 1104 ) se vi. saM. 1211 (I. sa. 1154 ) taka kI prazastiyAM milI haiN| ___ govindacandra kI rAnI kumAradevI kA eka lekha sAranAtha se milA hai| yaha kumAradevI pIThikA ke chikoravaMzI rAjA devarakSita kI kanyA thI, aura isane eka mandira banavA kara dharmacakrajina ko samarpaNa kiyA thaa| (1) aipigrAphiyA iNDikA, bhAga 5, pR. 115 (2) aipigrAphiyA iNDikA, bhAga 7, pR. 6 (3) aipigrAphiyA iNDikA, bhAga 8, pR. 157 (4) aipigrAphiyA iNDikA, bhAga 8, pR. 156 (5) bhAkiyA laoNjikala sarve oNpha iNDiyA riporTa, bhAga 1, pR. 6 (6) kolahArsa lisTa oNpha insakripzansa oNpha naoNrdarna igiDayA, pR. 19, naM. 13.; aura aipigrAphiyA iNDikA, bhA. 5, pR. 117 (0) aipigrAphiyA iNDikA, bhAga 4, pR. 116 (8) aipigrAphiyA iNDikA, bhAga 1, pR. 310-328 (1) baha kumAradevI bauddhamata ko mAnanevAlI thI / nepAla rAjya ke pustakAlaya meM surakSita 'praSTasArikA ' nAma kI hastalikhita pustaka meM likhA hai:" zrImadgovindacandradevapratApavazataH rAjJI zrI pravaramahAyAnayAyinyAH paramopAsikArAzIvasantadevyAH deyadharmoyam / " isa se jJAta hotA hai ki, govindacandra kI eka rAnI kA nAma vasantadevI thA, aura Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 131 kannauja ke gAhar3avAla govindacandra ke dAnapatroM kI saMkhyA ko dekhane se anumAna hotA hai ki, yaha bar3A pratApI aura dAnI rAjA thA / sambhavataH kucha samaya ke lie yaha uttarI hindustAna kA sabase bar3A rAjA hogayA thA, aura banArasa para bhI isI kA adhikAra thA / kAzmIra nareza jayasiMha ke mantrI alaGkAra ne jisa samaya eka bar3I sabhA kI thI, usa samaya isane suhala ko apanA rAjadUta banAkara bhejA thA / maGghakavi kRta 'zrIkaNThacarita' kAvya meM isakA ullekha hai: "anyaH sa suhalastena tato'vandyata paNDitaH / dUto govindayandrasya kAnyakubjasya bhUbhujaH // 102 // " (zrIkarAThacarita, sarga 25) arthAt usane, kAnyakubja nareza govindacandra ke dUta, paNDita suhala ko namaskAra kiyaa| ____ yaha govindacandra bhArata para AkramaNa karanevAle mlecchoM (turko ) se lar3A thA, aura isane cedi aura gaur3adeza para bhI vijaya prApta kI thii| isake nAmake sAtha lagI "vividhavidyAvicAravAcaspati" upAdhi se jJAta hotA hai ki, yaha vidvAnoM kA AzrayadAtA hone ke sAtha hI svayaM bhI vidvAn thA / isI (govindacandra ) kI AjJA se isake sAndhivigrahika ( minister of peace and war ) lakSmIdhara ne 'vyavahArakalpataru' nAmaka grantha banAyA thA / . isa rAjA ke tIna putroM ke nAma milate haiM:-vijayacandra, rAjyapAla, aura AsphoTacandra / vaha bhI bauddhamata kI mahAyAna zAkhA kI anuyAyinI thii| kucha loga kumAradevI kA hI dUsarA nAma vasantadevI anumAna karate haiM / sandhyAkaranandI racita 'rAmacarita' meM kumAradevI ke nAnA mahaNa (mayana) ko rASTrakUTavaMzI likhA hai / ( uparyukta lekha meM bhI gAhar3avAla vaMza kA ullekha hai / ) (1) banArasa ke pAsa se mile 21 tAmrapatroM meM se 14 tAmrapatra isI ke the| (2) ye zAyada lAhaura (paMjAba ) kI tarafa se bar3hane vAle turka hoNge| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ rASTrakUToM kA itihAsa misTara vI. e. smitha isakA samaya I. sa. 1904 se 1155 (vi. saM. 1161 se 1212 ) taka anumAna karate haiM / parantu isakA pitA madanapAla vi. saM. 1166 ( I. sa. 1906 ) taka jIvita thA; isalie usa samaya taka yaha yuvarAja hI thA / 132 I isake sone, aura tAMbe ke sikke mile haiM / yadyapi sone ke sikkoM kA suvarNa bahuta qharAba hai, tathApi ye adhika saMkhyA meM milate haiM / baMgAla nartha vesTarna relave banAte samaya, vi.saM. 1944 ( I. sa. 1887 ) meM, nAnapArA gAMva ( baharAica - avadha ) se bhI aise 800 sone ke sikke mile the / govindacandra ke sone ke sikke ina para sIdhI tarafa lekha kI tIna paMktiyAM hotI haiM / unameM se pahalI meM "zrImadgo," dUsarI meM "vindacandra," aura tIsarI meM "deva" likhA rahatA hai / isI tIsarI paMkti meM eka trizUla bhI banA hotA hai / sambhavataH yaha TakasAla kA cihna hogA / ulaTI tarafa baiThI huI lakSmI kI ( bhaddI ) mUrti banI hotI hai / inakA AkAra bhArata meM pracalita cAMdI kI cavannI se kucha bar3A hotA hai / I govindacandra ke tAMbe ke sikke ina para sIdhI tarafa lekha kI do paMktiyAM hotI haiM / pahalI meM "zrImadgo," aura dUsarI meM "vindacandra" likhA rahatA hai / ulaTI tarafa baiThI huI lakSmI kI mUrti banI hotI hai / parantu yaha bahuta hI bhaddI hotI hai / ye sikke bahuta kama | milate haiM / inakA AkAra karIba-karIba pUrvokta cavannI ke barAbara hI hotA hai / (1) arlI hisTrI oNpha iNDiyA ( caturtha saMskaraNa ), pR0 400 (2) kaiTalaoNga oNpha di kauinsa ina di iNDiyana myUz2iyama, kalakattA, bhA. 1, pR. 260-261, pleTa 26, naM018 (3) kaiTalaoNga oNpha di kauinsa ina di iNDiyana myUz2iyama, kalakattA, mA0 1, 10261 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ kannauja ke gAhar3avAla 6 vijayacandra yaha govindacandra kA putra, aura uttarAdhikArI thA / isako malladeva bhI kahate the / 1 isake samaya ke do tAmrapatra, aura do lekha mile haiM / inameM kA pahalA tAmrapatra vi. saM. 1224 ( I. sa. 1168 ) kA hai / isameM isakI upAdhi mAhArAjA - ghirAja, aura isake putra jayaccandra kI yuvarAja likhI hai / isameM vijayacandra ke musalamAnoM para vijaya prApta karane kA ullekha bhI hai| dUsarA tAmrapatra vi. saM. 1225 ( I. sa. 1169 ) kA hai / isameM bhI pahale ke samAna hI isakA, 1 aura isake putra kA ullekha hai / isakA pahalA lekha vi. saM. 1225 ( I. sa. 1169 ) kA hai / isameM isake putra kA nAma nahIM hai| dUsarI lekha bhI vi. saM. 1225 ( I. sa. 1169) kA hI hai / yaha mahAnAyaka pratApadhavaladeva kA hai / isameM vijayacandra ke eka nakalI dAnapatra kA ullekha hai / yaha rAjA vaiSNavamatAnuyAyI thA, aura isane viSNu ke aneka mandira banavAye the / isakI rAnI kA nAma candralekhA thA / isa rAjA ne apane jItejI hI apane putra jayacandra ko, rAjya kA kArya sauMpa, yuvarAja banAliyA thA / isakI senA meM hAthiyoM, aura ghor3oM kI adhikatA thI / jayaccandra ke lekha meM vijayacandra kA digvijaya karanA bhI likhA hai / parantu vi. saM. 1220 ke cauhAna vigraharAja caturtha ke lekha meM usa (vigraharAja ) kI vijaya kA varNana hai / isalie yadi vijayacandra ne koI pradeza jItA hogA to isake pUrva hI jItA hogaa| (1) rambhAmaJjarI nATikA, pR0 6 ( 2 ) aipigrAphiyA iNDikA, bhAga 4, pR0 118 ( 3 ) " bhuvanadalana helA harmyahammIranArInayana jaladadhArAghautabhUtopatApa" 133 isase prakaTa hotA hai ki, zAyada isane gaz2anI ke khusaro se yuddha kiyA thA; kyoMki khusaro usa samaya lAhaura meM basa gayA thA / ( 4 ) iNDiyana aiNTikerI, bhA0 15, pR0 7 (5) ArkiyolaoNjikala sarve oNpha iNDiyA riporTa, bhA0 11, pR0 125 (6) jarnala amerikana orieNTala sosAiTI, bhAga 6, pR0548 (7) ina mandiroM ke bhagnAvazeSa jaunapura meM abataka vidyamAna haiM / (8) bhArata ke prAcIna rAjavaMza, bhAga 1, pR0 244 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 rASTrakaToM kA itihAsa 'pRthvIrAjarAso' meM isakA nAma vijayapAla likhA hai / 7 jayacandra yaha vijayacandra kA putra thA, aura usake bAda rAjya kA svAmI subhaa| jisa dina yaha paidA huA thA, usI dina isake dAdA govindacandra ne dazArNa deza para vijaya pAyI thI / isIse isakA nAma jaitracandra ( jayantacandra yA jayacandra ) rakhA gayA thaa| ___ vi. saM. 1224 ke, pUrvollikhita, vijayacandra ke dAnapatra se prakaTa hotA hai ki, yaha pitA ke jItejI hI yuvarAja banAdiyA gayA thA / | nayacandrasUri kRta 'rambhAmaJjarI nATikA' kI prastAvanA meM likhA hai: "abhinavarAmAvatArazrImanmadanavarmamedinIdayitasAmrAjyalakSmI kareNukAlAnastambhAyamAnabAhudaNDasya" arthAt-jisake bAhudaNDa madanavarmadeva kI rAjyalakSmI rUpI hathanI ko bAMdhane ke lie stambharUpa the| isase prakaTa hotA hai ki, sambhavataH isane kAliMjara ke candela rAjA madana (1) "jAmo jammi diNammi esa sukidI cande jue bhAiNA pataM tammi dasagaNagesu pabalaM jaM khapparANaM balam / mitaM mati piyAmaheNa pahuNA jaitaMti nAma tamo dina-assa sa prajja veridalayo divo jayaMtappaha // " saMskRtacchAyA "jAto yasmindine eSa sukRtI candra yute mamijitA prAptaM tasmin dazArNakeSu prabalaM yat sarparANAM balam / jitaM jhaTiti pitAmahena prabhuNA jaiveti nAma tataH dattaM yasya sa bhadya vairidakSanaH dRSTaH jaitraprabhuH // zrIbharatakulapradIpAya zrIkSetracandranarezvarAya.." (embhAmaMjarI nATikA, pR. 23-24) (1) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 135 kanauja ke gAhar3avAna barmadeva ko harAkara usake rAjya para adhikAra karaliyA thaa| isI prakAra isane bhoroM ko jItakara unase khora chIna liyA thA / ___ isake samaya ke karIba 14 tAmrapatra, aura do lekha mile haiM / inameM kA pahalA tAmrapatra vi. saM. 1226 ( I. sa. 1170) kA hai / yaha baDaviha gAMva se diyA gayA thA / isameM isake "rAjyAbhiSeka" kA varNana hai; jo vi. saM. 1226 kI prASADha zuklA 6 ravivAra ( I. sa. 1170 kI 21 jUna ) ko huA thaa| dUsarA vi. saM. 1228 ( I. sa. 1172 ) kA hai / yaha triveNI ke saGgama (prayAga) para diyA gayA thaa| tIsarI vi. saM. 1230 (I. sa. 1173 ) kA hai / yaha vArANasI (banArasa) se diyA gayA thaa| cauthA vi. saM. 1231 (I. sa. 1174 ) kA hai / yaha kAzI se diyA gayA thaa| isameM kI pichalI ikattIsavIM, aura battIsavIM paMktiyoM se isa tAmrapatra kA vi. saM. 1235 (I. sa. 1176 ) meM khodA jAnA prakaTa hotA hai / ___ pAMcavAM vi. saM. 1232 (I. sa. 1175 ) kA hai / isameM mahArAjAdhirAja jayacandradeva ke putra kA nAma harizcandra likhA hai| isI ke "jAtakarma" saMskAra para, banArasa meM, isa tAmrapatra meM likhA dAna diyA gayA thaa| isakI pichalI 31 vI aura 32 vI paMktiyoM se isa dAnapatra kA bhI vi. saM. 1235 (I. sa. 1176 ) meM khodA jAnA siddha hotA hai / chaThA tAmrapatra bhI vi. saM. 1232 (I. sa. 1175 ) kA hI hai / isa meM likhA dAna harizcandra ke "nAmakaraNa" saMskAra para diyA gayA thaa| (1) isa kA antima dAnapatra vi. saM. 1219 ( I. sa. 1163 ) kA hai, aura isake uttarAdhikArI paramardideva kA pahalA dAnapatra vi. saM. 1223 ( I. sa. 116.)kA hai| isalie yaha vijaya isane yuvarAja avasthA meM hI prApta kI hogii| (2) aipigrAphiyA iNDikA, bhA0 4, pR0 121 (3) aipigrAphiyA iNDikA, bhA0 4, pR. 122 (4) aipigrAphiyA iNDikA, bhAga 4, pR0 124 (1) aipiyAphiyA igiDakA, bhAga 4, pR0 125 (9) aipigrAphiyA iNDikA, bhAga 4, pR0 127 (.) iNDiyana aigiTakkerI, bhAga 18, pR. 13. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ rASTrakUToM kA itihAsa sAtavAM, AThavIM, aura navauM vi. saM. 1233 ( I. sa. 1177 ) kA hai / dasavIM vi. saM. 1234 ( I. sa. 1177 ) kA hai / gyArahavIM, bArahavAM, aura terahavA~ vi. saM. 1236 ( I. sa. 1180 ) kA hai / ye tInoM gaGgAtaTa para ke raNDavai gAMva se diye gaye the / caudahavIM vi. saM. 1243 ( I. sa. 1187 ) kA hai / T 136 isake samaya kA pahalA lekha vi. saM. 1245 ( I. sa. 1189 ) kA hai / yaha mekrohaDa (ilAhabAda ke pAsa ) se milA hai / isake samaya kA dUsarA lekheM buddhagayA se milA hai / yaha bauddha lekha hai, aura isameM bhI isa rAjA kA ullekha hai / isameM ke saMvat kA cauthA akSara bigar3a jAne se par3hA nahIM jAtA / kevala agale tIna akSara vi. saM. 124x hI par3he jAte haiM / yaha rAjA bar3A pratApI thA, aura isakI senA ke bahuta bar3I hone se hI logoM ne isakA nAma "dalapaMgulai" rakhadiyA thA / (1) aipiyA / kayA iNDikA, bhAga 4, pR0 126 ( 2 ) iNDiyana airiTakkerI, bhAga 18, pR0 135 ) iNDiyana airiTakkerI, bhAga 18, pR0 137 ( 4 ) iNDiyana airiTakkerI, bhAga 18, pR0 138 ( 5 ) iNDiyana aigriTakkerI, bhAga 18, pR0 140 ( 6 ) iNDiyana aiNTikerI, bhAga 18, pR0 141 (7) iNDiyana airiTakkerI, bhAga 18, pR0 142 (8) iNDiyana airiTakkerI, bhAga 15, pR0 10 ( 6 ) ainyUala riporTa oNoNpha di mArkiyolaoNjikala sarve oNpha iNDiyA, ( I. sa. 16211822 ), pR0 120-121. (10) prosIDiMgsa oNpha di baMgAla eziyATika sosAiTI, (1880), pR0 77 " mapra timala pratApasya zrImanmalladevatanujanmanaH satImallikAzrIcandralekhAkukSizuktimuktA maNeH gaGgAyamunAsrotasvinI yaSTidvayamantareNa ripumedinI dayitadattadainyasainyasAgaravaraM pracAlayitumattamatvAtpaGguritiprAptaguru virudasya zrImajjaitracandranarezvarasya " ( rambhAmajarI nATikA, pR0 6 ) arthAt - senAkI vizAlatA ke kAraNa gaMgA aura yamunA rUpI do lakar3iyoM kI sahAyatA ke binA usakA paricAlana na ho sakane se 'paMgu' kahAne vAle jaitracandra ke isI bhavataraNa se jayacandra ke pitA kA dUsarA nAma ( yA upAdhi ) malladeva aura mAtA kA candralekhA honA pAyA jAtA hai ! Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat . www.umaragyanbhandar.com
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ kannauja ke gAhar3apAla 'naiSadhIyacarita' nAmaka prasiddha kAvya kA kartA kavi zrIharSa isIkI sabhA kA paNDita thA / usa kAvya ke pratyeka sarga ke antima zloka meM kavi ne apanI mAtA kA nAma mAmaladevI, aura pitA kA nAma hIra likhA hai: "zrIharSa kavirAjarAjimukuTAlaGkArahIraH sutaM / / zrIhIraH suSuve jitendriyacayaM mAmalladevI ca yam / " arthAt-pitA hIra, aura mAtA mAmalladevI se zrIharSa kA janma huA thA / 'naiSadhIyacarita' ke anta meM likhA hai:____ " tAmbUladvayamAsanaM ca labhate yaH kAnyakubjezvarAt / " arthAt-zrIharSa ko kAnyakubja nareza kI sabhA meM jAne para baiThane ke lie Asana, aura ( Ate aura jAte samaya ) khAne ko do pAna milate the| yadyapi 'naiSadhIyacarita' meM jayacandra kA nAma nahIM hai, tathApi rAjazekharasUriracita 'prabandhakoza' se zrIharSakA kannauja nareza jayaJcandra kI sabhA meM honA siddha hotA hai / ( yaha koza vi. saM. 1405 meM likhA gayA thaa|) isI zrIharSa ne 'khaNDanakhaNDakhAdya' bhI likhA thA / 'dvirUpakoza' ke anta meM likhA hai: " itthaM zrIkavirAjarAjamukuTAlaMkArahIrArpitazrIhIrAtmabhavena naiSadhamahAkAvye jvltkiirtinaa| auddhatyaprativAdimastakataTIvinyastavAmAMghriNA zrIharSeNa kRto dvirUpavilasatkozassatAM zreyase // " isase prakaTa hotA hai ki, yaha koza bhI isI (zrIharSa ) ne banAyA thA / jayaJcandra kanauja kA antima pratApI hindU rAjA thaa| 'pRthvIrAjarAso' meM likhA hai ki, isane "rAjasUyayajJa" karane ke samaya, apanI kanyA saMyogitA kA "svayaMvara" bhI racA thA / yahI svayaMvara hindUsAmrAjya kA nAzaka banagayA; kyoMki pRthvIrAja ne isI "svayaMvara" se isakI kanyA kA haraNa kiyA thA, aura isIse isake aura cauhAna nareza pRthvIrAja ke bIca zatrutA hogayI thI / usa samaya bhAratavarSa meM ye hI donoM rAjA pratApI, aura samRddhizAlI the / isalie inakI Apasa kI phUTa ke kAraNa zahAbuddIna ko bhArata para AkramaNa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 rASTrakUToM kA itihAsa karane kA acchA avasara milagayA / parantu 'rAso' kI yaha sArI kathA kapolakalpita, aura pIche se likhI huI hai; kyoMki na to jayacandra kI prazastiyoM meM hI "rAjasUyayajJa" kA yA saMyogitA ke "svayaMvara" kA ullekha milatA hai, na cauhAna narezoM se saMbandha rakhanevAle granthoM meM hI "saMyogitA-haraNa" kA patA calatA hai / isake alAvA 'pRthvIrAjarAso' meM pRthvIrAja kI mRtyu se 110 varSa bAda maranevAle mevAr3a nareza mahArAvala samarasiMha kA bhI pRthvIrAja kI tarapha se lar3akara mArAjAnA likhA hai / isa viSaya para isa pustaka ke pariziSTa meM pUrI taura se vicAra kiyA jaaygaa| ___zahAbuddIna gorI ne hijarI san 560 (vi. saM. 1250 I. sa. 1194) meM jayacandra ko caMdAvala ( iTAvA jile meM ) ke yuddha meM harAyA thaa| isake bAda use ( zahAbuddIna ko ) banArasa kI lUTa meM itanA dravya hAtha lagA ki, vaha usako 1400 UMTo para lAda kara gajanI le garyo / yadyapi usI samaya se uttarI hindustAna para musalamAnoM kA adhikAra ho gayA thA, tathApi kucha samaya taka kannauja para jayaccandra ke putra harizcandra kA hI zAsana rahA thA / kahate haiM ki, jayacandra ne isa hAra se khinna ho gaMgA-praveza kara liyA thA / musalamAna lekhakoM ne jayaccandra ko banArasa kA rAjA likhA hai / sambhava hai usa samaya vahI nagara isakI rAjadhAnI rahA ho| -- ------..... (1) tabakAta-e-nAsirI pR0 140 / (2) kAmiluttavArIkha ( IliyaTa kA anuvAda ), bhAga 2, pR. 251 (3) hasana niz2AmI kI banAyI 'tAjula-ma-mAsira' meM isa ghaTanA kA hAla isa prakAra likhA hai:-dehalI para adhikAra karane ke dUsare varSa kutubuddIna aibaka ne kauna ke rAjA jayacanda para caDhAyI kI / mArga meM sulatAna zahAbuddIna bhI usake zAmila ho gayA / hamalA karane vAlI senA meM 50,000 savAra the| sulatAna ne kutubuddIna ko phauja ke agale hisse meM kkhA / jayacanda ne, prAgebaDha candAvala meM, iTAvA ke pAsa, isa senA kA sAmanA kiyA / yuddha ke samaya jayacaMda hAthI para savAra ho apanI senA kA saMcAlana kAne lgaa| parantu mamtameM vaha mArA gyaa| isake bAda sulatAna kI senA ne mAkhanI ke kile kA khajAnA lUTa liyA, aura vahA~ se prAge paDha banArasa ko bhI vahI pasA kii| isa bUTa meM 3.. hAthI bhI usake hAtha lage the| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 kannauja ke gAhar3avAla jayaccandra ne aneka kile banavAye the / ina meM se eka kannauja meM gaMgA ke taTapara; dUsarA asaI ( iTAvA jile ) meM yamunA ke taTapara; aura tIsarA kurrA ( kaDauM ) meM gaMgA ke taTapara thA / iTAve meM jamanA ke kinAre ke eka TIle para bhI kucha khaMDahara vidyamAna haiM; jinheM vahA~ vAle jayaccandra ke kile kA bhagnAvazeSa batalAte haiN| ___ 'prabaMdhakoza' meM likhA haiM:- rAjA jayaccandra ne 700 yojana (5600 mIla) pRthvI vijaya kI thii| isake putra kA nAma meghacandra thA / ekavAra jisa samaya jayacaMdra kA maMtrI padmAkara aNahilapura se lauTakara AyA, usa samaya vaha apane sAtha suhavAdevI nAma kI eka sundara vidhavA strI ko bhI le AyA thA / jayacandra ne usakI sundaratA para mohita hokara use apanI upapatnI banAliyA / kucha kAlabAda usake eka putra huA / jaba vaha bar3A huA, taba usakI mAtA (suhavAdevI ) ne rAjA se use yuvarAja pada dene kI prArthanA kI / paraMtu rAjA ke dUsare maMtrI vidyAdhara ne isa meM Apatti kI, aura meghacandra ko isa pada kA vAstavika hakadAra btaayaa| isa para suhavAdevI ruSTa ho gayI, aura usane apanA guptadUta bheja takSazilA ( paMjAba ) kI tarafa se sulatAna ko caDhA lAne kI ceSTA prArambha kii| yadyapi vidyAdhara ne, rAjya ke guptacaroM dvArA sArA vRttAMta jAnakara, isakI sUcanA yathAsamaya jayaccandra ko dedI thI, tathApi isane usa para vizvAsa nahIM kiyA / isase duHkhita ho vaha maMtrI gaMgA meM DUba marA / isa ke bAda jaba sulatAna apane maulAnA minahAjuddIna ne 'tabakAta-e-nAsirI' meM likhA hai:- hijarI san 51 * (vi. saM. 1250 ) meM donoM senApati kutubuddIna, bhaura IjuddInahu sena sulatAna ( zahAbuddIna ) ke sAtha gaye, aura caMdAvala ke pAsa banArasa ke rAjA jayacanda ko hraayaa| (.) yaha sthAna prayAga jile meM gaMgA ke taTa para hai| yahAM eka kinAre para jayacandra ke kile ke aura dUsare kinAre para usake bhrAtA mANikyacandra ke kile ke bhagnAvazeSa vidyamAna haiM / isa grAma ke kabaristAna ko dekhane se anumAna hotA hai ki, sambhavataH yahA~ bhI koI yuddha humA thA, aura usameM vijayI jayacandra ne musalamAnoM kA bhISaNa saMhAra kiyA thaa| (2) mehatuGga kI banAyI 'prabandhacintAmaNi' meM bhI suivAdevI kA musalamAnoM ko bulavAnA likhA hai / yaha pustaka vi0 saM0 1362 ( I. sa. 1305 ) meM likhI gayI thii| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 rASTrakUToM kA itihAsa dala bala ko lekara nikaTa Apahu~cA, taba rAjA bhI lAcAra ho yuddha ke lie Age baDhA / isake bAda donoM ke nikaTa pahu~cane para bhISaNa yuddha huA / paraMtu isa bAta kA pUrA patA nahIM calA ki, rAjA jayaccandra yuddha meM mArAgayA yA usane svayaM hI gaMgApraveza krliyaa| harizcandra yaha jayaccandra kA putra thA / isakA janma vi. saM. 1232 kI bhAdrapada kRSNA 8 ( 10 agasta san 1175 ) ko huA thA, aura yaha jayacandra kI mRtyu ke bAda, vi. saM. 1250 ( I. sa. 1193 ) meM, karIva 18 varSa kI avasthA meM, kannauja kI gaddI para baiThA thaa| ___ logoM kA khayAla hai ki, jayacandra ke marate hI kannauja para musalamAnoM kA adhikAra hogayA thaa| parantu usa samaya kI 'tAjula -ma- Asira', aura 'tabakAta -e-nAsirI' Adi tavArIkhoM se jJAta hotA hai ki, candAvala ke yuddha ke bAda musalAmanI senA prayAga aura banArasa kI tarafa calIgayI pI / una meM jayaccandra ko bhI banArasa kA rAya likhA hai / isa se spaSTa prakaTa hotA hai ki, yadyapi kanauja musalamAnoM dvArA lUTaliyA gayA thA, aura usakA prabhAva bhI ghaTagayA thA, tathApi vahAM aura usake Asa pAsa ke pradeza para kuchavarSoM taka jayaccandra ke vaMzajoM kA hI adhikAra rahA thA / pahale pahala kannauja para adhikAra kara vahAM ke gAhar3avAloM ke rAjya ko samUla naSTa karanevAlA zamsuddIna altamaza hI thA / yadyapi 'tabakAta-e-nAsirI' meM kutubuddIna aura zamsuddIna altamaza donoM hI ke vijita pradezoM meM kannauja kA nAma likhA hai', tathApi yadi vAstava meM hI kutubuddIna ne kannauja vijaya kiyA hotA to zamsuddIna ko phirase usake vijaya karane kI AvazyakatA na hotii| .._ - --- --.--...-- (1) tabakAta-e- nAsirI, pR0 176 (2) isI altamaza ke samaya baratU nAmaka eka kSatriya vIrane, avadha meM, musalamAnoM kA bar3A saMhAra kiyA thaa| tabakAta-e-nAsirI (aMgrejI anuvAda ), pR0628626 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ kannauja ke gAhar3avAla 141 jayaJcandra ke samaya ke, vi. saM. 1232 ke, pUrvokta do tAmrapatroM meM se pahale se jJAta hotA hai ki, usa ( jayacandra ) ne, apane putra harizcandra ke " jAtakarma" saMskAra para, apane kula guru ko vaDesara nAmaka gAMva diyA thA; aura dUsare se prakaTa hotA hai ki, usa ( jayacandra ) ne, usa ( harizcandra) ke janma ke 21 veM dina (vi. saM. 1232 kI bhrAdrapada zuklA 13 = 31 agasta san 1175 ko) usake " nAmakaraNa" saMskAra para, hRSIkeza nAmaka brAhmaNa ko do gAMva diye the / harizcandra ke samaya kI do prazastiyAM milI haiM / inameM kA dAnapatre vi. saM. 1253 ( I. sa. 1196 ) kI pauSa sudI 15 ko diyA gayA thA / isameM isakI upAdhiyAM isake pUrvajoM ke samAna hI likhI haiM: - 'paramabhaTTAraka, mahArAjAdhirAja, paramezvara, paramamAhezvara, azvapati, gajapati, narapati, rAjatrayAdhipati, vividhavidyAvicAravAcaspati Adi / isase jJAta hotA hai ki, yaha, rAjya kA eka bar3A bhAga hAtha se nikala jAne para bhI, bahuta kucha svAdhIna rAjA thA / isake samaya kA lekha bhI vi. saM. 1253 kA hI hai / yaha belakheDA se milA thA / yadyapi isameM rAjA kA nAma nahIM likhA hai, tathApi isameM "kAnyakubjavijayarAjye" likhA hone se zrIyuta Ara. DI. bainarajI Adi vidvAn ise harizcandra ke sayama kA hI anumAna karate haiM / pahale likhe anusAra jaba zahAbuddIna ke sAtha ke yuddha meM jayaccandra mArA gayA, taba usakA putra harizcandra kannauja aura usake Asa pAsa ke pradezoM kA ( 1 ) inameM kA pahalA tAmrapatra kamaulI gAMva ( banArasa jile ) se milAthA ( aipigrAphiyA iNDikA, bhA0 4, pR0 127 ); aura dUsarA sihabara ( banArasa jile ) se milAthA / ( iNDiyana aigriTakkerI, bhA0 18, pR0 130 ) 2 ) aipigrAphimA iNDikA, bhAga 10, pR0 15 isa tAmrapatra kA saMvat akSaroM aura bhako donoM meM likhA hai / parantu bhoM meM kA ikAhI kA aGka pahale khode gaye aGka ko chIla kara dubArA likhA gayA mAlUma hotA hai / zrIyuta bhAra0 DI0 benarajI ise 1257 par3hate haiM / ( jarnala baMgAla eziyATika sosAiTI, bhA0 7, naM0 11, pR0 762 ) yadi yaha ThIka ho to pamahI gAMva ke dene ke 3 varSa bAda isa tAmrapatra kA likhA jAnA siddha hotA hai / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 rASTrakUToM kA itihAsa zAsaka huA, aura usake AtmIya, aura bandhugaNa khorai (zamsAbAMda) (pharrukhAbAda jile) kI tarafa cale gaye / parantu kucha dina bAda jaba harizcandra ke adhikAra meM bace pradeza para bhI sulatAna zamsuddIna altamaza ne caDhAI kI, taba usa harizcandra ( baradAyIseneM ) ke putroM ne pahale khora aura phira mahuI meM jAkara nivAsa kiyA / (1) rAmapura ke itihAsa se jJAta hotA hai ki, jisa samaya zamsuddIna ne khora para mAkramamA kiyA, usa samaya jajapAla ne usakI adhInatA svIkAra kara vahIM nivAsa kiyaa| parantu usakA bhAI prahasta ( varadAyI sena) bhAgakara mahaI (pharrukhAbAda jile ) kI tarapha calA gyaa| isI gar3abar3a meM inake kucha bAndhava nepAla kI tarafa bhI cale gaye the| isake bAda jajapAla ke vaMzaja khora ko chor3a kara useta (z2ilA badAyUM ) meM jA rahe / sambhava hai badAyUM ke lekha vAlA lakhanapAla bhI, usa samaya, vahIM sAmanta ke haisiyata se rahatA ho; parantu jaba vahAM para bhI musalamAnoM kA hamalA humA, taba ve T loga vahAM se bilasada kI tarafa cale gye| isake bAda jajapAla ke vaMzaja rAmarAya (rAmasahAya) ne, eTA jile meM, rAmapura basAkara vahAM para apanA nayA rAjya kAyama kiyA / khima sepura (pharrukhAbAda jile) ke rAva bhI apane ko usI ke vaMzaja batalAte haiN| isI prakAra surajaI maura sarauDhA ( mainapurI jile ) ke caudharI bhI jajapAla ke hI vaMzaja mAne jAte haiN| kahate haiM ki, jayazcandra ke bhAI kA nAma mANikacandra (mANikyacandra ) thA / mAMDA aura vijepura (miraz2Apura jile ) ke zAsaka apane ko mANikacandra ke putra gADhaNa ke vaMzaja mAnate haiN| isI prakAra gAjIpura kI tarapha ke aura bhI kaI choTe AgIradAra apane ko gADaNa ke vaMzaja batalAte haiN| (2) zamsuddIna ne, vi0 saM0 1270 meM khora kA nAma badala kara apane nAma para zamsAbAda rakha diyA thA / (3) yaha bhI sambhava hai ki baradAyIsena harizcandra kA choTA bhAI ho / * 'phatehagaDha nAmA' kI, vi0 saM0 1606 (I. sa. 1844) kI, chapI pustaka meM isakA nAma harasU likhA hai| sambhava hai harasU aura prahasta ye donoM harizcandra ke nAma ke rUpAntara hI hoN| (1) aipigrAphiyA iNDikA, bhA* 1, pR0 64 (1) kahIM kahIM isa ghaTanA kA. samaya vi. saM. 1280 likhA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ kannauja ke gAhar3avAla 153 yahIM para kucha samaya bAda harizcandra ke choTe putra rAva sIhA ne eka kilA banavAyA thA / parantu jaba vahAM para bhI musalamAnoM ke AkramaNa prArambha ho gaye, taba rAva sIho, apane bar3e bhAI setarAma ke sAtha, dvArakA kI yAtrA ko jAtA huA mAravAr3a meM A phuNcaa| (1) isake khaMDahara vahAM kAlI nadI ke taTa para aba taka vidyamAna haiM; aura loga unheM "sIhArAva kA kher3A" ke nAma se pukArate haiN| (2) rAmapura ke itihAsa meM sIhA ko prahasta kA pautra likhA hai; parantu mAravAr3a ke itihAsa meM sIhA ke pitAmaha kA nAma varadAyIsena milatA hai / isalie sambhava hai ye donoM harizcandra ke hI upanAma ho / yaha bhI sambhava hai ki, jisa prakAra jayacandra kI upAdhi "dalapaMgula" thI, usI prakAra harizcandra kI upAdhi "varadAyIsena" (varadAyIsainya ) ho / 3) mAIna-e-akabarI (bhA. 2, pR0 507) meM likhA hai ki, sIhA jayacanda kA bhatIjA thA / vaha zamsAbAda meM rahatA thA, bhaura zahAbuddIna se lar3a kara kannauja meM mArA gayA thaa| karnala TaeNoNDane apane rAjasthAna ke itihAsa meM sIhA ko eka sthAna para jayacandra kA putra 'ainAlsa aiNDa aigiTakviTIna oNpha rAjasthAna (bhA. 1, pR0 105 ); aura dUsarI jagaha bhatIjA (bhA. 2, pR. 630) likhA hai / parantu phira tIsarI jagaha setarAma aura sIhA donoM ko jayacandra kA potA (bhA. 2, pR. 140) bhI likha diyA hai / rAva sIhA ke vi* saM0 133. ke lekha meM use setarAma (satekaMvara) kA putra likhA hai| parantu sauhA ko setarAma kA choTA bhAI, aura dattaka putra mAna lene se, jayacandra se sauhA taka ke samaya ke ThIka mila jAne ke sAtha hI, itihAsa kI vaha gar3abar3a bhI, o sIhI ke kahIM para setarAma kA bhAI, aura kahIM para putra likhA milane se paidA hotI hai, miTa jAtI hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ rASTrakUToM kA itihAsa kannauja ke gAharavAloM kA vaMzavRkSa 1 yazovigraha 2 mahIcandra 3 candradeva __ 4 madanapAla vigrahapAla 5 govindacandra ( badAyaM kI zAkhA kA mUla puruSa / 6 vijayacandra 6 vijayacandra rAjyapAla rAjyapAla AsphoTacandra AsphoTacandra 7 jayacandra mANikyacandra 8 harizcandra ( prahasta yA varadAyIsena ) jayapAla ( jajapAla) meghacandra setarAma sIhA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ kannauja ke gAhar3avAla kannauja ke gAhar3avAloM kA nakzA | upAdhi paraspara kA jJAta samaya sambandha saMkhyA nAma | samakAlIna rAjA dhirAja yazovigraha sUryavaMza meM 2 mahIcandra naM. 1 kA putra 3. candradeva mahArAjA- na.2 kA putra vi. saM. 1148, 1950, paramAra bhoja, dhirAja aura haihayavaMzI karNa ke marane para | raajaahushraa| 4 / madanazala | mahArAjA- naM.3kA putra vi.saM, 1154, 1961, | 1162, 1963, 1966. 5 | govindacandra | mahArAjA- naM. 4 kA putra vi. sa. 1961, 1162, dhirAja,vividha 1966, 1171,1172, 1174, 1175, 1176, vidyAvicAra 1177,1178,1180 pAcaspati 1181, 1182,(1183) | 1983, 1984, 1985, 1986, 1187, 1188, 1186, 1160, 1161, 1166, 1167,1168, 1166, 1200, 1201, 1202,1203, 1207, 1208, 1211. 6 vijayacandra mahArAjA- naM. 5 kA putra vi.saM. 1224, 1225 dhirAja 7 | jayacandra mahArAjA- naM.6 kA putra vi. saM. 1226, 1228, candela madanadhirAja 1230, 1231, 1232, varmadeva, cau1236, 1243, 1245, rAja, aura zahAbuddIna g2orI 1233, 1234,(1235) hAna pRthvI 8 | harizcandra mahArAjA- naM.7kA putra 1253 dhirAja / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa kannauja-nareza jayaccandra, aura usake pautra rAva sIhAnI para kiye gaye mithyA AkSepe / kuchaloga kannauja-nareza jayaccandra ko hindU sAmrAjya kA nAzaka kahakara usase ghRNA prakaTa karate haiM, aura kucha usake pautra sIhAjI para pallIvAla brAhmaNoM ko dhoke se mAra kara pAlI para adhikAra karane kA kalaGka lagAte haiM / vAstava meM dekhA jAya to aise loga ina kathAoM ko "bAbA vAkyaM pramANam" samajhakara, yA 'pRthvIrAjarAso' meM, aura karnala TaoNDa ke rAjasthAna ke itihAsa' meM likhA dekha kara hI saccI mAna lete haiM / ve inakI satyatA ke viSaya meM vicAra karane kA kaSTa nahIM uThAte / vidvAnoM ke nirNayArtha Age isa viSaya kI vivecanA kI jAtI hai: 'pRthvIrAjarAsA' kI kathA "ekavAra kamadhajarAya ne, kanoja ke rAThor3a rAjA vijayapAla kI sahAyatA se, dillI para car3hAyI kI / isakI sUcanA pAte hI vahA~ ke ta~vara-nareza anaMgapAla ne, ajamera ke svAmI, cauhAna somezvara se sahAyatA maaNgii| isa para somezvara, apane dala-bala sahita, anaMgapAla kI sahAyatA ko jA pahu~cA / yuddha hone para anaMgapAla vijayI huA, aura zatru-senA ke paira ukhar3a gaye / samaya para dI huI isa sahAyatA se prasanna hokara anaMgapAla ne apanI choTI kanyA kamalAvatI kA vivAha somezvara ke sAtha karadiyA / isake sAtha hI usane apanI bar3I kanyA kanauja ke rAjA vijayapAla ko vyAha dii| (1) iNDiyana aigiTakkerI, bhA* 66, pR0 6-6; aura sarasvatI, (mArca 1628) pUrNasaMkhyA 336, pR. 274-283 (2) isI ke garbha se jayacandra kA janma humA thaa| / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 17 vikrama saMvat 1115 meM kamalAvatI ke garbha se pRthvIrAja kA janma huaa| ekavAra maMDora kA svAmI nAhar3arAva, anaMgapAla se milane, dehalI gayA, aura vahAM para usane pRthvIrAja kI suMdaratA ko dekha apanI kanyA kA vivAha usake sAtha karane kA vicAra prakaTa kiyA / parantu kucha kAla bAda usane apanA yaha vicAra tyAga diyA / isase pRthvIrAja ne, vi. saM. 1126 ke karIba, maMDora para car3hAyI kI, aura nAharAva ko harAkara usakI kanyA se vivAha kiyA / isake bAda anaMgapAla ne, apane bar3e dauhitra jayacanda ke haka kA vicAra na kara, vikrama saMvat 1138 meM dehalI kA rAjya pathvIrAja ko sauMpa diyA / ___ kucha kAla bAda pRthvIrAja ke devagiri ke yAdava rAjA bhANa kI kanyA ko, jisakA vivAha kanauja-nareza jayacanda ke bhatIje vIracanda ke sAtha honA nizcita hocukA thA, haraNa kara lejAne se usa ( pRthvIrAja ) kI aura jayacanda kI senAoM ke bIca yuddha huA / isake bAda pRthvIrAja kI damana-nIti se duHkhita huI prajA kI pukAra suna anaMgapAla ko eka vAra phira dehalI para adhikAra karane kI ceSTA karanI pdd'ii| parantu isa meM use saphalatA nahIM huii| phira jaba jayacanda ne, vi. saM. 1144 meM, "rAjasUya yajJa", aura saMyogitA kA "svayaMvara" karane kA vicAra kiyA, taba pRthvIrAja ne, usakA sAmanA karanA ucita na samajha, una kAryoM meM vighna karane kA dUsarA rAstA soca nikAlA / isI ke anusAra usane pahale, khokhandapura meM jAkara, jayacanda ke bhAI bAlakarAya ko mAraDAlA, aura bAda meM saMyogitA kA haraNa kiyaa| isase jayacanda ko, lAcAra hokara, pRthvIrAja se yuddha karanA par3A / yadyapi usa samaya pRthvIrAja svayaM kisI taraha bacakara nikala gayA, tathApi usake pakSa ke 64 sAmantoM ke mAre jAne se usakA bala bilakula kSINa ho gayA / 'rAso' ke anusAra usa samaya pRthvIrAja kI avasthA 36 varSa kI thii| isalie yaha ghaTanA vi. saM. 1151 meM huI hogii| ___ isake bAda pRthvIrAja apane navayuvaka sAmanta dhIrasena puMDIra kI vIratA ko dekha usase prasanna rahane lgaa| isase kur3ha kara cAmuNDarAya Adi rAjya ke anya sAmanta zahAbuddIna se milagaye / parantu pRthvIrAja ko, saMyogitA meM bhAsaka Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 rASTrakUToM kA itihAsa rahane ke kAraNa, ina bAtoM para dhyAna dene kA maukA hI na milaa| isI se usa ke rAjya kA sArA prabandha dhIre-dhIre zithila par3a gayA / yaha samAcAra suna zahAbuddIna ne dehalI para phira car3hAyI kI / pRthvIrAja bhI senA lekara usake mukAbale ko calA / isa yuddha meM pRthvIrAja kA bahanoI mevAr3a kA mahArANA samarasiMha bhI pRthvIrAja kI tarapha se lar3a kara mArA gayA / anta meM pRthvIrAja ke kuprabandha ke kAraNa zahAbuddIna vijayI huA, aura pRthvIrAja pakar3A jAkara gajanI pahu~cAyA gayA / isake bAda svayaM zahAbuddIna bhI gajanI pahu~ca pRthvIrAja ke tIra se mArAgayoM, aura kutubuddIna usakA uttarAdhikArI huA / yaha samAcAra sunatehI pRthvIrAja ke putra raiNasI ne, pitA kA badalA lene ke lie, lAhaura ke musalamAnoM para hamalA kiyA, aura unheM vahA~ se mAra bhagAyA / isa para kutubuddIna raiNasI para car3ha AyA / yuddha hone para raiNasI mArA gayA, aura kutubuddIna ne dehalI se Age bar3ha kannauja para car3hAyI kI / isakI sUcanA milate hI jayacanda bhI muqAbale ko pahu~cA / parantu anta meM jayacanda vIratA se lar3akara mArAgayA, aura musalamAna vijayI hue|" yaha sArI kI sArI kathA aitihAsika kasauTI para kharI nahIM ThaharatI / isameM jisa kamadhajjarAya kA ullekha hai, usakA patA anya kisI bhI itihAsa se nahIM calatA / isI prakAra jayaccandra ke pitA kA nAma vijayapAla na hokara vijayacandra thA; aura vaha (vijayacandra) vikrama kI bArahavIM zatAbdI ke prArambha meM na hokara, terahavIM zatAbdI ke pUrvArdha meM thA / yaha bAta usakI vi. saM. 1224, aura 1225 kI prazastiyoM se prakaTa hotI hai / phira yadyapi aba taka anaMgapAla ke samaya kA ThIka ThIka nizcaya nahIM huA hai, tathApi itanA to nirvivAda kahA jA sakatA hai ki, somezvara se pUrva ke tIsare rAjA vigraharAja (vIsaladeva) caturthane - ---...-- (1) pRthvIrAja aura candabaradAyI ne bhI isI samaya apane prANa tyAga kiye the| rAso' ke anusAra pRthvIrAja kI mRtyu 43 varSa kI avasthA meM huI thii| isalie yaha ghaTanA vi0 saM0 1118 meM huI hogii| (2 / aipigrAphiyA iNDikA, bhAga 8, pariziSTa 1, pR. 13; aura bhArata ke prAcIna rAjavaMza, bhA0 3, pR. 106-... -.- -.. - .. --. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa 146 1 hI dehalI para adhikAra kara liyA thA / yaha bAta usake, dehalI kI phIroz2a - zAha kI lATa para khude, vi. saM. 1220 ( I. sa. 1963 ) ke lekha se siddha hotI hai / aisI sthiti meM somezvara kA anaMgapAla kI madada meM dehalI jAnA kaise sambhava ho sakatA hai? inake atirikta cauhAna pRthvIrAja ke samaya bane 'pRthvIrAjavijaya' mahAkAvya meM pRthvIrAja kI mAtA kA nAma kamalAvatI ke sthAna para karpUradevI likhA hai, aura usI meM use ta~vara anaMgapAla kI putrI na batalA kara tripuri ke haihaya vaMzI rAjA kI kanyA batalAyA hai / isI prakAra 'hammIra mahAkAvya ' meM bhI isakA nAma karpUradevI hI likhA hai| 'rAso' ke kartA ne apane carita - nAyaka pRthvIrAja kA janma vi. saM. 1115 meM likhA hai / parantu vAstava meM isakA janma vi. saM. 1217 ( I. sa. 1160 ) ke karIba athavA kucha bAda huA hogA; kyoMki vi. saM. 1236 ( I. sa. 1179 ) ke karIba, isake pitA kI mRtyu ke samaya, yaha choTA thA, aura isIse rAjyakA prabandha isakI mAtA ne apane hAtha meM liyA thA / 1 1 pRthvIrAja kA maMDora ke pratihAra rAjA nAhar3arAva kI kanyA se vivAha karanA bhI asambhava kalpanA hI hai; kyoMki nAhar3arAva kA vi. saM. 714 ke karIba (arthAt pRthvIrAja se karIba 500 varSa pUrva ) vidyamAna honA, usase dasaveM rAjA, bAuka ke vi. saM. 894 ke lekha se prakaTa hotA hai / vi. saM. 1986 aura 1200 ke bIca kisI samaya to cauhAna rAyapAla ne, maMDora para adhikAra kara, vahAM ke pratihAra - rAjya kI samApti kara dI thI / cauhAna rAyapAla ke putra sahajapAla ke, maMDora se mile, lekha se vi. saM. 1200 ke karIba vahA~ para usa ( sahajapAla ) kA adhikAra honA siddha hotA hai / isake atirikta kannauja ke pratihAroM kI ( 1 ) aipigrAphiyA iNDikA, bhAga 16, pR. 218; aura bhArata ke prAcIna rAjavaMza, bhA. 1, pR. 244 / ( 2 ) jarnala rAyala eziyATika sosAiTI, ( 1613) pR. 275; aura bhArata ke prAcIna rAjavaMza, bhA. 1, pR. 246 / (3) 'rAso' meM diye pRthvIrAja ke pUrvajoM ke nAma bhI adhikatara azuddha hI haiM / ( 4 ) aipigrAphiyA iNDikA, bhA. 18, pR. 65 (5) ArkiyolaoNjikala sarve oNpha iNDiyA riporTa, ( 1606-10 ) pR. 102-103 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 rASTrakUToM kA itihAsa zAkhA ke mUla-puruSa kA nAma bhI nAgabhaTa (nAhaDa ) thA / cauhAna rAjA bhartRvaDha dvitIya ke hAMsoTa se mile, vi. saM. 813 ke, dAnapatra se isa nAhaDa kA vikrama kI navIM zatAbdI ke prArambha meM vidyamAna honA pAyA jAtA hai / isI prakAra kanauja para pahale-pahala adhikAra karanevAlA nAgabhaTa ( nAhaDa ) dvitIya isa nAhaDa se pA~cavA~ rAjA thA / 'prabhAvakacaritra' ke anusAra usakA svargavAsa vi. saM. 860 meM huA thA / inake atirikta cauthe kisI nAhaDa kA patA nahIM calatA hai| ___ hama pahale vi. saM. 1217 ke karIba pRthvIrAja kA janma honA likha cuke haiM / aisI hAlata meM anaMgapAla kA vi. saM. 1138 meM pRthvIrAja ko dehalI kA adhikAra sauMpanA bhI kapola-kalpanA hI hai / isI prakAra pRthvIrAja kA devagiri ke yAdava rAjA bhANa kI kanyA ko haraNa karanA, aura isase jayacandra kI senA kA pRthvIrAja kI senA se yuddha honA bhI asaMgata hI hai; kyoMki devagiri nAma ke nagara kA basAne vAlA yAdava rAjA bhANa na hokara bhillama thaa| isakA samaya vi. saM. 1244 (I. sa. 1187 ) ke karIba mAnA gayA hai / isake alAvA na to bhillama ke itihAsa meM hI kahIM ukta ghaTanA kA ullekha hai, aura na devagiri ke yAdava-vaMza meM hI kisI bhANa nAmake rAjA kA patA calatA hai| jayacandra ke bhatIje vIracanda kA nAma bhI kevala 'rAso' meM hI milatA hai| pahale likhA jAcukA hai ki, pRthvIrAja ke.pitA (somezvara ) se pahale ke tIsare rAjA vigraharAja caturtha ne dehalI para adhikAra karaliyA thaa| aisI hAlata meM ta~vara anaMgapAla kA, dehalI kI prajA kI zikAyata para, pRthvIrAja ko diyA huA apanA rAjya vApasa lene kI ceSTA karanA bhI ThIka pratIta nahIM hotaa| rahI jayacandra ke "rAjasUya yajJa" aura saMyogitA ke " svayaMvara" kI bAta; so yadi vAstava meM hI jayaccandra ne "rAjasUya yajJa" kiyA hotA to usakI prazastiyoM meM yA nayacandrasUri kI banAyI 'rambhAmaJjarI nATikA' meM; jisakA nAyaka svayaM jayacandra thA, isakA ullekha avazya milatA / jayazcandra ke samaya (1) aipigrAphiyA igiDakA, bhA. 12, pR. 165 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 151 pariziSTa ke 14 tAmrapatra, aura 2 lekha mile haiM / inameM kA antima lekhe vi. saM. 1245 (I. sa. 1109) kA hai| ____ isake alAvA pRthvIrAja dvArA apane mausere bhAI kI putrI saMyogitA ke haraNa kI kathA mI 'rAso' ke racayitA kI kalpanA hI hai; kyoMki isakA ullekha na to pRthvIrAja ke samaya bane 'pRthvIrAjavijaya mahAkAvya meM hI milatA hai na vikrama saMvat kI caudahavIM zatAbdI ke uttarArdha meM bane 'hammIra mahAkAvya' meM hii| aisI hAlata meM isa kathA para vizvAsa karanA apane taI dhokhA denA hai / 'rAso' meM likhe ina ghaTanAoM ke samaya bhI ina ghaTanAoM ke samAna hI azuddha haiN| ___ rAso' meM mevAr3a ke mahArANA samarasiMha kA pRthvIrAja kA bahanoI honA, aura isIse usakI tarafa se zahAbuddIna se lar3akara mArAjAnA likhA hai / parantu pRthvIrAja aura zahAbuddIna kA yaha yuddha vi. saM. 1249 meM huA thA, aura mahArANA samarasiMha vi. saM. 1356 ke karIba marA thA / aisI hAlata meM 'pRthvIrAja rAso' ke likhe para kaise vizvAsa kiyA jAsakatA hai / usI (rAso) meM pRthvIrAja ke putra kA nAma raiNasI likhA hai / parantu vAstava meM pRthvIrAja ke putra kA nAma govindarAja thA, aura usake bAlaka hone ke kAraNa hI usake cAcA harirAja ne ajamera kA rAjya dabA liyA thA / anta meM kutubuddIna ne harirAja ko harAkara govindarAja kI rakSA kii| -....-..--.--... .... (1) bhArata ke prAcIna rAjavaMza, bhA0 3, pR. 108-". (2) ainyuala riporTa maoNpha di mArkiyA laoNjIkala sarve oNpha iNDiyA, (1911-22) pR. 120-121 / (3) 'rAmo' meM saMyogitA ko kaTaka ke somavaMzI rAjA mukundadeva kI navAsI likhA hai| parantu itihAsa se isakA bhI kucha patA nahIM cltaa| (4) zrIyuta mohanalAla viSNulAla paNDyA ne "vikramasAka ananda" isa pada ke mAdhAra para "mananda-saMvat" kI kalpanA kara rAso' ke saMvatoM ko "mananda vikrama saMvat" mAnA hai| isa kalpanA ke anusAra 'rAso' ke saMvatoM meM 61 jor3ane se vikrama saMvat bana jAtA hai / isalie yadi 'rAso' meM diye pRthvIrAja kI mRtyu ke saM0 1118 meM 61 jor3a diye jA~ya to usakI mRtyu kA ThIka samaya vi. saM. 1145 mAbAtA hai| parantu isase nAhaharAva Adi ke samaya kI gar3abar3a dUra nahIM hotii| (1) bhArata ke prAcIna rAjavaMza, bhAga 1, pR. 263 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 252 rASTrakUToM kA itihAsa 'rAso' meM zahAbuddIna ke sthAna para kutubuddIna kA jayacandra para car3hAyI karanA likhA hai / parantu fArasI tavArIkhoM ke anusAra yaha car3hAyI zahAbuddIna ke marane ke bAda na hokara usakI jiMdagI meM hI huI thI, aura svayaM zahAbuddIna ne bhI isameM bhAga liyA thA / usakI mRtyu vi. saM. 1262 (I. sa. 1206 ) meM gakaroM ke hAtha se huI thii| isake alAvA kisI bhI fArasI tavArIkha meM jayacandra kA zahAbuddIna se milajAnA nahIM likhA hai / ___ina saba ghaTanAoM para vicAra karane se 'pRthvIrAja rAso' kA aitihAsika rahasya svayaM hI prakaTa ho jAtA hai / isake atirikta yadi hama "durjanatoSanyAya" se thor3I dera ke lie rAso' kI sArI kathA sahI bhI mAnaleM, taba bhI usameM saMyogitA-haraNa ke kAraNa jayacandra kA zahAbuddIna ko pRthvIrAja para AkramaNa karane kA nimantraNa denA, yA usake sAtha kisI prakAra kA samparka rakhanA nahIM likhA milatA / ulaTA usa (rAso) meM sthAna sthAna para pRthvIrAja kA parAyI kanyAoM ko haraNa karanA likhA hone se usakI uddaNDatA; usakI kAmAsakti kA varNana hone se usakI rAjya kArya meM gaphalata; usake cAmuNDarAya jaise svAmibhakta sevaka ko binA vicAra ke kaida meM DAlane kI kathA se usakI galatI; aura usake nAnA ke diye rAjya meM basane vAlI prajA ke utpIDana ke hAla se usakI kaThoratA hI prakaTa hotI hai / isIke sAtha usameM pRthvIrAja ke pramAda se usake sAmantoM kA zahAbuhIna se milajAnA bhI likhA hai / ... aisI hAlata meM vicArazIla vidvAn svayaM soca sakate haiM ki, jayaJcandra ko hindU-sAmrAjya kA nAzaka kaha kara kalaGkita karanA kahAM taka nyAyya kahA jAsakatA hai ? 'pRthvIrAja rAso' ke samAna hI 'AlAkhaNDa' meM bhI saMyogitA ke 'svayaMvara' Adi kA kissA diyA huA hai / parantu usake 'pRthvIrAjarAso' ke bAda kI racanA hone se spaSTa jJAta hotA hai ki, usake lekhaka ne apanI racanA meM, aitihAsika satya kI tarapha dhyAna na dekara, 'rAso' kA hI anusaraNa kiyA hai / isalie usakI kayA para bhI vizvAsa nahIM kiyA jaasktaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa . / .. . 153 Age jayaJcandra ke pautra sIhAjI para kiye gaye mAkSepa ke viSaya meM vicAra kiyA jAtA hai| karnala jemsa TaoNDa ne likhA hai: sIhAjI ne guhiloM ko bhagAkara lUnI ke retIle bhAga meM base kher3a para apanA rAThor3I jhaMDA khar3A kiyaa| ___ usa samaya pAlI, aura usake Asa pAsa kA pradeza pallIvAla brAhmaNoM ke adhikAra meM thA; aura usa pAlI nAmaka nagara ke pIche hI ve pallIvAla kahAte the / parantu AsapAsa kI mera aura mINA nAmaka jaGgalI luTerI kaumoM se taMga Akara unhoMne sIhAjI ke dala se sahAyatA mAMgI / isa para sIhAjI ne sahAyatA denA svIkAra karaliyA, aura zIghra hI luTeroM ko dabA kara brAhmaNoM kA saGkaTa dUra kara diyaa| yaha dekha pallIvAloM ne, bhaviSya meM hone vAle luTeroM ke upadravoM se bacane ke lie, sIhAjI se, kucha pRthvI lekara, vahIM basajAne kI prArthanA kI; jise unhoMne bhI svIkAra krliyaa| parantu kucha samaya, bAda sIhAjI ne, pallIvAloM ke mukhiyAoM ko dholeM se mArakara, pAlI ko apane jIte hue pradeza meM milA liyaa| ____ isa lekha se prakaTa hotA hai ki, pallIvAloM ko sahAyatA dene ke pUrva hI mahevA aura kher3a rAva sIhAjI ke adhikAra meM prAcuke the| aisI hAlata meM sIhAjI kA una pradezoM ko chor3a kara. pallIvAla brAhmaNoM kI dI huI. sAdhAraNasI bhUmi ke lie pAlI meM Akara basanA kaise sambhava samajhA jA sakatA hai / isake alAvA usa samaya unake pAsa itanI senA bhI nahIM thI ki, vaha mahevA aura kheDa donoM kA prabandha karane ke sAtha hI pAlI para AkramaNa karane vAle luTeroM para bhI, AtaGka banAye rkhte| ____ isake atirikta purAnI khyAtoM meM pallIvAla brAhmaNoM ko kevala vaibhavazAlI vyApArI hI likhA hai / pAlI ke zAsana kA unake hAtha meM honA, yA sIhAjI kA unheM, mAra kara pAlI para adhikAra karanA unameM nahIM likhA hai| solahI kumArapAla kA, vi. saM. 12.01 kA, eka lekha pAlI ke somanAtha ke mandira meM lagA hai| usase prakaTa hotA hai. ki, usa samaya vahAM para kumArapolako abhikAra. yA, aura usakI tarapha se usakA sAmanta (sambhavataH cauhAna ) bAhaDadeva vahAM kA zAsana karatA thaa| kumArapAla kA eka kRpApAtra-sAmanta (1) ainAlsa aiDa aiNTikiTIz2a maoNpha rAjasthAna, bhAga 1, pR. 642-4 (2) ainyUmana riporTa maoNpha di pArkiyAlaoNjikala DipArTamenTa, jodhapura gavarnamainTa, mA. 6, (1631-32) pR. / .. . "E 42 .. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 rASTrakUToM kA itihAsa cauhAna AhnaNadeva bhI thA / vi. saM. 1209 ke kirADU ke lekha se jJAta hotA hai ki, isa AlaNadeva ne kumArapAla kI kRpA se hI kirADU, rADadhar3A, aura ziva kA rAjya prApta kiyA thA / vi. saM. 1230 ke karIba kumArapAla kI mRtyu hone para usakA bhatIjA ajayapAla rAjya kA svAmI huA / usIke samaya se solar3iyoM kA pratApa-sUrya astAcala-gAmI hone lagA thA, aura isIse mINA, mera Adi luTerI kaumoM ko pAlI jaise samRddhizAlI nagara ko lUTane kA maukA milA thA / cauhAna cAcigadeva ke vi. saM. 1319 ke, saiMdhA se mile, lekha meM likhA hai ki, (uparyukta) cauhAna AhlaNadeva kA prapautra ( cAcigadeva kA pitA) udayasiMha nADola, jAlora, maMDora, bAhaDamera, sUrAcanda, rADadhaDA, kheDa, rAmasIna, bhInamAla, ratnapura, aura sAMcora kA adhipati thA / isI lekha meM use (udayasiMha ko) gujarAta ke rAjAoM se ajeya likhA hai| usake vi. saM. 1262 se 1306 taka ke 4 lekha mInamAla se mile haiM / isase anumAna hotA hai ki, isI samaya ke bIca kisI samaya yaha cauhAna-sAmanta, gujarAta ke soladiyoM kI adhInatA se nikala, svatantra ho gayA thaa| yahAM para uparyukta nagaroM kI bhaugolika sthiti ko dekhane se yaha bhI anumAna hotA hai ki, usa samaya pAlI nagara bhI, solar3iyoM ke hAtha se nikala kara, cauhAnoM ke adhikAra meM calA gayA thA / isalie rAva sIhAjI ke mAravAr3a meM Ane ke samaya ukta nagara para pallIvAloM kA rAjya na hokara solakiyoM kA yA cauhAnoM kA rAjya thA / aisI avasthA meM sIhAjI ko pAlI para adhikAra karane ke lie. nirbala, zaraNAgata, aura vyApAra karane vAle pallIvAla brAhmaNoM ko mArane kI kaunasI AvazyakatA thI ! isake atirikta jaba luTeroM se bacane meM asamartha hokara svayaM pallIvAla brAhmaNoM ne hI sIhAjI se rakSA kI prArthanA kI thI, aura bAdameM unake parAkrama ko dekhakara unheM apanA bhAvI rakSaka bhI niyata kara liyA thA, taba ve kisI avasthA meM bhI unako nArAja karane kA sAhasa nahIM kara sakate the| aisI hAlata meM sIhAjI apane ApahI pAlI ke zAsaka bana cuke the / isalie unakA vAstavika jAma, pallIvAloM kI rakSA kara, apane adhikRta pradeza meM vyApAra kI vRddhi karane meM hI thA, na ki karnala TaoNDa ke likhe anusAra pallIvAloM ko mAra kara deza ko ujAr3a dene meM / (1) ainyumala riporTa gaoNpha di mAphiyAlaoNjikala DipArTamenTa, sodhapura gavarnamenTa, mA0 4, (1923.1930) pR. aura bhArata ke prAcIna gamavaMza, bhAga 1, pR. 265 (2) aipiprAphiyA ivikA, mA0 11, pR... (3) aipimAphiyA iNDikA, mA. ., pR. 78; aura bhArata ke prAcIna kAyamA.1, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ varNAnukramaNikA dhamma prathama, 81. akalara bhaTTa, 36, 56. ammaNadeva (anaGgadeva ), 76, 7. akAlavarSa, 75, 104. ayyaNa, 78, 62. akAlavarSa, 77. arikesarI, 88. akAlavarSa, 103-106. arkakIrti, 65. praka, 10, 110,115.116. arjuna, 78, makkideva, 1.4. arjuna, 76. ajayapAla, 122. ala istaqharI, 4.. ajayapAla, 154. alakAra, 36, 131. ajavarmA, 108, 116. alamasaUdI, 8, 36. agiNaga, 17. alaTa, 118. bhatri, 31. azoka, 1, 6, 7, 14. manApAla, 146-15.. prazvaghoSa, 30. ananda saMvat, 151. aSkalaula bilAda, 40. aniruddha, v8. bhraSTazatI, 36. antiga, 85, 17. aparAjita (devarAja), 81, 63. mAtmAnuzAsana, 36. abUjadula hasana, 38. Adikezava, 126. abbalambA, 73. zrAdipurANa, 36, 73. abhidhAna ratnamAlA, 36. AraTa, 2, 6, 7. abhimanyu, 3, 14, 33, 46. prAsphoucandra, 131, 144. amRtapAla, 46. AhvaNaveva, 154. amoghavarSa (prathama), 3, 4, 10, 12, 34, zrAhAkhaNDa, 152. 35-35, 36, 51, 64, 15, 68-75, 77, 15, 6, 101-103, 106, 121. amoghavarSa (dvitIya),80,81,83,65, 67. | ikSvAku, 6, 7. amoghavarSa (tRtIya) ( baddiga), 78, 83, 84, | indrajita, 31. 58-81, 5, 67. indrarAja, 6, 41,50,51. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ varNAnukramaNikA indrarAja, 67, 66, 5, 6-1.1, 105, / kanna (kanakara ) (dvitIya ), 110, 11, | 115, 117. indrarAja (prathama), 44, 51, 52, 5, 66. | kannara, 76. indrarAja (dvitIya), 52, 53, 56, 15, 66. | kanara, 84. indrarAja (tRtIya), 4, 10, 17, 42, kanezvara, 17. 78-82, 65, 17. kapadi (pAda) prathama, 70. indrarAja (caturtha) 4, 5, 67. kAdi (dvitIya), 70, 72, 16. indrAyudha, 15, 61, 67, 66. kamadhajarAya, 146, 148. imardAdabA, 36. kamalAvatI, 146, 147, 146. innaukala, 4.. kambayya (staMbha-raNAvazoka), 63, 65, . rAba, 48. varkarAja, 6.. IjuddIna, 139. karkarAja (kakarA), 17, 62, 66, 68, 66, 70, 6, 100-102,105, 106. uttarapurANa (mahApurANa ), 73, 77. karkarAja (kaka) (prathama), 52, 53, 64, udayana, . 65, 66. udayasiMha, 154. karkarAja (kakkala ) (dvitIya), 10, 36, 41, udayAditya, .. 42, 45, 58, 81-, 8, 1... upendra, 17. karkarAja (prathama), 68, 105, 106 karkarAja (dvitIya), 55, 58, 68, 66, 105, 106. madAvata, 32. karNa, 43, 124, 145. kapuradevI, 146. ekaliGgamAhAtmya, 27, 34. kalacuri saMvata, 31. evaladevI, 113. kaliGga, 14. erega (ereyammarasa ), 109, 110, 115, kalivallabha, 62, 63. 116. kaliviTTa, 85. zro kalyANI, 18, 41, 12. mokaketu, 33, 63. kalara, 64. kavirahasya, 11, 36, 56. kaka, 3.. kavirAjamArga, 37, 71. karadeva, 11. kahaNa, 2.. para, 11.. kAmboja, 1,6. kanna (kanakara) (prathama), 13, 115, 116. | kArtavIrya (prathama), 106, 115, 116. U Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 157 varNAnukramaNikA kArtavIrya (dvitIya), 110.112, 115, 117. kRSNarAja (tRtIya), 10, 11, 17, 36, 36, kArtavIrya (sTama ) tRtIya, 111, 112, 115, 42, 56, 73, 83-67,64, 5, 67, 117. 108, 123. kArtavIrya (caturtha), 112, 113, 115, 117. | kRSNarAja prathama ke cAMdI ke sikke, 11, 56. kAlapriyagaNDamArtaNDa, 87. kRSNezvara, 87. kitAbulamakAlIma, 40. kailAsabhavana, 35, 37, 57. kitAbulamasAlikaulamumAlika, 36. kokala (prathama), 76, 78, 76, 67. kIriyA, 40. koza (sa)la, 22, 54, 63, 125. kIrtipAla, 4. kyAnadeva, 36. kIrtirAja, 48. kSemarAja, 103. kIrtivarmA (prathama), 6. kha kIrtivarmA (dvitIya), 41, 45, 50, 51, | khaNDanakhaNDakhAdya, 36, 137. 53, 54, 55, 66, 68. khusaro, 133. kutubuddIna aibaka, 23, 44, 138-140, 148, | khoTTigadeva, 84, 86-2, 65, 67. 151, 152. kundakadevI, 83, 86, 0. kumAragupta, 122. gakkara, 152. kumAgdevI, 23, 31, 123, 130, 131. kumArapAla, 28, 153, 154. gaGgavANa pRthvIpati (dvitIya), 85. kumArapAlacarita, 2.. gaNitasArasaMgraha, 35, 36, 73. gayakarNa, 114 kumbhakarNa (kuMbhArANA), 12, 27. | gAGgeyadeva, 4. kulAcArya, 67. gADaNa, 142. kulottuGgacUDadeva (dvitIya), 28. gAdhipura, 16, 123. kuza, 6, 7. gAndhAra, 1, 6. kuzika, 22, 125. gAmuNDabbe, 65. kRSNa, 50, 51. gAhaDavAla, 13, 14, 16-22, 26, 30-32. kRSNarAja, 75, 104-106. 43, 44, 118, 123, 125, 126, 131, kRSNarAja (prathama), 11, 14, 33, 37, 52, 56-62, 67, 55, 5, 6, 69, | girige, 64. gItagovinda, 27. guNadattara bhUtuga, 73. kRSNarAja (dvitIya), 15, 36, 74-76, guNabhadrAcArya (ri), 36, 73, 77. 83, 62, 5, 67, 104, 106-108, | gupta, 15, 44. 116, 123. Y .. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 guddadatta, 27. guhilota, 27, 31. gojiga, 81. 98. gopAla, gopAla, 21, 23-25, 46. govindacandra, 11, 17, 23, 24, 31, 32, 36, 43, 123, 125-127, 126-134, 144, 145. govindacandra ke tAMbe ke sikke, 132. govindacandra ke sone ke sikke, 132. varNAnukramaNikA gaM vindarAja (dvitIya), 103, 105. govindarAja ( prathama ), 51, 52, 5, 66. govindarAja (dvitIya), 55, 56-64, 67, 66, 65, 66. govindarAja (tRtIya), 11, 56, 62, 64-68, 65, 66, 66, 100, 102, 106, 121. govindarAja (caturtha), 10, 17, 42, 80.83, 95, 67. govindAmbA, 78, 83. gaM salladevI, 130. gohila, 18. gohaNadevI, 114. gaur3a, 32. ca kirAja, 67. cacigadeva, 154. govindarAja, 46, 47. cApotkaTa, 3, 66. govindarAja, 68, 66, 105, 106. govindarAja, 121. cAmuNDarAya, 147, 152. govindarAja, 151. cAlukya, 8, 15, 22, 28. 106. govindarAja ( prathama ), 66, 100 102, 105, cAlukya, 6, 28, 33, 36, 41, 42, 53, 54,56,64,66, 68, 72, 76, 78,81,85,88, 62, 63, 66-68, 107-111, 114. cakrAyudha, 17, 61, 66. cakrezvarI, 180 cakabje 108. candavaradAyI, 16, 148. candela, 31, 43, 134, 145. candra, 15-17, 25, 46. candradeva, 15 - 16, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 123-125, 144, 145. 21-25, 32, 43, candralekhA, 133, 136. candrAditya, 125. candrikA devI (candadevI ), 112. | cUNDAvata, 32. cauhAna, 28, 31, 137, 138, 145, 146, 150, 153, 154. va chikora, 130. ja jagattuGga ( prathama ), 64, 5. jagaha (dvitIya), 78, 7, 83, 650 jagatuGga (tRtIya), 84-86, 10, 5. jagadekamalla (dvitIya), 111, 117. jagamAlota, 32. jajapAla (jayapAla ), 21, 45, 142, 144. jajiyA, 43, 125. jayakarga, 111, 117. www.umaragyanbhandar.com
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 varNAnukramaNikA jayazcana (jayacaMda), 7, 16, 20, 21, ! tuja (dharmAvaloka), 20, 48, 46. 43-45, 118, 133 -135, 167.148, | turuSkaNDa, 43, 125. 150, 152, 153. tailapa (dvitIya), 36, 41, 42, 45, 78, jayadeva, 27. 62, 3, 7, 107-106, 116. jayapavalA, 36, 73. sailapa (tRtIya), 111, 117. jayabhA (tRtIya),51. tribhuvanapAla, 4. jayasiMha, 20. trilocanapAla, 8, 15, 22, 25, 28. jayasiMha, 36, 13. trilocanapAla, 22, 122. jayasiMha (prathama), 3, 45, 50, 51. trivikrama bhaTTa, 36, 80. jayasiMha (dvitIya)(jagadekamAla :, 106, 116. | trailokyamalla ( somezvara prathama ), 110, 116. jayAditya, 101. jasadhavala, 5. jAkAmbA, 93. dantiga, 85, 67. jinasena, 34, 36, 61, 73, 77. dantiga, ( damtivarmA ), 65, 16. jinasena, 36, 73. dantivarmA, 85. jinaharSagaNi, 28. dantivarmA, 100. jebaTa, 48. dantivarmA, 103-106. jaitracandra ( jayantacandra ), 134, 136. dantibarmA, 121. jainamahApurANa, 36, 86, 61. dantivarmA (dantidurga , prathama, 3, 47, 51, jainAcArya, 37. 5, 6. jodhapura, 18, 44. dantivarmA (dantidurga) dvitIya, 11, 33, 41, joSAjI, 18. 45, 47, 51, 53-56, 18, 5, 16, jvAlAmAlinIkalpa, 36, 86. 88, 9, 106. damayantIkathA, 80. dalapaMgula, 136, 143. TivilI, 43, 69, 106 dAyima (dAvari ), 10, 11, 116. dAhimA, 32. duDya, 74. Dhor3hi, 1.3. durgarAja, 46, 47. durlabharAja, 116, 12.. devar3A, 28, 31. ta~vara, 146, 146, 15.. devapAla, 46. takSazilA, 6. devapAla, 124. devarakSita, 130 tAtArivAhima (dramma), 38. devarAja, 3.. tilakamaMjarI, 26. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ varNAnukramaNikA devarAja, 46. nayapAla, 18, 16. devendra, 70. navasAhamAcarita, 26. dora (dhora), 63. nAgakumAracarita, 36, 86. hoNa, 28. nAgadA, 32. dvayAzrayakAvya, 28. nAgabhaTa ( nAhaDa ) (prathama), 48, 150. dvirUpakoza, 137. nAgabhaTa (nAhaDa ) (dvitIya), 17, 48, 61, 15.. nAgavarmA, 18, 106. dhanapAla, 26, 1. nAgAvaloka, 48. dharaNIvagaha 116, 12.. nArAyaNa, 5, 13. dharma, 12. nArAyaNa, 86. dharmapAla, 20, 48, 46, 68. nArAyaNazAha, 5. dharmAyudha, 66. nAhaharAva, 147, 143, 111. dhavala, 116, 120. nirupama, 61-63. dhAdibhaNDaka (dhADideva), 114. nirupama, 84.61, 65. dhIrasanapuNDIra, 147. nIjikabbe, 108. yUhajI, 18. nItivAkyAmRta, 36, 88. dhruvarAja, 17, 36, 54-65, 65, 6, 66, nemAditya, 80. 105, 123. naiSadhIyacarita, 36, 137. dhruvarAja, 18, 105, 106. dhuvarAja (prathama), 36, 66, 72, 101-103, nolambakula, 62. 105, 106. nyAyavinizcaya, 36. dhruvarAja (dvitIya), 8, 17,71, 103-106. nandarAja, 3, 47. nandivarmA, 65. nanna, 52, 64, 65. nanna, 86. nanna, 108, 10, 115, 116. nAma (guNAvaloka), 48, nanarAja, 46, 47. bhayacandramari, 28, 134, 15.. nayana ke lidevI, 128, 126. nayanapAta, 122. padmagupta (parimala), 26. padmaladevI, 111. panAkara, 136. paravala, 20,48, 68. parabala, 68. paramardideva, 135. paramAra, 26, 31, 60, 65, 16, 120, 124, 145. pallIvAla brAhmaNa, 146, 153, 154. | pAiyalacchI nAmamAlA, 61. pArzvabhyudaya, 36, 73. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ varNAnukramaNikA pAla (vaMza) 15, 16, 48, 49, 68. pAlidhvaja, 33, 66. piGgalasUtravRtti, 26. pihuga, 108, 115, 116. pulakezI (dvitIya), 41, 52, 54. pullazakti, 70, 66. puSkala, 6. puSkalAvata, 6. puSpadanta, 36, 86, 61. pRthvIpati, ( prathama ), 75, 66. pRthvIrAja, 137, 138, 145, 147.152. pRthvIrAjarAso, 20, 28, 31, 134, 137, 138, 146-152. pRthvIrAjavijaya, 28, 146, 151. pRthvIrAma, 77, 85, 7, 107, 10, 115, 116. pRthvI zrIkA, 126. peramAnaDi bhUtuma (dvitIya), 73, 86,88, 64, 67. peramAnaDi mArasiMha (dvitIya), 85, 60, 62, 64, 67. pona, 36, 88. pracaNDa, 76. praccha karAja, 52. 133. pratApadhavaladeva, pratihAra ( paDihAra ), 17, 21, 22, 26, 30, 40, 44, 61, 62, 80, 103, 106, 11, 120, 122, 124, 146. 6,67, pradyumna, 78. prabandhakoza, 137, 136. prabandhacintAmaNi, 136 prabhAvakacaritra, 150. praznottararakhAnAlikA, 34, 35, 37, 74, 77. prahasta, 45, 142-144. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat pha farsaga, 40. phIroz2azAha, 149. ya baghela, 288. baGkeya ( rasa ), 70, 71, 74. vaddiga, 83, 84, 65, 7. baddiga, 88. badapa ( rAvala ), 12, cAya, 65. bayUrA, 40. baratu, 140. varadAyImena ( varadAyI senya ), 18, 45, 142-144. bala nIrAjya, 41. valdarA, 38-41, 50. bAuka, 26, 30, 146. bAlaprasAda, 116, 120. bAlAditya, 27. bAlu karAya, 147. bADadeva, 153. viruNa, 28. `// buddharAja, 121. buddhavarSa, 101. buMdelA, 31. baisa ( sa ) 17, 44, 122. bha 161 bhadrA, 26. bhammadda, 93. bharata, 6, 7. bharata, 86. bhartRbhaTa ( prathama ), 27. bhartRha (dvitIya), 116. www.umaragyanbhandar.com
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 161 gharNAnukramaNikA bhartRva (dvitIya), 15.. madanapAla ke tAMbe ke sike, 127. bhallIla, 121. madanavarmadeva, 43, 134, 135, 145. bhaviSya, 46. madAlasA campu, 36, 8.. bhAgala devI (bhAgalAmbikA ), 11.. manasA, 34. bhAgyadevI, 46. mammaTa, 116, 12.. bhATI, 30, 31. malladeva, 133, 136. bhANa 147, 110. mallikArjuna, 112, 113, 115, 117. bhAyideva 112. mahaNa (mathana), 31, 131. bhAskaramaha, .. mahAdevI, 76. bhAskarAcArya, 80. mahAraTTa, 1. bhillama, 150. mahArANA, 12, 26, 27, 148, 151. bhIma, 12. mahArASTra, 1, 4, 5. bhIma, 11.. mahArASTrakTa, 114. bhIma (prathama), 76. mahAlakSmI, 111. bhIma (dvitIya), 76, 78. mahAvIrAcArya, 35, 36, 73. bhIma (tRtIya), 8. mahipala (mahoTala), 124. bhImapAla, 46. mahIcandra, 16, 124, 144, 145. bhuvanapAta, 24, 46. mahIpAla, 17, 80, 67. bhUtaga (dvitIya), 73, 84, 86, 88, 64, mahIpAla, 18, 16. mahendra, 116, 12.. mANika (kya) candra, 21, 45, 139, 142, bhoja, 43, 80, 124, 145. 144. bhoja (prathama), 8, 17, 103, 106. mAdevI, 113, 114. bhoja (dvitIya), 43, 124. mAnakIra (mAnyakheTa), 39,40. bhora, 136. mAnA, 3, 46. mAnyakheTa, 3, 72, 86, 61, 100, 11, 107. mA, 36, 131. mAmalladevI, 137. maGgalIza, 41, 52. mArasiMha (dvitIya ), 85, 60, 12, 14, maNi, 6. madanadeva, 126. madanapAla, 16, 18, 23, 24, 43, mArAzarva, 66, 16. 125-25, 132, 144, 145. minhAjuddIna ( maulAnA ). 156. madanapAna, 21, 23-21, 46. mahira, 1.3, 106. madanapAla ke cAMdI ke ke, 1.6. | makundadeva, 151. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ varNAnukramaNikA 163 muja, 26, 116, 120. raNakambha (raNastambha ), 63. muja, "0,115. raNavigraha ( zakaragaNa), 78. murujalajahaba, 39. raNAvaloka, 63, 61, 65. mUlarAja, 85, 116, 12.. ragaNAdevI, 48, 68. meSacandra, 136, 144. ratnamAlikA, 34, 35, 74. meraha, 107, 115, 116. rambhAmaMjarI nATikA, 7, 43, 134, 150. meru (mahodaya-kannauja), 17,80. rasikapriyA, 27. mehatuGga, 136. rAcamalla (prathama),88,67. mailaladevI, 15.. rAjacUDAmaNi, 64. maukharI, 17, 44, 122. | rAjataraGgiNI, 20. rAjarAja, . rAjavArtika, 36, 16. yadu (vaMza), 11, 12, 31. rAjazekharasari, 137. yamunA, 12. rAjAditya (mUvaDi cola), 84, 86, 17. yazaHpAla, 22, 122. rAjyapAla, 20, 46. yazastilaka campa, 36, 88. rAjyapAladeva 126, 131, 144. yazodharacarita, 36, 86. rATa, 4. yazovarmA, 122. rATa, 20. yazovigraha, 13, 16, 16, 123, 124, rATha, 4. 144, 14. rAThauDa (gaThaura), 5. yAyava ( yaduvaMzI), 10, 11, 20, 31, 32, rAThaDa, 1. 70, 82, 62, 147, 16.. rATavaDa (rAThavara ), 5. rAThI, 2. yAdava, 32. yuddhamalla, 81. rAThoDa, 5, 12, 14, 18, 20, 21, 32, yuvarAjadeva (prathama), 83, 86, 60, 67. 34, 121, 122, 146. rANA, 41. yuvarAjadeva (dvitIya), 28: rAmacandra, 6, 7, 29. rAmacarita, 31, 131. raha, 2-5, 85, 105, 108, 110, 112, rAmarAya (rAmasahAya ), 142. rAyapAla, 14. rakhanArAyaNa, 106. rASTrakUTa, 1-12, 14.18, 20.22, 25, rasapATI, 43. 26, 29-34, 33-1, 2,56.11, raharAja, 10, 63. 61, 64, 65, 68, 02, 3, 6, 78, raharAjya, 43. 80,83,61-64,68-104,106.1.6, (ThaDA,.. raThika, (raTrikanaSTrika), 1, 2, 6, 7. 114, 116, 18, 121-123, 131. 114, 123. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ varNAnukramaNikA rASTrakUTa, 4. legaDeyarasa, 80. rASTrakUTa (raha) rAjya, 12, 13, 41, 77. | khola viki, 81. 83,13,64. lohaDadeva, 129. rASTravarya, 4, rASTraznA , 34. rASTrika (risTika), 1, 5. vajraTa, 53, 54. rASTrauDha (rASTroDha), 4, 5, 13. vaDapadraka, 1... rASTrauDhavaMza mahAkAvya, 5, 13, 15. vatsarAja, 48, 61-63, 66. rAhappa, 18, 66, . vatsarAjadeva, 126. rAha (rAhaNa) devI, 126, 128, 126, vandiga (vaddiga), 85. rukma, 78. vapuga, 85, 67. bda, .. varAha, 61. reDI, 5. vallabha, 41, 53, 54. revanimmati, 84, 5. vahabha, 56, 62, 103. revAla, 16. vallabharAja, 41, 50, 104. raiNasI, 148, 151. vaziSTha, 28, 29. vasantadevI, 130, 131. vasantapAla, 18. ladamaNa, 26. vasudeva, 78. lakSmaNa, (nadamIdhara), 112. vastupAlacarita, 28. lakSmI, 78, 76. vikramAyadevacarita, 28, 13. lakSmIdeva (prathama), 112, 113, 115, 115, | | vikramAditya, 26. nakSmIdeva (dvitIya), 113-115, 117. vikramAditya (dvitIya), 6.. lakSmIdevI 111. vikramAditya (tribhuvanamala) (vaThA ), 27, ladamIdhara 36, 131. .. 110, 11, 114, 115. lakhanapAla, 15, 16, 21, 23, 44, 142. | vigrahapAla, 16, 24, 41, 125, 144. laghIyastraya, 36. vigrahapAla, 19. laTalUra (pura), 5, 10, 110, 11, 114. vijayakIrti, 67. laTalU (pu) rAdhIzvara, 7, 71. vijayacandra, 45, 131, 133, 134, 144, lalitAditya ( mukpIDa ), 122. 145, 148. lATa, 4, 10, 15, 45, 54, 55, 58, 62, vijayapAla, 134, 146, 148. 66,67,18, 6. vijayAditya, . lAtanA, 5, 13, 34. vijayAditya (dvitIya), 66, 72, 66. lumba, 18. vijayAditya (tRtIya !, 76. luMbhA ( rAba), 28. | vijala, 29, 3. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ varNAnukramaNikA vijJAnezvara, 26. zAntivarmA, 108, 106, 115, 116. .. vidagdharAja, 118-120. zilAhAra (zilAra), 42, 70, 72, 81, vidyAdhara, 136. &3, 46. vindhyavAsinI, 34. zivamAra, 75. vimalAcArya, 74. zUrapAla, 46. vividhavidyAvicAravAcaspati, 128, 131, zrIkaNThacarita, 131. 141, 145. zrIpata, 8. viSNuvardhana (prathama), 3, 41. zrImAlI, 32. viSNuvardhana (caturtha ), 64. zrIvallabha, 61, 62, 65. viSNuvardhana (paMcama), 76. zrIharSa, 36, 137. vIcaNa, 114. zrIharSa, (sIyaka dvitIya), 60-62,67. vIjAmbA, 7e. vIracanda, 147, 150. vIracola, 87. saMyogitA, 135, 138, 147, 110-152. vIranArAyaNa, 52. saMkaragaNDa, 74, 66. vIranArAyaNa, 7.. satyavAkya koMguNivarma peramAnaDi bhUtuga vIsala deva ( vigraharAja ) (caturtha), 28, 133, / (dvitIya), 84. 148, 15.. sandhyAkaranandI, 31, 131. veGgi, 66, 68. samarasiMha, 25, 138, 148, 151. vyavahArakalpataru, 36, 131. salakhA, 5. sahajapAla, 146. | sAsArjuna, 88,7. zaGkaragaNa, 64. sAtyaki, 11, 32, 8.. zaragaNa, 78. 'sAtyaki, 32. zaGkarAcArya, 37, 74. sikandara, 2, 6. siMgana garur3a, 1.6. zaGkhA, 65. siMgara, 129. zamsAbAda, 142. siMghaNa, 114. zamsuddIna altamaza, 23, 44, 140, 142. siddhAntaziromaNi, 80. zarva, 37,51, 68. sinda, 110, 115. zalukika, 1.1. sindarAja, 110. silasilAtuttavArIkha, 38. zahAbuddIna gorI, 44, 137-139, 141, | sIsodiyA, 31, 32. 143, 145, 147, 148, 151, 112. sIhA (rAva), 5, 16, 18, 44, 45, zAntipurANa, 36, 88. | 143, 144, 146, 153, 154. zalya, 2. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ varNAnukramaNikA sundarA, ... | sthirapAla, 16. sumitra, .. svAmikarAka, 46, 47. su (sau) rASTra ( soraTha), 4, 8.. sulaimAna, 18, 18. hammIra, 5. suhala, 26, 131. hammIra mahAkAvya, 28, 146, 111. suhavAdevI, 13. harasa, 142. setarAma, 45, 143, 144. harirAja, 151. sena (kAla sena ) (prathama), 1.1, ., harivaMzapurANa, 36, 61, 63, 65, 71. 115, 116. harivarmA, 118, 12.. sena (bAlasena ) (dvitIya), 149, 19, | harizcandra, 18, 44, 45, 135, 138, 117. 140-145. sonagarA, 32. harizcandra, 26. somadeva (sara), 6, 88. harSa (zrIharSa ), 53, 54, 122. somanAtha, 13. ilAyudha, 11,36, . somezvara, 146, 148-15.. halAyudha, 26. somezvara (prathama), 110, 116. inAyuSa, 36. somezvara (dvitIya), 110, 111, 117. hasana nijAmI, 118: somezvara (tRtIya), 114. hADA, 11. somezvara (caturtha), 112. harItarAzi, 27. sokhaSTI (cAlukya ), 8, 9, 11, 20, 21, | hArIti, 28. 25, 27, 28, 41, 45, 50, 51, hora, 135. 53-55, 15, 12, 13, 18, 1.1, halIkeza, 141. 107.119, 114, 116, 117, 116, 12., 151, 154. | hemarAja, 31. saundarAnanda mahAkAvya, 3.. hemavatI, 31. skandagupta, 4, 123. hehaya (kalacuri), 28, 29, 31, 76, 78, stamma (zauca khambha-raNAvaloka ), 63, 66, 5,6,85, 88, 23, 67, 112, 114, 124, 145, 146. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ zuddhipatra zuddha paMkti azuddha 13 the 28 mArahava AD prAra 32 44 4 mAnadapura .. AnaMdapura 26 pravaNIte .. pravRNIte 5 tIna tAmrapatro meM tIna tAmrapatroM meM, aura usakI rAnI kumAradevI ke lekha meM 7 patravaMzaddhayaM .. .. kSatravaMzadvayaM 21 likhA hai| .. .. likhA hai / (bhA. 2, pR. 507) 2. samyaka .. __.. samyak 27 vinsaigaTasmiya .. vinsairATasmitha 26 gAMva dAna diyA thaa| .. gAMva dAna diyA thaa| (aipigrAphiyA pharArNATikA, maraNegrAMTa, naM0 61, pR.51) 24 (aipigrAphiyA karNATikA, (iNDiyana aigiTakkerI, bhA0 12, magaNegrAMTa, naM0 61, pR. 51) pR. 158) 25 (iNDiyana aiNTikverI, bhA0 12, pR. 158) 7 govindarAja dvitIya .. dhruvarAja 3 kAnADI .. .. kanADI 21 amoghavarSa caturtha pramothavarSa tRtIya 22 zayAda zAyada 2 yaduvavaMzI .. yaduvaMzI 8- 1. govindarAja tRtIya 1. govindarAja tRtIya (jagA prathama) (agattuGga prathama) Vuod xe Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 pRSTha 103 103 103 112 paMkti azuddha .. dhravarAja 11 dhruvarAja 14 rASSTrakUTa & vattamAna 18 somezvara 114 115 pRSTha kA haiDiMga 116 17 117 1 ( upAdhi ) 117 126 144 (ghAkhaDa) (rASTakUTa ) (tralokyamalla) X 8 talapa 10 manadeva 6 badAyUM zuddhipatra Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat ... .. .. ..: zuddha dhruvarAja dhruvarAja rASTrakUTa vartamAna somezvara (dhAravADa ) ( rASTrakUTa) (trailokya malla) mahAsAmanta tailapa madanadeva badAyUM / www.umaragyanbhandar.com
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ pRSTha 62 zuddhipatra (II) paMkti azuddha zuddha 22 43 .. ... 15 phuTanoTa:- parantu kucha loga laTalUrapura ko dakSiNa kA lATUra mAnate haiN| 21 ve saba .. ." unameM se adhikAMza 22 pahale pahala .." phuTanoTa:- sIhAjI ke sthAna chor3ane kA kAraNa zAyada zamsuddIna altamaza kA, jo usa samaya badAyUM kA zAsaka thA, dabAva hI hogaa| (kaoNnaoNlaoNjI oNpha iNDiyA, pR. 176) 18 8 vIM .. ..' vIM 19 navIM .. .. dasavIM 16 pUrva meM pravanti ke rAjA pUrva meM avanti-rAja kA, pazcima vatsarAja kA, aura pazcima meM meM vatsarAja kA, aura soramaMDala varAha (gujarAta) meM varAha (jayavarAha) 17 uttara .. .. pazcima 5 kaMThikA... 'zAsaka .. yuvarAja 13 (koimbaTUra ) 25 phuTanoTa (2) (2) aipigrAphiyA iNDikA, bhA* 18, pR. 243-251. 27 (amudrita) 12 amudrita ... 12 tIna .. cAra 22 aura tIsarA .. tIsarA za* saM. 743 (vi. saM. 878 = I. saM. 821) kA hai| (aipigrAphiyA iNDikA, bhA* 21, pR. 140-146) aura cauthA 16 738 aura 746 .. 738, 743 aura 746 1. par3ihAra (pratihAra) .. paramAra 15 pratihAra ... paramAra 28 (jagaGga prathama) (jagatuGga prathama) phuTanoTa:- sauhAjI ke sthAna chor3ane kA kAraNa zAyada zamsuddIna altamaza kA, jo usa samaya badAyUM kA zAsaka thA, dabAva hI hogaa| (kraoNnaoNlaoNjI oNpha igiDayA, pR. 176) : :: :: :: xx 10. 4 116 . 1 142 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ - 0 pI<