Book Title: Panchsangraha Part 02
Author(s): Chandrashi Mahattar, Devkumar Jain Shastri
Publisher: Raghunath Jain Shodh Sansthan Jodhpur
Catalog link: https://jainqq.org/explore/001899/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ taka zrIcandrarSi mahattara praNIta mUla-zabdArtha evaM vivecana yukta hindI vyAkhyAkAra ghara kesarIzrIma zrImizrImalajI Awan Education inamalia IGP d a DAUWLanelibraNABLE Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI candraSi mahattara praNIta paMcasaMgraha [ baMdhaka - prarUpaNA adhikAra ] (mUla, zabdArtha, vivecana yukta ) hindI vyAkhyAkAra zramaNasUrya pravartaka marudhara kesarI zrI mizrImalajI mahArAja sampraraka zrI sukanamuni sampAdaka devakumAra jaina prakAzaka AcArya zrI raghunAtha jaina zodha saMsthAna, jodhapura Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / / zrI candraSi mahattara praNIta paMcasaMgraha (2) (baMdhaka-prarUpaNA adhikAra) - hindI vyAkhyAkAra sva0 marudharakesarI pravartaka zrI mizrImala jI mahArAja - saMyojaka-saMpreraka marudharAbhUSaNa zrI sukanamuni [] sampAdaka devakumAra jaina prAptisthAna zrI marudharakesarI sAhitya prakAzana samiti pIpaliyA bAjAra, byAvara (rAjasthAna) / prathamAvRtti vi0 saM0 2041, pauSa, janavarI 1985 lAgata mAtra 10/- dasa rupayA sirpha [ mudraNa zrIcanda surAnA 'sarasa' ke nidezana meM . ena0 ke0 priMTarsa, AgarA Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jIvAnAm zramaNasUrya pravartaka gurUdeva vidyAbhilASI zrI sukana muni zrI mizrImalajI mahArAja Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saatiiy' jainadarzana kA marma samajhanA ho to 'karmasiddhAnta' ko samajhanA atyAvazyaka hai| karmasiddhAnta kA sarvAMgINa tathA prAmANika vivecana 'karmagrantha' (chaha bhAga) meM bahuta hI vizada rUpa se huA hai, jinakA prakAzana karane kA gaurava hamArI samiti ko prApta huaa| karmagrantha ke prakAzana se karmasAhitya ke jijJAsuoM ko bahata lAbha haA tathA aneka kSetroM se Aja unakI mAMga barAbara A rahI hai| karmagrantha kI bhA~ti hI 'paMcasaMgraha' grantha bhI jaina karmasAhitya meM apanA mahattvapUrNa sthAna rakhatA hai| isameM bhI vistAra pUrvaka karmasiddhAnta ke samasta aMgoM kA vivecana hai|| _pUjya gurudeva zrI marudharakesarI mizrImala jI mahArAja jainadarzana ke praur3ha vidvAna aura sundara vivecanakAra the| unakI pratibhA adbhata thI, jJAna kI tIvra ruci anukaraNIya thii| samAja meM jJAna ke pracAraprasAra meM atyadhika ruci rakhate the| yaha gurudevazrI ke vidyAnurAga kA pratyakSa udAharaNa hai ki itanI vRddha avasthA meM bhI paMcasaMgraha jaise jaTila aura vizAla grantha kI vyAkhyA, vivecana evaM prakAzana kA adbhuta sAhasika nirNaya unhoMne kiyA aura isa kArya ko sampanna karane kI samasta vyavasthA bhI krvaaii| jainadarzana evaM karmasiddhAnta ke viziSTa abhyAsI zrI devakumAra jo jaina ne gurudevazrI ke mArgadarzana meM isa grantha kA sampAdana kara prastuta kiyA hai / isake prakAzana hetu gurudevazrI ne prasiddha sAhityakAra zrIyuta zrIcanda jI surAnA ko jimmedArI sauMpI aura vi0 saM0 2036 ke Azvina mAsa meM isakA prakAzana-mudraNa prArambha kara diyA Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 4 ) gayA / gurudevazrI ne zrI surAnA jI ko dAyitva saupate hue pharamAyA'mere zarIra kA koI bharosA nahIM hai, isa kArya ko zIghra sampanna kara lo|' usa samaya yaha bAta sAmAnya laga rahI thI, kise jJAta thA ki gurudevazrI hameM itanI jaldI chor3akara cale jaayeNge| kiMtu krU ra kAla kI viDambanA dekhiye ki grantha kA prakAzana cAlU hI huA thA ki 17 janavarI 1984 ko pUjya gurudeva ke Akasmika svargavAsa se sarvatra eka stabdhatA va riktatA-sI chA gii| gurudeva kA vyApaka prabhAva samUce saMgha para thA aura unakI divaMgati se samUcA zramaNasaMgha hI apUraNIya kSati anubhava karane lgaa| __pUjya gurudevazrI ne jisa mahAkAya grantha para itanA zrama kiyA aura jisake prakAzana kI bhAvanA liye hI cale gaye, vaha grantha aba pUjya gurudevazrI ke pradhAna ziSya marudharAbhUSaNa zrI sukanamuni jI mahArAja ke mArgadarzana meM sampanna ho rahA hai, yaha prasannatA kA viSaya hai| zrIyuta surAnA jI evaM zrI devakumAra jI jaina isa grantha ke prakAzana-mudraNa sambandhI sabhI dAyitva nibhA rahe haiM aura ise zIghra hI pUrNa kara pAThakoM ke samakSa rakheMge, yaha dRr3ha vizvAsa hai| zrI marudharakesarI sAhitya prakAzana samiti apane prakAzana sambandhI kAryakrama meM isa grantha ko prAthamikatA dekara pUrNa karavA rahI hai / isa bhAga ke prakAzana meM byAvara nivAsI zrImAn mIThAlAla jI tAler3A ne apane sva0 pitAzrI ghevaracanda jI tAler3A kI puNyasmRti meM arthasahayoga pradAna karane kA vacana diyA hai, samiti Apake anukaraNIya sahayoga ke prati dhanyavAda jJApita karatI hai aura AzA karatI hai ki bhaviSya meM bhI isI prakAra anya udAra sadgRhasthoM kA sahayoga prApta hotA rhegaa| mantrI zrI marudharakesarI sAhitya prakAzana samiti byAvara Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Amakha jainadarzana ke sampUrNa cintana, manana aura vivecana kA AdhAra AtmA hai / AtmA svatantra zakti hai / apane sukha-duHkha kA nirmAtA bhI vahI hai aura usakA phala bhoga karane vAlA bhI vahI hai / AtmA svayaM meM amUrta hai, parama vizuddha hai, kintu vaha zarIra ke sAtha mUrtimAna banakara azuddhadazA meM saMsAra meM paribhramaNa kara rahA hai / svayaM parama AnandasvarUpa hone para bhI sukha-duHkha ke cakra meM pisa rahA hai / ajaraamara hokara bhI janma - mRtyu ke pravAha meM baha rahA hai / Azcarya hai ki jo AtmA parama zaktisampanna hai, vahI dIna-hIna, duHkhI, daridra ke rUpa meM saMsAra meM yAtanA aura kaSTa bhI bhoga rahA hai| isakA kAraNa kyA hai ? jainadarzana isa kAraNa kI vivecanA karate hue kahatA hai - AtmA ko saMsAra meM bhaTakAne vAlA karma hai / karma hI janma-maraNa kA mUla haikammaM ca jAI maraNassa mUlaM / bhagavAna zrI mahAvIra kA yaha kathana akSarazaH satya hai, tathya hai / karma ke kAraNa hI yaha vizva vividha vicitra ghaTanAcakroM meM pratipala parivartita ho rahA hai / IzvaravAdI darzanoM ne isa vizvavaicitrya evaM sukha-duHkha kA kAraNa jahA~ Izvara ko mAnA hai, vahA~ jainadarzana ne samasta sukha-duHkha evaM vizvavaicitrya kA kAraNa mUlataH jIva evaM usakA mukhya sahAyaka karma mAnA hai / karma svatantra rUpa se koI zakti nahIM hai, vaha svayaM meM pudgala hai, jar3a hai / kintu rAga-dveSavazavartI AtmA ke dvArA karma kiye jAne para ve itane balavAna aura zaktisampanna bana jAte haiM ki kartA ko bhI apane bandhana meM bAMdha lete haiM | mAlika ko bhI naukara kI taraha nacAte haiM / vicitra zakti hai / hamAre jIvana aura jagata ke samasta yaha karma kI bar3I parivartanoM kA Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha mukhya bIja karma kyA hai ? isakA svarUpa kyA hai ? isake vividha pariNAma kaise hote haiM ? yaha bar3A hI gambhIra viSaya hai / jainadarzana meM karma kA bahuta hI vistAra ke sAtha varNana kiyA gayA hai| karma kA sUkSmAtisUkSma aura atyanta gahana vivecana jaina AgamoM meM aura uttaravartI granthoM meM prApta hotA hai| vaha prAkRta evaM saMskRta bhASA meM hone ke kAraNa vidvadbhogya to hai, para sAdhAraNa jijJAsu ke lie durbodha hai / thokar3oM meM karmasiddhAnta ke vividha svarUpa kA varNana prAcIna AcAryoM ne gUthA hai, kaNThastha karane para sAdhAraNa tattva-jijJAsu ke lie vaha acchA jJAnadAyaka siddha hotA hai| __karmasiddhAnta ke prAcIna granthoM meM karmagrantha aura paMcasaMgraha ina donoM granthoM kA mahattvapUrNa sthAna hai / inameM jainadarzana-sammata samasta karmavAda, guNasthAna, mArgaNA, jIva, ajIva ke bheda-prabheda Adi samasta jainadarzana kA vivecana prastuta kara diyA gayA hai| grantha jaTila prAkRta bhASA meM haiM aura inakI saMskRta meM aneka TIkAe~ bhI prasiddha haiN| gujarAtI meM bhI inakA vivecana kAphI prasiddha hai| hindI bhASA meM karmagrantha ke chaha bhAgoM kA vivecana kucha varSa pUrva hI parama zraddhaya gurudevazrI ke mArgadarzana meM prakAzita ho cukA hai, sarvatra unakA svAgata huaa| pUjya gurudeva zrI ke mArgadarzana meM paMcasaMgraha (dasa bhAga) kA vivecana bhI hindI bhASA meM taiyAra ho gayA aura prakAzana bhI prAraMbha ho gayA, kintu unake samakSa eka bhI nahIM A sakA, yaha kamI mere mana ko khaTakatI rahI, kintu nirupAya ! aba gurudevazrI kI bhAvanA ke anusAra grantha pAThakoM ke samakSa prastuta hai, AzA hai isase sabhI lAbhAnvita hoNge| -sukana muni Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sampAdakIya zrImaddevendrasUri viracita karmagranthoM kA sampAdana karane ke sandarbha meM jaina karmasAhitya ke vibhinna granthoM ke avalokana karane kA prasaMga aayaa| ina granthoM meM zrImadAcArya candraSi mahattarakRta 'paMcasaMgraha' pramukha hai| _karmagranthoM ke sampAdana ke samaya yaha vicAra AyA ki paMcasaMgraha ko bhI sarvajana sulabha, paThanIya banAyA jaaye| anya kAryoM meM lage rahane se tatkAla to kArya prArambha nahIM kiyA jA skaa| parantu vicAra to thA hI aura pAlI (mAravAr3a) meM virAjita pUjya gurudeva marudharakesarI, zramaNasUrya zrI mizrImala jI ma. sA. kI sevA meM upasthita huA evaM nivedana kiyA bhante ! karmagranthoM kA prakAzana to ho cukA hai, aba isI krama meM paMcasaMgraha ko bhI prakAzita karAyA jaaye| gurudeva ne pharamAyA vicAra prazasta hai aura cAhatA bhI hU~ ki aise grantha prakAzita hoM, mAnasika utsAha hote hue bhI zArIrika sthiti sAtha nahIM de pAtI hai| taba maiMne kahA-Apa Adeza dIjiye / kArya karanA hI hai to Apake AzIrvAda se sampanna hogA hI, ApazrI kI preraNA evaM mArgadarzana se kArya zIghra hI sampanna hogaa| ___'tathAstu' ke mAMgalika ke sAtha grantha kI gurutA aura gambhIratA ko sugama banAne hetu apekSita mAnasika zrama ko niyojita karake kArya prArambha kara diyaa| 'zanaiH kathA' kI gati se karate-karate Adhe se adhika grantha gurudeva ke bagar3I sajjanapura cAturmAsa taka taiyAra karake sevA meM upasthita huA / gurudevazrI ne pramodabhAva vyakta kara pharamAyAcaraiveti-caraivaiti / isI bIca zivazarmasUri viracita 'kammapayaDI' (karmaprakRti) grantha ke sampAdana kA avasara milaa| isakA lAbha yaha huA ki bahuta ro jaTila mAne jAne vAle sthaloM kA samAdhAna sugamatA se hotA gayA / Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 8 ) arthabodha kI sugamatA ke lie grantha ke sampAdana meM pahale mUlagAthA aura yathAkrama zabdArtha, gAthArtha ke pazcAt vizeSArtha ke rUpa meM gAthA ke hArda ko spaSTa kiyA hai| yathAsthAna granthAntaroM, matAntaroM ke mantavyoM kA TippaNa ke rUpa meM ullekha kiyA hai| isa samasta kArya kI sampannatA pUjya gurudeva ke varada AzIrvAdoM kA suphala hai / etadartha kRtajJa huuN| sAtha hI marudharAratna zrI rajatamuni jI evaM marudharAbhUSaNa zrI sukanamunijI kA hArdika AbhAra mAnatA hU~ ki kArya kI pUrNatA ke lie pratisamaya protsAhana evaM preraNA kA pAtheya pradAna kiyaa| grantha kI mUla prati kI prApti ke lie zrI lAlabhAI dalapatabhAI saMskRti vidyAmandira ahamadAbAda ke nidezaka evaM sAhityAnurAgI zrI dalasukhabhAI mAlavaNiyA kA sasneha AbhArI huuN| sAtha hI ve sabhI dhanyavAdAha haiM, jinhoMne kisI na kisI rUpa meM apanA-apanA sahayoga diyA hai| ____ grantha ke vivecana meM pUrI sAvadhAnI rakhI hai aura dhyAna rakhA hai ki saiddhAntika bhUla, aspaSTatA Adi na rahe evaM anyathA prarUpaNA bhI na ho jAye / phira bhI yadi kahIM cUka raha gaI ho to vidvAna pAThakoM se nivedana hai ki pramAdajanya skhalanA mAnakara truTi kA saMzodhana, parimArjana karate hue sUcita kreN| unakA prayAsa mujhe jJAnavRddhi meM sahAyaka hogaa| isI anugraha ke lie sAnUrodha Agraha hai| ___bhAvanA to yahI thI ki pUjya gurudeva apanI kRti kA avalokana karate, lekina sambhava nahIM ho skaa| ataH 'kAlAya tasmai namaH' ke sAthasAtha vinamra zraddhAMjali ke rUpa meM-- tvadIyaM vastu govinda tubhyameva samarpyate / ke anusAra unhIM ko sAdara samarpita hai| khajAMcI mohallA vinIta bIkAnera, 334001 devakumAra jaina Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zramasaMgha ke bhISma-pitAmaha zramaNasUrya sva. gurudeva zrI mizrImala jI mahArAja sthAnakavAsI jaina paramparA ke 500 varSoM ke itihAsa meM kucha hI aise gine-cune mahApuruSa hue haiM jinakA virAT vyaktitva ananta asIma nabhomaNDala kI bhAMti vyApaka aura sImAtIta rahA ho / jinake upakAroM se na sirpha sthAnakavAsI jaina, na sirpha zvetAmbara jaina, na sirpha jaina kintu jaina-ajaina, bAlaka-vRddha, nArI-puruSa, zramaNa-zramaNI sabhI upakRta hue haiM aura saba usa mahAn virATa vyaktitva kI zItala chAyA se lAbhAnvita bhI hue haiN| aise hI eka AkAzIya vyaktitva kA nAma hai-zramaNasUrya pravartaka marudharakesarI zrI mizrImala jI mahArAja ! patA nahIM pUrvajanma kI kyA akhUTa puNyAI lekara Aye the ki bAlasUrya kI bhAMti nirantara teja-pratApa-prabhAva-yaza aura saphalatA kI tejasvitA, prabhAsvaratA se bar3hate hI gaye, kintu unake jIvana kI kucha vilakSaNatA yahI hai ki sUrya madhyAhna bAda kSINa hone lagatA hai, kintu yaha zramaNasUrya jIvana ke madhyAhnottara kAla meM adhika adhika dIpta hotA rahA, jyoM-jyoM yauvana kI nadI bur3hApe ke sAgara kI ora bar3hatI gaI tyoM-tyoM usakA pravAha teja hotA rahA, usakI dhArA vizAla aura vizAlatama hotI gaI, sImAeM vyApaka banatI gaIM, prabhAva-pravAha sau-sau dhArAeM banakara gAMva-nagara-bana-upavana sabhI ko tRpta-paritRpta karatA gayA / yaha sUrya DUbane kI aMtima ghar3I, aMtima kSaNa taka teja se dIpta rahA, prabhAva se pracaNDa rahA aura usakI kiraNoM kA vistAra ananta asIma gagana ke dikkoNoM ko chUtA rhaa| laDDU kA jaise pratyeka dAnA mIThA hotA hai, aMgUra kA pratyeka aMza madhura hotA hai, isI prakAra gurudeva zrI mizrImala jI mahArAja kA Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 10 ) jIvana, unake jIvana kA pratyeka kSaNa, unakI jIvanadhArA kA pratyeka jalabindu madhura madhuratama jIvanadAyI rahA / unake jIvana-sAgara kI gaharAI meM utarakara gotA lagAne se guNoM kI vividha bahumUlya maNiyAM hAtha lagatI haiM to anubhava hotA hai, mAnava jIvana kA aisA kauna sA guNa hai jo isa mahApuruSa meM nahIM thaa| udAratA, sahiSNutA, dayAlutA, prabhAvazIlatA, samatA, kSamatA, guNajJatA, vidvattA, kavitvazakti, pravacanazakti, adamya sAhasa, adbhuta netRtvakSamatA, saMgha-samAja kI saMrakSaNazIlatA, yugacetanA ko dharma kA nayA bodha dene kI kuzalatA, na jAne kitane udAtta guNa vyaktitva sAgara meM chipe the| unakI gaNanA karanA asaMbhava nahIM to duHsaMbhava avazya hI hai / mahAna tAkika AcArya siddhasena ke zabdoM meM kalpAntavAntapayasaH prakaTo'pi yasmAn mIyeta kena jaladhernanu ratnarAzeH kalpAntakAla kI pavana se utprerita, ucAleM khAkara bAhara bhUmi para girI samudra kI asIma aNita maNiyAM sAmane dIkhatI jarUra haiM, kintu koI unakI gaNanA nahIM kara sakatA, isI prakAra mahApuruSoM ke guNa bhI dIkhate hue bhI ginatI se bAhara hote haiN| jIvana rekhAeM zraddhaya gurudeva kA janma vi0 saM0 1648 zrAvaNa zuklA caturdazI ko pAlI zahara meM huaa| pAMca varSa kI Ayu meM hI mAtA kA viyoga ho gyaa| 13 varSa kI avasthA meM bhayaMkara bImArI kA AkramaNa huaa| usa sayaya zraddhaya gurudeva zrI mAnamalajI ma. evaM sva. gurudeva zrI budhamalajI ma. ne maMgalapATha sunAyA aura camatkArika prabhAva huA, Apa zIghra hI svastha ho gye| kAla kA grAsa banate-banate baca gye| gurudeva ke isa adbhuta prabhAva ko dekhakara unake prati hRdaya kI asIma zraddhA umar3a AI / unakA ziSya banane kI tIvra utkaMThA jaga ___ Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pdd'ii| isa bIca gurudevazrI mAnamalajI ma. kA vi. saM. 1975, mAgha vadI 7 ko jodhapura meM svargavAsa ho gyaa| vi. saM. 1975 akSaya tRtIyA ko pUjya svAmI zrI budhamalajI mahArAja ke kara-kamaloM se Apane dIkSAratna prApta kiyaa| ___ ApakI buddhi bar3I vicakSaNa thii| pratibhA aura smaraNazakti adbhuta thii| choTI umra meM hI Agama, thokar3e, saMskRta, prAkRta, gaNita, jyotiSa, kAvya, chanda, alaMkAra, vyAkaraNa Adi vividha viSayoM kA AdhikArika jJAna prApta kara liyaa| pravacanazailI kI ojasvitA aura prabhAvakatA dekhakara loga ApazrI ke prati AkRSTa hote aura yoM sahaja hI ApakA varcasva, tejasva bar3hatA gyaa| vi. saM. 1985 pauSa vadi pratipadA ko gurudeva zrI budhamalajI ma. kA svargavAsa ho gayA / aba to pUjya raghunAthajI mahArAja kI saMpradAya kA samasta dAyitva ApazrI ke kaMdhoM para A giraa| kintu ApazrI to sarvathA suyogya the| guru se prApta saMpradAya-paramparA ko sadA vikAsonmukha aura prabhAvanApUrNa hI banAte rahe / isa dRSTi se sthAnAMgasUtravaNita cAra ziSyoM ( putroM ) meM Apako abhijAta ( zreSThatama ) ziSya hI kahA jAyegA, jo prApta Rddhi-vaibhava ko dina dUnA rAta caugunA bar3hAtA rahatA hai| vi. saM. 1993, lokAzAha jayantI ke avasara para ApazrI ko marudharakesarI pada se vibhUSita kiyA gyaa| vAstava meM hI ApakI nirbhIkatA aura krAntikArI siMha garjanAeM isa pada kI zobhA ke anurUpa hI thiiN| ___sthAnakavAsI jaina samAja kI ekatA aura saMgaThana ke lie ApazrI ke bhagIratha prayAsa zramaNasaMgha ke itihAsa meM sadA amara raheMge / samayasamaya para TUTatI kar3iyAM jor3anA, saMgha para Aye saMkaToM kA dUradarzitA ke sAtha nivAraNa karanA, saMta-satiyoM kI Antarika vyavasthA ko sudhAranA, bhItara meM uThatI matabheda kI kaTutA ko dUra karanA-yaha ApazrI kI hI kSamatA kA namUnA hai ki bRhat zramaNasaMgha kA nirmANa huA, bikhare ghaTaka eka ho gye| Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kintu yaha bAta spaSTa hai ki Apane saMgaThana aura ekatA ke sAtha kabhI saudebAjI nahIM kii| svayaM saba kucha hote hue bhI sadA hI pada-moha se dUra rhe| zramaNasaMgha kA padavI-rahita netRtva ApazrI ne kiyA aura jaba sabhI kA pada-grahaNa ke lie Agraha huA to ApazrI ne usa netRtva cAdara ko apane hAthoM se AcAryasamrATa (usa samaya upAcArya) zrI AnandaRSijI mahArAja ko or3hA dii| yaha hai ApazrI kI tyAga va nispRhatA kI vRtti / ____ kaThora satya sadA kaTu hotA hai| ApazrI prArambha se hI nirbhIka vaktA, spaSTa cintaka aura spaSTavAdI rahe haiM / satya aura niyama ke sAtha Apane kabhI samajhautA nahIM kiyA, bhale hI varSoM se sAtha rahe apane kahalAne vAle sAthI bhI sAtha chor3a kara cale gaye, para Apane sadA hI saMgaThana aura satya kA pakSa liyaa| ekatA ke lie ApazrI ke agaNita balidAna zramaNasaMgha ke gaurava ko yuga-yuga taka bar3hAte rheNge| saMgaThana ke bAda ApazrI kI abhiruci kAvya, sAhitya, zikSA aura sevA ke kSetra meM bar3hatI rahI hai| ApazrI kI bahumukhI pratibhA se prasUta saikar3oM kAvya, hajAroM pada-chanda Aja sarasvatI ke zRgAra bane hue haiM / jaina rAma yazorasAyana, jaina pAMDava yazorasAyana jaise mahAkAvyoM kI racanA, hajAroM kavitta, stavana kI sarjanA ApakI kAvyapratibhA ke bejor3a udAharaNa haiN| ApazrI kI Azukavi-ratna kI padavI svayaM meM sArthaka hai| __ karmagrantha (chaha bhAga) jaise vizAla guru gambhIra grantha para ApazrI ke nidezana meM vyAkhyA, vivecana aura prakAzana huA jo svayaM meM hI eka anUThA kArya hai| Aja jainadarzana aura karmasiddhAnta ke saikar3oM adhyetA unase lAbha uThA rahe haiN| ApazrI ke sAnidhya meM hI paMcasaMgraha (dasa bhAga) jaise vizAlakAya karmasiddhAnta ke atIva gahana grantha kA sampAdana vivecana aura prakAzana prArambha huA hai, jo vartamAna meM ApazrI kI anupasthiti meM ApazrI ke suyogya ziSya zrI sukanamuni jI ke nidezana meM sampanna ho rahA hai| Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pravacana, jaina upanyAsa Adi kI ApazrI kI pustakeM bhI atyadhika lokapriya huI haiN| lagabhaga 6-7 hajAra pRSTha se adhika parimANa meM Apa zrI kA sAhitya AMkA jAtA hai| zikSA kSetra meM ApazrI kI dUradarzitA jaina samAja ke lie varadAnasvarUpa siddha huI hai| jisa prakAra mahAmanA mAlavIya jI ne bhAratIya zikSA kSetra meM eka naI krAMti-nayA dizAdarzana dekara kucha amara sthApanAe~ kI haiM, sthAnakavAsI jaina samAja ke zikSA kSetra meM Apako bhI sthAnakavAsI jagata kA 'mAlavIya' kaha sakate haiN| lokAzAha gurukula (sAdar3I), rANAvAsa kI zikSA saMsthAe~, jayatAraNa Adi ke chAtrAvAsa tathA aneka sthAnoM para sthApita pustakAlaya, vAcanAlaya, prakAzana saMsthAe~ zikSA aura sAhitya sevA ke kSetra meM ApazrI kI amara kIrti gAthA gA rahI haiN| loka-sevA ke kSetra meM bhI marudharakesarI jI mahArAja bhAmAzAha aura khemA dedarANI ko zubha paramparAoM ko jIvita rakhe hue the| pharka yahI hai ki ve svayaM dhanapati the, apane dhana ko dAna dekara unhoMne rASTra evaM samAja-sevA kI, Apa eka akiMcana zramaNa the, ata: ApazrI ne dhanapatiyoM ko preraNA, kartavya-bodha aura mArgadarzana dekara marudharA ke gAMva-gAMva, nagara-nagara meM sevAbhAvI saMsthAoM kA, sevAtmaka pravRttiyoM kA vyApaka jAla bichA diyaa| * ApazrI kI udAratA kI gAthA bhI saikar3oM vyaktiyoM ke mukha se sunI jA sakatI hai| kinhIM bhI saMta, satiyoM ko kisI vastu kI, upakaraNa Adi kI AvazyakatA hotI to ApazrI nissaMkoca, binA kisI bhedabhAva ke unako sahayoga pradAna karate aura anukUla sAdhana-sAmagrI kI vyavasthA kraate| sAtha hI jahA~ bhI padhArate vahA~ koI rugNa, asahAya, apAhija, jarUratamanda gRhastha bhI (bhale hI vaha kisI varNa, samAja kA ho) ApazrI ke caraNoM meM pahuMca jAtA to ApazrI usakI dayanIyatA se dravita ho jAte aura tatkAla samAja ke samartha vyaktiyoM dvArA unakI upayukta vyavasthA karA dete| isI kAraNa gAMva-gAMva meM Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 14 ) kisAna, kumhAra, brAhmaNa, sunAra, mAlI Adi sabhI kauma ke vyakti ApazrI ko rAjA karNa kA avatAra mAnane laga gaye aura ApazrI ke prati zraddhAvanata rahate / yahI hai sacce saMta kI pahacAna, jo kisI bhI bhedabhAva ke binA mAnava mAtra kI sevA meM ruci rakhe, jIva mAtra ke prati karuNAzIla rhe| isa prakAra tyAga, sevA, saMgaThana, sAhitya Adi vividha kSetroM meM satata pravAhazIla usa ajara-amara yazodhArA meM avagAhana karane se hameM marudharakesarI jI ma0 ke vyApaka vyaktitva kI spaSTa anubhUtiyAM hotI haiM ki kitanA virATa, udAra, vyApaka aura mahAna thA vaha vyaktitva ! __ zramaNasaMgha aura marudharA ke usa mahAna saMta kI chatra-chAyA kI hameM Aja bahuta adhika AvazyakatA thI kintu bhAgya kI viDambanA hI hai ki vigata varSa 17 janavarI, 1984, vi0 saM0 2040, pauSa sudi 14, maMgalavAra ko vaha divyajyoti apanA prakAza vikIrNa karatI huI isa dharAdhAma se Upara uThakara ananta asIma vyoma meM lIna ho gayI thii| pUjya marudharakesarI jI ke svargavAsa kA usa dina kA dRzya, zavayAtrA meM upasthita agaNita janasamudra kA citra Aja bhI logoM kI smRti meM hai aura zAyada zatAbdiyoM taka itihAsa kA kIrtimAna banakara rhegaa| jaitAraNa ke itihAsa meM kyA, sambhavataH rAjasthAna ke itihAsa meM hI kisI santa kA mahAprayANa aura usa para itanA apAra jana-samUha (sabhI kaumoM aura sabhI varNa ke) upasthita honA yaha pahalI ghaTanA thii| kahate haiM, lagabhaga 75 hajAra kI apAra janamedinI se saMkula zavayAtrA kA vaha jalUsa lagabhaga 3 kilomITara lambA thA, jisameM lagabhaga 20 hajAra to Asa-pAsa va gAMvoM ke kisAna baMdhu hI the, jo apane TrekTaroM, bailagAr3iyoM Adi para car3hakara Aye the| isa prakAra usa mahApuruSa kA jIvana jitanA vyApaka aura virATa rahA, usase bhI adhika vyApaka aura zraddhA paripUrNa rahA usakA mahAprayANa ! usa divya puruSa ke zrocaraNoM meM zata-zata vandana ! -zrIcanda sarAnA 'sarasa' Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udAra artha sahayogI 8.oooo. 00.000 1.0.0.0. 0.0.0.0.0. r zrImAna mIThAlAlajI tAleDA zrImAna ghevaracandajI tAleDA Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ udAra artha-sahayogI zrImAn mIThAlAla jI tAler3A sva0 zrImAn mUlacaMdajI tAler3A ke supautra evaM sva0 ghevaracaMdajI tAler3A ke suputra saralamanA, dAnavIra, suzrAvaka zrI mIThAlAla jI tAler3A kA janma rAjasthAna kI pavitra bhUmi byAvara meM saMvat 2000 meM sva0 zrImatI mehatAbabAI ko kUkSi se haa| Apa apane pitAjI mAtAjI ke ikalaute putra haiM / ApakI tIna bahaneM sampanna Adarza parivAra meM byAhI gaI haiN| bacapana meM ApakA vidyAdhyayana byAvara meM zAnti jaina vidyAlaya meM huaa| Apake pitAjI satata dharmadhyAna meM lona rahate the| koI bhI saMta-satIjI mahArAja sA0 kA padArpaNa hotA athavA darzana karane kA avasara hotA, ve turanta bhakti bhAva se darzana, vandana aura sevA meM laga jAte / Apake mAtAjI bhI isI prakAra gRhakAryoM se nivRta hokara saMta-satiyAMjI kI sevA meM sthAnaka meM padhAra kara dharmadhyAna karate tathA prabhU bhakti, dhArmika pustakoM kA svAdhyAya aura mAlA japane meM lIna rahate the| aise Adarza dhArmika saMskAroM se paripUrNa parivAra ke ikalaute putraratna zrI mIThAlAla jI bhI dharmAnurAgI, sarala hRdaya, paropakArI, dAnavIra, yuvAhRdaya, samAja evaM rASTra ke sacce sevaka aura eka kuzala vyApArI haiN| yuvAvasthA ke prArambha meM Apa apanI bar3I bahana-bahanoI jI zrI ghIsulAla jI kAMThar3a ke yahA~ para madrAsa Aye aura vyApAra evaM vyavahAra kI kalA siikhii| tatpazcAt san 1961 meM koDambAkama, ArakATa roDa, madrAsa meM nijI vyApAra Arambha kiyaa| 1962 meM bilAr3A nivAsI zrImAna bAlacaMda jI tAter3a kI suputrI puSpAdevI ke sAtha pANigrahaNa huaa| tatpazcAt vyApAra meM dina pratidina vRddhi hotI rahI / pUrvajoM kI puNyavAnI se vyApAra meM acchI vRddhi ke sAtha-sAtha samAja meM acchI pratiSThA prApta ho rahI hai / jIvana meM kaI taraha ke utAra-car3hAva Aye, Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 16 ) saMkaTa bhI Aye, lekina ApakI dharmapatnI zrImatI puSpAbAI hara taraha se samaya-samaya para sAhasa aura himmata ke sAtha sahabhAgI bana kara jIvana kI hara bAdhAoM kA sAmanA karate hue Age bar3hAte rahe / sarvasaMpanna parivAra meM Apake tIna lAr3ale putra sukumAra haiM aura eka lAr3alI suputrI hai / samaya-samaya para jaba bhI koI dhArmika evaM sAmAjika TIpa lekara upasthita hote haiM, unheM sasammAna acchI TIpa car3hAkara protsAhita karate haiM | rAjasthAna meM byAvara meM apane pUjya pitAjI evaM mAtAjI kI puNyasmRti meM eka kamarA AyaMbila khAte meM mevAr3I geTa ke pAsa nirmita bhavana meM Apane banavAyA aura var3apalanI koDambAkama madrAsa ke jaina bhavana meM nIce vAlA hAla Apane apane pUjya pitAjI kI smRti meM banavAyA / aura bhI kaI sAmAjika evaM dhArmika saMsthAoM ke Apa sakriya kAryakartA haiM / Apa pUjya gurudeva zrI marudhara kesarI jI ma. ke ananya bhaktoM meM se eka haiM / jaina samAja ko gaurava hai aise sevAbhAvI lAla ko pAkara / prastuta grantha- prakAzana meM ApakA udAra evaM anukaraNIya sahayoga prApta huA hai / saMsthA kI tarapha se zata-zata dhanyavAda / maMtrI zrI marudhara kesarI sAhitya prakAzana samiti byAvara Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAkkathana yaha paMcasaMgraha grantha kA 'baMdhaka-prarUpaNA' nAmaka adhikAra hai| prathama yogopayogamArgaNA adhikAra se anantaravartI hone se isakA krama dUsarA hai / yogopayogamArgaNA ke pazcAt bandhaka-prarUpaNA isalie kI hai ki jo yoga aura upayoga donoM se sahita haiM, ve hI jIva karma ke bandhaka haiN| upayoga jIva kA svabhAva hai| jo upayogavAna haiM, upayoga meM hI avasthita haiM, ve jIva karma ke bandhaka nahIM hote haiN| lekina upayoga ke sAtha jaba taka AtmA ke vIrya guNa kI parispandanAtmaka rUpa zakti-yoga kA sambandha hai, tabhI taka jIva karma ke bandhaka haiN| athavA yaha spaSTa karane ke lie kI hai ki pUrva meM jina jIvabhedoM meM yoga aura upayoga ke vividha bhedoM kA anveSaNa kiyA gayA hai, ve hI saMsArI jIva karma ke bandhaka haiM, anya nhiiN| yoga aura upayogavAna, jIvoM kA sambandha karma se hai| saMsArI jIva karma ke bandhaka haiN| ataeva prAsaMgika hone se karma kI kAryamaryAdA ke bAre meM yahA~ kucha saMketa karate haiN| karma kA mukhya aura anivArya kArya jIva ko saMsAra meM roka rakhanA hai / parAvartana karAte rahanA hai| parAvartana saMsAra kA dUsarA nAma hai / dravya, kSetra, kAla, bhAva ke bheda se aura bhava ko jor3a dene se parAvartana cAra yA pAMca prakAra kA hai| karma ke kAraNa hI jIva ina parAvartanoM meM ghUmatA-phiratA hai / cAra gati aura caurAsI lAkha yoniyoM meM rahe hue jIvoM kI jo vividha avasthAyeM hotI haiM, unakA mukhya kAraNa karma hai| jaba taka jIva ke sAtha karma kA sambandha hai taba taka vaha parAvartana rUpa saMsAra meM isa prakAra se ghUmatA rahatA hai jo khalu saMsArattho jIvo tatto du hodi prinnaamo| pariNAmAdo kamma kammAdo hodi gadIsu gadI / Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 18 ) gadimadhigadassa deho dehAdo iMdiyANi jAyate / tehiM du visayagahaNaM tatto rAgo va doso vA // jAyadi jIvassevaM bhAvo saMsAracakkavAlammi / -paMcAdhyAyI 128-26-30 jo jIva saMsAra meM sthita hai usake rAgadveSa rUpa pariNAma hote haiM / pariNAmoM se karma baMdhate haiM / karmoM se gatiyoM meM janma lenA par3atA hai, isase zarIra hotA hai| zarIra ke prApta hone se indriyAM hotI haiN| indriyoM se viSayoM kA grahaNa hotA hai / viSayagrahaNa se rAga aura dvaSa rUpa pariNAma hote haiN| isa prakAra jo jIva saMsAra-cakra meM par3A hai usakI yaha avasthA hotI hai / AcArya samantabhadra ne saMkSepa meM karma ke kArya kA saMketa isa prakAra kiyA haikAmAdiprabhavazcitraH karmabandhAnurUpataH / -AptamImAMsA ... jIva kI kAma-krodha Adi rUpa vividha avasthAyeM apane-apane karmabandha ke anurUpa hotI haiM / isakA kAraNa yaha hai ki mukta dazA meM jIva kI jo svAbhAvika pariNati hotI hai, usameM pRthak-pRthak nimittakAraNa nahIM, kintu saMsArI jIva kI pratisamaya kI pariNatiyAM judI-judI hotI rahatI haiN| isalie unake alagaalaga nimittakAraNa mAne gaye haiM, jo AtmA ke sAtha saMskAra rUpa meM sambaddha hote rahate haiM aura tadanukUla pariNati utpanna karane meM sahAyatA dete haiN| jIva kI zuddhatA aura azuddhatA una nimittoM ke sadbhAva, asadbhAva para AdhArita hai| jaba taka ye nimitta eka kSetrAvagAha rUpa se saMzliSTa rahate haiM, taba taka azuddhatA banI rahatI hai aura inakA sambandha chUTate hI jIva zuddha dazA ko prApta ho jAtA hai| jainadarzana meM inhIM nimittoM ko karma kahA hai / pUrvokta saMketoM se karma kI kAryamaryAdA jJAta ho jAtI hai ki karma ke nimitta se jIva kI vividha prakAra kI avasthAyeM hotI haiM aura jIvoM meM aisI yogyatA AtI hai, jisase yoga dvArA yathAyogya zarIra, vacana aura mana ke yogya pudgaloM ko grahaNa kara unheM apanI-apanI yogyatAnusAra pariNamAte haiN| lekina janasAdhAraNa kA yaha vicAra hai ki karmodaya se bAhya sukha-duHkha ke Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAraNa milate haiN| zarIra kI nirogatA, sarogatA, sundaratA, sAmarthya, kSudhA, tRSA, kheda, pIr3A Adi kA kAraNa karma hai / bAhya iSTa padArtha, strI, putra, dhana, mitra Adi sukha-duHkha ke nimittabhUta ho sakate haiN| parantu jisakA Upara nirdeza kiyA gayA hai usa kAryamaryAdA kA vicAra karane para yaha spaSTa ho jAtA hai ki karma bAhya sampatti ke saMyoga-viyoga kA kAraNa nahIM hai| kyoMki antaraMga yogyatA ke binA bAhya sAmagrI kA koI mahattva nahIM hai| jaise ki vItarAga yogIjanoM ke samakSa prabala rAga kI sAmagrI upasthita hone para bhI rAga paidA nahIM hotA hai| yadyapi sthiti aisI hai, phira bhI janasAdhAraNa meM pravartamAna karmaviSayaka ukta dhAraNA kA kAraNa naiyAyikoM kA karmaviSayaka dRSTikoNa hai / ve kAryamAtra ke prati karma ko kAraNa mAnate haiM / ve karma ko jIva/ cetana niSTha mAnate haiM / unakA mata hai ki cetanagata viSamatAoM kA kAraNa karma to hai hI, sAtha hI vaha acetanagata saba prakAra kI vicitratAoM aura unake nyUnAdhika saMyogoM kA bhI janaka hai / unake mata se jitane bhI kArya hote haiM, ve kisI na kisI ke upabhoga ke yogya hone se unakA kartA karma hI hai / _____ naiyAyikoM ne samavAyI, asamavAyI aura nimitta yaha tIna prakAra ke kAraNa mAne haiM / jisa dravya meM kArya paidA hotA hai, vaha dravya kArya ke prati samavAyIkAraNa hai| saMyoga asamavAyIkAraNa hai aura anya sahakArI sAmagrI nimittakAraNa hai| kAla, dizA, Izvara aura karma ye kAryamAtra ke prati nimittakAraNa haiN| inakI sahAyatA ke binA kisI bhI kArya kI utpatti nahIM ho sakatI hai| unhoMne Izvara aura karma ko kArya ke prati sAdhAraNa kAraNa hone kA spaSTIkaraNa isa prakAra kiyA hai ki jitane bhI kArya hote haiM, ve saba cetanAdhiSThita hI hote haiM / isalie Izvara sabakA sAdhAraNa kAraNa hai| Izvara ke sarvazaktimAna hone para bhI jagata meM viSamatA kyoM vyApta hai ? to isakA uttara naiyAyikoM ne karma ko svIkAra karake diyA hai| ve jagata kI viSamatA kA kAraNa karma mAnate haiN| ve kahate haiM ki Izvara jagata kA kartA to hai parantu isakI racanA prANiyoM ke karmAnusAra kI hai| isameM usakA kucha bhI doSa nahIM hai| jIva jaisA karatA hai, usI ke anusAra use yoni aura bhoga milate haiN| yadi karma acche karatA hai to acchI yoni aura Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 20 ) acche bhoga milate haiM aura bure karma karane para burI yoni aura bure bhoga milate haiM / yahI bAta santa kavi tulasIdAsa jI ne ina zabdoM meM kahI hai karama pradhAna vizva kari rAkhA, jo jasa karahi so tasa phala cAkhA / acche loka ke rUpa meM naiyAyikoM kI kalpanA svarga taka sImita hai aura usakI prApti acche karma karane ke sAtha-sAtha IzvarecchA para nirbhara hai / karmavAda ko svIkAra karane meM naiyAyikoM kI ukta yukti hai| vaizeSikoM kI bhI isase milatI-julatI yukti hai / ve bhI naiyAyikoM ke samAna cetana aura acetana gata saba prakAra kI viSamatA kA sAdhAraNa kAraNa karma mAnate haiN| yadyapi inhoMne prArambha meM IzvaravAda para jora nahIM diyA, parantu paravartI kAla meM inhoMne bhI usakA astitva svIkAra kara liyaa| isa IzvarakartRtva ko svIkAra karane kA pariNAma yaha huA ki AtmA kA apane antas meM vidyamAna ananta zakti ke prati vizvAsa DagamagA gayA, vaha apane Apako dIna, hIna, ajJa samajha kara kiMkartavyavimUr3ha ho gaI aura niyati ke hAthoM apane Apako sauMpa diyaa| bhAgya kI prabalatA kA pracAra-prasAra karane ke liye aneka subhASitoM kI racanA huI / jaise ki puruSa kA bhAgya jAgane para ghara baiThe hI ratna mila jAte haiM aura bhAgya ke abhAva meM samudra meM paiThane para bhI unakI prApti nahIM hotI hai| sarvatra bhAgya hI phalatA hai, vidyA aura pauruSa kucha kAma nahIM AtA hai| ___lekina jainadarzana meM batAye gaye karmasiddhAnta ke vivecana se isa mata kA samarthana nahIM hotA hai| jainadarzana meM karmavAda kI prANapratiSThA mukhyatayA AdhyAtmika AdhAra para huI hai / vaha Izvara ko to mAnatA hI nahIM aura nimitta ko svIkAra karake bhI kArya ke AdhyAtmika vizleSaNa para adhika jora detA hai| naiyAyika-vaizeSikoM ne kArya-kAraNabhAva kI jo rekhA khIMcI hai, vaha use mAnya nahIM hai / usakA mata hai ki paryAyakrama se utpanna honA, naSTa honA aura dhra va rahanA yaha pratyeka vastu kA svabhAva hai| jitane prakAra ke padArtha hai, una sabameM yaha krama cAlU hai / anAdi kAla se yaha krama cala rahA hai aura ananta kAla taka calatA rhegaa| isameM kisI prakAra kA vyatikrama Ane vAlA nahIM hai / isI se Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 21 ) jainadarzana ne jagata ko akRtrima aura anAdi batAyA hai / isIlie vaha jagata ke kAryoM ke lie kisI kartA kI AvazyakatA svIkAra nahIM karatA hai, kintu jIvamAtra meM vyApta viSamatAoM Adi ke kAraNarUpa meM karma ko svIkAra karatA hai / vaha jIva kI vividha avasthAoM, zarIra, indriya, zvAsocchvAsa, vacana aura mana ke prati karma ko nimittakAraNa mAnatA hai evaM anya kArya apane apane kAraNoM se hote haiM / karma unakA kAraNa nahIM hai / udAharaNArtha putra kA prApta honA, usakA mara jAnA, vyApAra meM lAbha-hAni honA Adi aise kArya haiM, jinakA kAraNa karma nahIM hai / kintu bhrama se inheM karmoM kA kArya samajhA jAtA hai / putra kI prApti hone para manuSya bhrabhavaza use apane zubha karma kA kArya samajhatA hai aura usake mara jAne para bhramavaza apane azubha karma kA kArya mAna letA hai, lekina kyA pitA ke azubhodaya se putra kI mRtyu yA pitA ke zubhodaya se putra kI utpatti sambhava hai ? kabhI nahIM / ye iSTasaMyoga yA iSTaviyoga Adi jitane bhI kArya haiM, ve acche bure karmoM ke kArya nahIM haiM / jaba pratyeka vyakti ke apane-apane karma haiM aura unakA pariNAma vaha svayaM bhoga karatA hai, taba eka ke kArya ke liye dUsare ko nimitta kaise kahA jA sakatA hai ? karmoM ke bheda aura unake jo nAma ginAye haiM aura unakI jo paribhASAyeM haiM, unako dekhane se bhI jJAta hotA hai ki bAhya sAmagriyoM kI anukUlatA aura pratikUlatA meM karma kAraNa nahIM hai / aisA nahIM hotA hai ki pahale sAtAvedanIya kA udaya hai aura taba iSTasAmagrI kI prApti hotI hai, kintu iSTasAmagrI kA nimitta pAkara sAtAvedanIya kA udaya hotA hai, aisA hai / isalie nimitta aura bAta hai aura kArya dUsarI bAta hai / nimitta ko kArya kahanA ucita nahIM hai / ki janma se na yadyapi jaina karmavAda kI zikSAoM dvArA yaha batAyA gayA hai koI chUta hotA hai aura na achUta / yaha bheda manuSyakRta hai| eka ke pAsa adhika pU~jI kA honA aura dUsare ke pAsa phUTI kaur3I kA na honA, eka kA moTaroM meM ghUmanA aura dUsare ko bhIkha mAMgate hue DolanA, yaha bhI karma kA phala nahIM hai / kyoMki yadi adhika pUMjI ko puNya kA phala mAnA jAye to alpasaMtoSI aura sAdhu donoM hI pApI Thaharege / kintu ina zikSAoM kA janatA aura sAhitya para koI asara nahIM huA / isake vAstavika kAraNa ko khojA Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 22 > hai / jAye to isa sthiti ke lie naiyAyikoM kA IzvaravAda aura karmavAda uttaradAyI isane vargabheda, jAta-pA~ta, sadhana nirdhana kI dIvAreM khar3I kI / Izvara, karma ke nAma para yaha saba hamase karAyA gyaa| isake sAtha hI sAhitya meM ina bAtoM kA pratipAdana karake sthAyI rUpa de diyA gayA / ajaina lekhakoM ne to naiyAyikoM ke karmavAda kA samarthana kiyA hI kintu jaina lekhakoM ne bhI jo kathAsAhitya likhA hai, usameM bhI prAya naiyAyika karmavAda kA samarthana kiyA gayA hai / ve jaina karmavAda ke AdhyAtmika rahasya ko eka prakAra se bhUlate gaye / jaina karmavAda kI sahI dRSTi kyA hai, prANimAtra ko kyA samajhAnA cAhatA hai, isakI ora kucha bhI nirdeza na karake naiyAyika karmavAda ko vyApaka rUpa de diyA / ajaina lekhakoM dvArA aura jaina lekhakoM dvArA likhe gaye kathAsAhitya ko par3ha jAiye, donoM kA eka hI dRSTikoNa hai, eka hI dRSTi se vicAra karate haiM evaM prastutIkaraNa kA rUpa bhI samAna hI hai / puNya-pApa ke varNana meM donoM kI ekarUpatA hai / ajaina lekhakoM kI taraha jaina lekhaka bhI bAhya AdhAroM ko lekara cale haiM, ve jainamAnyatA ke anusAra karmoM ke vargIkaraNa aura unake avAntara bhedoM ko sarvathA bhUlate gaye / yahI kAraNa hai ki jaina karmasiddhAnta kA hArda samajhane ke liye svayaM jainoM meM koI utsukatA, AkAMkSA yA lagAva dekhane meM nahIM AyA hai / mAtra UparI - UparI kucha jJAna prApta karane athavA parIkSArthiyoM dvArA anyamanaska bhAva se alpAdhika mAtrA meM adhyayana karane kI praNAlI hai / yadyapi jaina karmasiddhAnta ke prati bhale hI svayaM jainoM kA ukta dRSTikoNa rahe, taba bhI nirAza hone kI bAta nahIM hai / kyoMki vartamAna meM jisa prakAra se sAhityika anuzIlana, parizIlana evaM tulanAtmaka adhyayana kI praNAlI bar3ha rahI aura saiddhAntika mAnyatAoM ko samajhane kI jijJAsA pravardhamAna hai, usase vizvAsa hotA hai ki pAThakagaNa jaina karmasiddhAnta kI gahanatA kA sahI mUlyAMkana kareMge / karma viSayaka dhAraNAoM kI aprAkRtika aura avAstavika ulajhanoM se mukta hoMge, karmavAda ke AdhyAtmika rahasya ko hRdayaMgama kareMge / viSayaparicaya sAmAnya se to adhikAra meM nAmAnusAra karma ke baMdhaka saMsArI jIvoM kI Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 23 ) vividha dRSTikoNoM se prarUpaNA kI hai ki ve gati, jAti Adi kina-kina rUpoM meM saMsAra meM paribhramaNa kara rahe haiM, unakI kitanI-kitanI sthiti hai, kitane samaya taka eka bhava meM rahakara bhavAntara ko prApta karate haiM, unakI bhAvAtmaka sthiti kaisI hotI hai Adi / lekina vistAra se isa prarUpaNA ke do prakAra haiM / prathama prakAra praznottara rUpa hai / ve prazna haiM ki jIva kyA hai ? jIva kisakA svAmI hai ? jIva ko kisane banAyA hai ? jIva kahA~ rahatA hai ? jIva kitane kAla taka rahane vAlA hai ? aura jIva kitane aura kauna-kauna se bhAvoM se yukta hai ? ina chaha praznoM dvArA jIva ke svatantra astitva, anAdi-anidhana maulika svarUpa kI vyAkhyA kI hai| isa vyAkhyA ke dvArA bhUtacaitanyavAda kA nirAkaraNa kiyA gayA hai| bhUtacaitanyavAdI jIva ke svatantra astitva ko svIkAra nahIM karate haiM para pRthvI, jala Adi ke saMyogasambandha se utpanna aura unameM vikRti Ane para nAza honA mAnate haiM Adi / aba jIva kA svatantra, maulika aura anAdi-anidhana astitva siddha ho gayA taba satpadaprarUpaNA, dravyapramANa, kSetra, sparzanA, kAla, antara, bhAga, bhAva aura alpabahutva rUpa prarUpaNA ke dUsare prakAra dvArA baMdhaka jIvoM kA vistAra se varNana kiyA hai| narakAdi gati, ekendriyAdi jAti, pRthvI Adi kAya, paryApta, aparyApta, sUkSma, bAdara, saMjJI-asaMjJI Adi jIvoM ke rahane kA vicAra satpadaprarUpaNA meM kiyA gayA hai| jIva dravya hai ataeva jIvoM kI saMkhyA kA pramANa dravyapramANa dvArA batalAyA hai| __ jIva kitane kSetra ko vyApta karake rahatA hai, isakA varNana kSetradvAra meM kiyA hai| jIvabhedoM meM se kauna kitane kSetra kA sparza kara sakatA hai, arthAt unake pahuMcane kI kSetrasImA kyA hai ? yaha varNana sparzanAdvAra meM kiyA hai| kAladvAra ke vivecana ke tIna rUpa haiM-(1) eka bhava kI Ayu rUpa bhavasthiti kAla, (2) marakara bArambAra pRthvIkAyAdi vivakSita usI kAya meM punaH punaH Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ' 24 ) utpanna hone rUpa kAyasthiti kAla aura (3) kisI bhI vivakSita guNasthAna meM eka jIva ke rahane rUpa guNasthAnakAla / ina tInoM prakAroM kA bahuta hI vistAra se varNana kiyA gayA hai / antaradvAra meM vivakSita bhava kI prApti ke bAda punaH kAla taka prApti na ho, utane kAla kA varNana kiyA hai / aneka jIvoM ko AdhAra banA kara kiyA hai / bhAgadvAra aura alpabahutvadvAra kA varNana paraspara eka dUsare se milatAjulatA hone se pRthak se nirdeza na karake alpabahutvadvAra ke sAtha hI bhAgadvAra kA nirdeza kiyA hai alpabahutvadvAra meM kina jIvoM se kauna jIva kitane alpa hai athavA adhika haiM, isako spaSTa kiyA hai / bhAvadvAra meM aupazamika Adi pAMca bhAvoM meM se kina jIvoM meM kauna-kauna se bhAva hote haiM, isakA kathana hai / yaha samasta varNana caudaha jIvasthAnagata eka aura aneka jIvoM aura guNasthAnoM ko AdhAra banAkara kiyA hai| isa prasaMga meM yathAsthAna dravya, kSetra, kAla aura bhAva ina cAra pudgalaparAvartanoM aura sAta samudghAtoM kA svarUpa bhI batalAyA hai / adhikAra meM kula caurAsI gAthAyeM haiM aura antima gAthA meM vivecana kI pUrNatA kA saMketa karate hue Age tIsare adhikAra ke varNyaviSaya kA ullekha kiyA hai / yaha adhikAra kA saMkSipta paricaya hai / jAMcI mohallA bIkAnera, 334001 usI bhava kI jitane yaha varNana eka aura -- devakumAra jaina sampAdaka Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhaka-prarUpaNA adhikAra viSayAnukramaNikA ..... gAthA 1 mazu karmabandhaka jIvoM ke varNana kI pratijJA 'vibandhagA' aura 'hu' pada ke vizeSa artha kA spaSTIkaraNa gAthA 2, 3 5-20 kim Adi chaha praznottaroM dvArA jIva viSayaka nirUpaNa aupazamika Adi bhAvoM kA svarUpa aura unake dvikAdi bhaMga bhaMgoM ke adhikArI gAthA 4 20-22 saMsArI jIvoM meM sambhava zarIra gAthA 5 22-24 satpada-prarUpaNA gAthA 6 25-26 guNasthAnoM kI satpada-prarUpaNA 25 gAthA 7 26-26 aniyatakAlamAvI sAsAdana Adi ATha guNasthAnoM ke saMyoga se saMbhava bhedoM kA karaNasUtra gAthA 8 26-31 ukta bheda-bhaMgoM kI gaNanA kI dUsarI vidhi gAthA 6 31-33 dravyapramANa prarUpaNA 31 gAthA 10, 11, 12 33-36 ekendriya se asaMjJI paMvendriya taka ke jIvoM kA pramANa vivecana 33 ( 25 ) 26 Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 26 ) 47 gAthA 13 39-44 nAraka jIvoM kA pramANa 40 gAthA 14 44-45 vyaMtara devoM kA pramANa 44 gAthA 15 45-46 jyotiSka devoM kA pramANa 46 gAthA 16 47-46 vaimAnika devoM kA pramANa gAthA 17, 18 46-51 ratnaprabhApRthvI ke nArakoM, bhavanapati aura saudharma svarga ke devoM 50 kI saMkhyA meM prayukta asaMkhyAta kA spaSTIkaraNa gAthA 16 51-52 prakArAntara se ratnaprabhApRthvI ke nArakAdi kI saMkhyA sambandhI 51 zreNI kA pramANa gAthA 20 uttara vaikriyazarIrI paMcendriya tiryaMcoM kA pramANa gAthA 21 53-56 manuSyoM kI saMkhyA kA pramANa gAthA 22 Adi ke sAta guNasthAnavI jIvoM kA pramANa 56 gAthA 23, 24 60-64 AThaveM se caudahaveM guNasthAna taka ke jIvoM kA saMkhyApramANa gAthA 25 64-66 jIvasthAnoM kI kSetraprarUpaNA gAthA 26 67-68 guNasthAnApekSA kSetrapramANa 67 gAthA 27, 28 68-72 samudghAta-vivecana WW 68 | Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 27 ) 72 or gAthA 26 72-75 jIvabhedApekSA sparzanA mithyAtva va sayogikevalI guNasthAna kI sparzanA 75 gAthA 30 mizra se lekara kSINamoha paryanta guNasthAnApekSA sparzanA-prarUpaNA gAthA 31, 32, 33 76-85 pUrva gAthokta sparzanA kA spaSTIkaraNa kAla-prarUpaNA kI utthAnikA 85 gAthA 34 85-86 sAta aparyAptaka evaM sUkSma ekendriya paryAptaka kI jaghanya-utkRSTa 85 tathA bAdara ekendriyAdi saMjJI paMcendriya paryAptaka paryanta kI jaghanya bhavasthiti gAthA 35 86-62 bAdara ekendriyadi saMjJI paMcendriya paryAptakoM paryanta kI utkRSTa bhava- 86 sthiti, saMjJI jIvoM kI caturgati bhedApekSA bhavasthiti gAthA 36 62-64 eka jIva kI apekSA mithyAtvaguNasthAna kA kAla gAthA 37 64 pudgalaparAvartana ke bhedoM ke nAma aura prakAra 64 gAthA 38 65-67 dravya pudgalaparAvartana kI vyAkhyA 65 gAthA 36 68-66 kSetra pudgalaparAvartana kI vyAkhyA 68 gAthA 40 100-101 kAla pudgalaparAvartana kA lakSaNa 100 gAthA 41 102-104 bhAva pudgalaparAvartana-nirUpaNa 102 | Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104-106 104 106-108 106 108-110 111-113 111 113-115 114 115-116 ( 28 ) gAthA 42 sAsAdana, mizra guNasthAna, samyaktvadvika kA kAla gAthA 43 avirata, dezavirata guNasthAna kA kAla gAthA 44 pramatta, apramatta saMyata guNasthAna kA kAla gAthA 45 apUrvakaraNAdi guNasthAnoM kA kAla gAthA 46 ekendriyAdi kI kAyasthiti gAthA 47 manuSya aura tiryaMca kI kAyasthiti kA utkRSTa pramANa gAthA 48 puruSaveda, saMjJitva kI kAyasthiti strIveda, napuMsakaveda kI kAyasthiti gAthA 46 bAdara paryApta ekendriya, vikalendriyoM kI kAyasthiti aparyApta, sUkSma, sAdhAraNa kI kAyasthiti gAthA 50 bAdara, bAdara vanaspatikAya kI kAyasthiti gAthA 51 bAdara sUkSma pRthvIkAyAdi kI kAyasthiti gAthA 52, 53 aneka jIvApekSA guNasthAnoM kA kAla gAthA 54 aneka jIvApekSA ekendriyAdi meM niraMtara utpattikAla 117-120 116 120-122 120 121 122-124 122 124-126 124 126-126 127 126-131 126 | Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 26 ) gAthA 55 131-132 upazamazreNi, upazAMtamohaguNasthAna, paMcendriya garbhaja manuSyatva, 132 anuttaradevatva, sAtavIM pRthvI kA nArakatva aura kSapakaNi kI prApti kA aneka jIvApekSA jaghanya utkRSTa kAla gAthA 56 132-134 eka se ATha samaya taka niraMtara mokSa meM jAne vAle 133 jIvoM kI saMkhyA gAthA 57 134-137 garbhaja tiryaMca, manuSya, deva, nAraka, saMmUcchima manuSya, vika- 135 lendriya, asaMjJI paMcendriya kA utpatti kI apekSA virahakAla gAthA 58 137-141 jIvasthAnoM meM eka jIvApekSA antara gAthA 56 141-143 devagati sambandhI jaghanya antarakAla 141 gAthA 60 143-145 devagati sambandhI utkRSTa antarakAla gAthA 61 145-150 eka jIvApekSA guNasthAnoM kA antarakAla 146 gAthA 62, 63 151-153 aneka jIvApekSA guNasthAnoM kA antarakAla 151 gAthA 64 153-157 guNasthAnoM meM bhAvaprarUpaNA jIvasthAnoM meM bhAvaprarUpaNA gAthA 65 157-158 garbhaja manuSyoM, manuSyaniyoM, tejaskAya jIvoM kA alpabahutva 157 gAthA 66, 67, 68, 66 158-167 deva aura nArakoM, khecara, jalacara, thalacara Adi kA alpa- 156 bahutva 144 Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gAthA 70 napuMsaka khecara, thalacara, jalacara, caturindriya, paryApta paMcendriya, dvIndriya, trIndriya jIvoM kA alpabahutva gAthA 71 aparyApta paMcendriyAdi kA alpabahutva gAthA 72 paryApta bAdara vanaspatikAyAdi kA alpabahutva gAthA 73 aparyApta bAdara vanaspati Adi kA alpabahutva gAthA 74, 75 paryApta sUkSma tejaskAya Adi kA alpabahutva gAthA 78 ( 30 ) paryApta paryApta sUkSmAdi kA alpabahutva gAthA 78 gAthA 76, 77 175-176 sAmAnya paryApta bAdarAdi, sUkSma aparyApta vanaspati Adi kA 175 alpabahutva sAmAnya ekendriyAdi kA alpabahutva gAthA 80, 81 guNasthAnApekSA alpabahutva gAthA 82 jIvasthAnoM ke bheda aura nAma gAthA 83 guNasthAnoM ke nAma gAthA 84 bandhaka jIvoM ke guNasthAna aura adhikAra kA upasaMhAra pariziSTa bandhaka prarUpaNA adhiAra kI mUlagAthAyeM 167-166 168 166 - 170 170 170-172 171 172-173 173 173 - 174 173 176-178 177 178 - 176 178 176- 183 180 183-184 183 184 - 185 184 185 185 186- 232 186 Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 163 165 166 ( 31 ) loka kI ghanAkAra samacaturasra-samIkaraNavidhi digambarasAhitya meM nirdezita sthAvara-trasajIvoM kI saMkhyA kA pramANa nAraka evaM caturvidha deva saMkhyA nirUpaka gommaTasArajIvakAMDagata pATha dizApekSA nArakoM kA alpabahutva prajJApanAsUtragata mahAdaMDaka kA pATha uttaravaikripazarIrI paMcendriya tiryaMca saMkhyA parimANa jJApaka prajJApanA sUtragata pATha manuSyoM kI utkRSTa saMkhyAviSayaka anuyoga dvAraNi kA pATha digambarasAhityagata pudgalaparAvartanoM kI vyAkhyA prajJApanAsUtragata kAya sthiti saMbandhI pAThAMza aneka jIvApekSA antarakAla saMmbandhI prajJApanAsUtra kA Avazyaka pAThAMza kSullakabhava kA pramANa gAthA-akArAdyanukramaNikA 000 206 214 225 Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrImadAcArya candraSimahattara-viracita paMcasaMgraha [mUla, zabdArtha tathA vivecanayukta] - baMdhaka-prarUpaNA adhikAra | 2 | baMdhaka-prarUpaNa Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 : bandhaka - prarUpaNA adhikAra prathama adhikAra - yogopayogamArgaNA adhikAra meM jIvoM kA yoga, upayoga Adi kI apekSA vistAra se varNana kiyA hai / vahA~ jina jIvoM kA varNana kiyA gayA hai, ve hI karma ke bandhaka -baMdha karane vAle haiN| ataH aba unhIM jIvoM kA savistAra vizeSa varNana karate haiM caudasavihA vi jIvA vibaMdhagA tesimaMtimo bheo / coddasahA sacce vi hu kimAisaMtAipayaneyA // | 1 || zabdArtha - caudasavihA - caudaha prakAra ke, vi-hI, jIvA-- jIva, vibandhagA - baMdhaka, tesi unameM, aMtimo aMtima, bheo-bheda, cohasahA caudaha prakAra kA, savve - saba, vi- bhI, hu- nizcaya se, kimAi - kim, kyA Adi, saMtAi -- sat Adi paya-pada, neyA - jAnane yogya haiM / , gAthArtha - caudaha prakAra ke jIva karma ke bandhaka haiM, unameM se aMtima bheda caudaha prakAra kA hai / ye sabhI jIvabheda kim Adi, sat Adi padoM dvArA jAnane yogya haiM / vizeSArtha - gAthA meM jo jIva karma ke bandhaka haiM, unake varNana kI pratijJA kI hai / jinake svarUpa aura bheda pahale batAye jA cuke haiM aise aparyApta, paryApta, sUkSma ekendriya, bAdara ekendriya Adi caudaha prakAra ke jIva karmoM -- jJAnAvaraNa Adi AThoM prakAra ke karmoM ke bandhaka haiM-- 'caudasavihAvi jIva vibndhgaa'| una caudaha prakAra ke jovoM meM se bhI antima bheda - saMjJo paMcendriya paryAptaka bheda - mithyAdRSTi Adi guNasthAnoM ke bheda se caudaha prakAra kA hai ( tesimaMtimo bheo coddasahA) tathA ye pUrvokta sUkSma ekendriya Adi caudaha prakAra ke jIva eva guNasthAnoM ke bheda se vargIkRta mithyAdRSTi Adi jIva kim Adi tathA satpada Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha prarUpaNA Adi dvAroM ke dvArA yathAvat rUpa se samajhane yogya haiM(kimAi saMtAi pyneyaa)| gAthAgata 'vibandhagA' aura 'hu' yaha do pada vizeSa artha ke dyotaka haiM / jinakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai...... vibandhagA-arthAt caudaha prakAra ke jIvabhedoM meM se bhI jo aMtima bheda hai-'tesimaMtimo bheo' - vaha paryApta saMjJI paMcendriya bheda vizeSa rUpa se karma bandhaka hai| yadyapi jaba taka jIva saMsAra meM hai, taba taka karmabandha hogA, lekina yoga aura kaSAyoM kI sAmarthya ke anusAra hI saMsArI jIva bandha karate haiN| saMsArI jovoM meM saMjJI paMcendriya paryAptaka jIvoM meM hI utkRSTa yoga aura kaSAya-sAmarthya pAI jA sakatI hai, anya jIvoM meM utanI nahIM; isI bAta kA saMketa karane ke liye granthakAra AcArya ne gAthA meM 'vibandhagA' pada diyA hai tathA bahuvacana prayoga karane kA kAraNa yaha hai ki jIva aneka haiM aura una anekoM meM jaise sUkSma ekendriya Adi jIva aneka haiM, usI prakAra saMjJI paMcendriya paryAptaka jIva bhI aneka haiM / jo apanI yogyatA--sAmarthya ko vizeSatA ke kAraNa jJAnAvaraNa Adi AThoM karmI kA vizeSa bandha karate haiN| hu-yaha avadhAraNAtmaka pada hai| jisakA Azaya yaha hai ki aMtima jIvabheda-saMjJI paMcendriya paryAptaka jIvabheda meM hI caudaha guNasthAna pAye jAte haiN| isake atirikta zeSa jIvabhedoM meM eka, do, tIna guNasthAna saMbhava haiN| jaise ki anAdikAla se sabhI saMsArI jIvoM ke mithyAdRSTi hone se mithyAdRSTi guNasthAna hai| unameM se koI karaNaaparyAptaka do guNasthAna vAle hote haiN| kyoMki sUkSma ekendriya ke 1 kisI bhI vastu ko samajhane ke prakAra ko dvAra kahate haiN| prAcIna AcAryoM ne ina prakAroM ke liye dvAra zabda kA prayoga kiyA hai| 2 haravadhAraNe, kimavadhArayati ? aMtima evaM caturdazadhA bhavanti, anye ...tvakadvitriguNA eva / ___--paMcasaMgraha, svopajJavRtti, pR0 42 Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhaka-prarUpaNA adhikAra : gAthA 2-3 sivAya zeSa karaNa-aparyAptakoM meM sAsvAdana guNasthAna bhI pAyA jAtA hai| saMjJI karaNa-aparyAptakoM meM tIna guNasthAna pAye jA sakate haiM / kyoMki karaNa-aparyApta dazA meM unako aviratasamyagdRSTi guNasthAna bhI sambhava hai| isa prakAra sAmAnya se jIvoM ke karmabandhatva kA vicAra karane ke bAda aba varNana karane kI pratijJA ke anusAra kim Adi evaM sat Adi padoM dvArA jIva kI prarUpaNA karate haiN| inameM se alpavaktavyatA pahale ke kAraNa kimAdi pado dvArA jIva kA vicAra karate haiN| kimAdi padoM dvArA nirUpaNa ki jIvA ? usamAiehi bhAvahiM saMjuyaM davvaM / kassa sarUvassa pahU keNaMti ? na keNai kayA u // 2 // kattha ? sarIre loe va huMti kevacira ? savvakAlaM tu / kai bhAvajuyA jIvA ? dugatigacaupacamIsehiM // 3 // zabdArtha-ki-kyA, jIvA-jIba, uvasamAihi - aupazamikAdi, bhAvehi-bhAvoM se, saMjuyaM --saMyukta, dadhvaM --dravya, kassa-kisakA, sarUvassasvarUpa kA, pahU --prabhu-svAmI, keNaMti-kisane, na-nahIM, keNai--kisI ke dvArA bhI, kayA --kRta-banAyA, u ---nizcaya hI / ___ kattha --kahA~, sarIre ----zarIra meM, loe--loka meM, va-athavA, huMti-- hote haiM, kecira-kitane kAla taka, sabvakAlaM-sarvakAla, tu-hI, kaikitane, bhAvajuyA-bhAvayukta, jIvA-jIva, dugatigacaupaMcamIsehi-do, tIna, cAra, pAMca se yukt| gAthAtha-jIva kyA hai ? aupazamikAdi bhAvoM se saMyukta dravya hai| kisakA prabhu-svAmI hai? apane svarUpa kA svAmI hai| kisane banAyA hai ? kisI ne nahIM banAyA hai| ... jIva kahA~ rahatA hai ? zarIra athavA loka meM rahatA hai ? kitane kAla taka rahane vAlA hai ? sarvakAla-sadaiva rahane vAlA hai| kitane bhAvoM se yukta jIva hote haiM ? do, tIna, cAra aura pAMca bhAvoM se yukta jIva hote haiN| Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha vizeSArtha-graMthakAra AcArya ne ina do gAthAoM meM jIva ke svarUpa ko samajhAyA hai aura saralatA se samajhAne ke liye praznottara zailI kA anusaraNa kiyA hai| samagra rUpa se jIva kA svarUpa samajhane ke prasaMga meM jo prazna ho sakate haiM, ve isa prakAra haiM 1. jIva kyA hai arthAt jIva kA svarUpa kyA hai ? 2. jIva kisakA prabhu-svAmI hai ? 3. jIva ko kisane banAyA hai ? 4. jIva kahA~ rahate haiM ? 5. jIva kitane kAla taka jIva ke rUpa meM raheMge ? 6. jIva upazamAdi kitane bhAvoM se yukta hote haiM ? ukta chaha praznoM kA vivecana isa prakAra hai 1. jIva kyA hai ?- svarUpa-bodha ke anantara hI vastu kA vizeSa vicAra kiyA jAnA zakya hone se jIva kA svarUpa samajhane ke liye jijJAsu ne pahalA prazna pUchA hai ki jIvA ?' jova kyA hai --jIva kA svarUpa kyA hai ? pratyuttara meM AcArya batalAte haiM --- 'uvasamAiehi bhAvehiM saMjuyaM davvaM'-arthAt aupazAmika, audayika, kSAyika, kSAyopazamika aura pAriNAmika bhAvoM se yukta jo dravya hai| vaha jIva hai| isakA Azaya yaha hai ki utpAda-vyaya-dhrauvyarUpa dravya kA lakSaNa pAye jAne se jIva dravya to hai hI kyoMki pratyeka dravya utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka hai, yahI dravya kA lakSaNa hai|' lekina sAtha hI jIva kI yaha vizeSatA hai ki vaha aupazamika, audayika, kSAyika, kSAyopazamika aura pAriNAmika bhAvoM se yukta dravya hai / 1 utpAda-vyaya-dhrauvyAtmaka vastu / -vizeSAvazyaka bhASya, pR. 812 2 jIva kA svarUpa upayogAtmaka hai| lekina yahA~ karmajanya avasthAoM aura mUlasvabhAva ko batalAne kI mukhyatA se aupazamika Adi pAMca bhAvoM ko jIva kA svarUpa batalAyA hai'aupazamikAdibhAvaparyAyo jIvaH paryAyAdezAt / pAriNAmikabhAvasAdhano nizcayataH / ' -~-tattvArtha rAjavArtika 1/7/3,8 andhAsAdhAraNA bhAvA: paJcaupazamikAdayaH / svatattvaM yasya tattvasya jIvaH sa vyapadizyate / / --tattvArthasAra 2/2 Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhaka - prarUpaNA adhikAra : gAthA 2-3 jova kI svarUpa - vyAkhyA meM bhAvoM ke kramavinyAsa para zaMkAkAra kI zaMkA hai ki 7 zaMkA- ApakA yaha kramavinyAsa ayukta hai / kyoMki audayika bhAva nigoda se lekara sabhI saMsArI jIvoM ke hotA hai aura aupazamika to kitanoM ko hI hotA hai / ataH audayika bhAva ko chor3akara prathama aupazamika bhAva ko grahaNa karane kA kyA kAraNa hai ? uttara - vastu kA aisA svarUpa batalAnA cAhie jo asAdhAraNa ho, jisase usakI anya se vyAvRtti kI jA sake, usakI pRthaktA samajhI jA sake / isI hetu se jIva kA svarUpa batalAne ke Arambha meM audayika ko grahaNa na karake aupazamika bhAva kA vinyAsa kiyA hai / jisakA Azaya yaha hai ki audayika aura pAriNAmika ye do bhAva to ajIva dravya meM bhI pAye jAte haiM, isIliye una bhAvoM ko prArambha meM grahaNa nahIM kiyA hai| kSAyika bhAva aupazamika bhAvapUrvaka hI hotA hai, kyoMki koI bhI jova upazama bhAva ko prApta kiye binA kSAyika bhAva ko prApta karatA hI nahIM hai / isakA kAraNa yaha hai ki anAdi mithyAdRSTi jIva jaba bhI samyaktva kI prApti karatA hai to upazama samyaktva ko hI prApta karatA hai, isIliye use ( kSAyika ko ) bhI prArambha meM nahIM rakhA hai| kSAyopazamika bhAva aupazamika bhAva se atyanta bhinna nahIM hai, isa kAraNa prArambha meM aupazamika bhAva grahaNa kiyA hai / isa prakAra se jIva kA svarUpa batalAne ke pazcAt aba dUsare prazna para vicAra karate haiM 2. jIva kisakA prabhu - svAmI hai ? to isakA uttara yaha hai ki 'sarUvassa pahU'- jIva apane svarUpa kA hI svAmI hai / yaha kathana nizcayanaya kI apekSA se samajhanA cAhiye / kyoMki saMsAra meM jo svAmI sevakabhAva dikhatA hai, vaha karmarUpa upAdhijanya hone ke kAraNa aupAdhika hai, vAstavika nahIM / kintu karmoM se mukta hue jovoMAtmAoM meM svAmI sevakabhAva nahIM hai / koI kisI kA svAmI nahIM aura na koI kisI kA sevaka hai / sabhI mukta jIva apane svarUpa ke Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha svAmI haiM, sabhI ke guNa samAna haiN| unameM kisI prakAra kA antara nahIM hai| isIliye tathAsvabhAva se apane svarUpa ke hI svayaM svAmI haiM / 3. jIva ko kisane banAyA hai ?-yaha tIsarA prazna hai| jisakA uttara hai-'na keNai kayA'-jIva ko kisI ne nahIM banAyA hai, kintu AkAza kI taraha akRtrima hai aura apane svAbhAvika svarUpa meM avasthita hai| yaha niyama hai ki utpanna huI vastu kA avazya nAza hotA hai| isaliye yadi jIva ko utpanna huA mAnA jAye to usakA bhI nAza honA cAhiye / parantu usakA kisI bhI samaya nAza nahIM hone se vaha akRtrima hai / 4. jIva kahA~ rahate haiM ?-isa cauthe prazna kA uttara yaha hai ki 'sarIre loeva huti'-jIva apane-apane zarIra meM athavA loka meM rahate haiN| isa uttara meM sAmAnya aura vizeSApekSA jova ke avasthAna kA vicAra kiyA gayA hai| unameM se sAmAnya kI apekSA vicAra karate hue batAyA ki jIva loka meM rahate haiM, aloka meM nahIM; cAhe ve bandhaka hoM yA abandhaka hoM / isakA kAraNa yaha hai ki tathAsvabhAva se dharmAstikAya, adharmAstikAya, jIva aura pudgaloM kA aloka meM abhAva hai| lekina vizeSApekSA vicAra karane para pratyeka jIva yathAyogya prApta apane-apane audArika Adi zarIra meM rahatA hai, apane zarIra se bAhara nahIM rahatA hai| kyoMki zarIra ke paramANuoM ke sAtha AtmapradezoM kA nIrakSIravat anyonyAgamarUpa paraspara ekAkAra sambandha hai| isakA kAraNa yaha hai ki jIva aura pudgala anyonyAgama ke kAraNa paraspara aise ekAkAra rUpa se rahe hue haiM ki unameM yaha jIva hai aura yaha zarIrapudgala haiM, aisA vibhAga nahIM ho sakatA hai / jaise ki pAnI aura dUdha 1 etadviSayaka savistRta vicAra dharmasaMgrahaNI kI TIkA meM kiyA gayA hai / vistArabhaya se yahA~ saMkSepa meM saMketamAtra kiyA hai| Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhaka-prarUpaNA adhikAra : gAthA 2-3 aise ekAkAra rUpa meM rahe hue haiM ki unameM yaha pAnI hai aura yaha dUdha hai, isa prakAra kA vibhAga nahIM ho pAtA hai|' 5. jIva kitane kAlaparyanta jIvarUpa meM rahegA, usakA nAza kaba hogA ?-yaha pAMcavA~ prazna hai| isakA uttara hai 'savvakAlaMtu' / arthAt jIva sarvadA jIva rUpa meM rahegA, kisI bhI samaya usakA nAza nahIM hotaa| zaMkAtIsare prazna ke uttara meM kahA gayA hai ki jIva ko kisI ne nahIM banAyA hai, kintu AkAza kI taraha akRtrima hai aura akRtrima vastu kA kabhI bhI nAza nahIM hotA hai| jaba itanI spaSTa bAta hai to punaH yahA~ 'usakA nAza nahIM hotA hai'-kahakara tIsare prazna ke uttara kI punarAvRtti karane kA kyA prayojana hai ? samAdhAna-donoM kA pRthak-pRthak nirdeza vizeSa uddezya ko lekara kiyA gayA hai| tIsare prazna ke uttara dvArA jIva anAdikAla se hai, yaha batalAyA hai| jabaki yahA~ yaha spaSTa kiyA hai ki anantakAlaparyanta bhI jIva jIvarUpa meM rahane vAlA hai| tAtparya yaha hai ki jIva ko kisI ne banAyA nahIM hai, isaliye vaha anAdikAla se hai aura anantakAla taka jIvarUpa meM hI rahane vAlA hai| yAnI jIva anAdiananta hai| ___ aba kadAcit yaha kaho ki mukta jIva anantakAla taka jIvarUpa yAnI svarUpa meM kaise rahate haiM ? to isake liye samajhanA cAhiye ki mukta avasthA ko prApta jIva sadaiva ke liye jJAna-darzana Adi ananta Atma-guNAtmaka apane svarUpa meM hI rheNge| kyoMki jJAna-darzana Adi guNa jIva ke svarUpa haiN| ve guNa kabhI bhI usake sivAya anya kisI dravya meM nahIM rahate haiM aura na pAye jA sakate haiN| 1 annonnamaNugayAI imaM ca taM ca tti vibhayaNamajuttaM / jaha khIrapANIyAI ti| -paMcasaMgraha-malayagiri TIkA, pR. 44 / / Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 paMcasaMgraha ___ mukta jIva ke jJAna-darzanAdi rUpa apane svarUpa meM anantakAla taka rahane ke siddhAnta dvArA una dArzanikoM kA nirAsa ho jAtA hai, jinake mata se AtmA kA mokSa ho jAne ke bAda AtmA jaisI vastu rahatI nahIM hai aura jinakI mokSaviSayaka mAnyatA yaha hai ki___'jaise bujhane para dIpaka, pRthvI meM nIce nahIM jAtA, AkAza meM U~cA nahIM jAtA aura kisI dizA yA vidizA meM bhI nahIM jAtA hai, parantu vahIM rahate hue sneha-tela kSaya hone se bujha jAtA hai| usI prakAra sneha-rAgadveSa kA kSaya hone se nivRtti--mokSa ko prApta AtmA bhI pRzvI meM nIce nahIM jAtI, AkAza meM Upara nahIM jAtI aura na kisI dizA yA vidizA meM hI jAtI hai, kintu vahIM rahate hue dIpaka kI taraha bujha jAtI hai arthAt usakA nAza ho jAtA hai|" tathA___ 'arihaMta ke maraNonmukha citta kI pratisaMdhi-anusaMdhAna nahIM hotA hai, kintu dopaka kI taraha nirvANa-nAza hotA hai, usI prakAra cittaAtmA kA mokSa hotA hai / / 2 / / kyoMki jo vastu sat hai, usakA kabhI nAza nahIM hotA hai / paryAyaavasthA badalatI hai, parantu dravya to sadaiva vidyamAna rahatI hai| 6. upazamAdi kitane bhAvoM se yukta jIva hote haiM ?-- isa prazna kA uttara yaha hai ki kitane hI jIva do bhAva, kitane hI tIna bhAva, kitane hI cAra bhAva aura kitane hI pAca bhAva yukta hote haiM.---'dugatigacaupaMcamIsehi' / isakA spaSTIkaraNa Age kiyA jA rahA hai / 1 dIpo yathA nirvRttimabhyupeto naivAvaniM gacchati nAntarikSam / dizaM na kAJcidvidizaM na kAMcitsnehakSayAtkevalameti zAntim / / jIvastathA nirvRtimabhyupeto naivAvani gacchati nAntarikSam / dizaM na kAJcidvidizaM na kAJcitsnehakSayAtkevalameti zAntim / / -- saudarAnanda 16/28,26 2 yaha bauddhadarzana kI mAnyatA hai / Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhaka - prarUpaNA adhikAra : gAthA 2-3 aupazamika Adi bhAvoM kA svarUpa aura unake dvikAdi bhaMga prazna - aupazamika Adi kitane bhAva haiM ? unakA kyA svarUpa hai aura dvika, trikAdi yoga karane kI rIti kyA hai ? uttara - aupazamikAdi chaha bhAva haiM - ( 1 ) audayika, ( 2 ) aupazamika, (3) kSAyika, (4) kSAyopazamika, (5) pAriNAmika aura (6) sAnnipAtika / ' jinake lakSaNa aura bheda kramazaH isa prakAra haiM (1) audayika bhAva ke do bheda haiM- 1. udaya aura 2. udayaniSpanna / apanI-apanI zakti ke anusAra phala dene ke sammukha hue jJAnAvaraNAdi AThoM karmoM kA apane-apane svarUpa ke anusAra phalAnubhava udaya hai aura udaya hai kAraNa jisakA use audayika kahate haiM / 11 1 (ka) zuddha bhAva aupazamikAdi pAca hI hote haiM / zuddhabhAvAH paJcaivaite, teSAmeva sannipAtAnmizraH SaSTho bhedo bhavati / - paMcasaMgraha -- svopajJavRtti, pR. 43 (kha) aupazamikakSAyika bhAvau mizrazca jIvasya svatattvamaudayikapAriNAmikau ca / -tattvArtha sUtra 2/1 (ga) sAnnipAtika nAma kA svatantra bhAva nahIM hai / kintu saMyoga bhaMga kI apekSA usakA grahaNa kiyA jAtA hai / - jainendra siddhAnta koza, 4/313 2 udaya zabda se 'ika' pratyaya lagAne se audayika zabda banatA hai / 3 udaie duvihe pannatte, taM jahA- - udaie udaya nipphanne ya / -- anuyogadvArasUtra 4 (ka) tatrodayo'STAnAM karmaprakRtInAmudayaH zAntAvasthA parityAgenodIraNAvalikAmatikramya udayAvalikAyAmAtmIyarUpeNa vipAka ityarthaH / ---- sthAnAMgavRtti, sthA. 6 (kha) udaie aTTaNhaM kammapagaDINamudara se taM udaie / - -- anuyogadvArasUtra . Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha karmoM ke udaya dvArA utpanna huA jIva kA svabhAva udayaniSpanna kahalAtA hai| udaya niSpanna ke do bheda haiM- (1) jIvaviSayaka (2) ajIvaviSayaka / ' unameM se narakagati Adi karma ke udaya se utpanna hue nArakatvAdi paryAya ke pariNAma ko jIvaviSayaka audayika bhAva kahate haiN| kyoMki nArakatvAdi jIva ke bhAvoM-paryAyoM ne narakagati Adi karmoM ke udaya se sattA prApta kI hai, kintu ve svAbhAvika nahIM haiN| ___ jIvodayaniSpanna audayika bhAva ke aneka bheda haiM, yathA-nArakatva, tiryaMcatva, manuSyatva, devatva, pRthvIkAyatva, apkAyatva, taijaskAyatva, vAyukAyatva, vanaspatikAyatva, trasakAyatva, krodhakaSAyI, mAnakaSAyI, mAyAkaSAyo, lobhakaSAyI, strIvedI, puruSavedo, napusakavedI, kRSNalezyA, nIlalezyA, kApotalezyA, tejolezyA, padmalezyA, zuklalezyA, mithyAdRSTitva, aviratitva, ajJAnitva, AhArakatva, chadmasthabhAva, sayogitva aura saMsArAvasthA Adi / ye sabhI bhAva jIva ke karmoM ke udaya se utpanna hone ke kAraNa jIvodayaniSpanna kahalAte haiN| ajIvodaya niSpanna yAni jIva dvArA grahaNa kiye gaye audArika Adi zarIra meM karma ke udaya se utpanna hue varNAdi pariNAma ajIvodayaniSpanna audayika bhAva haiN| jisakA spaSTa Azaya yaha hai ki audArika Adi zarIrayogya pudgaloM kA usa-usa zarIrarUpa meM pariNAma tathA zarIra meM varNa, gaMdha, rasa aura sparzarUpa pariNAma, yaha saba karma ke udaya binA nahIM hotA hai, jisase ye ajIvodayaniSpanna audayika bhAva kahalAte haiN| (2) aupazamika bhAva-aupazamika bhAva ke do bheda haiM-1. upazama 1 se kiM taM udayani pphanne ? taM duvihe pannatte taM jahA---jIvodayanipphanne ajIvodayanipphanne ya / __-anuyogadvArasUtra Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhaka-prarUpaNA adhikAra : gAthA 2-3 aura 2. upazamaniSpanna / unameM se rAkha se AcchAdita agni kI taraha karma kI sarvathA anudayAvasthA, arthAt pradeza se bhI jisake udaya kA abhAva ho, use upazama kahate haiM / karma ko aisI sthiti meM sthApita kara denA ki vaha rasa se athavA pradeza se bhI apanA vipAka vedana na karA sake, vaha upazama hai| isa prakAra ke upazama ko sarvopazama kahate haiM / jo mohanIyakarma kA hI hotA hai, kintu dUsare kisI karma kA nahIM hotA hai| ___ karma ke sarvathA upazama dvArA utpanna jIvasvabhAva ko upazamaniSpanna kahate haiM / jo krodhAdi kaSAyoM ke udaya kA sarvathA abhAva hone se usake phalarUpa meM utpanna huA parama zAMta avasthA rUpa jIva kA pariNAmavizeSa hai| ___yaha aupazamika bhAva aneka prakAra kA hai, yathA--upazAMta veda, upazAMta krodha, upazAMta mAna, upazAMta mAyA, upazAMta lobha, upazAMta darzanamohanIya, upazAMta cAritramohanIya Adi / (3) kSAyika bhAva-isake do bheda haiM-kSaya aura kSayaniSpanna / karma ke sarvathA abhAva ko kSaya kahate haiM aura yahI kSaya kSAyika hai| karmoM ke sarvathA abhAva hone ke phalarUpa meM utpanna huA jIva kA pariNAmavizeSa kSayaniSpanna kahalAtA hai, yathA-kevalajJAnitva, kevaladarzanitva, kSINamatijJAnAvara Natva, kSINazrutajJAnAvaraNatva, kSINaavadhijJAnAvaraNatva, kSINamanaHparyayajJAnAvara Natva yAvat kSINavIryAntarAyatva aura muktatva / ye sabhI bhAva karmAvaraNa kA sarvathA nAza hone ke phalarUpa meM utpanna hue haiM, jisase ye kSayaniSpanna kahalAte haiN| (4) kSAyopazamika bhAva-yaha do prakAra kA hai-kSayopazama aura kSayopazamaniSpanna / udayaprApta karmAMza ke kSaya aura anudayaprApta 1 sabbuvasamaNA mohasseva / -kammapayaDI, upazamanA prakaraNa Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha karmAza ke vipAkAzrayI upazama ko kSayopazama' kahate haiN| yaha kSayopazama jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa, mohanIya aura antarAya ina cAra ghAti karmoM kA hI hotA hai, aghAti karmoM kA nahIM hotA hai / kSayopazama hI kSAyopazamika kahalAtA hai| ghAti karmoM ke kSayopazama se utpanna huA matijJAnAdi labdhirUpa 1 udayaprApta karmoM ke kSaya aura udaya meM nahIM Aye huoM ke upazama ko kSayopazama kahate haiN| yahA~ upazama zabda ke do artha karanA cAhiye---- 1 upazama yAnI udayaprApta karma kA kSaya aura sattAgata karma ko pariNAmAnusAra hIna zakti vAlA karake aisI sthiti meM sthita karanA ki svarUpa se phala na de| yaha artha mohanIya karma meM ghaTita hotA hai| mithyAtva aura anantAnubaMdhi Adi bAraha kaSAyoM kA kSayopazama hotA hai, taba unake udayaprApta aMzoM kA kSaya karatA hai aura sattAgata aMza ko pariNAmAnusAra hIna zakti vAlA karake aisI sthiti meM rakhatA hai ki svarUpataH phala na de / tabhI samyaktva, dezavirati aura sarvavirati cAritrarUpa guNa utpanna hote haiN| upazama kA dUsarA artha-udayaprApta aMza kA kSaya aura udaya-aprApta aMza ko pariNAmAnusAra hInazakti vAlA karanA / yaha artha zeSa tIna ghAti karmoM meM ghaTita hotA hai / unake udaya prApta aMza kA kSaya aura udayaaprApta aMza ko pariNAmAnusAra hInazakti vAlA karatA hai| svarUpataH phala na de sakeM aisI sthiti meM sthita nahIM kiye hone se unakA rasodaya bhI hotA hai / kintu zaktihIna kiye gaye hone se guNa ke vighAtaka nahIM hote haiM / jitane pramANa meM unakI zakti kama ho gaI hai, tadanurUpa matijJAna Adi guNa pragaTa hote haiN| isIliye ina tIna karmoM kA udayAnuviddha kSayopazama kahA jAtA hai| 2 aghAti kama kisI guNa ko AcchAdita nahIM karate, jisase unakA kSayopa zama nahIM hotaa| ve to adhika rasa aura adhika sthitivAle hoM tabhI apanA kArya kara sakate haiN| isIliye aghAtI karmoM kA kSayopazama nahIM ho sakatA hai| Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhaka-prarUpaNA adhikAra : gAthA 2-3 AtmA kA jo pariNAmavizeSa use kSayopazamaniSpanna kahate haiN| yaha kSayopazamaniSpanna aneka prakAra kA hai, yathA-kSAyopazAmika AbhinibodhivajJAnalabdhi, zrutajJAnalabdhi, avadhijJAnalabdhi, manaparyAyajJAnalabdhi, kSAyopazamika matiajJAnalabdhi, zrutaajJAnalabdhi, vibhaMgajJAnalabdhi, samyagdarzanalabdhi, kSAyopazamika samyagmithyAdarzanalabdhi', kSAyopazamika sAmAyikalabdhi, kSAyopazamika chedopasthApanIyalabdhi, kSAyopazamika parihAravizuddhilabdhi, kSAyopazamika sUkSmasaMparAyalabdhi, kSAyopazamika dezaviratilabdhi, kSAyopazamika dAnalabdhi, lAbhalabdhi, bhogala bdhi, upabhogalabdhi, vIryalabdhi, paMDitavIryalabdhi, bAlavIryalabdhi, bAlapaMDitavIryalabdhiH, zrotrendriyalabdhi, cakSarindriyalabdhi, ghrANendriyalabdhi, rasanendriyalabdhi, sparzanendriyalabdhi ityAdi / ye sabhI bhAva ghAti karma ke kSayopazama se niSpanna hone ke kAraNa kSayopazamaniSpanna kahalAte haiN| (5) pAriNAmika bhAva---pariNamita honA-avasthita vastu kA pUrva avasthA ke tyAga karane ke dvArA uttara avasthA ko kathaMcit prApta honA arthAt apane mUla svabhAva ko chor3e binA pUrva avasthA ke tyAga 1 mithyAtva kA udaya nahIM hone se yahA~ samyamithyAdarzanalabdhi ko ginA hai| 2 mithyAtvI jIva ke vIryavyApAra ko bAlavIrya, samyaktvI aura deza virati ke vIryavyApAra ko bAlapaMDitavIrya aura sarvavirati ke vIryavyApAra ko paMDitavIrya-labdhi kahA jAtA hai| ina sabhI labdhiyoM kA sAmAnya se vIryalabdhi meM samAveza ho jAtA hai, kintu spaSTatA ke liye alaga-alaga ullekha kiyA hai| 3 ina zrotrendriyala bdhi Adi pAMca indriyala bdhiyoM kA matijJAnalabdhi meM samAveza ho jAtA hai| kintu spaSTatA ke liye yahA~ pRthak-pRthak ullekha hai| 4 pAriNAmika bhAva kA kAraNa dravya kA svarUpalAbha mAtra hai| isameM karma ke udaya, upazama, kSaya aura kSayopazama kI apekSA nahIM hotI hai / Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 paMcasaMgraha pUrvaka uttara avasthA ko prApta karanA pariNAma kahalAtA hai aura pariNAma ko ho pAriNAmika bhAva kahate haiM / pAriNAmika bhAva ke do bheda haiM- sAdi aura anAdi / ghI, gur3a, cAvala, Asava aura ghaTAdi padArthoM kI naI-purAnI Adi avasthAyeM tathA varSadharaparvata, bhavana, vimAna, kUTa aura ratnaprabhA Adi pRthiviyoM kI pudgaloM ke milane-bikharane ke dvArA hone vAlI avasthAyeM tathA gaMdharvanagara, ulkApAta, dhUmasa, digdAha, vidyuta, candrapariveSa, sUryapariveSa, candra-sUryagrahaNa, indradhanuSa ityAdi aneka avasthAyeM sAdi pAriNAmika bhAva haiN| kyoMki usa usa prakAra ke pariNAma amuka-amuka samaya hote haiM aura unakA nAza hotA hai / athavA unameM pudgaloM ke milane-bikharane se hInAdhikya - pheraphAra huA karate haiM / lokasthiti, alokasthiti, bhavyatva, abhavyatva, jIvatva, dharmAstikAyatva ityAdi rUpa jo bhAva haiM, ve anAdi pAriNAmika bhAva haiM / kyoMki unake svarUpa meM kisI prakAra kA parivartana nahIM hotA hai / sadaiva apane-apane svarUpa meM hI rahate haiM / ye aupazamika Adi pUrvokta pAMca mUla bhAva haiN| inake saMyoga se banane vAle chaThe bhAva kA nAma sAnnipAtika hai / " yaha svatantra bhAva nahIM hai, kintu saMyoga bhaMga kI apekSA isakA grahaNa kiyA jAtA hai / sAnnipAtika bhAva - aneka bhAvoM ke milane se niSpanna bhAva ko sAnnipAtika bhAva kahate haiM / tAtparya yaha hai ki audayika Adi bhAvoM 1 yaha vicAra anuyogadvArasUtra meM, tattvArthasUtra a. 2 ke 1 se 7 taka ke sUtra meM, sUtrakRtAMga niyukti kI gAthA 107 tathA usakI TIkA meM bhI kiyA gayA hai tathA gommaTasAra karmakANDa meM isa viSaya kA 'bhAvacUlikA' nAmaka eka svatantra prakaraNa hai / bhAvoM ke bheda-prabheda ke liye 812 se 816 taka kI gAthAyeM draSTavya haiM aura Age kI gAthAoM meM kaI taraha ke bhaMga jAla batalAye haiM / ina sabake liye bhAvacUlikA prakaraNa gAthA 812 se 875 taka dekhanA cAhiye / Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ badhaka-prarUpaNA adhikAra : gAthA 2-3 ke do Adi ke saMyoga se utpanna huI avasthA vizeSa ko sAnnipAtika kahate haiN|' pAMca bhAvoM ke 26 bhaMga-kisI bhI jIva meM eka bhAva nahIM hotA hai, kintu do, tIna, cAra yA pA~ca bhAva hote haiN| ina pAMcoM bhAvoM ke sAmAnya se dvikAdi ke saMyoga meM chabbIsa bhaMga hote haiN| jo isa prakAra jAnanA cAhiye ki do ke saMyoga ke dasa, tIna ke saMyoga ke dasa, cAra ke saMyoga ke pAMca aura pAMca ke saMyoga kA eka / __do Adi ke saMyoga se niSpanna bhaMga isa prakAra haiM do ke saMyoga se niSpanna dasa bhaMga-1. audayika-aupazamika, 2. audayika kSAyika, 3. audayika-kSAyopazamika, 4. audayika pAriNAmika, 5. aupazamika-kSAyika, 6. aupazamika-kSAyopazamika, 7. aupazamika-pAriNAmika, 8. kSAyika-kSAyopazamika, 6. kSAyikapAriNAmika, 10. kSAyopazamika-pAriNAmika / tIna ke saMyoga se banane vAle dasa bhaMga-1. audayika-kSAyopazamika-kSAyika, 2. audayika-aupaza mika-kSAyopazamika, 3. audayika1 jaba vivakSita padArtha ke aneka bheda hote haiM aura una bhedoM meM kabhI kisI eka kA, kabhI do kA yAvat kabhI pratyeka bheda kA vicAra karanA ho taba usa padArtha ke eka-eka bheda, do-do bheda, tIna-tIna bheda kI apekSA, isa prakAra usa padArtha ke jitane bheda hote haiM, vahA~ taka unake jo bhaMga banAye jAte haiM ve bhaMga anukrama se ekasaMyogI, dvisaMyogI, trisaMyogI Adi nAma se jAne jAte haiN| digambara sAhitya meM bhI isI prakAra se sAnnipAtika bhAva dvisaMyogI, tIna, cAra tathA pAMca saMyogI krama se dasa, dasa, pA~ca tathA eka, isa prakAra chabbIsa batalAye haiN| lekina vistAra se ikatAlIsa bhaMgoM kA bhI nirdeza kiyA hai| ina ikatAlIsa bhaMgoM meM dvikasayogI bhaMga dasa kI bajAya paccIsa batalAye haiM / zeSa bhaMgoM kI saMkhyA meM antara nahIM hai / -dekhiye, jainendra siddhAnta koza 4/313 / Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 paMcasaMgraha aupazamika pAriNAmika, 4. audayika-kSAyika-kSAyopazamika, 5. audayika-kSAyika-pAriNAmika, 6. audayika kSAyopazamika-pAriNAmika, 7. aupazamika-kSAthika-kSAyopazamika, 8. aupazamika-kSAyika-pAriNAmika, 6. aupazamika-kSAyopazamika-pAriNAmika, 10. kSAyika-kSAyopazamika-pAriNAmika / cAra ke saMyoga se niSpanna pAMca bhaMga-1. audayika-aupazamika. kSAyika-kSAyopazamika, 2. audayika aupazamika kSAyika-pAriNAmika, 3. audayika-aupazamika-kSAyopazamika-pAriNAmika, 4. audayikakSAyika-kSAyopazamika-pAriNAmika, 5. aupazamika-kSAyika-kSAyopazamika-pAriNAmika / pAMcoM bhAvoM ke saMyoga se niSpanna eka bhaMga-aupazamika-audayikakSAyika-mAyopazamika-pAriNAmika / isa prakAra audayika Adi pAMca bhAvoM ke chabbIsa bhaMga hote haiN| ina bhaMgoM meM se dvikasaMyogI eka, trikasaMyogI do, catuHsaMyogI do aura paMcasaMyogI eka, isa taraha chaha bhaMga hI ghaTita hote haiM, zeSa bhaMga ghaTita nahIM hote haiN| kintu bhaMgaracanA kI apekSA se zeSa bhaMga batalAye haiM aura ve bhI isaliye batAye haiM ki ghaTita hone vAle bhaMgoM ke jJAna ke liye yaha racanA upayogI hai| aba ukta bhaMgoM meM se kauna-sA bhaMga kisake ghaTita hotA hai, yaha batalAte haiN| ghaTita bhaMgoM ke adhikArI dvikasaMyogI bhaMgoM meM se kSAyika-pAriNAmika yaha nauvAM bhaMga siddhoM meM ghaTita hotA hai| kyoMki siddhoM meM kevalajJAna, darzana, kSAyika samyaktva, cAritra, dAnAdi labdhiyAM kSAyika bhAva se haiM aura jIvatva pAriNAmika bhAva se hai| trikasaMyogI bhaMgoM meM se audayika-kSAyika-pAriNAmika rUpa pAMcavAM tathA audayika-jhAyopazamika-pariNAmika rUpa chaThA-yaha do bhaMga saMbhava haiN| unameM se pAMcavAM bhaMga kevalI kI apekSA se jAnanA Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhaka-prarUpaNA adhikAra : gAthA 2-3 cAhiye / kyoMki unake manuSyagati Adi audayika bhAva se, jJAna-darzana Adi kSAyika bhAva se aura jIvatva, bhavyatva pAriNAmika bhAva se hai| chaThA bhaMga cAroM gati ke saMsArI jIvoM kI apekSA jAnanA caahiye| unake nArakatvAdi paryAya audayika bhAva se, indriya matijJAnAdi kSAyopazamika bhAva se aura jIvatva, bhavyatva yA abhavyatva pAriNAmika bhAva se hotA hai| ____ yaha bhaMga gati ke bheda se cAra prakAra kA hai--narakagati meM audayika bhAva se nArakatva, kSAyopazamika bhAva se indriyAdi aura pAriNAmika bhAva se jIvatva, bhavyatva athavA jIvatva, abhavyatva hotA hai| tiryaMcagati meM audayika bhAva se tiryagyonitva, kSAyopazamika bhAva se indriyAdi aura pAriNAmika bhAva se jIvatva Adi ghaTita hotA hai / isI taraha manuSya aura devagati kI apekSA bhI vicAra kara lenA caahiye| pUrvokta trikasaMyogI bhaMga-audayika-kSAyopazamika-pAriNAmika bhAva meM kSAyika bhAva ko milAne para catuHsaMyogI bhaMga hotA hai| jo isa prakAra samajhanA cAhiye-audayika kSAyika-kSAyopazamika-pAriNAmika / yaha catuHsaMyogI pAMca bhaMgoM meM se cauthA bhaMga hai| yaha bhaga bhI pUrvokta trikasaMyogI bhaMga kI taraha gati ke bheda se cAra prakAra kA hai| usameM audayika bhAva se manuSyatvAdi, kSAyika bhAva se samyaktva, kSAyopazamika bhAva se matijJAnAdi aura pAriNAmika bhAva se jIvatva aura bhavyatva hotA hai / athavA pUrvokta trikasaMyogI bhaMga ke sAtha aupazamika bhAva ko jor3ane para bhI catuHsaMyogI bhaMga hotA hai aura vaha isa prakAra hai-kSAyopazamika-aupazamika-audayika-pAriNAmika / yaha catuHsaMyogI bhaMgoM meM kA tIsarA bhaMga hai| jo pUrvokta bhaMga kI taraha gati ke bheda se cAra prakAra kA hai| lekina itanA vizeSa hai ki kSAyika samyaktva ke sthAna para upazama samyaktva jAnanA caahiye| paMcasaMyogI bhaMga kSAyika samyaktva meM upazama zreNi ke Arohaka Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha ke ghaTita hotA hai, anyatra ghaTita nahIM hotA hai| vaha bhaMga isa prakAra hai-audyik-aupshmik-kssaayik-kssaayopshaamik-paarinnaamik| usameM audayika bhAva meM manuSya gati Adi, aupazAmika bhAva meM cAritra, kSAyika bhAva meM samyaktva, kSAyopazamika bhAva meM matijJAnAdi aura pAriNAmika bhAva meM jIvatva aura bhavyatva hotA hai| isa prakAra avAntara bhaMgoM ke bhedoM kI apekSA se kula pandraha bheda ghaTita hote haiM / ' ina pandraha bhaMgoM kI apekSA se dvika, trika, catuSka aura paMcaka rUpa sAnnipAtika bhAva yukta jIva hote haiM / isI kA gAthA meM saMketa kiyA hai ki-'dugatigacaupaMcamIsehiM'-do, tIna, cAra, pAMca bhAva se yukta jIva haiN| . isa prakAra se bhAvoM kA svarUpa, unake dvika Adi ke saMyoga se hone vAle bhaMga evaM kauna-kauna se bhaMga kisa prakAra ghaTita hote haiM, yaha batalAne ke bAda aba pUrva meM jo 'kattha ? sarIre loe va' jIva kahA~ rahate haiM ? aura isa prazna ke uttara meM jIva zarIra meM rahate haiM, yaha kahA thA to caturgati ke jovoM meM se jisake jitane zarIra saMbhava haiM, usakA varNana karate haiN| saMsArI jIvoM meM saMbhava zarIra suraneraiyA tisu tisu vAupaNidItirakkha cau causu / maNuyA paMcasu sesA tisu taNusu aviggahA siddhA // 4 // sAnnipatika bhAvoM ke pandraha bhaMga isa prakAra se ghaTita hote haiM-audayikakSAyopazAmika-pAriNAmika yaha eka bhaMga cAra gati ke bheda se cAra prakAra kA hai| ina tIna ke sAtha kSAyika bhAva ko jor3ane para catuHsaMyogI bhaMga ke bhI cAra bheda hote haiM / athavA kSAyika ke sthAna para upazama ko jor3ane para bhI cAra gati ke bheda se cAra bheda hote haiM / isa prakAra bAraha bheda hue| inameM upazamaNi kA paMcasaMyogI eka bhaMga, kevali bhagavAn kA trikasaMyogI eka bhaMga aura siddha kA dvikasaMyogI eka bhNg| ina sabakA kula jor3a pandraha (12+1+1+1=15) hotA hai| Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhaka - prarUpaNA adhikAra : gAthA 4 21 zabdArtha - suraneraiyA - deva aura nAka, tisu-tisu-- tIna-tIna meM, vAu - vAyukAyika, paNidI-paMcendriya, tirakkha-tiryaMca, cau-causu cAracAra meM, maNuyA - manuSya, paMcasu pAMca meM, sesA - zeSa jIva, tisu-tIna, taNusu - zarIra meM, aviggahA - azarIrI, siddhA - siddha / gAthArtha - deva aura nAraka tIna-tIna zarIra meM, vAyukAyika aura paMcendriya tiryaMca cAra-cAra zarIra meM, manuSya pAMca zarIra meM aura zeSa jIva tIna zarIra meM hote haiM / siddha azarIrI haiM / vizeSArtha - 'suraneraiyA tisu-tisu' arthAt deva aura nAraka tInatIna zarIra meM hote haiM, yAni unake tIna zarIra hote haiM / ve tIna zarIra isa prakAra haiM - tejasa, kArmaNa aura vaikriya / inameM se taijasa aura kArmaNa to anAdikAla se sabhI saMsArI jIvoM meM hote hI haiM / ' ataH ve to hoMge hI tathA deva aura nArakoM kA bhavadhAraNIya zarIra vaikriya hai / isIliye deva aura nArakoM ke taijasa, kArmaNa aura vaikriya yaha tIna zarIra hote haiM / vAyukAyika aura garbhaja paMcendriya tiryaMcoM ke pUrvokta tIna zarIroM ke sAtha cauthA audArika zarIra milAne se cAra-cAra zarIra hote haiM / tejasa aura kArmaNa to sAmAnya haiM hI tathA inakA bhavadhAraNIya zarIra audArika hotA hai tathA vaikriya zarIra vaikriyalabdhisampanna vAyukAyika jIvoM aura garbhaja tiryaMcoM meM pAyA jAtA hai / isIliye vAyukAyika jIvoM aura garbhaja paMcendriya tiryaMcoM meM cAra-cAra zarIra hote haiM- 'vAupaNidItirakkha cau-causu' / manuSyoM ke pAMca zarIra hote haiM / unameM se vaikriya zarIra vaikriyalabdhi vAloM ke aura AhAraka zarIra AhArakalabdhisampanna caturdaza pUrvadhara ko hotA hai tathA audArika, tejasa aura kArmaNa ye tIna zarIra 1 anAdisambandhe ca / sarvasya / 2 vaikiyamopapAtikam / - tattvArthasUtra 2/42,43 --tattvArthasUtra 2/47 Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 paMcasaMgraha to sAmAnyataH sabhI tiryaMcoM aura manuSyoM ke hote haiM / isIliye manuSyoM meM pAMca zarIra hote haiM - ' maNuyA paMcasu' / pUrvokta se zeSa rahe ekendriya dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura asaMjJI paMcendriya tiryaMcoM aura manuSyoM ke audArika, taijasa, kArmaNa yaha tIna zarIra hote haiM-- 'sesA tisu taNusu' tathA samasta karmamalarUpa kalaMka se rahita siddha jIvoM ke eka bhI zarIra nahIM hotA hai- 'aviggahA siddhA' | kyoMki sakarmA hone se saMsArI jIvoM meM hI zarIra pAyA jAtA hai, kintu siddhoM ke to saMsAra ke kAraNabhUta sabhI karmoM kA kSaya ho jAne se zarIra hotA hI nahIM hai / isa prakAra kim Adi padoM dvArA jIva kI prarUpaNA jAnanA cAhiye | satpada Adi padoM dvArA jIva- prarUpaNA aba dUsare prakAra se satpada Adi nau padoM dvArA jIva kI prarUpaNA karate haiM | nau padoM ke nAma isa prakAra haiM 1. satpadaprarUpaNA, 2. dravya pramANa, 3. kSetra, 4. sparzanA, 5. kAla, 6. antara, 7. bhAga, 8. bhAva aura 6. alpabahutva / inameM se prathama satpadaprarUpaNA karate haiM puDhavAIca cauhA sAhAravarNapi saMtayaM sayayaM / patteya pajjapajjA duvihA sesA u uvavannA // 5 // zabdArtha -- puDhavAIcau - pRthvIkAya Adi cAra, cauhA- cAra prakAra ke, sAhAravarNapi sAdhAraNa vanaspatikAya bhI, saMtayaM - vidyamAna hote haiM, sayayaMsadaiva -- nirantara, patteya - pratyeka vanaspatikAya, pajjapajjA - paryApta - aparyApta, duvihA- do prakAra ke, sesA - zeSa, u aura, ubavannA - utpanna hue | - - gAyArtha- pRthvI kAya Adi cAra-cAra prakAra ke tathA sAdhAraNa vanaspatikAya bhI cAra prakAra ke haiM / pratyeka vanaspatikAya ke jIva paryApta aparyApta ke bheda se do prakAra ke sadaiva - nirantara vidyamAna Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhaka-prarUpaNA adhikAra : gAthA 5 23 hote haiM aura zeSa jIva pUrva utpanna hue hote haiM, kintu utpadyamAna kI bhajanA samajhanA caahiye| vizeSArtha-jIvasthAnoM meM jIvoM kI vidyamAnatA ke nirUpaNa ko satpadaprarUpaNA kahate haiN| jisakA vicAra gAthA meM kiyA gayA hai| jIvasthAnoM ke caudaha bheda haiN| unameM se 'puDhavAIcau'-pRthvIkAyAdi cAra arthAt pRthvIkAya, apkAya, tejaskAya aura vAyukAya ye pratyeka 'cauhA' - sUkSma aura bAdara tathA paryApta aura aparyApta ke bheda se cAra-cAra prakAra ke haiM aura saba milAkara inake solaha bheda hote haiN| ___isI prakAra se sAdhAraNa vanaspati jIva bhI sUkSma aura bAdara tathA paryApta aura aparyApta ke bheda se cAra prakAra ke jAnanA cAhiye'sAhAraNavaNaMpi' tathA 'patteya pajjapajjA' arthAt pratyeka vanaspatikAya jIva paryApta aura aparyApta ke bheda se do prakAra ke haiN| isa taraha ekendriya ke kula bAIsa bheda hote haiN| ye sabhI pratyeka bheda pUrvotpanna aura utpadyamAna isa taraha do-do prakAra ke haiN| ye bAIsa bheda vAle jova prAgutpanna aura vartamAna meM utpanna hote hue nirantara hote haiM-'saMtayaM sayayaM', kintu unakA virahakAla nahIM hotA hai| yAnI sadaiva vidyamAna rahate haiN| ___sesA u' zeSAstu arthAt pUrvokta ekendriya se zeSa rahe dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura asaMjJI paMcendriya ye pratyeka paryApta aura aparyApta tathA saMjJo paMcendriya paryApta ye sabhI prakAra ke jIva prAgutpanna hote haiM aura utpadyamAna bhajanIya haiN| arthAt ye nau prakAra ke jIva pUrvotpanna to nirantara hote haiM, parantu vivakSita samaya meM utpanna hote hue kabhI hote haiM aura kabhI nahIM hote haiM tathA gAthA meM 'sesA u' 'sesA' ke bAda Agata 'u tu' zabda anekArthaka hone se yaha Azaya samajhanA cAhiye ki saMjJI labdhi-aparyApta prAgutpanna aura utpadyamAna isa taraha donoM prakAra se bhajanIya haiN| isakA kAraNa yaha hai ki labdhi Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha aparyApta saMjJo kI Ayu antamuhUrta pramANa hai, ataeva unakA avasthAna utanA hI ho sakatA hai aura unakA utpatti kI apekSA virahakAla bAraha muhUrta kA hai| ataeva utpanna hone ke bAda virahakAla par3e aura prAgutpanna apanI Ayu pUrNa karake maraNa ko prApta kareM to kucha adhika gyAraha muhUrta paryanta eka bhI labdhi-aparyAptaka saMjJI paMcendriya prAgutpanna yA utpadyamAna nahIM ho sakatA hai| isIliye prAgutpanna kI bhI bhajanA batalAI hai| prazna-dvIndriya, trIndriya, caturindriya, asaMjJI paMcendriya labdhyaparyAptaka bhI antamuhUrta kI Ayu vAle haiM aura unakA virahakAla bhI antamuhUrta pramANa batalAyA hai / ataeva ve bhI prAgutpanna bhajanA se kyoM nahIM hote haiM ? yAni labdhi-aparyAptaka saMjJI kI taraha ve bhI prAgutpanna hoM yA na bhI hoM, aisA kyoM nahIM mAnA jAye ? uttara- isameM koI doSa nahIM hai| kyoMki virahakAla se bhI unakI Ayu kA antamuhUrta bar3A hai / ataeva virahakAla pUrNa hone para bhI prAgutpanna jIva vidyamAna hote haiM, jisase prAgutpanna jIvoM kI apekSA bhajanA sambhava nahIM hai / prazna-virahakAla kI apekSA Ayu kA antamuhUrta bar3A hai, yaha kaise jAnA jA sakatA hai ? uttara--graMthAntaroM meM jahA~ nitya rAziyoM kA vicAra kiyA hai, vahA~ jo nitya rAziyAM ginAI haiM, unake sAtha labdhi-aparyAptaka dvondriyAdika kI bhI gaNanA kI hai aura vaha gaNanA tabhI ho sakatI hai jaba virahakAla se Ayu kA antamuhUrta bar3A ho / isa prakAra sAmAnya se jIva ke caudaha bhedoM kA satpada-prarUpaNA dvArA vicAra karane ke bAda aba unameM ke antima bheda (saMjJI paMcendriya paryAptaka) kA caudaha guNasthAnoM kI apekSA satpadaprarUpaNA dvArA vicAra karane ke liye pahale guNasthAnoM kA satpadaprarUpaNA dvArA vicAra karate haiN| Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhaka-prarUpaNA adhikAra : gAthA 6 guNasthAnoM kI satyadaprarUpaNA micchA avirayadesA ematta apamattayA sajogo ya / samvaddha iyaraguNA nANAjIvesu vi na hoMti // 6 // zabdArtha-micchA-mithyAtva, aviraya-aviratasamyagdRSTi, desAdezavirata, pamatta apamattayA-pramatta aura apramatta, sajogI--sayogikevalI, ya-tathA, savvaddhaM-sarva kAla, sarvadA, iyaraguNA--inake sivAya dUsare guNasthAna, nANAjIvesu-aneka jIvoM meM, vi-bhI, na--nahIM, hoMti-hote haiM / gAthArtha-mithyAtva, aviratasamyagdRSTi, dezavirata, pramatta aura apramatta saMyata tathA sayogikevalI guNasthAna sarvadA-sarva kAla hote haiM aura inake sivAya dUsare guNasthAna aneka jIvoM kI apekSA bhI sarvadA nahIM hote haiN| vizeSArtha-satpadaprarUpaNA kI dRSTi se gAthA meM spaSTa kiyA hai ki nAnA jIvoM ko apekSA caudaha guNasthAnoM meM se kauna-kauna se guNasthAna to sarvadA pAye jAte haiM aura kauna se nahIM pAye jAte haiN| __ sarvaprathana sadaiva prApta hone vAle guNasthAnoM kA nirdeza kiyA hai ki mithyAdRSTi, aviratasamyagdRSTi, dezavirata, pramattasaMyata, apramattasaMyata aura sayogikevalI ye chaha guNasthAna sarvakAla hote haiN|' arthAt ina chaha guNasthAnavI jIva nirantara hote haiM tathA ina chaha guNasthAnoM se zeSa rahe sAsAdanasamyagdRSTi, mizra, apUrvakaraNa, anivRttibAdarasaMparAya, sUkSmasaMparAya, upazAMtamoha, kSINamoha aura ayogikevalI, ye ATha guNasthAna eka jIva aura aneka jIvoM kI apekSA sarvakAla nahIM hote haiN| arthAt yaha sambhava hai ki kisI samaya ina ATha guNasthAnoM meM se eka bhI guNasthAna meM koI jIva na ho| yadi kisI samaya hoM to ATha meM se koI eka guNasthAna meM hote haiM, kisI 1 mithyAdRSTi jIva to prAgutpanna aura utpadyamAna nirantara hote haiM aura zeSa pAca guNasthAna vAle jIva prAgutpanna to nirantara hote haiM, parantu utpanna hote hoM, aisA nahIM bhI hotA hai / kyoMki unakA virahakAla hotA hai / Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha 26 samaya koI bhI do, kisI samaya koI bhI tIna guNasthAna meM hoM / isa prakAra yAvat AThoM guNasthAnoM meM kisI samaya jIva hoM tathA unameM bhI kisI samaya eka jIva ho, kisI samaya aneka jIva' hoM aura yadi kisI samaya na hoM to ATha meM se kisI bhI guNasthAna meM eka yA aneka kI apekSA jIva na hoM / " isa prakAra se guNasthAnoM kI satpadaprarUpaNA karane ke pazcAta aba aniyatakAla - bhAvI pUrvokta sAsAdana Adi ATha guNasthAnoM ke ekadvikAdi ke saMyoga se sambhava bhedoM ko batAne ke liye karaNa-sUtra gAthA kahate haiM ki igadugajogAINaM Thavidyamaho egaNega ii juyalaM / igijogAu dudu guNA guNiyavimissA bhave bhaMgA // 7 // zabdArtha - igadugajogAINaM-- eka, dvika Adi saMyogI bhaMgoM ke, Thaviyamaho -- nIce sthApita kara egaNega - eka aneka, ii - inakA, juyalaM yugala, igi - eka, jogAu - saMyoga se, dudu guNA -- dviguNa, guNiyavibhissA - guNita ko milAne para, bhave--hote haiM, bhaMgA-bhaMga | - - gAthArtha - eka, dvika Adi saMyogI bhaMgoM ke nIce eka aneka kA yugala sthApita kara eka saMyoga se lekara dviguNa kara do milAo aura guNita ko milAne para kula bhaMga hote haiM / vizeSArtha - gAthA meM eka, dvika Adi ke saMyoga se banane vAle bhaMgoM kI vidhi batalAI hai ki ---- eka, do, tIna Adi pratyeka saMyoga ke nIce eka aura anekarUpa yugala kA sUcaka aMka do (2) rakhanA cAhiye / tatpazcAt jisa pada ke saMyoga kI bhaMga saMkhyA nikAlanA ho, usa pada ke saMyoga ke nIce rahe hue yugala ke sUcaka do ke aMka kA usase pUrva ke pada ke saMyoga kI bhaMga 1 2 aneka jIvoM kI nizcita saMkhyA kA ullekha Age kiyA jAegA | kisI guNasthAna para jIva nahIM hote haiM to kitane kAla taka nahIM hote haiM ? isakA virahakAla Age kahA jAegA / --- Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhaka-prarUpaNA adhikAra : gAthA 7 saMkhyA ke sAtha guNA karanA cAhiye aura usameM do tathA jisake sAtha guNAkAra kiyA hai, usa saMkhyA ko milAne para usa pada kI. bhaMgasaMkhyA prApta hotI hai| aba isa sakSipta kathana kA vistAra se vicAra karate haiM jitane guNasthAna vikala se hote haiM aura jinake eka-aneka ke bheda kI saMkhyA jAnanA cAhate haiM, asatkalpanA se utane bindu rakhanA cAhiye / yahA~ dUsarA, tIsarA, ATha se bAraha taka ke pAMca aura caudahavAM isa prakAra kula ATha guNasthAna vikalpa se hote haiM, isaliye ATha bindu sthApita karanA cAhiye aura pratyeka bindu ke nIce isa prakAra se do kA aMka rakhanA cAhie 0 0 0 0 0 0 0 0 2 2 2 2 2 2 2 2 inameM se pratyeka pada ke do bhaMga isa prakAra jAnanA cAhieeka aura aneka, ye do bhaMga pahalI bindu para rakhanA caahie| do pada ke ATha bhaMga hote haiN| jo isa prakAra samajhanA cAhiye ki pUrva meM kahA hai ki jisa pada kI bhagasaMkhyA nikAlanA ho, usase pUrva pada kI bhaMgasaMkhyA ke sAtha guNAkAra karanA cAhiye aura usameM do milAkara jisake sAtha guNAkAra kiyA hai, usa saMkhyA ko milAne para kula bhaMgasaMkhyA prApta hotI hai| yahA~ do padoM kI bhaMgasaMkhyA nikAlanI hai, isaliye usase pUrva ke eka pada ke do bhaMga hone se una do ke sAtha do kA guNA karane para cAra hue, unameM do milAye aura jo do ke sAtha guNAkAra kiyA hai, vaha saMkhyA bhI milAI / jisase do pada ke ATha (242%4+2+2 = 8) bhaga hue| ye ATha bhaMga dUsarI bindu ke Upara rakhanA cAhiye / prazna-do pada ke to cAra hI bhaMga hote haiN| jo isa prakAra se jAnanA cAhie ki 1-jaba dUsare aura tIsare guNasthAna meM jIva hoM, taba kisI samaya eka-eka jIva hotA hai, 2-kisI samaya dUsare para Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha eka aura tIsare para aneka hote haiM, 3-kisI samaya dUsare para aneka aura tIsare para eka hotA hai, 4-kisI samaya dUsare aura tIsare donoM para aneka hote haiN| isa prakAra vicAra karane para do pada ke cAra ho vikalpa hote haiM, kintu adhika nahIM hote haiN| ataeva do pada ke ATha bhaMga sambhava nahIM haiN| uttara-abhiprAya na samajhane ke kAraNa ukta prazna ayukta hai| kyoMki sAsAdana aura mizra ye donoM guNasthAna sadaiva avasthita hoM aura mAtra bhajanA eka-anekatva kI apekSA hI ho to tumhAre kathanAnusAra do pada ke cAra bhaMga hoNge| parantu jaba sAsAdana aura mizra ina donoM kA svarUpa se hI vikalpa hai ki kiso samaya sAsAdana hotA hai aura kisI samaya mizra evaM kisI samaya donoM hote haiN| ataeva unameM se jaba kevala sAsAdana ho aura usake eka-aneka kI apekSA do, isI prakAra mizra ke bhI do aura donoM yugapat hoM taba cAra, isa taraha do pada ke ATha bhaMga hote haiN| _isI prakAra jaba tIna pada ke bhaMgoM kA vicAra kiyA jAye, taba tIna pada se pahale ke do pada ke ATha bhaMga hone se ATha ko do se guNA karake usameM do milAyeM aura jina ATha ke sAtha guNA kiyA hai una ATha ko bhI milAyA, jisase tIna pada ke kula chabbIsa (8x2 = 16+2+8 -26) bhaMga hue| ye chabbIsa bhaMga tIsare bindu ke Upara rakhanA caahiye| ___ aba cAra pada ke bhaMgoM kI saMkhyA batalAte haiM-pUrva ke tIna pada kI bhaMgasaMkhyA chabbIsa ke sAtha do kA guNA karane para bAvana hue| unameM guNA karane vAlI rAzi aura jisameM guNA kiyA gayA aise pichale chabbIsa aura do bhaMga milAne para assI (2642%52+26 +2=80) bhaMga hue| ina cAra pada ke bhaMgoM ko cauthe bindu ke Upara rakhanA caahiye| aba pAMca pada ke bhaMgoM kA nirdeza karate haiM-cAra pada ke pUrvokta Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 baMdhaka-prarUpaNA adhikAra : gAthA : assI bhaMgoM ko do se guNA karane para prApta rAzi meM do evaM assI ko milAnA cAhiye (8042% 160 +2+80 =242) / jisase pAMca pada ke kula do sau bayAlIsa bhaMga hote haiM, jinheM pAMcaveM bindu ke Upara rakhanA caahiye| aba chaha pada ke bhaMga kahate haiM--pUrvokta pAMca pada kI do sau bayAlIsa bhaMga saMkhyA meM nIce ke do aMka se guNA karanA cAhiye aura usameM do tathA jisa saMkhyA meM do se guNA kiyA hai, usa do sau bayAlIsa kI saMkhyA ko milAne para chaha pada kI kula bhaMgasaMkhyA sAta sau aTThAIsa hotI hai| jisakA rUpa isa prakAra hogA (242x2= 484 + 242+2= 728) / isako chaThe bindu ke Upara rakhanA cAhiye / ___aba sAta pada kI bhagasaMkhyA batalAte haiM ki pUrvokta sAta sau aTThAIsa ko do se guNA karake do aura pUrvokta sAta sau aTThAIsa ko milAne para kula saMkhyA (72842+2+728-2186) ikkIsa sau chiyAsI hogii| jise sAtaveM bindu para rakhanA caahiye| aba ATha pada kI bhaMgasaMkhyA batalAte haiM ki pUrvokta ikkIsa sau chiyAsI ko do se guNA karake usameM do aura sAta pada kI bhaMgasaMkhyA ikkAsa sau chiyAsI ko milAyA jisase ATha pada kI kula bhaMgasaMkhyA paiMsaTha sau sATha (218642+2186 +2= 6560) ho jAtI hai| saralatA se samajhane ke liye jisakA prArUpa isa prakAra kA hai2 8 26 80 242 728 2186 6560 2 2 2 2 2 2 2 2 isa prakAra sAsAdana Adi ATha guNasthAnoM ke dvika Adi ke saMyoga se banane vAle bhaMgoM kI vidhi aura unakI saMkhyA jAnanA cAhiye / aba inhIM bhaMgoM ko ginane kI dUsarI rIti kahate haiM ahavA ekkapaIyA do bhagA igibahuttasannA je| te cciya payavuDDhIe tiguNA dugasaMjuyA bhagA // 8 // Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 . paMcasaMgraha zabdArtha-ahavA-athavA, ekkapaIyA-eka-eka pada ke, do-do, bhaMgA- bhaMga, igibahuttasannA-ekatva aura bahutva saMjJA vAle, je-jo, te cciya- unhIM ko, payavuDDhIe-pada kI vRddhi meM, tiguNA-tigunA karake, dugasaMjuyA-do ko milAne para, bhaMgA-- bhaMga / gAthArtha--athavA ekatva aura bahutva saMjJA vAle eka-eka pada ke jo do-do bhaMga hote haiM, unako pada kI vRddhi meM tigunA karake do ko milAne para kula bhaMga hote haiN| vizeSArtha-pUrva meM pratyeka pada ke bhaMga nikAlane kI jo vidhi batalAI hai, usase bhinna dUsare prakAra kI vidhi yaha hai ki jaba ATha meM se koI bhI eka guNasthAna ho taba usake eka aura aneka ke bheda se do-do bhaMga hote haiN| jaise ki jaba eka sAsAdana guNasthAna meM hI jIva hoM, anyatra sAta guNasthAnoM meM jIva na hoM aura usameM bhI kisI samaya eka ho, kisI samaya aneka hoM, isa taraha eka-aneka ke bheda se do bhaMga hote haiM / isa prakAra eka-eka pada ke do-do bhaMga hue / ___ aba isa niyama ke anusAra do, tIna Adi pada ke eka-aneka ke hone vAle bhaMgoM ko jAnane kI vidhi batalAte haiM ki jitane pada ke eka-aneka ke bhaMga jAnane kI icchA ho, usase pahale ke pada kI bhaMgasaMkhyA ko tigunA karake usameM do jor3a denA cAhiye, jisase icchita pada kI bhaMgasaMkhyA prApta hotI hai| jaise ki do pada kI saMkhyA nikAlanI ho, taba usase pUrva kI bhaMgasaMkhyA jo do hai, use tigunA karake do joDane para do ke bhaMgoM kI ATha saMkhyA prApta hotI hai| yadi tIna pada kI bhaMgasaMkhyA jAnanA ho, taba usase pUrva ke do pada ke ATha bhaMgoM ko tigunA karake usameM do ko milAne para tIna pada ke eka-aneka kI bhaMgasaMkhyA chabbIsa prApta hotI hai tathA isI prakAra chabbIsa ko tigunA karake usameM do ko milAne para cAra pada ke assI bhaMga ho jAte haiN| isI vidhi se pAMca pada ke do sau bayAlIsa, chaha pada ke sAta sau Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhaka-prarUpaNA adhikAra : gAthA 6 aTThAIsa, sAta pada ke ikkIsa sau chiyAsI aura ATha pada ke paiMsaTha sau sATha bhaMga prApta karanA caahiye| isa prakAra se satpadaprarUpaNA kA vicAra jAnanA caahiye| aba dravyapramANa-caudaha jIvasthAnoM meM se pratyeka jIvasthAna kI tathA guNasthAnavartI jovoM kI saMkhyA batalAte haiN| dravyapramANa sAhAraNANa bheyA cauro aNaMtA asaMkhayA sesaa| micchANaMtA cauro paliyAsaMkhaMsa sesa saMkhejjA // 6 // zabdArtha- sAhAraNANa-- sAdhAraNa ke, bheyA-bheda, cauro-cAroM, aNaMtA-ananta, asaMkhayA-asaMkhya, sesA- zeSa bheda, micchA-mithyAdRSTi, gaMtA-ananta, cauro-cAra, paliyAsaMkhaMsa -palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga, sesa-zeSa, saMkhejjA-saMkhyAta / gAthArtha-sAdhAraNa vanaspati ke cAroM bheda ananta haiM aura zeSa bheda asaMkhyAta haiN| mizyAdRSTi ananta haiM, usake bAda ke cAra guNasthAna vAle palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa evaM zeSa guNasthAnavartI jIva saMkhyAta haiM / vizeSArtha--gAthA ke pUrvArdha aura uttarArdha meM kramazaH jovasthAnoM aura guNasthAnoM kI apekSA jIvoM kI saMkhyA kA pramANa batalAyA hai| jIvasthAnoM kI apekSA jIvoM kI saMkhyA kA pramANa batalAne ke liye kahA hai ki sAdhAraNa vanaspatikAya ke cAroM bheda-sUkSma, bAdara, paryApta aura aparyApta ananta saMkhyA pramANa haiN| kyoMki ye jIva ananta lokAkAzapradeza pramANa haiM tathA sUkSma, bAdara, paryApta aura aparyApta ke rUpa se cAra-cAra prakAra ke zeSa pRthvI, apa, teja, vAyu aura paryAptaaparyApta pratyeka bAdara vanaspatikAya tathA paryApta-aparyApta dvondriya, trIndriya, caturindriya, asaMjJI paMcendriya aura saMjJI paMcendriya, kula aTThAIsa prakAra ke jIvoM kI saMkhyA asaMkhyAta pramANa hai / kyoMki pratyeka bheda vAle ye jova asaMkhyAta pramANa haiN| Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha zaMkA - aparyApta saMjJI jIva asaMkhyAta kaise kahe jA sakate haiM ? kyoMki ve hamezA hote nahIM haiM, unakI Ayu antamuhUrta hai aura virahakAla bAraha muhUrta hai / isaliye kucha adhika gyAraha muhUrta taka to eka bhI aparyApta saMjJI jIva hotA nahIM hai, to phira asaMkhyAta kaise mAne jA sakate haiM ? 32 samAdhAna- uparyukta doSa sambhava nahIM hai / kyoMki yadyapi ve sadaiva nahIM hote haiM, kintu jaba bhI hote haiM taba jaghanya se eka-do aura utkRSTa se asaMkhyAta hote haiM / jaba hote haiM taba upayukta saMkhyA kA sadbhAva hai / isaliye asaMkhyAta kahane meM kisI bhI prakAra kA virodha nahIM hai / kahA bhI hai 'ego va do va tinni va saMkhamasaMkhA va egasamaeNaM' arthAt - eka samaya meM eka, do, tIna, saMkhyAta, athavA asaMkhyAta utpanna hote haiM / isa prakAra sAmAnya se jIvabhedApekSA saMkhyApramANa jAnanA cAhiye | aba guNasthAnoM kI apekSA jIvoM kI saMkhyA kA pramANa batalAte haiM ki 'micchANatA' arthAt mithyAdRSTi jIva ananta haiN| kyoMki ve ananta lokAkAzapradeza pramANa haiM / samasta nigodiyA jIva mithyAdRSTi hote haiM aura nigodarAzi ananta hai / ataeva ananta saMkhyA kI pUrti karane vAle ve hI jIva haiM aura unhIM ke kAraNa mithyAdRSTi jIvoM kI saMkhyA ananta mAnI jAtI hai / tathA 'cauro paliyAsaMkhaMsa' arthAt mithyAtva guNasthAna se anantaravartI cAra guNasthAna vAle jIva yAni sAsAdanasamyagdRSTi, mizradRSTi, aviratasamyagdRSTi aura dezavirata guNasthAna vAle jIva kSetrapalyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa haiM / yadyapi adhruva hone se sAsAdana aura mizradRSTi guNasthAna vAle jIva sadaiva nahIM hote haiM parantu jaba hote haiM taba jaghanya se eka-do aura utkRSTa se kSetrapalyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hote haiM / Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 baMdhaka-prarUpaNA adhikAra : gAthA 10 aviratasamyagdRSTi aura dezavirata jIva sadaiva hote haiN| kyoMki ye donoM gaNasthAna dhrava haiN| mAtra kisI samaya kama hote haiM aura kisI samaya adhika hote haiN| phira bhI donoM guNasthAna vAle jIva jaghanya se bhI kSetrapalyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga meM vidyamAna pradezarAzi pramANa hote haiM aura utkRSTa se bhI itane hI haiM / parantu asaMkhyAta ke asaMkhyAta bheda hone se jaghanya palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga se utkRSTa palyopama kA asaMkhyAtavAM bhAga asaMkhyAta guNA bar3A jAnanA cAhiye tathA dezavirata se aviratasamyagdRSTi jaghanya se aura utkRSTa se bahata adhika samajhanA caahiye| kyoMki aviratasamyagdRSTi to cAroM gati meM hI hote haiM aura dezavirata mAtra manuSya aura tiryaMca gati meM hI hote haiN| pUrvokta pAMca guNasthAnoM se zeSa rahe pramatta Adi pratyeka guNasthAna ke jIva nizcita saMkhyA vAle hI hote haiM 'sesa sNkhejjaa'| kyoMki ye guNasthAna sirpha manuSyagati meM hI prApta hote haiN| inakI nizcita saMkhyA kA pramANa Age batAyA jA rahA hai| isa prakAra sAmAnya se dravyapramANa kA nirdeza karane ke bAda aba vizeSa vistAra se dravyapramANa kA vivecana karate haiM / vistAra se dravya pramANa vivecana patteyapajjavaNakAiyAu payaraM haraMti logassa / aMgula-asaMkhabhAgeNa bhAiyaM bhUdagataNU ya // 10 // zabdArtha-patteya--pratyeka, pajja-~-paryApta, vaNakAiyA-vanaspatikAyika, u-aura, payaraM--pratara, haraMti-- apahAra karate haiM, logassa-loka ke, aMgulaasaMkha-bhAgeNa-aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga dvArA, bhAiyaM-bhAjita, bhUdagataNU-- pRthvIkAyika, jalakAyika, ya-aura / ___ gAthArtha-paryApta pratyeka vanaspatikAya, paryApta bAdara pRthvIkAya aura jalakAya ke jIva aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga dvArA vibhAjita loka sambandhI pratara kA apahAra karate haiN| vizeSArtha-paryApta pratyeka bAdara vanaspatikAya, paryApta bAdara pRthvIkAya aura paryApta bAdara jalakAya ke jIva sAta rAjU pramANa Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 paMcasaMgraha ghanIkRta loka' ke Upara nIce ke pradeza rahita eka-eka pradeza kI moTAIrUpa maMDaka ke AkAra vAle pratara ko aMgulamAtra kSetra ke asaMkhyAta veM bhAga meM rahe hue AkAzapradeza ke dvArA vibhAjita karate hue apahAra karate haiM / isakA tAtparya yaha huA ki samasta paryApta pratyeka bAdara vanaspatikAya ke jIva eka hI samaya meM sampUrNa pratara kA apahAra karane ke liye udyata hoM aura yadi eka sAtha eka-eka jIva aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa eka-eka khaNDa ko apahRta kareM - grahaNa kareM to eka hI samaya meM ve samasta jIva usa sampUrNa pratara ko apahRta karate haiM- grahaNa karate haiM / jisase yaha artha phalita huA ki ghanIkRta loka ke eka pratara meM aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa jitane khaNDa hote haiM, utane paryApta pratyeka vanaspatikAya ke jIva haiM tathA isI prakAra 'bhUdagataNU ya' - yAni paryApta bAdara pRthvIkA aura jalakAya ke jIvoM ke pramANa ke liye bhI samajha lenA cAhiye ki ve bhI ghanIkRta loka ke eka pratara meM aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa jitane khaNDa hote haiM, utane haiM / yadyapi sAmAnya se dekhane para ina tInoM prakAra ke jIvoM kA pramANa samAna hai / phira bhI aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga ke asaMkhyAta bheda hone se ina tInoM kA isa prakAra alpabahutva samajhanA cAhiye paryApta pratyeka vanaspatikAya ke jIva alpa haiM, unase paryApta bAdara pRthvIkAya ke jIva asaMkhyAtaguNe haiM aura unase bhI ( paryApta bAdara 1 caudaha rAjU U~ce loka ko ghanIkRta karane kI vidhi ko pariziSTa meM dekhiye | 2 caudaha rAjUpramANa loka ko buddhi dvArA sAta rAjU lambA caur3A aura U~cA karanA vanIkRta loka kahatA hai / usakI eka-eka pradeza lambI-caur3I aura sAta rAjU U~cI AkAzapradeza kI paMkti ko sUcizreNi aura sUci - zreNi ke varga ko pratara kahate haiM / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhaka-prarUpaNA adhikAra : gAthA 11 pRthvIkAya ke jIvoM se) paryApta bAdara jalakAya ke jIva asaMkhyAtaguNe haiN|' tathA Avalivaggo antarAvaloya guNio hu bAyarA teuu| vAU ya logasaMkhaM sesatigamasaMkhiyA logA // 11 // zabdArtha--Avalivaggo-Avali ke varga ko, antarAvalIya-antarAvalikA se--kucha nyUna AvalikA se, guNio-guNA karane para, hu-hI, bAyarA teU--bAdara tejaskAya ke jIvoM kA pramANa, vAU-vAyukAya ke jIva, ya-aura, logasaMkhaM-loka ke saMkhyAtaveM bhAga meM, sesatigaM-zeSa tIna, asaMkhiyA-asaMkhyAtaveM bhAga, logA-loka ke / gAthArtha--AvalikA ke varga ko antarAvalikA ke samayoM dvArA guNA karane para jo pramANa AtA hai, utane bAdara tejaskAya ke jIva haiM aura loka ke saMkhyAtaveM bhAga meM jitane AkAzapradeza haiM, utane hI bAdara vAyukAya ke jIva jAnanA cAhiye tathA zeSa tIna asaMkhyAta lokAkAzapradeza pramANa haiN| vizeSArtha-pratyeka bAdara vanaspati Adi tIna kAya ke jIvoM kI saMkhyA kA pramANa batalAne ke bAda aba isa gAthA meM bAdara tejas aura vAyu kAya ke jIvoM kA pramANa aura ina pAMcoM sthAvara jIvoM ke bhedoM 1 pratyeka banaspatikAya ke jIva alpa haiM aura pRthvIkAya ke jIvoM ke asaMkhyAta guNe hone kA kAraNa yaha hai ki vanaspatikAya se pRthvIkAya kA zarIra sUkSma hai aura utpattisthAna kA kSetra vizAla hai| vanaspatikAya ke jIva mAtra ratnaprabhA ke Upara ke tala meM vidyamAna pRthvI, nadI, samudra aura upavana Adi meM utpanna hote haiM aura pRthvIkAyika jIva to narakoM ke asaMkhya yojanapramANa lambe-caur3e pRthvIpiMDoM, devaloka ke bar3e-bar3e vimAnoM Adi sthAnoM para utpanna hote haiN| unase apakAyika jIvoM kA zarIra sUkSma aura unakA utpattisthAna vizAla hone se ve pRthvIkAyika jIvoM se bhI asaMkhyAtaguNe haiN| kyoMki ye asaMkhyAta samudroM aura ghanodadhipiDoM meM utpanna hote haiN| Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha kA alpabahutva batalAyA hai| pahale bAdara tejaskAya aura vAyukAya ke jIvoM kA pramANa batalAte haiN| __AvalikA ke varga ko kucha nyUna AvalikA ke samayoM dvArA guNA karane para jo saMkhyA prApta hotI hai, utane bAdara paryApta tejaskAya ke jIva haiN| asatkalpanA se jisakA spaSTIkaraNa isa prakAra jAnanA cAhiye asaMkhyAta samaya kI eka AvalikA hotI hai, lekina asatkalpanA se use dasa samaya kI mAnakara usakA varga kareM, jisase dasa ko dasa se guNA karane para sau hue| unako kucha kama AvalikA ke samayoM dvArA guNA kreN| yahA~ kucha kama kA pramANa do samaya leM to AvalikA ke kula dasa samayoM meM se do ko kama kara ATha samayoM dvArA guNA karane para ATha sau hue| yaha bAdara tejaskAya ke jIva kA pramANa jAnanA caahiye| lekina yathArtharUpa se to AvalikA ke samaya cauthe asaMkhyAta jitane hone se cauthe asaMkhyAta kI saMkhyA ko usI saMkhyA se guNA karane para jo rAzi prApta ho, usako kucha kama cauthe asaMkhyAta kI saMkhyA se guNA karane para jo saMkhyA prApta ho, utane bAdara tejaskAya ke jIva haiN| paryApta bAdara vAyukAya ke jIva loka ke saMkhyAtaveM bhAga pramANa haiM'vAU ya logasaMkhaM' / arthAt ghanIkRta loka ke asaMkhyAtA pratara ke saMkhyAtaveM bhAga meM rahe hue AkAzapradeza pramANa paryApta bAdara vAyukAya ke jIva haiN| isa prakAra se paryApta bAdara sthAvara jIvoM kI saMkhyA kA pramANa batalAne ke bAda aba unake alpabahutva kA vivecana karate haiN| bAdara paryApta tejaskAya ke jIva sabase alpa haiM, unase paryApta pratyeka bAdara vanaspatikAya ke jIva asaMkhyAtaguNe haiM, unase paryApta bAdara pRthvIkAya ke jIva asaMkhyAtaguNe haiM, unase paryApta bAdara jalakAya ke jIva asaMkhyAtaguNe haiM aura unase paryApta bAdara vAyukAya Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhaka-prarUpaNA adhikAra : gAMthA 11 37 ke jIva asaMkhyAtaguNe haiM' aura unase 'sesatigamasaMkhiyA logA' - zeSa trika ( tIna ) asaMkhyAta lokAkAzapradeza pramANa haiM / yahA~ zeSatrika se aparyApta bAdara aura aparyApta, paryApta sUkSma kA grahaNa samajhanA cAhiye / jisakA yaha artha huA ki aparyApta bAdara pRthvI, jala, teja aura vAyu tathA paryApta, aparyApta sUkSma pRthvI, jala, teja aura vAyu, ye pratyeka prakAra ke jIva asaMkhya lokAkAza meM vidyamAna AkAzapradeza pramANa haiM / isa prakAra pUrvokta rAzitrika kA sAmAnya se alpabahutva jAnanA cAhiye / yadi ukta rAzitrika kA svasthAna meM vizeSApekSA alpabahutva kA vicAra kareM to vaha isa prakAra haiM- aparyApta bAdara sabase alpa haiM, unase aparyApta sUkSma asaMkhyAtaguNa haiM, unase paryApta sUkSma saMkhyAtaguNa haiM / zeSatrika kA grahaNa upalakSaNa sUcaka hai / ataH usakA yaha artha samajhanA cAhiye ki aparyApta bAdara pratyeka vanaspatikAya bhI asaMkhyAta lokAkAzapradeza pramANa haiM tathA yaha pahale kahA jA cukA hai ki sAdhAraNa vanaspatikAya ke sUkSma, bAdara, paryApta, aparyApta ye cAroM bheda vAle jIva sAmAnyataH ananta lokAkAzapradeza pramANa haiM tathA vizeSataH vicAra karane para unakA alpabahutva isa prakAra jAnanA cAhiye ki bAdara paryApta sAdhAraNa jIva alpa haiM, unase bAdara aparyApta sAdhAraNa asaMkhyAtaguNe, unase sUkSma aparyApta sAdhAraNa asaMkhyAtaguNe haiM aura unase paryApta sUkSma sAdhAraNa saMkhyAtaguNe haiM / 1 bAdara paryApta tejaskAya ke jIva alpa hone kA kAraNa unakA sadbhAva mAtra DhAI dvIpa meM hI hai aura vAyukAya ke jIvoM ke sabase adhika hone kA kAraNa kSetra kI vipulatA hai / loka ke samasta kSetra meM vAyukAya ke jIva haiM / digambara sAhitya meM batAye gaye sthAvara jIvoM ke pramANa ko pariziSTa meM dekhiye | Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38 paMcasaMgraha __ isa prakAra se ekendriyoM kI saMkhyA batalAne ke bAda aba vikalendriyoM aura asaMjJI paMcendriya jovoM kI saMkhyA batalAte haiM--- pajattApajattA biticau asanniNo avaharaMti / aMgula-saMkhAsaMkhappaesabhaiyaM puDho payaraM // 12 // zabdArtha-pajattApajattA-paryApta, aparyApta, biticau asanniNodvIndriya, trIndriya, caturindriya aura asaMjJI paMcendriya, avaharaMti-apahAra karate haiM, aMgula saMkhAsaMkhappaesa-aMgula ke saMkhyAtaveM aura asaMkhyAtaveM bhAga pradeza se, bhaiyaM-vibhAjita, puDho-(pRthak ) pratyeka, payaraM-pratara / gAthArtha-paryApta, aparyApta dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura asaMjJI paMcendriya, ye pratyeka jIva anukrama se aMgula ke saMkhyAtaveM aura asaMkhyAtaveM bhAga dvArA vibhAjita pratara kA apahAra karate haiN| vizeSArtha--dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura asaMjJI paMcendriyaye pratyeka paryApta aura aparyApta jova anukrama se aMgula ke saMkhyAtaveM aura asaMkhyAtaveM bhAga meM rahe hue AkAzapradeza dvArA vibhAjita karate hue sampUrNa pratara kA apahAra karate haiM / jisakA vizeSa spaSTIkaraNa isa prakAra hai___ samasta paryApta dvIndriya jIva eka sAtha yadi aMgulamAtra kSetra ke saMkhyAtaveM bhAga pramANa pratara ke khaNDa kA apahAra kareM to ve samasta dvIndriya jIva eka hI samaya meM sampUrNa pratara kA apahAra karate haiM / tAtparya yaha huA ki sAta rAjUpramANa dhanokRta loka ke eka pratara ke aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga pramANa jitane khaNDa hoM, utane paryApta dvIndriya jIva haiN| __ isI prakAra paryApta trIndriya, caturindriya aura asaMjJI paMcendriya jIvoM ke liye bhI samajhanA caahiye| ___ aba aparyApta vikalendriyoM aura asaMjJI paMcendriya jIvoM kA pramANa batalAte haiM ki eka pretara ke aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa jitane khaNDa hoM, utane aparyApta dvIndriya, trondriya, caturindriya aura asaMjJI Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhaka-prarUpaNA adhikAra : gAthA 13 paMcendriya jova samajhanA caahiye| yAni eka pratara ke AkAzapradezoM ko aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga meM rahe AkAzapradezoM dvArA vibhAjita karane para jo prApta ho utanA aparyApta dvIndriyAdi pratyeka jovoM kA pramANa hai| ___ yadyapi ye samasta paryApta aura aparyApta dvIndriyAdi jIva sAmAnya se to samAna pramANa vAle batalAye haiM, phira bhI aMgula kA saMkhyAtavA~ aura asaMkhyAtavA~ bhAga choTA, bar3A lene ke kAraNa vizeSApekSA unakA alpabahutva isa prakAra jAnanA cAhiye paryApta caturindriya jIva sabase alpa, unase paryApta asaMjJI paMcendriya vizeSAdhika', unase paryApta dvIndriya vizeSAdhika, unase paryApta trIndriya vizeSAdhika, unase aparyApta asaMjJI paMcendriya asaMkhyAta guNa, unase aparyApta caturindriya vizeSAdhika, unase aparyApta trIndriya vizeSAdhika aura unase aparyApta dvIndriya jIva vizeSAdhika haiN| isa prakAra ekendriya se lekara asaMjJI paMcendriya taka ke jIvoM kA pramANa jAnanA caahiye| aba zeSa rahe saMjJI paMcendriya jIvoM ke pramANa kI prarUpaNA karate haiN| saMjJI jIvoM kA pramANa sanno causu gaIsu paDhamAe asaMkhaseDhi neraiyA / seDhiasaMkhejjaMso sesAsu jahottaraM taha ya // 13 // zabdArtha--- sannI-saMjJI jIva, causu gaIsu-cAroM gatiyoM meM, paDhamAepahale naraka meM, asaMkhaseDhi-asaMkhyAta sUcizreNi, neraiyA-nAraka, seDhiasaMkhejjaMso-Ni ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa, sesAsu-zeSa narakoM meM, jahottaraM-yathA uttara arthAt uttarottara, taha-tathArUpa, ya-aura / gAthArtha-saMjJI jIva cAroM gatiyoM meM hote haiN| pahale naraka meM 1 eka saMkhyA anya saMkhyA se bar3I hokara bhI jaba taka dugunI na ho, taba taka vaha usase vizeSAdhika kahI jAtI hai| jaise ki 4 yA 5 kI saMkhyA 3 se vizeSAdhika hai, kintu 6 kI saMkhyA 3 se dugunI hai, vizeSAdhika nahIM hai| Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha asaMkhyAta sUcizreNipramANa nAraka haiM aura zeSa narakoM meM zreNi ke asakhyAtaveM bhAga pramANa nAraka haiM aura unheM yathottara ke krama se tathArUpa arthAt uttarottara asaMkhyAtaveM asaMkhyAtaveM bhAga pramANa jAnanA cAhiye / vizeSArtha - nAraka, tiryaca, manuSya aura deva ke bheda se saMsArI jIvoM kI cAra gatiyA~ haiM aura saMjJI jIva cAroM gatiyoM meM hote haiM / isaliye cAroM gatiyoM kI apekSA saMjJI jIvoM kA vicAra karanA apekSita hai / sarvaprathama narakagati kI apekSA vicAra karate haiM 40 'paDhamAe asaMkhaseDhi neraiyA' arthAt pahalI ratnaprabhA narakapRthvI meM sAta rAjUpramANa ghanIkRta loka kI eka prAdezikI asaMkhyAtI sUcizreNipramANa nAraka haiM / arthAt asaMkhyAtI sUcizreNi ke jitane AkAzapradeza hote haiM, utane pahale naraka meM nAraka haiM tathA zeSa dUsarI Adi narakapRthvI meM sUcizreNi ke asaMkhyAtaveM bhAga, parantu uttarottara pUrvapUrva pRthvI meM rahe hue nArakoM kI apekSA asaMkhyAtaveM bhAga, asaMkhyAtaveM bhAga jAnanA cAhiye - 'seDhiasaM khejjaMso se sAsu jahottaraM taha' / jisakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai pahalI pRthvI ke nArakoM se dUsarI pRthvI meM nAraka zreNi ke asaMkhyAtaveM bhAga, dUsarI narakapRthvI meM rahe hue nArakoM kI apekSA tIsarI naraka pRthvI meM asaMkhyAtaveM bhAga pramANa nAraka haiM, tIsarI pRthvI kI apekSA cautho pRthvI meM asaMkhyAtaveM bhAga pramANa nAraka haiM, ityAdi / isI prakAra sAtoM narakapRthviyoM ke nArakoM ke liye samajhanA cAhiye / uttarottara zreNi kA asaMkhyAtavA~ bhAga choTA-choTA hone se yaha alpabahutva ghaTa sakatA hai / ' 1 yahA~ batAI gaI nArakoM kI saMkhyA se gommaTasAra jIvakAMDa meM dI huI nArakoM kI saMkhyA meM bhinnatA hai sAmaNNA NeraiyA ghaNaaMgulavidiyamUlaguNaseDhI / vidiyAdi vAra dasa aDa chatti duNijapadahidA seDhI // 153 // Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhaka - prarUpaNA adhikAra : gAthA 13 41 prazna - yaha kaise samajhA jAye ki dUsarI pRthvI se lekara uttarottara asaMkhyAtaveM bhAga, asaMkhyAtaveM bhAga pramANa nAraka haiM ? uttara - yukti se yaha samajhA jA sakatA hai aura vaha yukti isa prakAra hai-sAtavIM narakapRthvI meM pUrva pazcima aura uttara dizA meM rahe hue nAraka alpa haiM, kintu unase usI sAtavIM narakapRthvI kI dakSiNa dizA meM rahe hue nAraka asaMkhyAta guNe haiM / prazna- dakSiNadizA meM asaMkhyAta guNe kyoM haiM ? uttara - jagata meM do prakAra ke jIva haiM - (1) zuklapAkSika, (2) kRSNapAkSika / ina donoM ke lakSaNa isa prakAra haiM-jina jIvoM kA kucha kama ardhapudgala parAvartana mAtra saMsAra hI zeSa ho, ve zuklapAkSika kahalAte haiM aura ardhapudgala parAvartana se adhika saMsAra jinakA zeSa ho, unako kRSNapAkSika kahate haiM / " ataeva ardhapudgala parAvartana se nyUna saMsAra vAle jIva alpa hone se zukla pAkSika jIva alpa haiM aura kRSNapAkSika adhika haiM / kRSNapAkSika jIva tathAsvabhAva se dakSiNadizA meM adhika utpanna hote haiM, parantu zeSa tIna dizAoM meM adhika utpanna nahIM hote haiM / dakSiNadizA meM kRSNapAkSika jIvoM kA adhika saMkhyA meM utpanna hone kA kAraNa artha- - sAmAnyatayA sampUrNa nArakoM kA pramANa ghanAMgula ke dUsare vargamUla se guNita jagata-zreNi pramANa hai / dvitIyAdi pRthviyoM meM rahane vAle nArakoM kA pramANa krama se apane bArahaveM, dasaveM, AThaveM, chaThe, tIsare aura dUsare vargamUla se bhakta jagat zreNi pramANa samajhanA cAhiye tathA nIce kI chaha pRthviyoM ke nArakoM kA jitanA pramANa ho, usako sampUrNa nArakarAzi meM se ghaTAne para jo zeSa rahe, utanA hI prathama pRthvI ke nArakoM kA pramANa hai / 1 jesimavaDDho poggalapariyaTTo sesao ya saMsAro / te sukkapakkhiyA khalu ahIe puNa kaNhapakkhIA || 2 graMthakAra AcArya ne Age gAthA 37-41 meM pudgalaparAvartana kA svarUpa batalAyA hai / Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 paMcasaMgraha tathAsvabhAva hai / usa tathAsvabhAva ko pUrvAcAryoM ne yukti dvArA isa prakAra spaSTa kiyA hai kRSNapAkSika jIva dIrghakAla taka saMsAra meM paribhramaNa karane vAle kahalAte haiM / dIrghakAla taka saMsAra meM paribhramaNa karane vAle adhika pApa ke udaya vAle hote haiN| kyoMki pApa ke udaya ke binA saMsAra meM paribhramaNa nahIM hotA hai| bahuta se pApa ke udaya vAle krUrakarmI hote haiM / krUrakarmoM ke binA adhika pApa kA bandha nahIM hotA hai aura krUrakarmI prAyaH bhavya hone para bhI tathAsvabhAva - jIvasvabhAva se dakSiNadizA meM adhika utpanna hote haiM, kintu zeSa tIna dizAoM meM adhika pramANa meM utpanna nahIM hote haiM / kahA bhI hai pAyamiha kurakammA bhavasiddhiyA vi dAhiNallesu / neraiya- tiriya- maNuyA - surAiThANesu gacchanti // arthAt kRSNapAkSika jIva krUrakarmI hote haiM / jisase bhavya hone para bhI nAraka, tiryaMca, manuSya aura devagati Adi sthAnoM meM prAyaH dakSiNadizA meM utpanna hote haiM / isa prakAra dakSiNadizA meM bahuta se kRSNapAkSika jIvoM kI utpatti sambhava hone se pUrva, uttara aura pazcima se dakSiNadizA ke nAraka asaMkhyAtaguNe sambhava haiM / sAtavIM narakapRthvI kI dakSiNadizA ke nArakoM se chaThI tamaHprabhA narakapRthvI meM pUrva, uttara aura pazcima dizA meM utpanna hue nAraka asaMkhyAtaguNe haiM / inake asaMkhyAtaguNe hone kA kAraNa yaha hai ki sarvAdhika nikRSTatama pApa karane vAle saMjJI paMcendriya tiryaMca aura manuSya sAtavIM narakapRthvI meM utpanna hote haiM aura kucha nyUna- nyUna pApa karane vAle chaThI Adi naraka pRthvI meM utpanna hote haiM / sarvAdhika pApa karane vAle sabase alpa hote haiM aura anukrama se kucha nyUna - nyUna pApa karane vAle adhika adhika hote haiM / isa hetu se sAtavIM narakapRthvI ke dakSiNa dizA nAraka jIvoM kI apekSA chaThI narakapRthvI meM ke Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 43 baMdhaka - prarUpaNA adhikAra : gAthA 13 pUrva, uttara, pazcima dizA ke nArakoM kA asaMkhyAtaguNatva ghaTita hotA isI prakAra uttarottara narakapRthviyoM kI apekSA bhI jAna lenA hai / cAhiye | unhIM se usI chaThI pRthvI kI dakSiNadizA meM rahane vAle nAraka asaMkhyAtaguNe haiM / inake asaMkhyAtaguNe hone ke kAraNa ko pUrva kathanAnurUpa samajhanA caahiye| unase pAMcavIM dhUmaprabhApRthvI meM pUrva, uttara aura pazcima dizA ke nAraka asaMkhyAtaguNe haiN| unase usI pAMcavIM narakapRthvI kI dakSiNadizA meM rahane vAle nAraka asaMkhyAta - guNe haiN| unase cauthI paMkaprabhApRthvI kI pUrva, uttara aura pazcima dizA meM rahane vAle nAraka asaMkhyAtaguNe haiM, aura unase usI narakapRthvI meM dakSiNa dizA ke nAraka asaMkhyAtaguNe haiN| unase tIsarI bAlukAprabhApRthvI kI pUrva, uttara aura pazcima dizA meM rahane vAle nAraka asaMkhyAta - guNe haiM, unase usI narakapRthvI meM dakSiNa dizA ke nAraka asaMkhyAta - guNe haiN| unase dUsarI zarkarAprabhApRthvI kI pUrva, uttara aura pazcima dizA ke nAraka asaMkhyAtaguNe haiM, unase usI narakapRthvI kI dakSiNadizA meM rahane vAle nAraka asaMkhyAtaguNe haiN| unase pahalI ratnaprabhAnarakapathvI kI pUrva, uttara aura pazcima dizA meM rahane vAle nAraka asaMkhyAta gaNe haiM aura unase usI ratnaprabhA - narakapRthvI meM dakSiNadizAvartI nAraka asaMkhyAtaguNe haiM / " jisa naraka ke jIva jinase asaMkhyAtaguNe hote haiM, unake asaMkhyAtaveM bhAga ve (usa naraka ke jIva) hote haiM / jaise ki tIsare naraka ke jIvoM se dUsare naraka ke jIva asaMkhyAtaguNe haiM, ataH tIsare naraka ke jIva dUsare naraka ke jIvoM se asaMkhyAtaveM bhAgapramANa haiM / isI se ratnaprabhA ke pUrva, uttara aura pazcima dizA meM rahane vAle nArakoM ke asaMkhyAtaveM bhAga zarkarA prabhA pRthvI ke nAraka haiN| jaba aisA hai, taba pahale naraka ke sabhI nArakoM ke asaMkhyAtaveM bhAga zarkarAprabhApRthvI ke nAraka hoMge hI / - 1 isase sambandhita AgamapATha pariziSTa meM dekhiye / Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha isI prakAra anya adhovartI narakapRthviyoM ke liye bhI samajhanA cAhiye | gAthA ke anta meM vidyamAna 'ya-ca' zabda anukta artha kA sUcaka hone se yaha jAnanA cAhiye ki pahalI ratnaprabhApRthvI ke nArakoM kI jo sAta rAjU pramANa ghanIkRta loka kI eka prAdezikI asaMkhyAto sUcizreNi pramANa saMkhyA kahI gaI hai, utanI hI saMkhyA bhavanapati devoM kI bhI hai / isa prakAra se nArakoM aura bhavanapati devoM kI saMkhyA batalAne ke bAda aba vyaMtara devoM kA pramANa batalAte haiM / 44 vyaMtara devoM kA pramANa saMkhejjajoyaNANaM sUipaesehi bhAio payaro / vaMtarasurehi hIrai evaM ekekkabhee NaM // 14 // zabdArtha -- saMkhejja - saMkhyAtA, joyaNANaM--yojanapramANa, sUipaesehisucipradezoM ke dvArA, bhAio-bhAjita, payaro--- pratara, vaMtarasurehi- vyaMtara devoM ke dvArA, hIraI - apahRta kiyA jAtA hai, evaM- - isa prakAra, ekekkabheeNaMpratyeka vyaMtaranikAya ke liye / gAthArtha - saMkhyAtA yojanapramANa sUcizreNi ke AkAzapradeza dvArA bhAjita pratara vyaMtara devoM dvArA apahRta kiyA jAtA hai / isI prakAra pratyeka vyaMtaranikAya ke liye samajhanA cAhiye / vizeSArtha - gAthA meM vyaMtara devoM kI saMkhyA batalAne ke liye kahA hai ki saMkhyAtA yojanapramANa sUcizreNi meM rahe hue AkAzapradezoM dvArA eka pratara ke AkAzapradezoM ko bhAjita karane para jo pramANa AtA hai, utane vyaMtara deva haiN| isakA tAtparya yaha huA ki saMkhyAtA yojanapramANa sUcizreNi jaise eka pratara ke jitane khaNDa hote haiM, utane vyaMtara deva haiM / athavA dUsare prakAra se aisA bhI kahA jA sakatA hai ki saMkhyAtA yojanapramANa sUcizreNi jaise pratara ke eka-eka khaNDa ko pratyeka vyaMtara eka sAtha grahaNa kare to ve samasta vyaMtara deva eka hI samaya meM usa sampUrNa pratara ko grahaNa kara sakate haiM / Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhaka-prarUpaNA adhikAra : gAthA 15 45 isI prakAra pratyeka vyaMtaranikAya ke pramANa ke liye bhI samajhanA caahiye| tAtparya yaha hai ki jisa taraha samasta vyaMtara devoM kA pramANa batalAyA hai, usI prakAra eka-eka vyaMtaranikAya kA pramANa samajha lenA cAhiye / kintu aisA karane para bhI samasta vyaMtara devoM ke samUha kI pramANabhUta saMkhyA ke sAtha virodha nahIM AtA hai| kyoMki pratara ke AkAzapradezoM ko bhAjita karane vAle saMkhyAtA yojanapramANa sUcizreNi ke AkAzapradeza lene kA jo kahA hai, vaha saMkhyAta choTA-bar3A lenA cAhiye / jahA~ eka-eka vyaMtara kI saMkhyA nikAlanI ho, vahA~ to bar3e saMkhyAtA yojanapramANa sUcizreNi ke AkAza pradezoM dvArA pratara ke AkAzapradezoM ko vibhAjita karanA cAhiye, jisase uttara kI saMkhyA choTI Aye aura yadi sarvasamUha kI saMkhyA nikAlanI ho, vahA~ choTe saMkhyAtA yojanapramANa sUcizreNi ke AkAzapradezoM dvArA pratara ke AkAzapradeza vibhAjita karanA cAhiye, jisase samasta vyaMtaroM ke kula jor3a jitano saMkhyA prApta ho / ' isa prakAra se vyaMtara devoM kA pramANa jAnanA caahiye| aba jyotiSka devoM kA pramANa batalAte haiN| jyotiSka devoM kA pramANa chappannadosayaMgula sUipaesi bhAio eyro| joisiehi horai saTThANe tthIya saMkhaguNA // 15 // 1 anuyogadvAra tathA prajJApanA sUtra meM vyaMtara devoM kI saMkhyA isa prakAra batalAI hai-kucha nyUna saMkhyAtA sau yojana sUcizreNi ke pradezoM kA varga kareM, usameM kula jitane pradeza AyeM, utane pradezapramANa ghanIkRta loka ke eka pratara ke jitane khaMDa hoM, utane kula vyaMtara haiM / __ gommaTasAra jIvakAMDa gAthA 160 meM vyaMtara devoM kA pramANa isa prakAra batalAyA hai tIna sau yojana ke varga kA jagatpratara meM bhAga dene se jo labdha Aye, utanA vyaMtara devoM kA pramANa hai| Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha zabdArtha-chappannadosayaMgula-do sau chappana aMgula pramANa, sUipaesisUcipradeza dvArA, bhAio-bhAjita, payaro-pratara, joisiehi-jyotiSka devoM dvArA, hIrai-apahRta kiyA jAtA hai, saTThANe-svasthAna meM, tthIya-- striyA~ (deviyA~), saMkhaguNA--saMkhyAtaguNI / gAthArtha-do sau chappana aMgulapramANa sUcipradeza dvArA vibhAjita pratara jyotiSka devoM dvArA apahata kiyA jAtA hai| svasthAna meM deviyA~ sakhyAtaguNI haiN| vizeSArtha-jyotiSka devoM kA pramANa batalAne ke liye gAthA meM kahA hai ki do sau chappana aMgulapramANa sUcizreNi meM rahe hue AkAzapradezoM dvArA pratara ke AkAzapradezoM ko vibhAjita karane para jo prApta ho, utane jyotiSka deva haiN|' athavA do sau chappana aMgulapramANa sUcizreNi jitane pratara ke jitane khaNDa hoM, utane jyotiSka deva haiN| athavA do sau chappana aMgulapramANa sUcizroNi jaise eka-eka khaNDa ko eka sAtha samasta jyotiSka deva apahRta kareM to eka hI samaya meM ve samasta deva sampUrNa pratara kA apahAra karate haiN| ina tInoM kA tAtparya eka hI hai tathA cAroM devanikAya meM apane-apane nikAya ke devoM kI apekSA deviyA~ saMkhyAtaguNI haiN| isakA vizeSa spaSTIkaraNa Age kiyA jaayegaa| 1 yahA~ batAI gaI jyotiSka devoM kI saMkhyA se anuyogadvAra aura prajJApanA sUtra meM batAI gaI saMkhyA bhinna hai| vahA~ kahA hai-do sau chappana aMgula pramANa sUcizreNi meM jitane AkAzapradeza hoM, unakA varga karane para jo saMkhyA prApta ho, utane pradezapramANa ghanIkRta loka ke eka pratara ke jitane khaMDa' hoM, utane kula jyotiSka deva haiM / gommaTasAra jIvakAMDa gAthA 160 meM jyotiSka devoM kA pramANa yaha batAyA hai do sau chappana pramANAMguloM ke varga kA jagatpratara meM bhAga dene se jo labdha Aye, utanA jyotiSka devoM kA pramANa hai / Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ badhaka-prarUpaNA adhikAra : gAthA 16 47 aba tIna devanikAyoM se zeSa rahe vaimAnika devoM kA pramANa batalAte haiN| vaimAnika devoM kA pramANa asakhaseDhikhapaesatullayA pddhmduiykppesu| seDhi asaMkhaMsasamA urvAraM tu jahottaraM taha ya // 16 // zabdArtha---asaMkhaseDhikhapaesatullayA-asaMkhyAta zroNi ke AkAzapradeza tulya, paDhamaduiya-prathama aura dvitIya, kappesu-kalpoM ke, seDhi-zreNi, asaMkhaMsasamA-asaMkhyAtaveM bhAgapramANa, uri-Upara ke, tu-aura, jahottaraM-yathottara ke krama se, taha-tathAprakAra se, vaise-vaise, pUrva-pUrva se, yaur| gAthArtha asaMkhyAto zroNi ke AkAzapradeza tulya prathama aura dvitIya kalpa (devaloka) ke deva haiM tathA yathottara ke krana se Upara ke devaloka ke deva pUrva-pUrva se zreNi ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa haiN| vizeSArtha-gAthA meM pahale aura dUsare kalpa ke vaimAnika devoM kA pramANa to nizcita rUpa meM batalAyA hai aura zeSa uttaravartI devoM ke pramANa ke liye sAmAnya saMketa kara diyA hai ki pUrva kI apekSA uttaravartI vaimAnika deva zreNi ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa haiN| jisakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai__ghanIkRta loka kI sAta rAjUpramANa lambI aura eka pradeza moTIcaur3I asaMkhyAtI sUcizroNi meM jitane AkAzapradeza hote haiM, utane pahale aura dUsare--saudharma aura IzAna devaloka meM deva haiM tathA Upara ke sanatkumAra, mAhendra, brahma, lAMtaka, mahAzukra aura sahasrAra, inameM se 1 gommaTasAra jIvakAMDa gAthA 161 meM saudharma dvika-saudharma aura IzAna svarga ke devoM kA pramANa isa prakAra batalAyA hai___ jagat-aM Ni ke sAtha ghanAMgula ke tRtIya vargamUla kA guNA karane para . saudharma aura IzAna svarga ke devoM kA pramANa prApta hotA hai / Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 paMcasaMgraha pratyeka devaloka meM sUcizreNi ke asaMkhyAtaveM bhAga meM vidyamAna AkAzapradeza pramANa deva haiN| parantu yahA~ itanA vizeSa samajhanA cAhiye ki uttarottara sUcizroNi kA asaMkhyAtavA~ bhAga anukrama se hIna-hIna lene se upari-uparivartI devaloka ke deva pUrva-pUrvavartI devaloka ke devoM kI apekSA asaMkhyAtaveM bhAga haiN| ___ isakA tAtparya yaha huA ki sanatkumArakalpa ke jitane deva haiM, usakI apekSA mAhendrakalpa meM deva asaMkhyAtaveM bhAga haiM aura mAhendra devaloka ke devoM se sanatkumAra ke deva asaMkhyAtaguNe haiN| mAhendra devaloka ke devoM kI apekSA brahma devaloka ke deva asaMkhyAtaveM bhAga haiM / isI taraha uttarottara lAMtaka, mahAzukra aura sahasrAra devaloka ke devoM ke liye bhI jAna lenA caahiye| isake alAvA___ gAthA ke anta meM 'taha ya',pada meM Agata 'ya-ca' zabda anukta vastu kA samuccaya karane vAlA hone se Anata, prANata, AraNa aura acyuta devaloka meM tathA adhaH, madhyama aura uparitana tIna-tIna graiveyaka aura anuttara vimAnoM meM se pratyeka meM kSetrapalyopama ke asaMkhyAtaveM bhAgavartI AkAzapradeza pramANa deva jAnanA caahie| kintu itanA vizeSa hai ki pUrva-pUrva devoM kI apekSA uttara-uttara ke deva saMkhyAtaguNahIna haiN|' 1 (a) devoM Adi meM hInAdhikatAdarzaka prajJApanAsUtragata mahAdaMDaka kA pATha pariziSTa meM dekhiye| (A) gommaTasAra jIvakAMDa, gAthA 161, 162, 163 meM vaimAnika devoM ___ kI saMkhyA isa prakAra batalAI hai| jagat-zroNi ke sAtha dhanAMgula ke tRtIya vargamUla kA guNA karane para saudharmadvika ke devoM kA pramANa prApta hotA hai tathA isake Age jagat-zroNi ke gyArahaveM, nauveM, sAtaveM, pAMcaveM, cauthe vargamUla se bhAjita jagat-zreNi pramANa tIsare kalpa se lekara bArahaveM kalpa taka devoM kA pramANa hai| (kramaza:) Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhaka - prarUpaNA adhikAra : gAthA 17-18 isa prakAra se vaimAnika devoM kA pramANa jAnanA cAhiye / aba pahale jo sAmAnya se ratnaprabhApRthvI ke nArakoM kI tathA bhavanapati aura saudharma devaloka ke devoM kI saMkhyA asaMkhyAta sUci zreNi pramANa batAI hai, usameM asaMkhyAta kA pramANa nahIM kahA hai, jisase yaha samajha meM nahIM AtA ki ina tInoM meM kauna kama aura kauna adhika hai / isaliye yahA~ tInoM kI asaMkhyAtarUpa saMkhyA kA nirNaya karane ke liye kahate haiM seDhIekkkapaesaraiya sUINamaMgulappamiyaM / ghammAe bhavaNasohammayANamANaM imaM hoi // 17 // chappanna dosayaMgula bhUo bhUo vigabbha mUlatigaM / guNiyA jahattaratthA rAsIo kameNa sUio // 18 // zabdArtha - seDhiekkekkapaesaraiya-zreNi ke eka-eka AkAzapradeza dvArA racita, sUINamaMgulapamiyaM -sUci ke aMgula pramANa, ghammAe--- gharmA kA, bhavaNasohammayANa - bhavanapati aura saudharmakalpa kA, mANaM pramANa, imaM - yaha, hoi -- hotA hai / - 46 chappanna dosayaMgula - aMgulamAtra kSetra ke do sau chappana pradezoM kA, bhUo-bhUobArambAra, vigabbha - vargamUla lekara, mUlatigaM - tIna mUla, guNiyA - guNAkAra karane para, jahuttaratthA- yathAkrama se uttara meM sthita, rAsIo - rAziyA~, kameNa -- krama se, sUio - sUcizreNiyA~ | AnatAdi meM devoM kA pramANa palya ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai / arthAt Anata, prANata, AraNa, acyuta, nava graiveyaka, nava anudiza, vijaya, vaijayanta, jayanta, aparAjita, ina chavvIsa kalpoM meM se pratyeka ke devoM kA pramANa palya ke asaMkhyAtaveM bhAga hai / yaha pramANa sAmAnyataH jAnanA cAhiye, kintu vizeSarUpa meM uttarottara AraNAdi meM saMkhyAta guNA saMkhyAtaguNAhIna hai / mAnuSiyoM ke pramANa se tigunA yA satagunA sarvArthasiddhi ke devoM kA pramANa hai / Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 paMcasaMgraha gAthArtha-zreNi ke eka-eka AkAzapradeza dvArA racita sUci ke aMgulapramANa kSetra meM se prApta rAzi gharmA, bhavanapati aura saudharma devaloka ke jIvoM kA pramANa hotA hai| (asatkalpanA se) aMgulamAtra kSetravartI do sau chappana AkAzapradezoM kA bArambAra vargamUla nikAla tIna mUla lekara yathAkrama se uttara-uttara meM sthita rAziyoM kA pUrva-pUrva rAzi se guNAkAra karane para krama se prApta saMkhyA ke barAbara utanI-utanI sUcizreNi pramANa dharmA (ratnaprabhA) pRthvI ke nArakoM, bhavanapati aura saudharmakalpa ke devoM kA pramANa hai| vizeSArtha-pahalI narakapRthvI ke nArakoM tathA bhavanapati aura saudharmakalpa ke devoM ke pramANa kA nirNaya karane ke liye pahale jitanI zreNiyA~ kahI haiM utane zreNi-vyatirikta AkAzapradezoM ko grahaNa karake unakI sUcizreNi karanA aura unameM se sUcizreNi meM rahe hue AkAzapradezoM kA vargamUla nikAlane kI paddhati se mUla nikAlakara usameM se tIna mUla lekara unheM tathA aMgulamAtra sUcizreNi ke pradezoM kI saMkhyA ko anukrama se sthApita karane ke bAda aMgulamAtra sUcizreNi kI pradezasaMkhyA kA mUla ke sAtha guNA karane para AkAzapradeza kI jitanI saMkhyA Aye, utanI saMkhyApramANa samasta sUcizreNi ke jitane AkAzapradeza hoM, utanI ratnaprabhApRthvI ke nAraka jIvoM kI saMkhyA hai / pahale aura dUsare mUla kA guNAkAra karane para jitane AkAzapradeza AyeM, utanI samasta sUcizreNi meM rahe hue AkAzapradeza pramANa bhavanapati devoM kI saMkhyA kA pramANa hai tathA dUsare aura tIsare mUla kA guNAkAra karane para jitane AkAzapradeza prApta hoM, utanI samasta sUcizreNipramANa saudharmakalpa ke devoM kA pramANa hai / ___ yadyapi aMgulapramANa sUcizreNi meM asaMkhyAta AkAzapradeza hote haiM, lekina asatkalpanA se do sau chappana mAna liye jaayeN| unakA vargamUla nikAlane kI rIti se tIna bAra mUla nikaalnaa| do sau chappana Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhaka-prarUpaNA adhikAra : gAthA 16 kA pahalA mUla solaha, dUsarA mUla cAra aura tIsarA mUla do hai| aba ina tInoM mUla aura do sau chappana ina cAroM rAziyoM ko bar3I-choTI saMkhyA ke krama se isa prakAra rakheM-256, 16, 4, 2 aura usake bAda pUrva se uttara kI eka-eka rAzi ke sAtha guNAkAra kreN| jaise ki do sau chappana ko pahale mUla solaha ke sAtha guNA karane para 256416 = 4066 (cAra hajAra chiyAnaveM) hote haiN| itanI ratnaprabhApRthvI ke nArakoM kI saMkhyA ke liye zreNiyA~ samajhanA cAhiye / arthAt cAra hajAra chiyAnave sUcizreNi meM jitane AkAzapradeza hoM, utane hI ratnaprabhApRthvI ke nAraka haiN| dUsare vargamUla cAra ke sAtha pahale mUla solaha kA guNAkAra karanA aura guNA karane para 1644 = 64 (coMsaTha) Aye / itanI sUcizreNiyoM meM rahe hue AkAzapradeza bhavanapati devoM kA pramANa hai|' ___ tIsare mUla do ke sAtha dUsare mUla cAra kA guNA karane para 442%D8 (ATha) aaye| utanI sUcizreNi meM rahe hue AkAzapradezapramANa saudharma devaloka ke deva haiN| isa prakAra upayukta kathana se yaha sahaja hI spaSTa ho jAtA hai ki kauna kisa se adhika aura kauna kisase kama haiN| ___ aba dUsare prakAra se bhI ratnaprabhA ke nArakAdi ke viSaya meM zreNi kA pramANa batalAte haiM ahavaMgulappaesA samUlaguNiyA u neraiyasUI / paDhamaduiyApayAiM samUlaguNiyAI iyarANaM // 19 // zabdArtha-ahava-athavA, aMgulappaesA-aMguNa pramANa kSetravartI pradezoM kA, samUlaguNiyA-apane mUla ke sAtha guNA karane para, u-aura, neraiyasUInArakoM kI sUcizreNi, paDhama-duiyApayAI-prathama aura dvitIya pada kA, samUla 1 nArakoM aura bhavanapati devoM kI saMkhyA ke liye anuyogadvAra sUtra Adi graMthoM ke nirdeza ko pariziSTa meM dekhiye / Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha guNiyAiM - apane - apane mUla se guNA karane para, iyarANaM - dUsaroM ke ( bhavanapati, saudharma kalpa ke devoM ke ) / 52 gAvArtha - athavA aMgulapramANa kSetravartI pradezoM kA apane-apane mUla ke sAtha guNA karane para ratnaprabhA ke nArakoM kI sUcizreNi kA pramANa prApta hotA hai aura prathama evaM dvitIya pada kA apaneapane mUla se guNA karane para prApta sUcizreNiyA~ kramazaH dUsaroMbhavanapati aura saudharmakalpa ke devoM ke pramANarUpa meM samajhanA cAhiye / www.coi.com vizeSArtha - yadyapi pUrva kI gAthA meM ratnaprabhApRthvI ke nArakoM, bhavanapati aura saudharmakalpa ke devoM ke pramANa ko jAnane ke sUtra kA ullekha kara diyA hai / lekina isa gAthA meM punaH una-una ke pramANa ko jAnane kI dUsarI vidhi kA ullekha kiyA hai / pUrva kI gAthA meM aMgulamAtra kSetravartI pradezarAzi kI do sau chappana kI kalpanA kI thI / kintu yahA~ usa prakAra nahIM karake vAstava meM jitanI saMkhyA hotI hai, utanI kI vivakSA kI hai / vaha isa prakAra samajhanA cAhiye - eka aMgulapramANa sucizreNi meM rahe hue AkAzapradezoM kA apane mUla ke sAtha guNAkAra karane para jo saMkhyA prApta ho, utanI sUcizreNiyoM meM rahe hue AkAzapradeza pramANa ratnaprabhApRthvI ke nAraka haiM / aMgulapramANa kSetra meM rahe hue AkAzapradeza ke pahale mUla kA apane mUla ke sAtha guNA karane para jo saMkhyA prApta hotI hai, utanI sUcizreNiyA~ bhavanapati devoM kA pramANa nirNaya karane ke liye jAnanA cAhiye / arthAt itanI sUcizreNiyoM meM jitane AkAzapradeza hoM, utane bhavanapati deva jAnanA cAhiye / aMgulapramANa kSetra meM rahe hue AkAzapradezoM ke dUsare mUla kA apane mUla ke sAtha guNA karane para jo pradezarAzi prApta ho, utanI sUcizreNiyoM meM rahe hue AkAzapradeza pramANa saudharma devaloka ke deva haiM / Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhaka - prarUpaNA adhikAra : gAthA 20-21 53 isa prakAra se nAraka aura devoM kA pramANa batalAne ke bAda uttaravaikriyazarIra vAle tiryaMca paMcendriya jIvoM kA pramANa batalAte haiM / uttaravaM kriyazarIrI paMcendriya tiryaMcoM kA pramANa aMgulamUlA saMkhiyabhAgappamiyA u hoMti seDhIo / uttaraviudhviyANaM tiriyANa ya sannipajjANaM ||20|| zabdArtha - aMgulamUlAsaMkhiyabhAgappamiyA - aMgulamAtra AkAzapradeza mUla ke asaMkhyAtaveM bhAgagata pradezarAzi pramANa, hoMti - haiM, seDIo-zreNiyA~, uttaraviubviyANaM - uttaravai kriyazarIra vAle, tiriyANa - tiryaMcoM kI, ya --- aura, sannipajjANaM saMjJi paryAptakoM kI / ke gAthArtha - aMgulamAtra AkAzapradeza ke mUla ke asaMkhyAtaveM bhAgagata pradezarAzi pramANa sUcizreNiyA~ uttaravekriyazarIra vAle saMjJI paryApta tiryaMcoM kI saMkhyA hai / vizeSArtha - eka aMgula pramANa kSetravartI AkAzapradeza kA jo prathama vargamUla usake asaMkhyAtaveM bhAga meM jitane AkAzapradeza hoM, utanI uttararvakriyalabdhisampanna paryApta saMjJi paMcendriya tiryaMcoM kI saMkhyA jAnanA cAhiye / ' uttaravai kriyazarIra- labdhisampanna paryApta saMjJI paMcendriya tiryaMca asaMkhyAta dvIpa - samudroM meM rahane vAle matsya aura haMsa Adi jIva jAnanA cAhiye / isa prakAra se tIna gati ke saMjJI jIvoM kI saMkhyA batalAne ke bAda aba manuSyoM kA pramANa batalAte haiM / manuSyoM kA pramANa rastery maNuyA seDhI khvAhiyA avaharati / aMgulamUlappasaha // 21 // tamUlA hi zabdArtha -- ukkosapae - utkRSTapada meM, maNuyA-- manuSya, seDhI-- zra eNi, rUvAhiyA - eka rupAdhika, avaharati - apahAra ho sakatA hai, taiyamUlAhaehi - 1 etadviSayaka prajJApanAsUtra kA pATha pariziSTa meM dekhiye / Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha tIsare vargamUla dvArA guNita, aMgulamUlappaesehi-aMgulapramANa kSetra ke pradezoM ke pahale mUla ke pradezoM se / gAthArtha- utkRSTa pada meM manuSya tIsare vargamUla dvArA guNita aMgulapramANa kSetra meM vidyamAna pradezoM ke pahale mUla ke pradezoM se eka rUpa adhika hoM to sampUrNa sUcizreNi kA apahAra ho sakatA hai| vizeSArtha-yahA~ utkRSTapada meM manuSyoM kA pramANa batalAyA hai / manuSya do prakAra ke haiM--1 garbhaja, 2 saMmUcchima / antamuhUrta kI Ayu vAle saMmUcchima to aparyApta-avasthA meM hI maraNa ko prApta hote haiM tathA paryApta aura aparyApta ke bheda se garbhaja do prakAra ke haiN| garbhaja paryApta manuSya, dhruva hone se sadaiva hote haiM evaM ve saMkhyAta hI haiM / unakI jaghanya saMkhyA bhI pAMcaveM aura chaThe varga kA guNAkAra karane para prApta rAzipramANa haiN| prazna- varga kise kahate haiM ? pAMcaveM aura chaThe varga kA svarUpa kyA hai aura pAMcaveM aura chaThe varga kA guNAkAra karane para prApta saMkhyA kitanI hotI hai ? uttara-kisI eka vivakSita rAzi kA vivakSita rAzi ke sAtha guNA karane para prApta pramANa ko varga kahate haiN| eka kA eka se guNA karane para bhI vRddhirahita hone se use varga meM nahIM ginA jAtA hai / varga kA prArambha do kI saMkhyA se hotA hai| isaliye do ko do se guNA karane para do kA varga cAra hotA hai, yaha pahalA varga hai| cAra kA varga 444 = 16 (solaha),. yaha dUsarA varga, solaha kA varga 16416 = 256 (do sau chappana), yaha tIsarA varga, do sau chappana kA varga 2564 256 = 65536 (paiMsaTha hajAra pAMca sau chattIsa), yaha cauthA varga, paisaTha hajAra pAMca sau chattIsa kA varga 65536465536%3D 4264667266 (cAra araba unatIsa karor3a unacAsa lAkha, sar3asaTha hajAra do sau chiyAnavai) yaha pAMcavA~ varga aura isa pAMcaveM varga kI Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhaka - prarUpaNA adhikAra : gAthA 21 55 saMkhyA se usI saMkhyA kA guNA karane para eka lAkha caurAsI hajAra cAra sau sar3asaTha koDAkoDa, cavAlIsa lAkha sAta hajAra tIna sau sattara karor3a paMcAnavaM lAkha, ikyAvana hajAra, chaha sau solaha (1844674407376551616 ) hotA hai, yaha chaThA varga hai / ina chaha vargoM meM se chaThe varga kA pAMcaveM varga ke sAtha guNAkAra karane para jitanI pradezarAzi ho, utane jaghanya se garbhaja paryApta manuSya hote haiM / pAMcaveM aura chaThe varga ke guNAkAra ke unatIsa aMka hote haiM / ' jo isa prakAra haiM- 76228162514264337563543650336 / 9 garbhaja manuSyoM kI saMkhyA ke dyotaka ye unatIsa aMka akSaroM ke saMketa dvArA gommaTasAra jIvakAMDa, gAthA 158 meM isa prakAra batalAye haiM talalIna madhuga vimalaM dhUma silAgAvicArabhayameru / taTaharikhajhasA hoMti hu mANusapajjattasaMkhaMkA || arthAt takAra se lekara sakAra paryanta akSara pramANa aMka paryApta manuSyoM kI saMkhyA hai / kisa akSara se kaunasA aMka grahaNa karanA cAhiye, isake liye nimnalikhita gAthA upayogI hai kaTapayapurasthavarNairnavanavapaMcASTakalpitaiH kramazaH / svarananazUnyaM saMkhyAmAtroparimAkSaraM tyAjyam // arthAt ka se lekara jha taka ke nau akSaroM se kramazaH eka, do, tIna Adi taka ke nau aMka samajhanA caahiye| isI prakAra Ta se lekara nau aMka, pase lekara pAMca aMka, ya se lekara ATha akSaroM se ATha aMka tathA svara, Ja, na se zUnya samajhanA cAhiye / mAtrA aura uparima akSara se koI bhI aMka grahaNa nahIM karanA cAhiye | ataH isa niyama aura 'aMkoM kI viparIta gati hotI hai' niyama ke anusAra gAthA meM kahe hue akSaroM se paryApta manuSyoM kI saMkhyA 76228162514264337563543650336 nikalatI hai / Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha pUrvAcAryoM ne isa saMkhyA ko tIsare yamalapada se Upara kI aura cauthe yamalapada se nIce kI saMkhyA kahA hai|' ___manuSyapramANa kI hetubhUta rAzi ko tIsare yamala pada se Upara kI kahane meM kAraNa pAMcaveM aura chaThe varga kA guNAkAra hai| pAMcavA~ aura chaThA varga tIsare yamala meM tathA sAtavAM aura AThavA~ varga cauthe yamala meM AtA hai| manuSyapramANa kI hetubhUta saMkhyA chaThe varga se adhika hai / kyoMki vaha saMkhyA chaThe aura pAMcaveM varga ke guNAkAra jitanI hai, jo sAtaveM varga se kama hai| isIliye manuSyasaMkhyA kI pramANabhUta rAzi ko tIsare yamalapada se adhika aura cauthe yamalapada se kama kahA hai| athavA pUrvokta rAzi ke chiyAnaveM chedanaka hote haiM / chedanaka yAni AdhA-AdhA krnaa| arthAt unatIsa aMkapramANa rAzi ko pahalI bAra AdhA kareM, dUsarI bAra usakA AdhA kareM, tIsarI bAra usakA AdhA kreN| isa prakAra AdhA-AdhA chiyAnavai bAra kareM to chiyAnavaivIM bAra meM eka kA aMka AyegA aura isI ko isake viparIta rIti se kaheM to chiyAnava bAra sthAna ko dugunA kareM, jaise ki eka aura eka do, do aura do cAra, cAra aura cAra ATha, isa taraha chiyAnava bAra dugunA-dugunA karane para chiyAnavaivIM bAra meM upayukta rAzi prApta hotI hai| prazna-yahA~ chiyAnavai chedanaka kyoM hote haiM ? uttara-pahale varga ke do chedanaka hote haiM--pahalA chedanaka do aura dUsarA chedanaka eka / dUsare varga ke cAra chedanaka hote haiM / arthAt dUsare varga kI saMkhyA ke Adhe-Adhe bhAga cAra bAra hote haiN| jaise ki pahalA chedanaka ATha, dUsarA chedanaka cAra, tIsarA chedanaka do aura cauthA chedanaka eka / isI rIti se tIsare varga ke ATha chedanaka, cauthe varga ke 1 dovittivaggA jamalapayaMti bhannai-do-do varga ke samUha ko yamalapada kahate -anuyogadvAracUNi Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 57 baMdhaka-prarUpaNA adhikAra : gAthA 21-22 solaha chedanaka, pAMcaveM varga ke battIsa chedanaka aura chaThe varga ke cauMsaTha chedanaka hote haiN| garbhaja manuSyoM kI saMkhyA pAMcave aura chaThe varga ke guNAkAra jitanI hone se usa saMkhyA meM pAMcaveM aura chaThe ina donoM vargoM ke chedanaka Ate haiN| pAMcaveM varga ke battIsa aura chaThe varga ke coMsaTha chedanaka hone se donoM kA jor3a karane para chiyAnavai chedanaka pUrvokta rAzi meM hote haiN| prazna-yaha kaise jAnA jA sakatA hai? uttara-jisa-jisa varga kA jisa-jisa varga ke sAtha guNAkAra kareM aura guNAkAra karane para jo saMkhyA prApta ho, usameM donoM varga ke chedanaka ghaTita hote haiN| jaise ki pahale varga ko dUsare varga ke sAtha guNA karane para jo saMkhyA prApta hotI hai, usameM pahale varga ke do aura dUsare ke cAra kula chaha chedanaka saMbhava haiM / jo isa prakAra jAnanA cAhiye pahale aura dUsare varga kA guNAkAra coMsaTha hotA hai / unakA pahalA chedanaka battIsa, dUsarA solaha, tIsarA ATha, cauthA cAra, pAMcavAM do aura chaThA eka, isa taraha chaha chedanaka hote haiN| isI taraha anyatra bhI jAnanA cAhiye / jisase pAMcaveM aura chaThe varga ke guNAkAra meM pAMcaveM varga ke battIsa aura chaThe varga ke coMsaTha, donoM milakara chiyAnaveM chedanaka hote haiN| garbhaja aura saMmUcchima aparyApta jIva kisI samaya hote haiM aura paryApta manuSyoM kI ukta jaghanya saMkhyAsambandhI samagra kathana kA sArAMza yaha hai ki paryApta aura aparyApta ke bheda se garbhaja manuSya do prakAra ke haiM / unameM se aparyApta manuSya to kabhI hote haiM aura kabhI nahIM hote haiN| isaliye jaba ve na hoM taba bhI jaghanya se paryApta garbhaja manuSya pAMcaveM aura chaThe varga ke guNAkAra karane se prApta saMkhyApramANa arthAt 26 aMkapramANa haiM / athavA tIsare yamalapada se Upara aura cauthe yamalapada se nIce kI saMkhyApramANa haiM / athavA eka kI saMkhyA ko anukrama se chiyAnavai bAra dviguNa-dviguNa karane para jo saMkhyA prApta ho, utane haiN| -sampAdaka Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 paMcasaMgraha kisI samaya nahIM bhI hote haiN| kyoMki garbhaja aparyApta kA jaghanya eka samaya aura utkRSTa bAraha muhUrta antara hai aura saMmUcchima aparyApta kA jaghanya eka samaya aura utkRSTa cauvIsa muhUrta antara hai| aparyApta antamuhUrta kI Ayu vAle hote haiM, jisase antamuhUrta ke bAda sabhI niHzeSa ho jAte haiM-nAza ko prApta hote haiM / yAni kucha adhika gyAraha muhUrta garbhaja aparyApta aura kucha adhika teIsa muhUrta saMmUcchima aparyApta nahIM hote haiN| isIliye kahA hai ki garbhaja aparyApta manuSya aura saMmUcchima manuSya kisI samaya hote haiM aura kisI samaya nahIM hote haiN| ___ lekina jaba garbhaja paryApta, aparyApta aura saMmUcchima aparyApta, ye saba milakara adhika-se-adhika hoM, taba unakA pramANa isa prakAra jAnanA cAhiye-utkRSTa pada meM garbhaja aura saMmUcchima manuSyoM kI sarvotkRSTa saMkhyA ho taba jitanI saMkhyA ho usase (vAstavika nahIM, lekina asatkalpanA se) eka manuSya adhika ho to sUcizreNi ke eka aMgulapramANa kSetra meM rahe hue AkAzapradeza ke pahale mUla ko tIsare mUla ke sAtha guNA karane para jitane AkAzapradeza prApta hoM, utane AkAzapradezoM dvArA bhAga dene para (asatkalpanA se sUcizreNi ke eka aMgulakSetra ke do sau chappana AkAzapradeza kalpanA kareM, to unakA pahalA mUla solaha, dUsarA mUla cAra aura tIsarA mUla do| pahale mUla ko tIsare mUla se guNA karane para battIsa Ate haiM, utane AkAza pradeza dvArA bhAga dene para) sampUrNa eka sUcizreNi kA apahAra hotA hai| ukta kathana kA tAtparya yaha huA ki sUcizreNi ke aMgulamAtra kSetra meM jitane AkAzapradeza haiM, unake pahale vargamUla ko tIsare vargamUla dvArA guNA karane para jitane AkAzapradeza hoM, utane-utane pramANa vAle eka-eka khaNDa ko paryApta, aparyApta garbhaja aura saMmUcchima eka-eka manuSya grahaNa kareM aura kula manuSyoM kI jo saMkhyA hai, usase eka adhika ho to sampUrNa zreNi ko eka hI samaya meM apahAra kiyA jA sakatA hai / parantu eka manuSya kama hai, jisase eka khaNDa bar3hatA hai / isI bAta ko dUsare prakAra se isa taraha kahA jA sakatA hai ki Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhaka-prarUpaNA adhikAra : gAthA 22 sUcizreNi ke aMgalamAtra kSetra meM vidyamAna AkAzapradeza ke pahale vargamUla ko tIsare vargamUla ke sAtha guNA karane para jitane AkAzapradeza AyeM, utane AkAzapradezoM ke dvArA samasta sacizreNi ke AkAza pradezoM ko bhAjita karane para jo saMkhyA prApta ho usameM se eka rUpa kama karane para saMmUcchima aura garbhaja manuSyoM kI sarvotkRSTa saMkhyA prApta hotI hai|' isa prakAra se aparyApta sUkSma ekendriyAdi caudaha jIvabhedoM kA pramANa jAnanA cAhiye / aba guNasthAna kI apekSA caudaha jIvabhedoM kA pramANa batalAte haiN| guNasthAnApekSA jIvoM kA pramANa sAsAyaNAicauro hoMti asaMkhA aNaMtayA micchaa| koDisahassapuhuttaM pamattaiyare u thovayarA // 22 // zabdArtha-sAsAyaNAi-sAsAdanasamyagdRSTi Adi, cauro-cAra guNasthAna vAle, hoMti-hote haiM, asaMkhA-asaMkhyAta, aNaMtayA-ananta, micchAmithyAdRSTi, koDisahassapuhuttaM-koTisahasrapRthaktva, pamatte-pramattasaMyata, iyareitara-apramattasaMyata, u-aura, thovayarA-stokatara-unase alp| gAthArtha-sAsAdanAdi cAra guNasthAna vAle jIva asaMkhyAta haiM aura mithyA dRSTi ananta haiN| pramattasaMyata jIva koTisahasrapRthaktva aura itara arthAt apramattasaMyata jIva unase alpastokatara haiN| vizeSArtha-gAthA meM miththAdRSTi se lekara apramattasaMyata guNasthAna paryanta-Adi ke sAta guNasthAnavI jIvoM kI saMkhyA kA pramANa batalAyA hai| 'sAsAyaNAicauro asaMkhA' arthAt sAsAdanasamyagdRSTi, mizradRSTi, aviratasamyagdRSTi aura dezavirata-ina dUsare se lekara pAMcaveM 1 etadviSayaka anuyogadvAracUNi kA pATha pariziSTa meM dekhiye / . Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha taka cAra guNasthAnoM meM se pratyeka meM vartamAna jIva asaMkhyAta-asaMkhyAta haiM / kyoMki ina guNasthAnavartI jIva adhika-se-adhika kSetrapalyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga meM vidyamAna pradezarAzi pramANa haiM tathA mithyAdRSTi jIva ananta haiM-'aNaMtayA micchA' / kyoMki ve ananta lokAkAzapradeza pramANa haiN| isa prakAra se Adi ke pAMca guNasthAnavartI jIvoM kA pramANa batalAne ke bAda gAthA ke uttarArdha meM chaThe, sAtaveM-pramattasaMyata aura apramattasaMyata guNasthAnavI jIvoM kA pramANa batalAte haiM ki pramattasaMyataguNasthAnavartI jIva jaghanya se bhI koTisahasrapRthaktvapramANa aura utkRSTa se bhI koTisahasrapRthaktvapramANa' jAnane cAhiye'koDisahassapuhuttaM pamatta' tathA apramattasaMyata muni pramattasaMyata se atyalpa haiN| sArAMza yaha huA ki pandraha karmabhUmi meM pramattasaMyata muni jaghanya se do hajAra karor3a se adhika hote haiM aura utkRSTa se nau hajAra karor3a hote haiM tathA apramattasaMyata muni pramattasaMyata se atyanta alpa haiN| - isa prakAra se prathama sAta guNasthAnavartI jIvoM kA pramANa batalAne ke bAda aba do gAthAoM dvArA zeSa AThaveM se lekara caudahaveM taka sAta guNasthAnoM meM se pratyeka meM vidyamAna jIvoM kI saMkhyA kA pramANa batalAte haiM egAi caupaNNA samagaM uvasAmagA ya uvsNtaa| addha paDucca seDhIe hoMti savvevi saMkhejjA // 23 // khavagA khINAjogI egAi jAva hoMti aTThasayaM / addhAe sayapuhuttaM koDipuhuttaM sajogIo // 24 // zabdArtha-egAieka se lekara, caupaNNA-cauvana, samagaM-eka sAtha, 1 iha pRthaktvaM dviprabhRtyAnavabhyaH iti sAmayikI saMjJA / do se nau taka kI saMkhyA ko pRthaktva kahate haiM, yaha samaya (jaina-siddhAnta) kA pAribhASika zabda hai| -paMcasaMgraha malayagiriTIkA, pR. 61 Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhaka - prarUpaNA adhikAra : gAthA 23-24 61 uvasAmagA - upazamaka, ya-aura, uvasaMtA - upazAMtamohI, addhaM paDucca -- kAla kI apekSA, seDhIe- -zreNi ke, hoMti -- hote haiM, sabvevi--sabhI, saMkhejjA saMkhyAta / -- khavagA - kSapaka, khoNAjogI - kSINamohI aura ayogi, egAi - eka se lekara, jAva - yAvat-taka, hoMti hote haiM, aTThasayaM - eka sau ATha, addhAekAla meM, sayapuhuttaM -- zatapRthaktva, koDinuhuttaM-- koTipRthaktva, sajogIo - sayogikevalI | gAthArtha - upazamaka aura upazAntamohI jIva eka sAtha eka se lekara cauvana paryanta hote haiM aura zreNi ke kAla kI apekSA saMkhyAta hote haiM / kSapaka, kSINamohI aura ayogi, eka se lekara yAvat eka sau ATha hote haiM aura sampUrNa zreNi ke kAla meM zatapRthaktva hote haiM tathA sayogikevalI koTipRthaktva hote haiM / vizeSArtha - ina do gAthAoM meM AThaveM se lekara caudahaveM taka sAta guNasthAnoM meM vidyamAna jIvoM kA saMkhyApramANa batalAyA hai ki eka samaya meM kitane jIva una una guNasthAna meM prApta ho sakate haiM / lekina ina guNasthAnoM meM AThaveM se dasaveM taka tIna guNasthAnoM kI vizeSa sthiti hai / ye tInoM guNasthAna upazamazreNi mAMDane vAle jIvoM meM bhI pAye jAte haiM aura kSapakazreNi mAMDane vAloM meM bhI prApta hote haiM / ataeva isa prakAra zreNi ke bheda se ina tInoM guNasthAnavartI jIvoM kA pRthak-pRthak nirdeza karake zeSa gyArahaveM se caudahaveM taka ke cAra guNasthAnoM ke jIvoM kI saMkhyA batalAI hai | - sabase pahale upazamazreNivartI guNasthAnoM ke jIvoM kI saMkhyA batalAte haiM ki upazamaka yAni upazamakriyA ko karane vAle AThaveM, nauveM aura dasaveM guNasthAnavartI jIva aura upazAntamoha arthAt jinhoMne moha ko sarvathA zAnta kiyA hai, aise gyArahaveM upazAntamohaguNasthAnavartI jIva eka samaya meM eka sAtha eka se lekara cauvana taka ho sakate haiM / kAraNa sahita jisakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha upazamaka aura upazAMtamohI ye donoM prakAra ke jIva upazamazreNi meM antara par3ane ke kAraNa kisI samaya hote haiM aura kisI samaya nahIM hote haiM / jisase upazamaka AThaveM, nauveM aura dasaveM guNasthAnavartI tathA upazAMta-upazAMtamohaguNasthAnavartI jIva jaba hote haiM, taba jaghanya se eka, do yA tIna aura utkRSTa cauvana hote haiM-'egAi cauppaNNA' / yaha pramANa praveza karane vAloM kI apekSA jAnanA cAhiye, yAni itane jIva eka samaya meM eka sAtha :upazamazreNi sambandhI apUrvakaraNAdi guNasthAnoM meM praveza karate haiN| kintu upazamazreNi ke sampUrNa kAla kI apekSA vicAra kareM to kula milAkara bhI saMkhyAta jIva hI hote haiN| tAtparya yaha huA ki upazamazreNi kA kAla antamuhUrta pramANa hai aura usa samasta kAla ke uttarottara samayoM meM anya-anya jIva bhI yadi praveza kareM to kula milAkara ve sabhI jIva saMkhyAta hI hoNge| prazna-upazamaNi ke antamuhUrta pramANakAla ke asaMkhyAta samaya hote haiM aura usa kAla ke eka-eka samaya meM eka-eka jIva bhI praveza kare, taba bhI zreNi ke sampUrNa kAla meM asaMkhyAta jIva sambhava haiM, to phira do-tIna se lekara utkRSTataH cauvana taka kI saMkhyA praveza kare to asaMkhyAta jIva kyoM nahIM hoMge? hoMge hii| taba aisA kaise kahA jA sakatA hai ki upazama zreNi ke samasta kAla kI apekSA bhI saMkhyAta jIva hote haiM ? uttara--ukta prazna aura kalpanA saMgata nahIM hai| kyoMki ukta kalpanA tabhI kI jA sakatI hai, jaba zreNi ke antarmuhUrta kAla meM pratyeka samaya jIva praveza karate hI hoN| parantu pratyeka samaya to jIva praveza karate nahIM haiM, kucha eka samayoM meM karate haiM, jisase ukta saMkhyA ghaTita hotI hai| prazna-antamuhUrtapramANa zreNi ke kAla ke kucha eka samayoM meM hI 1 aMtara kA ullekha Age aMtara-prarUpaNA ke prasaMga meM spaSTa kiyA jaayegaa| Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhaka-prarUpaNA adhikAra : gAthA 23-24 jIva praveza karate haiM, parantu sabhI samayoM meM praveza nahIM karate haiM, yaha kaise jAnA jAye ? uttara-upazamazreNi meM paryApta garbhaja manuSya hI praveza kara sakate haiM, anya jIva nhiiN| praveza karane vAle manuSyoM meM bhI cAritrasampanna AtmAyeM hI praveza karatI haiM aura cAritrasampanna AtmAyeM adhika-seadhika do hajAra karor3a se lekara nau hajAra karor3a hI hotI haiN| unameM bhI sabhI zreNi para ArohaNa nahIM karatI haiM, kintu kucha eka zreNi para ArohaNa karane vAlI hotI haiN| jisase yaha jAnA jA sakatA hai ki upazamaNi ke sabhI samayoM meM jIvoM kA praveza nahIM hotA hai, kintu kucha hI samayoM meM hotA hai| usameM bhI kisI samaya pandraha karmabhUmiyoM ke Azraya se adhika-se-adhika cauvana jIva hI eka sAtha praveza karane vAle ho sakate haiM, adhika nhiiN| isIliye kahA hai ki zreNi ke samasta kAla meM saMkhyAta jIva hI hote haiM, asaMkhyAta nahIM aura ve saMkhyAta bhI saikar3oM kI saMkhyA meM jAnanA cAhiye, hajAroM kI saMkhyA meM nhiiN| isa prakAra se upazamazreNa sambandhI AThaveM, nauveM, dasaveM aura upazAMtamohaguNasthAnavartI jIvoM kI saMkhyA kA pramANa batalAne ke pazcAt aba kSapakazreNi kI apekSA AThaveM se dasaveM aura kSINamohAdi guNasthAnavartI jIvoM kA pramANa batalAte haiN| __'khavagA' yAni kSapaka-cAritramohanIya kI kSapaNA karane vAle AThaveM nauveM aura dasaveM guNasthAnavartI jIva evaM 'khINAjogI'-kSINamohaguNasthAnavartI aura ayogikevalIguNasthAnavartI jIva jaghanya se eka, do aura utkRSTa se eka sau ATha hote haiN| isakA kAraNa yaha hai ki ye sabhI guNasthAnavartI jIva kisI samaya hote haiM aura kisI samaya nahIM hote haiN| kyoMki kSapakazreNi aura ayogikevalIguNasthAnoM kA antara par3atA hai| jisase kSapaka-apUrvakaraNa, anivRttibAdarasaMparAya 1 pratIta hotA hai ki yahA~ saikar3oM pramANa saMkhyA nau sau taka ho sakatI hai / Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha aura sUkSmasaMparAya tathA ayogikevalI guNasthAnoM meM jaba jIva hote haiM, taba jaghanya se eka, do aura utkRSTa se eka sau ATha ho sakate haiN| yaha kathana praveza karane vAloM kI apekSA jAnanA cAhiye ki adhika-seadhika eka samaya meM eka sAtha itane jIva kSapakazreNi meM, kSINamohaguNasthAna meM aura ayogikevalIguNasthAna meM praveza karate haiN| kSapakazreNi aura kSINamoha guNasthAna kA kAla antamuhUrta pramANa aura ayogikevalIguNasthAna kA kAla pAMca hrasvAkSara jitanA hai| isa kSapakazreNi ke sampUrNakAla meM aura ayogikevalIguNasthAna ke kAla meM anya-anya jIva praveza kareM to ve saba milakara zatapRthaktva hI hote haiM / tAtparya yaha hai ki antarmuhUrtapramANa kSapakazreNi ke samasta kAla meM pandraha karmabhUmi meM anya-anya jIva praveza kareM to zatapRthaktva' jIva hI praveza karate haiM, adhika praveza nahIM karate haiN| ayogikevalI kI apekSA bhI yahI samajhanA caahiye| sayogikevalIguNasthAnavartI jIva koTipRthaktva hote haiN| sayogikevalI sadaiva hote haiN| kyoMki yaha nitya guNasthAna hai| isa guNasthAna meM jaghanya se bhI koTipathaktva aura utkRSTa se bhI koTipRthaktva jIva hote haiM, parantu jaghanya se utkRSTa koTipRthaktva bar3A jAnanA cAhiye / ' isa prakAra se jIvasthAnoM aura guNasthAnoM kI apekSA dravyapramANa batalAne ke bAda aba kramaprApta kSetrapramANa kA varNana karate haiN| yahA~ bhI pUrva kathanapraNAlI ke anusAra pahale jIvasthAnoM ke kSetra kA pratipAdana karate haiN| jIvasthAnoM ko kSetraprarUpaNA apajjattA donivi suhumA egidiyA jae savve / sesA ya asaMkhejjA bAyarapavaNA asaMkhesu // 25 // 1 yahA~ bhI zatapRthaktva adhika-se-adhika nau sau sambhava haiN| . 2 yahA~ bhI jaghanya aura utkRSTa koTipRthaktva meM jaghanya saMkhyA do karor3a aura utkRSTa saMkhyA nau karor3a samajhanA cAhiye / -sampAdaka Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhaka-prarUpaNA adhikAra : gAthA 25 zabdArtha-apajjattA-aparyApta, donni - donoM, vi-bhI, suhumA-sUkSma, egidiyA---ekendriya, jae ---jagata--loka meM, samve-samasta, sesA-zeSa, yaaura, asaMkhejjA-asaMkhyAtaveM, bAyara-bAdara, pavaNA-vAyukAya ke jIva, asaMkhesu ---asaMkhyAtaveM bhAga meM / ___ gAthArtha-donoM prakAra ke aparyApta aura paryApta sUkSma ekendriya jIva samasta loka meM haiM aura zeSa jIva loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM haiM tathA bAdara vAyukAya ke jova loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM rahe hue haiN| vizeSArtha-kSetrapramANa prarUpaNA prArambha karate hue gAthA meM jIvabhedoM ke kSetra kA pramANa batAyA hai ki donoM prakAra ke aparyApta arthAt labdhi-aparyApta aura karaNa-aparyApta tathA gAthokta 'vi-api' zabda anukta kA samuccAyaka hone se paryApta sUkSma ekendriya pRthvI, jala, teja, vAyu aura vanaspati-ye pratyeka prakAra ke jIva samasta lokAkAzavyApI haiM-samasta lokAkAza meM rahe hue haiN| prazna -paryAptAdi samasta bheda vAle pRthvIkAyAdi sabhI sUkSma ekendriya jIva sampUrNa lokavyApI haiM, aisA kahane se hI jaba sabhI bheda vAle sUkSma jIva sampUrNa loka meM haiM, yaha iSTa artha siddha ho jAtA hai, taba punaH mukhya rUpa se aparyApta kA grahaNa aura 'api' zabda se paryApta kA grahaNa kisaliye kiyA hai ? uttara-yadyapi sUkSma jIvoM meM paryApta kI apekSA aparyApta ala haiM, tathApi svarUpataH aparyApta jIvoM kA bAhulya batAne ke liye mukhya rUpa se aparyApta kA grahaNa kiyA hai| vaha isa prakAra ki yadyapi paryApta se aparyApta saMkhyAtaguNahIna haiM, phira bhI ve samasta loka meM rahate haiM, isa kathana dvArA yaha spaSTa rUpa se jJAta hotA hai ki avazya hI ve adhika haiN| ___kadAcit yaha zaMkA ho ki paryApta kI apekSA aparyApta sUkSma saMkhyAtaguNahIna kaise ho sakate haiM, aparyApta to adhika hone cAhiye ? Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha to isakA uttara yaha hai ki prajJApanAsUtra meM sUkSma aparyAptakoM kI apekSA paryAptakoM ko saMkhyAtaguNA kahA hai / tatsambandhI pATha isa prakAra hai 'savathovA suhamA apajjattA, pajjattA saMkheyaguNa tti / ' arthAt-sUkSma aparyApta alpa haiM aura paryApta saMkhyAtaguNe haiM / isI prakAra anyatra bhI kahA hai ki jIvANamapajjattA bahutaragA bAyarANa vinneyA / suhamANa u pajjattA, oheNa u kevalI biti // / arthAt-bAdara jIvoM meM aparyApta adhika aura sakSma jIvoM meM paryApta adhika jAnanA cAhiye, aisA sAmAnya se kevalI bhagavAn ne kahA hai| isa prakAra sUkSma ekendriya jIvoM ke kSetra kA vicAra karane ke bAda aba zeSa rahe bAdara ekendriya pRthvI Adi tathA dvIndriya Adi jIvoM ke kSetra kA pramANa batalAte haiM ki paryApta-aparyApta bAdara ekendriya pathvI, apa, teja aura vanaspati tathA dvIndriya Adi sabhI jIva loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM rahate haiM - 'sesA ya asaMkhejjA' tathA paryAptaaparyApta bAdara vAyukAya ke jIva loka ke asaMkhyAtA bhAgoM meM rahate haiN| kyoMki loka kA jo kucha bho polA bhAga hai, usa sabhI bhAga meM vAyu rahatI hai| meru parvata ke madhya bhAga Adi yA usa sarIkhe dUsare ati nivir3a aura nicita-sughaTita avayava vAle kSetroM meM bAdara vAyukAya ke jIva nahIM hote haiN| kyoMki vahA~ polApana nahIM hotA hai| aisA nicita bhAga sampUrNa loka kA asaMkhyAtavAM bhAga hI hai, isaliye eka asaMkhyAtavAM bhAga chor3akara zeSa samasta asaMkhyAtA bhAgoM meM bAdara vAyukAya ke jIva rahate haiN| isa prakAra se jIvabhedoM ke kSetra ko batalAne ke bAda aba guNasthAnoM kI apekSA kSetrapramANa ko batalAte haiN| Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhaka-prarUpaNA adhikAra : gAthA 26 guNasthAnApekSA kSetrapramANa sAsAyaNAi samve loyassa asaMkhayammi bhAgammi / micchA u savvaloe hoi sajogI vi samugghAe // 26 // zabdArtha--sAsAyaNAi-sAsAdana Adi guNasthAna vAle jIva, savesabhI, loyassa-loka ke, asaMkhayammi-asaMkhyAtaveM, bhAgammi- bhAga meM, micchA--mithyAdRSTi, u-aura, savvaloe-samasta loka meM, hoi---hote haiM, sajogI-sayogikevalI, vi-bhI, samugghAe-samudghAta avasthA meN| gAthArtha-sAsAdana Adi sabhI guNasthAna vAle jIva loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM rahe hue haiM, mithyAdRSTi sampUrNa loka meM haiM aura samudghAta avasthA meM sayogikevalI bhI sampUrNa lokavyApI hote haiN| vizeSArtha-'sAsAyaNAi sabve....' ityAdi arthAt sAsAdana samyagdRSTi Adi kSINamohaguNasthAna paryantavartI jIva loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM rahate haiN| kyoMki samyagamithyAhRSTi Adi guNasthAna saMjJI paMcendriya meM hI hote haiM aura sAsAdanaguNasthAna ati alpa katipaya karaNa-aparyApta bAdara pRthvI, jala, vanaspati, vikalendriya aura asaMjJI paMcendriya jIvoM meM bhI pAyA jAtA hai, parantu ve aura tIsare Adi guNasthAna vAle saMjJI paMcendriya ati alpa hone se loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM hI hote haiN| isI kAraNa unakA kSetra loka kA asaMkhyAtavAM bhAga batAyA hai| mithyAdRSTi jIva sampUrNa loka meM pAye jAte haiN| kyoMki sUkSma ekendriya jIva sakala lokavyApI haiM aura ve sabhI mithyAdRSTi haiM tathA samudghAtasthiti meM sayogikevalIguNasthAnavartI jIva bhI sakala lokavyApI ho jAte haiN| samudghAta karane vAle kevalI kI AtmA pahale daNDa samaya aura dUsare kapATa samaya meM loka ke asaMkhyAtave bhAga meM rahatI hai evaM tIsare maMthAna samaya meM loka ke asaMkhyAtA bhAgoM meM Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha rahatI hai aura cauthe samaya meM sampUrNa lokavyApI hotI hai| zAstra meM bhI kahA hai 'caturthe lokapUraNamaSTame saMhAra iti / ' arthAt-cauthe samaya meM apane AtmapradezoM dvArA sampUrNa loka ko pUrita-- vyApta karatI hai aura AThaveM samaya meM saMhAra karake zarIrastha hotI hai| isa prakAra se guNasthAnoM ko apekSA kSetrapramANa jAnanA caahiye| Upara yaha to kahA hai ki samudghAta meM sayogikevalI bhI sampUrNa loka vyApI hote haiM, lekina samudghAta kA svarUpa nahIM batAyA hai| isaliye prAsaMgika hone se aba samudghAta kA vivecana karate haiN| samudghAta-vivecana veyaNa-kasAya-mAraNa-veuviya-teu-hAra-kevaliyA / saga paNa cau tinni kamA maNusuraneraiyatiriyANaM // 27 // paMcendiyatiriyANaM devANa va hoti paMca sannINaM / veuvviyavAUNaM paDhamA cauro samugghAyA // 28 // zabdArtha-veyaNa - vedanA, kasAya- kaSAya, mAraNa-mAraNa, veuviyavaikriya, teu-hAra-tejasa, AhAraka, kevaliyA-kaivalika-kevalI, saga-sAta, paNa-pAMca, cau-cAra, tinni-tIna, kamA--- kramazaH, maNu--manuSya, suradeva, neraiya-nAraka, tiriyANaM-tiryaMcoM ke| paMcendiyatiriyANaM-paMcendriya tiryaMcoM ke, devANa va-devoM ke sadRza, hoti -hote haiM, paMca-pAMca, sannINaM--saMjI, veuTivayavAUNaM-vaikriyalabdhiyukta vAyukAyika jIvoM ke, paDhamA-prathama Adi ke, cauro-cAra, samugghAyA--- samudghAta / gAthArtha-vedanA, kaSAya, mAraNa, vaikriya, taijasa, AhAraka aura kevalI ye samudghAta ke sAta prakAra haiN| unameM se manuSya, deva, nAraka aura tiryaMcoM meM anukrama se sAta, pAMca, cAra aura tIna hote haiM tathA kinhIM kinhIM saMjJI paMcendriya tiryaMcoM meM devoM kI taraha pAMca Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ badhaka-prarUpaNA adhikAra : gAthA 27-28 samudghAta hote haiM aura vaikriyalabdhisampanna vAyukAyika jIvoM ke Adi ke cAra samudghAta hote haiM / vizeSArtha-ina do gAthAoM meM samudghAta ke bheda aura unake svAmiyoM ko batalAyA hai / jisakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai___ sam, ut aura ghAta ina tIna zabdoM ke saMyoga se samudghAta pada banA hai| sam kA artha hai tanmaya honA, ut' yAni prabalatA se, bahuta se, ghAta arthAt kSaya honA / isakA tAtparya yaha huA ki tanmaya hone ke dvArA kAlAntara meM bhoganeyogya bahuta se karmAzoM kA jisake dvArA kSaya hotA hai, vaha samudghAta hai| yadi kaho ki tanmayatA kisake sAtha hotI hai ? to isakA uttara hai ki vedanAdi ke sAtha / arthAta jaba AtmA vedanA Adi samudghAta ko prApta huI hotI hai taba vedanA Adi kA anubhava jJAna meM pariNata hotA hai, yAni usI ke upayoga vAlI hotI hai, anya jJAnarUpa pariNata nahIM hotI hai aura usa samaya prabalatA se karmakSaya isa prakAra karatI hai ki vedanAdi ke anubhavajJAna meM pariNata AtmA kAlAntara meM anubhava karaneyogya bahuta se vedanIya Adi ke karmapradezoM ko udIraNAkaraNa ke dvArA AkarSita kara udayAvalikA meM praviSTa kara kSaya karatI hai, AtmapradezoM ke sAtha ekAkAra hue karmANuoM kA nAza karatI hai| isa prakAra se samudghAta kA svarUpa jAnanA caahiye| aba samudghAta ke bheda aura unakI lAkSaNika vyAkhyA karate haiM samudghAta ke sAta bheda haiM-vedanA, kaSAya, mAraNAntika, vakriya, tejasa, AhAraka aura kevlii| ina vedanA Adi zabdoM ke sAtha uttaravartI gAthA meM prayukta samudghAta zabda ko jor3akara isa prakAra inakA pUrA nAma kahanA cAhiye-vedanAsamudghAta, kaSAyasamudghAta Adi / vedanAsamudghAta-vedanA dvArA jo samudghAta hotA hai use vedanAsamudghAta kahate haiN| vaha asAtAvedanIyakarmajanya hai| isakA tAtparya yaha huA ki jaba AtmA vedanAsamudghAta ko prApta hotI hai taba Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha asAtAvedanIyakarma ke pudgaloM ko kSaya karatI hai arthAt vedanA se vihvala huI AtmA anaMtAnanta karmaskandhoM se parivyApta apane AtmapradezoM ko zarIra se bAhara bhI nikAlatI hai / zarIra ke tIna bhAgoM meM se eka bhAga polA hai, jisameM Atmapradeza nahIM hote haiM, do bhAga meM hote haiM / jaba samudghAta hotA hai taba Atmapradeza ekadama cala hote haiM aura ve svasthAna se bAhara nikalate haiM aura nikale hue una pradezoM ke dvArA mukha, udara Adi ke pole bhAga aura kAna, kaMdhA Adi ke bIca ke bhAga pUrita ho lambAI-caur3AI meM zarIrapramANa kSetravyApI hokara antarmuhUrta kAlaparyanta rahatI hai aura utane kAla meM vaha AtmA prabhUta asAtAvedanIyakarma kA kSaya karatI hai / 70 kaSAya samudghAta - kaSAya ke udaya se honevAlA samudghAta kaSAyasamudghAta kahalAtA hai aura vaha cAritramohanIya karmajanya hai / arthAt kaSAyasamudghAta ko karatI huI AtmA kaSAyacAritramohanIya ke karmapudgaloM kA kSaya karatI hai aura vaha kSaya isa prakAra karatI hai ki kaSAya ke udaya se samAkula- vyAkula, vihvala AtmA apane pradezoM ko bAhara nikAlakara aura una pradezoM dvArA mukha, udara Adi pole bhAga ko pUrita kara tathA kAna, kandhA Adi ke antara bhAga ko bhI pUrita kara lambAI-caur3AI meM zarIrapramANa kSetra ko vyApta kara antamuhUrta pramANa rahatI hai aura utane kAla meM bahuta se kaSAyamohanIya ke karmapudgaloM kA kSaya karatI hai / mAraNAMtika samudghAta - isI prakAra mAraNAntikasamudghAta ke liye bhI samajhanA cAhiye / arthAt maraNakAla meM hone vAlA jo samudghAta use maraNa yA mAraNAntikasamudghAta kahate haiM / yaha AyukarmaviSayaka hai aura antarmuhUrta Ayu ke zeSa rahane para yaha samudghAta hotA hai aura AtmA AyukarmapudgaloM kA kSaya karatI hai / vaikriya samudghAta - vaikriyazarIra kA prArambha karate samaya hone vAlA samudghAta vaikriyasamudghAta kahalAtA hai / yaha vaikriyazarIranAmakarma - Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhaka-prarUpaNA adhikAra : gAthA 27-26 viSayaka hai| vaikriyasamudghAta karatI huI AtmA apane pradezoM ko zarIra se bAhara nikAlakara una pradezoM kI moTAI aura caur3AI meM apane zarIrapramANa aura lambAI meM saMkhyAta yojanapramANa daNDa karatI hai aura daNDa karake vaikriyazarIranAmakarma ke pudgaloM ko pahale ko taraha kSaya karatI hai| tejasa, AhAraka samudghAta-taijasa aura AhAraka samudghAta anukrama se tejasa aura AhAraka zarIranAmakarmajanya haiM aura inako kriyasamudghAta kI taraha samajhanA cAhiye / lekina itanA vizeSa hai ki taijasa aura AhAraka samudghAta karatI huI AtmA kramazaH taijasa aura AhAraka nAmakarma ke pudgaloM ko kSaya karatI hai| vaikriya aura AhAraka ye donoM samuddhAta usa-usa zarIra kI vikurvaNA karate samaya hote haiM tathA tejasasamudghAta jaba kisI jIva para tejolezyA phaikI jAtI hai, taba hotA hai| kevalisamudghAta-antamuhUrta meM mokSa jAne vAle kevalibhagavantoM ko hone vAlA samudghAta kevalisamudghAta kahalAtA hai| kevalisamudghAta karate hue kevalibhagavAn sAtA-asAtA vedanIya, zubha-azubha nAmakarma aura ucca-nIca gotrakarma ke pudgaloM kA kSaya karate haiN| ukta sAta prakAra ke samuddhAtoM meM se kevalisamudghAta ke atirikta zeSa sabhI samudghAtoM kA kAla antamuhUrta hai| mAtra kevalisamudghAta kA kAla ATha samaya hai|' aba ina samudghAtabhedoM kA cAra gatiyoM meM vicAra karate haiM manuSyagati meM sAtoM samudghAta hote haiN| kyoMki manuSyoM meM sabhI bhAva saMbhava haiN| devagati meM Adi ke pAMca samudghAta hote haiN| kyoMki caudahapUrva kA adhyayana aura kSAyika jJAna, darzana, cAritra nahIM hone se 1 samudghAta kA vizeSa vivecana prajJApanAsUtra ke 363 pada meM dekhiye| | Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha AhAraka aura kevali, ye do samudghAta nahIM hote haiN| narakagati meM Adi ke cAra samudghAta hote haiN| kyoMki tejolabdhi bhI na hone ke kAraNa nArakoM meM taijasasamudghAta bhI nahIM ho sakatA hai| isIliye narakagati meM taijasa, AhAraka aura kevali samudghAta ke sivAya zeSa cAra samudghAta mAne jAte haiN| tiryaMcagati meM vaikriyalabdhi vAle saMjJI paMcendriya aura vAyukAyika jIvoM ko chor3akara zeSa jIvoM meM Adi ke vedanA, kaSAya aura mAraNAntika, ye tIna samudghAta hote haiN| ina tithaMca jIvoM meM vaikriyalabdhi na hone se vaikriyasamudghAta kA niSedha kiyA hai| lekina kitane hI saMjJo paMcendriya tiryaMcoM meM devoM kI taraha . pAMca samudghAta hote haiN| kyoMki unameM vaikriya aura tejolabdhi bhI saMbhava hai aura vaikriyalabdhi vAle vAyukAya ke jIvoM ke Adi ke vedanA, kaSAya, mAraNAntika aura vaikriya, ye cAra samudghAta pAye jAte haiN| isa prakAra se kSetraprarUpaNA jAnanA caahiye| aba sparzanAprarUpaNA karate haiN| pahale jIvabhedoM kI apekSA sparzanA kA vicAra karate haiN| jIvabhedApekSA sparzanA caudasavihAvi jIvA samugdhAeNaM phusaMti sabajagaM / riuseDhIe va keI evaM micchA sajogI yA // 26 // zabdArtha-caudasavihAvi-caudahoM prakAra ke, jIvA-jIva, samugghAeNaM-- samudghAta se, phusaMti-sparza karate haiM, sabajagaM-samasta loka kA, riuseDhIeRjuzreNi dvArA, va --- athavA, keI-kitane hI, evaM -- isI prakAra, micchAmithyAdRSTi, sajogI ---sayogikevalI, yA---aura / __gAthArtha - caudahoM prakAra ke jIva samudghAta dvArA sarva loka kA sparza karate haiM athavA kitane hI jIva RjuzreNi dvArA sarva jagata kA sparza karate haiN| isI prakAra mithyAdRSTi aura sayogikevalI samudghAta dvArA sarvaloka kA sparza karate haiN| vizeSArtha--gAthA meM sabhI jIvabhedoM aura pahale evaM terahaveM guNa Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhaka-prarUpaNA adhikAra : gAthA 26 sthAnavI jIvoM ko sparzanA kA vicAra kiyA gayA hai| jIvabhedoM kI apekSA sparzanA kA vicAra isa prakAra hai ki - ___'caudasavihAvi jIvA' arthAt aparyApta, paryApta sUkSma ekendriya Adi caudaha prakAra ke jIva 'samugghAeNaM'-mAraNAntikasamudghAta dvArA sampUrNa loka kA sparza karate haiM--'phusaMti svvjgN'| lekina sUkSma ekendriya jIvoM kI apekSA itanA vizeSa hai ki paryApta aura aparyApta ye donoM prakAra ke sUkSma ekendriya jIva sampUrNa loka meM rahe hue haiN| jisase ve svasthAna kI apekSA bhI sampUrNa loka ko sparza karate hue utpanna hote haiN| svasthAna kI apekSA yAni sUkSma ekendriya jIva sUkSma ekendriya ke rUpa meM utpanna hoM to unake sampUrNa lokavartI hone se samudghAta ke binA bhI ve sampUrNa jagata kA sparza karate hue utpanna hote haiM / jaba svasthAna ko apekSA sarva jagata kA sparza karate hue utpanna hote haiM to phira mAraNAntikasamudghAta dvArA sarvajagata kA sparza karate hue kyoM utpanna nahIM hoMge ? arthAt utpanna hoMge hii| kyoMki kitane hI jIva adholoka se Urdhvaloka meM utpanna hote haiM, unake caudaha rAjU kI sparzanA sambhava hai| sUkSma ekendriya ke alAvA bAdara aparyApta ekendriyAdi sabhI jIva svasthAnApekSA loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM hI rahe hue haiM, jisase ve svasthAnApekSA to sarva loka kA sparza nahIM karate haiM, parantu samudghAta dvArA samasta loka kA sparza karate haiN| vaha isa prakAra jAnanA cAhiye ki mAraNAntikasamudghAta karatI huI AtmA moTAI aura caur3AI meM apane zarIra pramANa aura lambAI meM jaghanya se aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga aura utkRSTa se asaMkhyAtA yojanapramANa apane pradezoM ko daNDAkArarUpa meM pariNata karatI hai aura pariNata karake AgAmI bhava meM jisa sthAna para utpanna hogI, usa sthAna meM apane daNDa kA prakSepa karatI hai| yadi vaha utpattisthAna samaNi meM ho to mAraNAntika Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 paMcasaMgraha samudghAta dvArA eka samaya meM hI prApta karatI hai aura yadi viSamazreNi meM ho to utkRSTa se cauthe samaya meM prApta karatI hai| __ isa prakAra aparyApta bAdara ekendriyAdi bAraha prakAra ke jIva mAraNAntikasamudghAta dvArA sarva jagata kA sparza kara sakate haiN| yaha kathana aneka jIvoM kI apekSA jAnanA cAhiye / jisakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai sUkSma ekendriya jIva caudaha rAjUpramANa U~ce loka meM vyApta hone se unameM kA eka bhI jIva mAraNAntikasamudghAta dvArA athavA RjuzreNi dvArA caudaha rAjU ko sparza kara sakatA hai / parantu bAdara ekendriya Adi bAraha prakAra ke jIva sarva lokavyApI nahIM hone se unameM kA koI eka jIva Upara Urdhvaloka ke svayogya sthAna meM utpanna ho, anya jIva nIce svayogya sthAna meM utpanna ho, isa prakAra aneka jIvoM kI apekSA mAraNAntikasamudghAta dvArA unameM caudaha rAjU vAle loka kI sparzanA ghaTa sakatI hai tathA kitane hI sUkSma ekendriya jIva RjuzreNi dvArA bhI samasta loka kA sparza karate haiN| RjuzreNi dvArA sparza kaise karate haiM ? to isakA uttara yaha hai ki adholoka meM se Urdhvaloka ke anta meM utpanna hone para sUkSma ekendriya jIva caudaha rAjU kA sparza karate haiN| isI prakAra samasta dizAoM ke liye jAna lenA caahiye| jisase eka, aneka jIvoM kI apekSA RjuzreNi ke dvArA bhI sUkSma ekendriya jIva sampUrNa loka kA sparza karate haiM / 1 Urdhvaloka meM anuttara vimAna ke pRthvI piMDa meM athavA siddhazilA meM ekendriya rUpa se aura nIceM sAtaveM naraka ke pAthar3oM ke pRthvIpiMDa meM utpatti sambhava hai| RjuzreNi dvArA sarva jagata kA sparza karate haiM, aisA kahane kA kAraNa yaha hai ki sabhI jIva mAraNAntikasamudghAta kareM hI, aisA nahIM hai, koI karate haiM aura koI nahIM bhI karate haiM / jo nahIM karate haiM, ve bhI Rjugati dvArA caudaha rAjU kI sparzanA kara sakate haiM / Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 75 baMdhaka-prarUpaNA adhikAra : gAthA 30 isa prakAra se aparyApta sUkSma ekendriya Adi caudaha prakAra ke jIvabhedoM kI sarzanA kA vicAra karane ke bAda aba guNasthAnoM kI apekSA sparzanA kA vicAra karate haiN| guNasthAnApekSA sparzanA-prarUpaNA mithyAtvaguNasthAnavartI aura sayogikevalI bhagavAn sarva jagata kA sparza karate haiM / jisakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai-.. __yaha pUrva meM batAyA jA cukA hai ki samasta sUkSma ekendriya jIva sampUrNa loka kA sparza karate haiM aura sUkSma ekendriya jIvoM ke mithyAdRSTiguNasthAna hotA hai| isIliye kahA hai ki mithyAdRSTiguNasthAnavartI jIva sarva loka kA sparza karate haiM tathA sayogikevalI bhagavAn kevalisamudghAta ke cauthe samaya meM sampUrNa loka kA sparza karate haiM / jisakA ullekha kSetraprarUpaNA ke prasaMga meM kiyA jA cukA hai / tadanusAra yahA~ bhI samajha lenA caahiye| aba zeSa guNasthAnoM kI sparzanA kA kathana karate haiMmIsA ajayA aDa aDa bArasa sAsAyaNA cha desjii| saga sesA u phusaMti rajjU khoNA asaMkhaMsaM // 30 // zabdArtha-mIsA-mizra, ajayA-aviratasamyagdRSTi, aDa aDa-AThaATha, bArasa-bAraha, sAsAyaNA-sAsAdanasamyagdRSTi, cha-chaha, desajaIdezavirata, saga-sAta, sesA- zeSa, u-aura, phusaMti-sparza karate haiM, rajjUrAjU, khINA-kSINamohaguNasthAnavartI, asaMkhaMsaM-asaMkhyAtaveM bhAga ko| gAthArtha-mizradRSTi aura aviratasamyagdRSTi ATha-ATha rAjU ko, sAsAdanasamyagdRSTi bAraha rAjU ko, dezavirata chaha rAjU ko aura kSINamohaguNasthAna ko chor3akara zeSa guNasthAna vAle jIva sAtasAta rAjU ko evaM kSINamohaguNasthAna vAle rAjU ke asaMkhyAtaveM bhAga ko sparza karate haiN| vizeSArtha-gAthA meM dUsare se lekara bArahaveM guNasthAna taka ke Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha jIvoM kI sparzanA kA pramANa batalAyA hai| jisakA tIna gAthAoM meM kAraNa sahita spaSTIkaraNa isa prakAra hai sahasAraMtiyadevA nArayaneheNa jaMti taiyabhuvaM / nijjati accuyaM jA accuyadeveNa iyarasurA // 31 // chaTThAe neraio sAsaNabhAveNa ei tirimnnue| logatanikkuDesu jaMti'nne sAsaNaguNatthA // 32 // uvasAmagauvasaMtA savvaLe appamattavirayA y| gacchanti riugaIe pudesajayA u bArasame // 33 // zabdArtha-sahasAraMtiya-sahasrAra taka ke, devA-deva, nArayaneheNanArakoM ke sneha se, jaMti-jAte haiM, taiyabhuvaM-tIsarI pRthvI, nijjaMti-le jAte haiM, accuyaM-acyuta, jA-paryanta, accuyadeveNa-acyuta devaloka ke deva, iyarasurA-dUsare devoM ko| chaTThAe-chaThI narakapRthvI meM vartamAna, neraio-nAraka, sAsaNabhAveNasAsAdanabhAva sahita, ei-Ate haiM, utpanna hote haiM, tirimaNue -tiryaMca aura manuSya meM, logaMtanikkuDesu-lokAnta ke niSkuTa kSetroM meM, jaMti-jAte haiM, anne--anya, sAsaNaguNasthA-sAsAdanaguNasthAna vAle / uvasAmaga-upazamaka, uvasaMtA-upazAMta, samvaTa-sarvArthasiddha vimAna meM, appamattavirayA--apramattavirata, ya-aura, gacchanti-jAte haiM, utpanna hote haiM, riugaIe-Rjugati se, pu-puruSa (manuSya), desajayA-dezavirata jIva, uaura, baarsme-baarhveN| gAthArtha-sahasrAra devaloka taka ke deva nArakoM ke sneha se tIsarI pRthvI taka jAte haiM aura acyuta devaloka ke deva dUsare devoM ko acyuta devaloka paryanta le jAte haiM, (jisase unakI ATha-ATha rAjU kI sparzanA ghaTita hotI hai|) chaThI narakapRthvI meM vartamAna nAraka sAsAdanabhAva sahita tiryaMca yA manuSya meM utpanna hote haiM tathA kitane hI sAsAdanaguNasthAnavartI jAva lokAnta ke niSkuTa kSetroM meM utpanna hote haiM / Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhaka-prarUpaNA adhikAra : gAthA 31-33 33 isa prakAra kula milAkara unakI bAraha rAjU kI sparzanA hotI hai| upazamaka, upazAnta aura pramatta, apramattavirata jIva Rjugati se sarvArthasiddhavimAna meM utpanna hote haiM tathA dezavirata manuSya bArahaveM devaloka meM utpanna hote haiM / (isa-isa apekSA se una-una guNasthAnavI jIvoM kI kramazaH sAta aura chaha rAjU kI sparzanA ghaTita hotI hai / ) vizeSArtha-ina tIna gAthAoM meM se pahalI gAthA meM tIsare aura cauthe guNasthAnavI jIvoM kI, dUsarI meM dUsare sAsAdanaguNasthAnavartI jIvoM kI aura tIsarI meM pAMcaveM se lekara bArahaveM guNasthAna taka ke jIvoM kI sparzanA kA vicAra kiyA gayA hai| anukrama se jisakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai mizradRSTiguNasthAnavI jIva maraNa ko prApta nahIM hone se yahA~ bhavastha mizradRSTi kA grahaNa karanA caahiye| sahasrAra devaloka taka ke deva pUrvajanma ke mitra nAraka ke snehavaza usakI vedanA zAnta karane athavA upalakSaNa se pUrvajanma ke zatru nAraka kI vedanA bar3hAne ke liye tIsarI narakapRthvI taka jAte haiN| yadyapi Anata Adi devalokoM ke devoM meM jAne ko zakti hai, kintu alpa sneha Adi vAle hone ke snehAdi prayojana se bhI naraka meM nahIM jAte haiM / isIliye yahA~ sahasrAra taka ke devoM kA grahaNa kiyA hai| acyuta devaloka ke deva janmAntara ke sneha se athavA isI bhava ke sneha se anya devoM ko acyuta devaloka paryanta le jA sakate haiN| jisase mizradRSTi aura aviratasamyagdRSTi ina donoM ke ATha-ATha rAjU kI sparzanA ghaTita hotI hai|' 1 aviratasamyagdRSTi kI sparzanA mizradRSTi kI taraha jo ATha rAjU kI kahI hai, usameM mizradRSTi maraNa ko prApta nahIM hone se jaise bhavastha kA (kramazaH) Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 78 paMcasaMgraha isakA tAtparya yaha huA ki pUrvajanma kA athavA isa janma kA mitra acyutadevaloka kA deva snehavazAt jaba mizradRSTi bhavanapati Adi deva ko acyutadevaloka meM le jAye taba usake chaha rAjU kI sparzanA ghaTita hotI haiN| kyoMki tiryagaloka (madhyaloka) se acyutadevalokaparyanta chaha rAjU' hote haiM tathA koI sahasrArakalpavAsI mizradRSTi deva pUrvajanma ke mitra nAraka kI vedanA zAnta karane athavA pUrva ke zatru nAraka kI vedanA udIrita karane bAlukAprabhA nAmaka tIsarI narakapRthvIparyanta jAye taba bhavanavAsI devoM ke nivAsa ke nIce do grahaNa kiyA hai, usI prakAra maraNa ko prApta karane para bhI bhavastha aviratasamyagdRSTi kI vivakSA kI ho aisA pratIta hotA hai| tabhI mizradRSTi kI taraha avirata kI ATha rAjU kI sparzanA batAI hai / yadi aisI vivakSA na kI jAye to aviratasamyagdRSTi ke nau rAjU kI sparzanA hotI hai / jo isa prakAra jAnanA cAhiye anuttara vimAna se cyavakara manuSyagati meM Ane para sAta rAjU kI sparzanA hotI hai tathA sahasrArAdi koI samyagdRSTi deva nArakI kI vedanA bar3hAne yA zAMta karane tIsare naraka paryanta jAte haiM, jisase pahale aura dUsare naraka ke eka rAjU kA sparza karane se do rAjU hue| jinako upayukta sAta rAjU meM milAne para nau rAjU hote haiM / parantu unakA yahA~ grahaNa nahIM kiyA hai, kintu ATha rAjU kI sparzanA kahI hai| isase yaha siddha hotA hai ki mizradRSTi kI taraha bhavastha aviratasamyagdRSTi kI vivakSA kI hai| sAta narakapRthviyoM meM se pratyeka ke eka-eka rAjU U~ce hone se adholoka ke sAta rAjU meM matabheda nahIM hai, kintu Urdhvaloka ke sAta rAjU meM matabheda hai / bRhatsaMgrahaNI Adi ke abhiprAyAnusAra prathama narakapRthvI ke UparI tala se saudharmadevalokaparyanta eka rAjU, vahA~ se mAhendrakalpaparyanta dUsarA rAja, vahA~ se lAMtakaparyanta tIsarA rAja, vahA~ se sahasrAra taka cauthA rAjU, vahA~ se acyutaparyanta pAMcavA~ rAjU, vahA~ se graiveyakaparyanta chaThA aura vahA~ se lokAnta paryanta sAtavA~ rAjU hotA hai / yahA~ tiryagloka ke madhya bhAga Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhaka-prarUpaNA adhikAra : gAthA 31-33 76 rAjU adhika hone se pUrvokta chaha rAjU meM ina do rAjU ko milAne para ATha rAjU hote haiN| isa prakAra aneka jIvoM ko apekSA mizradRSTi jIva kI tiryagloka se acyuta taka chaha rAjU aura pahalI, dUsarI naraMkapRthvI kI eka-eka rAjU kula milAkara ATha rAjU kI sparzanA hotI hai| athavA koI mizradRSTi sahasrArakalpavAsI deva pUrvokta kAraNa se tIsarI narakapathvI meM jAtA huA sAta rAjU sparza karatA hai aura usI sahasrAra deva ko koI acyutadevaloka kA deva snehavaza acyutadevaloka meM le jAye taba sahasrAra se acyuta taka ke eka rAjU ko adhika sparza karatA hai| isa prakAra eka hI deva kI apekSA bhI ATha rAjU kI sparzanA ghaTita hotI hai| aviratasamyagdRSTi ke bhI mizradRSTi kI taraha ATha rAjU kI sparzanA samajhanA caahiye| prazna -aviratasamyagdRSTi usI bhava meM samyaktva meM rahate hue kAla bhI karate haiM aura samyaktva ko sAtha lekara anya gati meM bhI jAte haiM, jisase unakA dUsarI prakAra se bhI vicAra kyoM nahIM karate ? mizradRSTivat bhavastha samyaktvI kI apekSA hI kyoM vicAra kiyA hai ? uttara-dUsarI taraha se unakI ATha rAjU kI sparzanA asaMbhava hai| kyoMki samyaktva sahita tiryaMca athavA manuSya kAladharma ko prApta kara se acyutaparyanta pAMca rAjU hote haiM, yaha kahA hai| parantu jIvasamAsAdi ke mata se chaha rAjU hote haiM, jo isa prakAra jAnanA cAhie IsANaMmi divaDDhA aDDhAijjA ya rajjumAhinde / paMceva sahassAre cha accura satta logate // 16 // arthAt tirya gloka ke madhya bhAga se IzAnaparyanta Der3ha rAjU, mAhendraparyanta DhAI rAjU, sahasrAraparyanta pAMca rAjU, acyutaparyanta chaha rAjU aura lokAnta paryanta sAta rAjU hote haiM / yahA~ jo chaha rAjU kA saMketa kiyA hai, vaha isI pATha ke AdhAra se kiyA hai aura tabhI acyutaparyanta chaha rAjU kI sparzanA ghaTita hotI hai| Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha dUsarI Adi narakapRthviyoM meM jAtA nahIM hai tathA usI prakAra dUsarI Adi narakapRthviyoM meM se samyaktva sahita tithaMca athavA manuSya meM AtA nahIM hai| jisase maraNApekSA adholoka kI sparzanA bar3hatI nahIM hai| isI taraha kAladharma prApta kara samyaktva sahita anuttara vimAnavAsI devabhava meM jAne athavA vahA~ se cyavakara manuSya bhava meM Ane para sarvotkRSTa sAta rAjU kI sparzanA sambhava hai, isase adhika nahIM / isa prakAra kAladharma prApta kara samyaktva sahita anya gati meM jAte evaM Ate sAta rAjU kI sparzanA saMbhava hai| sAmAnya rUpa se to aviratasamyagdRSTi ke bhI mizradRSTi kI taraha ATha rAjU kI sparzanA samajhanI cAhiye, anya prakAra se nhiiN| . anya kitane hI AcArya aviratasamyagdRSTi jIva ke utkRSTa se nau rAjU kI sparzanA mAnate haiM ki kSAyika samyagdRSTi jIva kSAyika samyaktva ko lekara tIsarI narakapRthvI meM bhI jAte haiN| jisase anuttara vimAnavAsI devabhava meM jAte athavA vahA~ se cyavakara manuSyabhava meM Ate samaya sAta rAjU kI sparzanA hotI hai aura tIsarI narakapRthvI meM utpanna hone athavA vahA~ se cyavakara manuSyabhava meM Ane para do rAjU kI sparzanA hotI hai, isa prakAra sAmAnyatayA aviratasamyagdRSTi jIva ke nau rAjU kI sparzanA sambhava hai| ___vyAkhyAprajJapti (bhagavatI) sUtra Adi ke matAnusAra to caturtha guNasthAna vAle jIvoM ke bAraha rAja kI sparzanA bhI sambhava hai / vaha isa prakAra jAnanA cAhiye ki anuttara devabhava meM jAte athavA vahA~ se cyavakara manuSyabhava meM Ane para sAta rAjU kI sparzanA hotI hai tathA badghAyuSka aviratasamyagdRSTi tiryaMca athavA manuSya kSAyopazamika samyaktva lekara chaThI narakapRthvI meM nArakarUpa se utpanna ho sakatA hai athavA kSAyopazamika samyaktvayukta nAraka vahA~ se cyavakara manuSyabhava meM utpanna hotA hai| isase aviratasamyagdRSTi chaThI narakapRthvI meM jAte athavA vahA~ se Ate hue pA~ca rAjU ko sparzatA hai| isa taraha Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhaka-prarUpaNA adhikAra : gAthA 31-33 kula milAkara aviratasamyagdRSTi jIvoM ke sAmAnyataH bAraha rAja kI sparzanA hotI hai| isa prakAra se mizradRSTi aura aviratasamyagdRSTi guNasthAnoM kI sparzanA kA vicAra karane ke bAda aba sAsAdanaguNasthAna vAloM kI bAraha rAja kI sparzanA kA vicAra karate haiM ki 'chaTThAe neraio' arthAt chaThI narakapRthvI meM vartamAna koI nAraka' apane bhava ke anta meM aupazamika samyaktva prApta kara vahA~ se girakara sAsAdanabhAva ko prApta hotA huA kAla kare aura kAla karake tiryaMca athavA manuSya bhava meM utpanna ho, jisase usake pAMca rAjU kI sparzanA hotI hai tathA sAsAdanaguNasthAna meM vartamAna kitane hI tiryaMca athavA manuSya madhyaloka se Upara lokAnta niSkuTa kSetroM meM arthAt sanAr3I ke anta meM rahe hue lokAnta pradezoM meM utpanna hote haiM, jisase unake sAta rAjU kI sparzanA hotI hai| isa prakAra kula milAkara sAsAdanaguNasthAnavartI jIvoM ke sAmAnya se bAraha rAjU kI sparzanA sambhava hai|' __ sAsAdanabhAva ko prApta hue jIvoM kI prAyaH adhogati nahIM hotI hai, jisase sAsAdanaguNasthAna ko lekara prAyaH koI jIva adhogati meM jAte nahIM haiM, jisase bAraha rAjU kI sparzanA kA pratipAdana kiyA hai| kadAcit sAsAdanaguNasthAna vAloM kI adhogati bhI ho to adholoka ke niSkuTAdi meM bhI unakI utpatti saMbhava hone se caudaha rAjU kI sparzanA saMbhava hai, parantu vaisA nahIM hone se bAraha rAja ko hI sparzanA batAI hai| sAtavIM narakapRthvI kA nAraka sAsAdanaguNasthAna ko chor3akara hI tiryaMca meM utpanna hotA hai, isalie chaThavIM narakapRthvI ko grahaNa kiyA hai / 2 yahA~ eka jIva kI apekSA nahIM, kintu eka guNasthAna kI apekSA sparzanA kA vicAra kiyA jA rahA hai| jisase aneka jIvoM kI apekSA bAraha rAjU kI sparzanA hone meM koI doSa nahIM hai / Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha ___ aba dezavirata Adi zeSa guNasthAnoM kI sparzanA kA vicAra karate haiM--- upazamaka yAni upazamazreNi para ArUr3ha apUrvakaraNa, anivRttibAdarasaMparAya aura sUkSmasaMparAya guNasthAnavI jIva aura upa zAMta yAni upazAMtamohaguNasthAnavI jIva evaM apramattavirata aura gAthA ke dUsare pada ke anta meM ullikhita 'ya-ca' zabda se apramattabhAvAbhimukha pramattasaMyata muni, ina sabake Rjugati dvArA sarvArthasiddhavimAna meM utpanna hone para sAta rAjU kI sparzanA sambhava hai| kSapakazreNi para ArUr3ha apUrvakaraNAdi guNasthAnavI jIva maraNa ko prApta nahIM karate haiM aura na mAraNAntikasamudghAta hI prArambha karate haiM, isaliye unake loka ke asaMkhyAtaveM bhAga mAtra sparzanA ghaTita hotI hai, adhika nhiiN| isI kAraNa kSINamohaguNasthAna kI loka ke asaMkhyAtaveM bhAga mAtra sparzanA batAI hai| .. prazna-jaba manuSyabhava kI Ayu kA kSaya ho aura parabhava kI Ayu kA udaya ho taba paralokagamana sambhava hai, usa samaya aviratapanA hotA hai, upazama Adi bhAva nahIM hote haiN| kyoMki pramattAdi bhAva manuSyabhava ke anta samaya taka hI hote haiN| parabhavAyu ke prathama samaya meM to aviratasamyagdRSTiguNasthAna hotA hai, isaliye sarvArthasiddha mahAvimAna meM jAte hue caturtha guNasthAna kI sAta rAjU kI sparzanA sambhava hai, apUrvakaraNAdi kI sambhava nahIM hai / to phira yahA~ apUrvakaraNAdi kI sAta rAjU kI sparzanA kyoM batAI hai ? uttara-isameM koI. doSa nahIM hai| parabhava meM jAte gati do prakAra se hotI hai- (1) kaMdukagati, (2) illikAgati / inameM se kaMduka (geMda) kI taraha jo gati hotI hai, use kaMdukagati kahate haiN| yAni jaise geMda apane samasta pradezoM kA piMDa karake pUrva ke sthala ke sAtha sambandha rakhe binA Upara jAtI hai, usI taraha koI jIva bhI parabhava kI Ayu kA jaba udaya hotA hai, taba paraloka meM jAte hue apane pradezoM ko ekatrita Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhaka - prarUpaNA adhikAra : gAthA 31-33 karake pUrva sthAna ke sAtha sambandha rakhe binA utpattisthAna meM calA jAtA hai / kaMdukagati karane vAlI AtmA ke apanI Ayu ke carama samaya paryanta manuSyabhava aura parabhavAyu ke prathama samaya meM devabhava kA sambandha hotA hai, jisase kaMdukagati karane vAle kI apekSA pramattAdi guNasthAna vAloM ke sAta rAjU kI sparzanA nahIM ghaTatI hai / 83 dUsarI illI kI taraha jo gati hai, use illikAgati kahate haiM / jaise illI kI pU~cha yAni pIche kA bhAga jisa sthAna para hotA hai, usa sthAna ko nahIM chor3ate hue mukha yAni agrabhAga dvArA Age ke sthAna ko apanA zarIra bar3hA kara sparza karatI hai aura usake bAda pichalA bhAga sikor3atI hai / isakA artha yaha huA ki jaise illI pichale bhAga dvArA pUrvasthAna kA sambandha chor3e binA agale sthAna se sambandha karatI hai aura agale bhAga ke sAtha sambandha karane ke bAda pichale sthAna kA sambandha chor3atI hai, usI prakAra koI jIva apane bhava ke antakAla meM apane pradezoM se Rjugati dvArA utpattisthAna kA sparza karake parabhavAyu ke prathama samaya meM pUrva ke zarIra kA tyAga karatA hai / isa taraha apane bhava ke anta samaya meM ki jisa samaya pramattAdi bhAva hote haiM - apane AtmapradezoM dvArA sarvArthasiddha mahAvimAnarUpa apane utpattisthAna ko sparza karane vAlA hone se illikAgati kI apekSA pramatta evaM upazamakAdi ke sAta rAjU kI sparzanA meM koI virodha nahIM hai / isa taraha Rjugati dvArA jAte hue pramattAdi ke sAta rAjU kI sparzanA sambhava hai, kintu vakragati se jAte hue saMbhava nahIM hai / kyoMki Rjugati se jAte hue apanI Ayu ke antima samaya meM apane pradezoM ke dvArA utpattisthAna kA sparza karatA hai / jisase usa antima samaya meM pramattAdi guNasthAna aura sAta rAjU kI sparzanA, ye donoM sambhava haiM / vakragati se jAne para dUsare samaya meM utpattisthAna kA sparza karatA hai ki jisa samaya parabhava kI Ayu kA udaya hotA hai / pahale samaya madhya meM rahatA hai, jo pUrva bhavAyu kA aMtima samaya hai / isa prakAra Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha pUrvabhava ke antima samaya madhya meM aura parabhavAyu ke pahale samaya utpattisthAna meM jAtA hai / parabhavAyu ke pahale samaya meM utpattisthAna meM jAne vAlA hone se aura usa samaya aviratasamyagdRSTi guNasthAna hone se vakragati se jAte hue pramattAdi ke sAta rAjU kI sparzanA saMbhavita nahIM hai| aba zeSa rahe dezavirata guNasthAna kI sparzanA batalAte haiM ki 'pudesajayA' isa pada meM pu pada dvArA sAmAnya se manuSya kA grahaNa kiyA hai| isaliye sAmAnya se manuSya dezavirata jIva Rjugati dvArA jaba bArahaveM acyutasvarga meM utpanna hotA hai, taba usake chaha rAjU kI sparzanA ghaTita hotI hai| yahA~ manuSya ko grahaNa karane kA kAraNa yaha hai ki tithaMca sahasrAra nAmaka AThaveM devaloka taka hI jAte haiN| dezavirata Adi guNasthAna apane bhava ke anta samaya paryanta hI hote haiN| isaliye pUrva meM kahI gaI yukti se Rjugati se hI jAne para chaha rAjU kI sparzanA dezavirata jIva ke saMbhava hai| tiryagloka ke madhyabhAga se acyuta devaloka paryanta chaha rAjU hote haiM, isaliye dezavirataguNasthAnavartI jIvoM kI chaha rAjU kI sparzanA batAI hai| isa prakAra se sparzanA-prarUpaNA jAnanA caahiye| aba kAla-prarUpaNA prArambha karate haiN| 1 dezavirata ko sparza nA ke liye jIvasamAsa meM batAyA hai ki dezavirata manuSya yahA~ se marakara acyuta devaloka meM utpanna hone para chaha rAjU ko sparza karatA hai, kintu yahA~ yaha nahIM kahanA cAhie ki devaloka meM utpanna hone vAlA vaha jIva deva hone se aviratasamyagdRSTi hai, deza virata nahIM / kyoMki jo dezavirata jIva Rjugati ke dvArA eka samaya meM deva utpanna hotA hai, usakI pUrvabhava kI Ayu kA kSaya huA nahIM evaM pUrvabhava ke zarIra kA bhI sambandha nahIM chUTA hai| jisase Rjugati meM pUrva bhava kI Ayu aura pUrvabhava ke zarIra kA sambandha hone se vaha AtmA dezavirata hI hai| isI kAraNa Rjugati se jAne para chaha rAjU kI sparzanA batAI hai| Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhaka-prarUpaNA adhikAra : gAthA 34 85 kAla-prarUpaNA kAla tIna prakAra kA hai-(1) bhavasthitikAla, (2) kAya sthitikAla aura (3) pratyeka guNasthAnAzritakAla / unameM se bhavasthiti kA kAla yAni eka bhava kI Ayu / kAyasthitikAla yAni pRthvIkAyAdi meM se maraNa karake bArambAra vahIM utpanna hone kA kAla / jaise ki pRthvIkAya kA jIva maraNa prApta kara pRthvIkAya ho, punaH punaH maraNa prApta kara pRthvokAya meM janma lenA, isa taraha eka ke bAda eka ke krama se jitane kAla pRzvIkAya ho, vaha kAla kAyasthitikAla kahalAtA hai| pratyeka guNasthAna eka-eka AtmA meM jitane kAla taka rahatA hai, usakA jo nizcita samaya vaha guNasthAnAzritakAla kahalAtA hai| inameM se pahale jIvabhedoM kI bhavasthiti batalAte haiN| bhavasthiti sattahamapajjANaM aMtamuhattaM duhAvi suhamANaM / sesANaMpi jahannA bhavaThiI hoi emeva // 34 // zabdArtha-sattaNhaM-sAta, apajjANaM-aparyAptoM kI, aMtamuhuttaMantarmuhUrta, duhAvi-donoM hI prakAra kI, suhamANaM-sUkSma jIvoM kI, sesANaMpi-zeSa jIvoM kI bhI, jahannA---jaghanya, bhavaThiI-bhavasthiti, hoihotI hai, emeva-isI prakAra / gAthArtha-sAtoM aparyAptaka aura sUkSma paryAptaka kI donoM hI prakAra kI Ayu antamuharta tathA zeSa jIvoM kI bhI jaghanya bhavasthiti isI prakAra hai| vizeSArtha-gAthA meM mukhyarUpa se caudaha jIvabhedoM kI jaghanya bhavasthiti ko batalAyA hai ki 'sattaNhamapajjANaM' arthAt sUkSma bAdara ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya, asaMjJI, saMjJI paMcendriya rUpa sAtoM labdhi-aparyAptaka jIvoM kI tathA sUkSma ekendriya paryAptakoM kI jaghanya aura utkRSTa donoM prakAra kI eka bhavasambandhI Ayu kA pramANa antamuhUrta hai| ve Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha 66 antarmuhUrta mAtra hI jIte haiM / lekina itanA vizeSa hai ki jaghanya se utkRSTa antamuhUrta bar3A hai tathA zeSa bAdara ekendriya dvIndriya, trIndriya, caturindriya, asaMjJI paMcendriya aura saMjJI paMcendriya paryAptakoM kI jaghanya Ayu antarmuhUrta pramANa hotI hai aura vaha do sau chappana AvalikA se adhika hI hotI hai / isa prakAra se aparyAptakoM kI evaM sUkSma ekendriya paryAptaka kI jaghanya va utkRSTa bhavasthiti kA pramANa batalAne ke bAda aba paryApta bAdara ekendriya Adi kI utkRSTa Ayu (bhavasthiti) kA pramANa batalAte haiM bAvIsa sahassA bArasa vAsAI auNapannadiNA / chammAsa puNvakoDI tettIsayarAI ubakosA ||35|| zabdArtha - bAvIsasahassAiM - bAIsa hajAra, bArasa - bAraha, vAsAI - varSa, auNapannadiNA- - unacAsa dina, chammAsa - chaha mAsa puthvakoDI - pUrvakoTi, tettIsayarAI - tetIsa sAgaropama, ukkosA - utkRSTa gAthArtha - (bAdara) ekendriya se lekara saMjJI paMcendriya paryanta kI kramazaH bAIsa hajAra varSa, bAraha varSa, unacAsa dina, chaha mAsa, pUrvakoTi varSa aura tetIsa sAgaropama kI utkRSTa Ayu hai / vizeSArtha - pUrva gAthA meM caudaha jovabhedoM meM se paryApta bAdara ekendriyAdi kI jaghanya Ayu kA pramANa batalAyA hai / aba yahAM sUkSma ekendriya paryApta ko chor3akara zeSa bAdara ekendriya Adi paryApta jIvoM kI utkRSTa Ayu kA pramANa batalAte haiM ki paryApta bAdara ekendriya Adi kA bAIsa hajAra Adi saMkhyA padoM ke sAtha anukrama se isa prakAra sambandha karanA cAhiye paryApta bAdara ekendriya kI utkRSTa Ayu bAIsa hajAra varSa kI hai / kintu vaha Ayu paryApta bAdara pRthvIkAya ekendriya kI apekSA jAnanA cAhiye / jalakAya Adi zeSa ekendriya jIvoM kI apekSA nahIM / kyoMki zeSa ekendriya jIvoM kI itanI dIrgha Ayu nahIM hotI hai / bAdara paryApta pRthvI kAya kI utkRSTa Ayu bAIsa hajAra varSa, bAdara paryApta jalakAya Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhaka - prarUpaNA adhikAra : gAthA 35 kI sAta hajAra varSa, bAdara paryApta tejaskAya kI tIna dina-rAta, paryApta bAdara vAyukAya ko tIna hajAra varSa aura paryApta bAdara pratyeka vanaspatikAya kI utkRSTa Ayu dasa hajAra varSa pramANa hai / ataeva paryApta bAdara ekendriya kI bAIsa hajAra varSa kI utkRSTa Ayu bAdara paryApta pRthvIkAya kI apekSA se hI ghaTita hotI hai, aura dUsare ekendriya jIvoM kI apekSA nahIM / 7 paryApta dvIndriya kI utkRSTa Ayu bAraha varSa kI hai| paryApta trIndriya kI unacAsa dina kI aura paryApta caturindriya kI utkRSTa Ayu chaha mAsa kI hai tathA paryApta asaMjJI paMcendriya kI utkRSTa Ayu pUrvakoTi varSa pramANa hai, jo paryApta saMmUcchima jalacara ko apekSA se jAnanA cAhiye, parantu saMmUcchima sthalacara Adi kI apekSA se nahIM / kyoMki unakI utkRSTa Ayu itanI nahIM hotI hai / jisakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai paryApta saMmUcchima jalacara kI utkRSTa Ayu pUrvakoTi varSa pramANa, paryApta saMmUcchima catuSpada sthalacara kI caurAsI hajAra varSa, paryApta saMmUcchima uraparisarpa kI trepana hajAra varSa, paryApta saMmUcchima bhujaparisarpa kI biyAlIsa hajAra varSa aura paryApta saMmUcchima khecara kI bahattara hajAra varSa kI utkRSTa Ayu hotI hai / isa prakAra saMmUcchima paryApta jalacara kI apekSA se hI paryApta asaMjJI paMcendriya ko pUrvakoTi varSa pramANa Ayu ghaTita hotI hai, anya saMmUcchima sthalacara Adi kI apekSA se nahIM / paryApta saMjJI paMcendriya kI utkRSTa bhavasthiti tetIsa sAgaropama hai aura vaha anuttara vimAnavAsI deva athavA sAtavIM narakapRthvI ke nAraka kI apekSA jAnanA cAhiye, anya saMjJI jIvoM ko apekSA nahIM / kyoMki 1 isI prakAra se digambara sAhitya meM bhI paryApta bAdara pRthvIkAya Adi kI bhavasthiti batalAI hai / dekho - mUlAcAra gAthA 1105-1111 / Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 88 paMcasaMgraha anya saMjJo jIvoM kI itanI bhavasthiti nahIM hotI hai| vaha isa prakAra hai saMjJI jIvoM ke cAra prakAra haiM-nAraka, tiryaMca, manuSya aura deva / sAta narakapRthvI ke bheda se nAraka sAta prakAra ke haiN| unameM se (1) ratnaprabhApRthvI ke nAraka kI jaghanya Ayu dasa hajAra varSa aura utkRSTa eka sAgaropama, (2) zarkarAprabhA ke nAraka kI jaghanya Ayu eka sAgaropama, utkRSTa tIna sAgaropama, (3) bAlukAprabhA ke nAraka kI jaghanya Ayu tIna sAgaropama, utkRSTa sAta sAgaropama, (4) paMkaprabhA ke nAraka kI jaghanya Ayu sAta sAgaropama, utkRSTa dasa sAgaropama, (5) dhUmaprabhA ke nAraka kI jaghanya Ayu dasa sAgaropama, utkRSTa satraha sAgaropama kI, (6) tamaHprabhA ke nAraka kI jaghanya Ayu satraha sAgaropama, utkRSTa bAIsa sAgaropama aura (7) sAtavIM pRthvI mahAtamaprabhA ke nAraka kI jaghanya Ayu bAIsa sAgaropama aura utkRSTa tetIsa sAgaropama pramANa hai| saMjJI paMcendriya tiyaMca ke pAMca bheda haiM-jalacara, catuSpada, uraparisarpa, bhujaparisarpa aura khecr| inameM se jalacara tiyaMcoM kI utkRSTa Ayu pUrvakoTi varSa kI hai, catuSpada sthalacara kI tIna palyopama kI, uraparisarpa sthalacara ko pUrvakoTi varSa kI, bhujaparisarpa sthalacara kI pUrvakoTi varSa aura khecara kI utkRSTa Ayu palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hai| saMjJo paMcendriya paryApta manuSyoM kI utkRSTa bhavasthiti tIna palyopama pramANa hai| deva cAra prakAra ke haiM-bhavanapati, vyaMtara, jyotiSa aura vaimAnika / inameM se bhavanapati dasa prakAra ke haiM-asurakumAra, nAgakumAra, vidyuta. 1 gabbhaMmi puvvakoDI tinni ya paliovamAiM paramAuM / urabhuyaga puvvakoDI paliovamaasaMkhabhAgo ya / Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dahe baMdhaka - prarUpaNA adhikAra : gAthA 35 kumAra, suparNakumAra, agnikumAra, vAyukumAra, stanitakumAra, udadhikumAra, dvopakumAra aura dikkumAra / ye dasoM bhavanapati do-do prakAra ke haiM - ( 1 ) meruparvata ke dakSiNArdha bhAga meM rahane vAle aura (2) meruparvata ke uttarArdha bhAga meM rahane vAle / dakSiNArdha bhAga meM rahane vAle asurakumAroM kI utkRSTa Ayu eka sAgaropama aura uttarArdha bhAga meM rahane vAloM kI kucha adhika eka sAgaropama kI hai tathA dakSiNArdha meM rahane vAle nAgakumAra Adi nau bhavanapati devoM kI utkRSTa Ayu Der3ha palyopama aura uttarArdha meM rahane vAloM kI utkRSTa Ayu dezona do patyopama kI hai' tathA dakSiNArdhavartI asurakumAroM ke svAmI camarendra kI deviyoM kI utkRSTa Ayu sAr3e tIna palyopama kI aura uttaravartI asurakumAroM ke svAmI balIndra kI deviyoM kI utkRSTa Ayu sAr3he cAra palyopama kI hai tathA dakSiNadigvartI nAgakumAra Adi nau nikAyoM kI deviyoM kI utkRSTa Ayu Der3ha palyopama hai aura uttaradigvartI no nikAya kI deviyoM kI utkRSTa Ayu dezona do palyopama kI hai / indra-indrANI kI jo utkRSTa Ayu kahI hai, vaha samasta deva deviyoM ke liye bhI samajhanA cAhiye tathA samasta bhavanapati deva deviyoM kI jaghanya Ayu dasa hajAra varSa pramANa hai / - vyaMtara ATha prakAra ke haiM-pizAca, bhUta, yakSa, rAkSasa, kiMnara, kiMpuruSa, mahoraga aura gaMdharva / ina AThoM prakAra ke vyaMtaroM kI utkRSTa Ayu eka palyopama aura jaghanya Ayu dasa hajAra varSa pramANa hai tathA vyaMtarI kI jaghanya Aya dasa hajAra varSa aura utkRSTa Ayu ardha patyopama hai / 1 tattvArthadhigama sUtra 4 / 31 meM paune do palya kI batAI hai / 2 bRhatsaMgrahiNI, gAthA 4 meM dakSiNadigvartI nAgakumAra Adi nau nikAyoM kI deviyoM kI utkRSTa Ayu ardha palyopama aura uttaravartI deviyoM kI utkRSTa Ayu dezona eka palyopama batAI hai / Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha jyotiSka devoM ke pAMca bheda haiM- candra, sUrya, graha, nakSatra aura tArA / inameM se candra vimAnavAsI devoM kI jaghanya Ayu palyopama kA caturtha bhAga aura utkRSTa Ayu eka lAkha varSa adhika eka palyopama hai tathA deviyoM kI jaghanya Ayu palyopama kA caturtha bhAga aura utkRSTa Ayu pacAsa hajAra varSa adhika ardha palyopama pramANa hai / hai sUrya vimAnavAsI devoM kI jaghanya Ayu palyopama kA caturtha bhAga aura utkRSTa Ayu eka hajAra varSa adhika eka palyopama tathA deviyoM kI jaghanya Ayu palyopama kA caturtha bhAga aura utkRSTa Ayu pAMca sau varSa adhika ardha palyopama pramANa hai / graha vimAnavAsI devoM kI jaghanya Ayu palyopama kA caturtha bhAga aura utkRSTa Ayu eka palyopama tathA deviyoM kI jaghanya Ayu palyopama kA caturtha bhAga aura utkRSTa Ayu ardha palyopama pramANa hai / nakSatra vimAnavAsI devoM kI jaghanya Ayu palyopama kA caturtha bhAga aura utkRSTa Ayu ardha patyopama hai tathA deviyoM kI jaghanya Ayu palyopama kA caturtha bhAga aura utkRSTa Ayu kucha adhika palyopama kA cauthA bhAga hai / tArA vimAnavAsI devoM kI jaghanya Ayu palyopama kA AThavA~ bhAga aura utkRSTa Ayu palyopama kA cauthA bhAga evaM deviyoM kI jaghanya Ayu palyopama kA AThavA~ bhAga aura utkRSTa sAdhika palyopama kA AThavA~ bhAga hai / vaimAnika deva do prakAra ke haiM -- (1) kalpopanna aura ( 2 ) kalpAtIta | unameM se bAraha devaloka meM utpanna hue svAmi-sevaka kI maryAdA vAle deva kalpopanna aura svAmI sevaka kI maryAdA rahita graiveyaka aura anuttara vimAna ke deva kalpAtIta kahalAte haiM / kalpopanna devoM meM se saudharma devaloka ke devoM kI jaghanya Ayu eka palyopama aura utkRSTa Ayu do sAgaropama kI hai / parigRhIta- kisI eka deva dvArA grahaNa kI huI devI kI jaghanya Aya palyopama aura Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhaka - prarUpaNA adhikAra : gAthA 35 61 utkRSTa sAta patyopama ko hai / aparigRhIta- kisI bhI deva dvArA grahaNa nahIM kI huI devo kI jaghanya Ayu palyopama kI aura utkRSTa Ayu pacAsa palyopama kI hotI hai / IzAna devaloka meM devoM kI jaghanya Ayu sAdhika eka palyopama kI aura utkRSTa Ayu sAdhika do sAgaropama kI / parigRhIta devI kI jaghanya Ayu sAdhika palyopama kI aura utkRSTa nau palyopama kI hai evaM aparigRhIta devI kI jaghanya Ayu sAdhika palyopama kI aura utkRSTa Ayu pacapana palyopama kI hai / sanatkumAra devaloka meM jaghanya Aya do sAgaropama kI aura utkRSTa Ayu sAta sAgaropama kI, mAhendra devaloka meM jaghanya Ayu sAdhika do sAgaropama, utkRSTa Ayu sAdhika sAta sAgaropama, brahma devaloka meM jaghanya Ayu sAta sAgaropama, utkRSTa Ayu dasa sAgaropama, lAMtaka devaloka meM jaghanya Ayu dasa sAgaropama, utkRSTa Ayu caudaha sAgaropama, mahAzukra devaloka meM jaghanya Ayu caudaha sAgaropama, utkRSTa Ayu satraha sAgaropama, sahasrAra devaloka meM jaghanya Ayu satraha sAgaropama, utkRSTa Ayu aThAraha sAgaropama, Anata devaloka meM jaghanya Ayu aThAraha sAgaropama, utkRSTa unnIsa sAgaropama, prANata devaloka meM jaghanya Ayu unnIsa sAgaropama, utkRSTa bosa sAgaropama, AraNa devaloka meM jaghanya Ayu bIsa sAgaropama, utkRSTa ikkIsa sAgaropama, acyuta devaloka meM jaghanya Ayu ikkIsa sAgaropama, utkRSTa bAIsa sAgaropama kI jAnanA cAhiye / saudharma se lekara acyuta devaloka paryanta bAraha devalokoM meM svAmIsevaka kI kalpanA hotI hai / isake Age ke devaloka kalpAtIta kahalAte haiM / ina kalpAtIta devalokoM meM se adhastana - adhastana graiveyaka ke vimAnoM ke devoM kI jaghanya Ayu bAIsa sAgaropama, utkRSTa teIsa sAgaropama, adhastana - madhyama graiveyaka meM jaghanya teIsa sAgaropama, utkRSTa caubosa sAgaropama, adhastana- uparitana graMveyaka ke devoM kI jaghanya Ayu caubosa sAgaropama kI aura utkRSTa paccIsa sAgaropama, madhyama adhastana graiveyaka Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha meM jaghanya paccIsa sAgaropama, utkRSTa chabbIsa sAgaropama, madhyama-madhyama greveyaka meM jaghanya chabbIsa sAgaropama, utkRSTa sattAIsa sAgaropama, madhyama-uparitana graMveyaka meM jaghanya Ayu sattAIsa sAgaropama, utkRSTa aTThAIsa sAgaropama ko, uparitana-adhastana greveyaka meM jaghanya aTThAIsa sAgaropama kI, utkRSTa unatIsa sAgaropama kI, uparitana-madhyama greveyaka meM jaghanya unatIsa sAgaropama aura utkRSTa tIsa sAgaropama, uparitana-uparitana graMveyaka meM jaghanya tIsa sAgaropama, utkRSTa ikatIsa sAgaropama kI Ayu hotI hai / pAMca anuttara vimAnoM meM se vijaya, vaijayanta, jayanta aura aparAjita, ina cAra anuttara vimAna ke devoM kI jaghanya Ayu ikatIsa sAgaropama, utkRSTa tetIsa sAgaropama' aura sarvArthasiddha mahAvimAna ke devoM kI ajaghanyotkRSTa arthAt jaghanya aura utkRSTa aise bheda ke sthiti binA eka jaisI tetIsa sAgaropama pramANa Ayu hotI hai| isa prakAra sAtavIM narakapRthvI ke nArakoM aura anuttara vimAnavAsI devoM ko chor3akara anyatra tetIsa sAgaropamapramANa Ayu nahIM hotI hai, isIliye unakI (sAtavIM naraka ke nArakI aura sarvArthasiddha vimAna ke deva kI) apekSA hI saMjJo paMcendriya paryAptaka jIvoM kI utkRSTa bhavatetIsa sAgaropamapramANa jAnanA cAhiye / isa prakAra se bhavasthiti kAla kA vicAra karane ke bAda aba eka jIva ke pratyeka guNasthAna meM raha sakane ke kAla ko batalAte haiN| mithyAtvaguNasthAna kA kAla hoi aNAi aNaMto aNAi saMto ya sAisaMto ya / desUNapoggala aMtamuhattaM carimamiccho // 36 // 1 tattvAryadhigamasUtra 4 / 38 meM tathA usake bhASya meM vijayAdi cAra kI _utkRSTa Ayu 32 sAgaropama hai / 2 prajJApanAsUtra meM Agata bhavasthiti kA varNana pariziSTa meM dekhiye / Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 3 baMdhaka - prarUpaNA adhikAra : gAthA 36 zabdArtha - hoi - hai, aNAi- anAdi, anaMto- ananta, aNAisaMtoanAdi-sAMta, ya - aura, sAisaMto- sAdi-sAMta, ya-aura, desUNa - dezona, kucha kama, poggala -- ardha pudgalaparAvartana, aMtamuhuttaM - antarmuhurta, carimaaMtima, miccho- mithyAdRSTi | gAthArtha - mithyAdRSTiguNasthAna kA sthitikAla anAdi-ananta, anAdi-sAMta aura sAdi-sAMta, isa taraha tIna prakAra kA hai / unameM se antima (sAdi-sAMta kAla vAlA) midhyAdRSTi utkRSTa se dezona ardha pudgalaparAvartana aura jaghanya se antarmuhUrta hotA hai / vizeSArtha - gAthA meM eka jIva kI apekSA mithyAtvaguNasthAna ke kAla kA vicAra kiyA hai / kAla kI apekSA mithyAdRSTi tIna prakAra ke hote haiM - ( 1 ) anAdi ananta, (2) anAdi-sAMta aura, (3) sAdi - sAMta / inameM se abhavya kI apekSA aura jo kabhI bhI mokSa jAne vAle nahIM haiM aise bhavyoM kI apekSA anAdi-ananta sthitikAla hai / isakA kAraNa yaha hai ki ve anAdikAla se lekara AgAmI sampUrNa kAla paryanta midhyAdRSTiguNasthAna meM hI rahane vAle haiM / jo bhavya anAdikAla se mithyAdRSTi haiM, parantu bhaviSya meM avazya samyaktva prApta kareMge, una mithyAdRSTiyoM kI apekSA anAdi- sAnta kAla hai / jo jIva tathAbhavyatvabhAva ke paripAka ke vaza samyaktva prApta karake kisI kAraNa se girakara mithyAtva kA anubhava karate haiM, parantu kAlAntara meM avazya samyaktva prApta kareMge, aise mithyAdRSTi jIvoM kI apekSA sAdi-sAMta kAla ghaTita hotA hai / kyoMki aisI AtmAoM ne samyaktva prApta karane ke bAda girakara mithyAtvaguNasthAna prApta kiyA hai, isaliye sAdi tathA kAlAntara meM avazya samyaktva prApta kareMgI, taba mithyAdRSTiguNasthAna kA anta hogA, isaliye sAMta / sAdi-sAMta kAla vAlA yaha mithyAdRSTi jaghanya se antarmuhUrta paryanta hotA hai / kyoMki samyaktva se girakara midhyAtva meM Akara punaH Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha antamuhUrta kAla meM hI samyaktva prApta ho sakatA hai aura utkRSTa se kucha kama ardha pudgalaparAvartanakAla paryanta hotA hai| kyoMki samyaktva se girA huA jIva adhika se adhika dezona ardha pudgalaparAvartana ke anta meM avazya samyaktva prApta karatA hai| isI kAraNa mithyAdRSTi kA sAdi-ananta kAla nahIM hotA hai| kyoMki mithyAtvaguNasthAna kA jaba sAditva hotA hai taba utkaSTa se kiMcit nyUna ardha pudgalaparAvartana ke anta meM avazya samyaktva prApta karake mithyAtva kA anta karatA hai, anantakAla taka mithyAtva meM nahIM rahatA hai / sAdi-sAMta mithyAtva kA utkRSTa kAla dezona ardha pudgalaparAvartana batAyA hai / ataH aba pudgalaparAvartana kA varNana karate haiM / pudgalaparAvartana kA svarUpa aura bheda poggalapariyaTTo iha davAi caunviho munneyvvo| ekkeko puNa duviho bAyarasuhumattabheeNaM // 37 // zabdArtha-poggalapariyaTTo-pudgalaparAvartana, iha --yahA~, davAidravyAdi ke bheda se, caumviho-cAra prakAra kA, muNeyavvo-jAnanA cAhiye, ekkekko---eka-eka, puNa-~-punaH phira, duviho-do prakAra kA, bAyarasuhumattabheeNaM-bAdara aura sUkSma ke bheda se / gAthArtha-yahA~ pudgalaparAvartana dravyAdi ke bheda se cAra prakAra kA jAnanA cAhiye tathA eka-eka (pratyeka) bAdara aura sUkSma ke bheda se do-do prakAra kA hai| vizeSArtha-gAthA meM pudgalaparAvartana ke bheda aura una bhedoM ke bhI anya prakAroM kA nirdeza kiyA hai ki pudgalaparAvartana dravya, kSetra, kAla aura bhAva ke bheda se cAra prakAra kA hai / ataeva unake nAma isa prakAra jAnanA cAhiye--(1) dravya pudgalaparAvartana, (2) kSetra pudgala. parAvartana, (3) kAla pudgalaparAvartana aura (4) bhAva pudgalaparAvartana / ye pratyeka bAdara aura sUkSma ke bheda se do-do prakAra ke haiN| yathA-bAdara dravya pudgalaparAvartana, sUkSma dravya pudgalaparAvartana / isI prakAra pratyeka ke bheda jAnanA caahiye| Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhaka-prarUpaNA adhikAra : gAthA 38 kahate haiM aba anukrama se ina cAroM kA varNana karate haiM / dravya pudgalaparAvartana sarvaprathama bAdara aura sUkSma dravya pudgalaparAvartana kA svarUpa saMsAraMmi aDato jAva ya kAleNa phusiya savvANU / igu jovu muyaI bAyara annayarataNuTThio suhumo // 38 // zabdArtha-saMsAraMmi-saMsAra meM, aDato-paribhramaNa karatA huA, jAva-jitane, ya-aura, kAleNa-kAla dvArA, phusiya-sparza karake, savvANU - samasta aNuoM ko, igu---eka, jIva-jIva, muyai-chor3atA hai, bAyara-bAdara, annayarataNuTThio--anyatara zarIra meM rahate hue, suhumo---sUkSma / gAthArtha-saMsAra meM paribhramaNa karatA huA koI jIva jitane kAla meM samasta aNuoM ko (audArikAdi zarIra rUpa meM) sparza karake chor3atA hai, utane kAla ko bAdara dravya pudgalaparAvartana kahate haiM aura kisI anyatara (kisI bhI eka) zarIra meM rahate hue samasta aNuoM ko jitane kAla meM sparza kare, usa kAla ko sUkSma dravya pudgalaparAvartana kahate haiM / vizeSArtha-gAthA meM pudagalaparAvartana ke cAra bhedoM meM se bAdara, sUkSma dravya pudgalaparAvartanoM kA svarUpa batalAyA hai| jisakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai___ 'saMsAraMmi aDaMto' arthAt karmavazAt jIva jisake andara paribhramaNa kareM, bhaTake, usa caudaha rAjapramANa kSetra ko saMsAra kahate haiN| isa saMsAra meM paribhramaNa karatA huA koI eka jIva sampUrNa caudaha rAjU loka meM jo paramANu hoM, unako jitane kAla meM sparza karake chor3a de, yAni ki audArikAdi rUpa meM pariNamita-pariNamita karake chor3a de, utane kAlavizeSa ko bAdara dravya pudagalaparAvartana kahate haiN| isakA tAtparya yaha huA ki jitane kAla meM eka jIva jagat meM vidyamAna samasta paramANuoM ko yathAyogya rIti se audArika, vaikriya, taijas, bhASA, zvAsocchvAsa, mana aura kArmaNa ina sAtoM rUpa meM se kisI na Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha kisI taraha se pariNata karake chor3a de, utane kAlavizeSa ko bAdara dravya pudgalaparAvartana kahate haiN| isa prakAra se bAdara dravya pudgalaparAvartana kA svarUpa batalAne ke bAda aba sUkSma dravya pudgalaparAvartana kA varUpa batalAte haiM 'annayarataNuTThio suhumo' arthAt audArika Adi zarIra meM se kisI eka zarIra meM rahate hue saMsAra meM paribhramaNa karane vAlA jIva jitane kAla meM jagadvartI samasta paramANuoM ko usI zarIra rUpa se sparza (grahaNa) karake chor3a de, utane kAlavizeSa ko sUkSma dravya pudgalaparAvartana kahate haiN| isakA tAtparya yaha hai ki jitane kAla meM lokAkAza meM vidyamAna samasta paramANuoM ko audArika Adi meM se kisI bhI vivakSita eka zarIra meM pariNata karake chor3ane meM jitanA kAla ho, utane kAla ko sUkSma dravya pudagalaparAvartana kahate haiM / ___ isa prakAra se sUkSma dravya pudgalaparAvartana kA svarUpa jAnanA caahiye| ___ yadyapi bAdara aura sUkSma donoM dravya pudgalaparAvartanoM meM grahaNa yogya audArika Adi vargaNAoM ke pudgaloM ko grahaNa kiyA jAtA hai, lekina ina donoM (bAdara aura sUkSma) meM itanA vizeSa hai ki bAdara meM audArika, vaikriya Adi ke jagadvartI samasta paramANuoM ko jisa kisI bhI rUpa meM pariNata kare, vaha unakA pariNAma mAnA jAtA hai aura sUkSma meM audArika rUpa meM pariNata karate hue yadi bIca meM vaikriya rUpa se pariNata karane lage to unakA usa rUpa meM pariNAma nahIM ginA jAtA hai| kintu kAla gina liyA jAtA hai| bAdara meM to kisI na kisI prakAra se jagadvartI samasta paramANuoM ko AhAraka' ko chor3akara audArika Adi kArmaNa vargaNA paryanta 1 yahA~ AhArakazarIra ko grahaNa na karane kA kAraNa yaha hai ki AhArakazarIra eka jIva ke adhika se adhika cAra bAra ho sakatA hai / ataH vaha pudgalaparAvartana ke yogya nahIM hai| Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhaka-prarUpaNA adhikAra : gAthA 38 sAta rUpoM meM pariNata karanA dravya pudgalaparAvartana mAnA jAtA hai aura sakSma meM kisI bhI eka rUpa meM pariNata karanA hotA hai| sUkSma dravya pudgalaparAvartana meM vivakSita eka zarIra ke sivAya yadi anya zarIra ke rUpa meM pariNata kara karake jina pudgaloM ko chor3A jAtA hai, unako nahIM ginate haiN| parantu sudIrghakAla meM bhI vivakSita eka zarIra rUpa meM jaba jagadvartI paramANuoM ko pariNata kare, taba usakA pariNAma ginA jAtA hai / kAla to prArambha se aMta taka kA ginA hI jAtA hai| isa prakAra se bAdara aura sUkSma dravya pudgalaparAvartana kA svarUpa jAnanA caahiye| aba bAdara aura sUkSma kSetra pudgalaparAvartana kA svarUpa kahate haiN| 1 bAdara aura sUkSma dravya pudgalaparAvartana ke ukta kathana kA sArAMza yaha hai ki audArika Adi ATha grahaNayogya vargaNAoM meM se AhAraka zarIravargaNA ko chor3akara zeSa vargaNAoM ke samasta paramANuoM ko jitane samaya meM eka jIva audArikAdi kArmaNa zarIra paryanta pariNata kara (bhogakara) chor3a detA hai, use bAdara dravya pudgalaparAvartana kahate haiM aura jitane samaya meM samasta paramANuoM ko audArika Adi sAta vargaNAoM meM se kisI eka vargaNA rUpa pariNamAkara unheM grahaNa kara chor3a detA hai, utane samaya ko sUkSma dravya pudgalaparAvartana kahate haiN| yahA~ itanA vizeSa jAnanA cAhie ki yadi audArika zarIra rUpa se paramANuoM ko pariNamAnA prArambha kiyA hai aura usake madhya-madhya meM kucha paramANuoM ko vaikriya Adi zarIra rUpa grahaNa karake chor3a de to unako gaNanA meM nahIM liyA jAtA hai / arthAt jisa zarIra rUpa parivartana prArambha huA thA, usI zarIra rUpa jo pudgala paramANu grahaNa karake chor3e jAte haiM, unhIM ko sUkSma meM grahaNa kiyA jAtA hai tathA jina pudgaloM ko eka bAra grahaNa karake chor3a diyA ho, unako puna: grahaNa kiyA jAye yA mizra grahaNa kiyA jAye to unakI sparzanA grahaNa nahIM kI jAtI hai| parantu jisako grahaNa nahIM kiyA thA, usako grahaNa karake pariNata karake chor3a de, usakI sparzanA ginI jAtI hai| Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 . paMcasaMgraha : 2 . kSetra pudgalaparAvartana logassa paesesu aNaMtaraparaMparAvibhattIhi / khettaMmi bAyaro so suhumo u aNaMtaramayassa // 36 // zabdArtha-logassa-lokAkAza ke, paesesu-pradezoM meM, aNaMtaraparaparAvibhattIhiM - anantara yA paramparA vidhi-prakAra se, khettaMmi-kSetra meM, bAyaro-bAdara, so-vaha, suhamo-sUkSma, u-aura, aNaMtaramayassa-anantara prakAra se marate hue| gAthArtha-anantara yA paramparA prakAra se lokAkAza ke pradezoM meM maraNa ko prApta hote hue jIva ko jitanA kAla hotA hai, use bAdara kSetra pudgalaparAvartana kahate haiM aura anantara prakAra se marate jIva ko jitanA kAla hotA hai, vaha sUkSma kSetra pudgalaparAvartana kahalAtA hai| vizeSArtha-gAthA meM bAdara aura sUkSma kSetra pudgalaparAvartana kA svarUpa batAyA hai| unameM se bAdara kSetra pudgalaparAvartana kA svarUpa isa prakAra hai caudaha rAjU pramANa UMce lokAkAza ke pradezoM meM anantara prakAra se yAni kramapUrvaka-eka ke anantara eka AkAza pradezoM meM maraNa ko prApta hote hue athavA paramparA prakAra se akramapUrvaka-krama ke sivAya AkAza pradeza ko sparza karake maraNa ko prApta hote hue eka jIva ko jitanA kAla hotA hai, utane kAla ko bAdara kSetra pudgalaparAvartana kahate haiN| tAtparya yaha hai ki jitane kAla meM eka jIva lokAkAza ke samasta AkAza pradezoM ko krama se yA akrama se-binAkrama ke maraNa dvArA sparza karatA hai, utane kAla ko bAdara kSetra pudgalaparAvartana kahate hai| sUkSma kSetra pudgalaparAvartana kA svarUpa isa prakAra jAnanA cAhie Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhaka-prarUpaNA adhikAra : gAthA 36 66 caudaha rAjU pramANa loka ke samasta pradezoM meM kisI eka jIva ko kramapUrvaka-eka ke bAda eka, isa taraha ke krama se eka-eka AkAzapradeza kA sparza kara maraNa ko prApta hote hue jitanA kAla hotA hai, utane ko sUkSma kSetra pudgalaparAvartana kahate haiN| jisakA Azaya yaha hai ki yadyapi jIva kI jaghanya avagAhanA bhI asaMkhya AkAzapradeza-pramANa hotI hai, jisase eka AkAzapradeza kA sparza kara maraNa saMbhava nahIM hai, lekina jisa samaya usa kSetra ke kisI bhI eka AkAzapradeza sambandhI sparzanA kI vivakSA karake usako avadhirUpamAnanA cAhiye / tatpazcAt usa AkAzapradeza se anya bhAga meM rahe hae AkAza pradezoM ko maraNa dvArA sparza kare to usako ginA nahIM jAtA hai, parantu anantakAla meM usa maryAdA rUpa eka AkAzapradeza ke nikaTavartI dUsare AkAzapradeza ko maraNa dvArA sparza kare taba vaha sparzanA ginI jAtI hai| isI prakAra usake nikaTavartI tIsare AkAzapradeza kA sparza karake jitane kAla meM maraNa ko prApta kare vaha ginA jAtA hai / isa prakAra kramapUrvaka lokAkAza ke samasta AkAza pradezoM ko maraNa dvArA sparza karate jitanA kAla ho, use sUkSma kSetra pudgalaparAvartana kahate haiN|' isa prakAra se bAdara, sUkSma kSetra pudgalaparAvartana kA svarUpa batalAne ke bAda aba yathAkrama se bAdara aura sUkSma kAla pudgalaparAvartana kA svarUpa batalAte haiN| 1 ina donoM kSetra pudgalaparAvartanoM meM kevala itanA antara hai ki bAdara meM to krama kA vicAra nahIM kiyA jAtA hai| usameM vyavahita pradeza meM maraNa karane para bhI yadi vaha pradeza pUrvaspRSTa nahIM hai to usakA grahaNa hotA hai / arthAt bAdara kSetra pudgalaparAvartana meM krama yA binA krama ke samasta pradezoM meM maraNa kara lenA hI paryApta samajhA jAtA hai kintu sUkSma meM samasta pradezoM meM krama se hI maraNa karanA cAhie, akrama se jina pradezoM meM maraNa hotA hai, unakI gaNanA nahIM kI jAtI hai| pahale se dUsare meM adhika samaya lagatA hai| Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 kAla pudgalaparAvartana ussappiNisamaesu atarapara' parAvibhattIhi / kAlammi bAyaro so sumo u aNaMtaramayassa // 40 // paMcasaMgraha : 2 zabdArtha - ussappiNisamaesa - utsarpiNI ( aura avasarpiNI) ke samayoM ko, aNaMtaraparaMparAvibhattIhi --anantara aura paramparA prakAra se, kAlammi -- kAla meM, bAdara - bAdara, so-- vaha, suhumo-- sUkSma, u- aura, aNaMtaramayassa-- anantara prakAra se marate hue / gAthArtha - anantara athavA paramparA prakAra se utsarpiNI aura avasarpiNI ke samayoM ko maraNa dvArA sparza karate hue jitanA kAla hotA hai, use bAdara kAla pudgalaparAvartana kahate haiM aura anantara prakAra se-- eka ke bAda eka samayoM ko maraNa dvArA sparza karate jitanA kAla hotA hai, use sUkSma kAla pudgalaparAvartana kahate haiM / vizeSArtha - dravya aura kSetra pudgalaparAvartana kA svarUpa batalAne ke bAda aba yahA~ kAla pudgalaparAvartana kA vicAra karate haiM / isake bhI bAdara aura sUkSma yaha do bheda haiM / unameM se pahale bAdara kAla pudgalaparAvartana kA svarUpa batalAte haiM-- 'ussappiNIsamaesu' arthAt utsarpiNI ke grahaNa se avasarpiNI kA bhI upalakSaNa se grahaNa karake yaha artha karanA cAhiye ki utsarpiNI aura avasarpiNI kAla ke samasta samayoM meM anantara prakAra se aura paramparA se maraNa ko prApta karate hue jIva ko jitanA kAla hotA hai, utane ko kAla bAdara pudgalaparAvartana kahate haiM / yAni jitane kAla meM eka jIva utsarpiNI aura avasarpiNI ke sarva samayoM ko krama yA akrama se maraNa dvArA sparza kare arthAt yenakena prakAreNa samasta samayoM meM maraNa prApta kare, utane kAla ko bAdara kAla pudgalaparAvartana kahate haiM / aba sUkSma kAla pudgalaparAvartana kA svarUpa batalAte haiM Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhaka-prarUpaNA adhikAra : gAthA 40 101 utsarpiNI aura avasarpiNI ke samasta samayoM meM se utsarpiNI ke prathama samaya se prArambha karake tatpazcAt kramapUrvaka maraNa ko prApta karake jitanA kAla jAye use sUkSma kAla pudgalaparAvartana kahate haiN| isakA vizeSa spaSTIkaraNa isa prakAra hai ki koI jIva utsarpiNI ke prathama samaya meM maraNa ko prApta huA, tatpazcAt vahI jIva samaya nyUna bIsa koDAkoDI sAgaropama pramANa kAla vyatIta hone ke bAda yadi utsarpiNI ke dUsare samaya meM maraNa ko prApta ho to vaha dUsarA samaya maraNa se sparza kiyA gayA mAnA jaayegaa| yadi utsarpiNI ke anya anya samayoM ko maraNa dvArA sparza kiyA hai, kintu kramapUrvaka unakA sparza nahIM kiye jAne ne unakI sparzanA gaNanA meM grahaNa nahIM kI jAtI hai| aba kadAcita vaha jIva utsarpiNI ke dUsare samaya meM maraNa ko prApta na ho kintu anya samaya meM maraNa ko prApta ho to vaha bhI nahIM ginA jAyegA parantu ananta utsarpiNI aura avasarpiNI vyatIta ho jAne ke bAda jaba utsarpiNI ke dUsare samaya maraNa ko prApta kare tabhI vaha samaya ginA jaayegaa| isa prakAra kramapUrvaka utsarpiNI ke sabhI samayoM ko aura usake bAda avasarpiNI ke samasta samayoM ko maraNa dvArA sparza karate hue jitanA kAla ho, use sUkSma kAla pudgalaparAvartana kahate haiN| utsarpiNI ke pahale samaya meM maraNa ko prApta kare to usa utsarpiNI aura usake bAda kI avasarpiNI jAne ke bAda kI utsarpiNI ke dUsare samaya meM maraNa ko prApta ho to vaha ginA jaayegaa| isa prakAra kramapUrvaka utsarpiNI, avasarpiNI ke samayoM meM maraNa ko prApta karate-karate jitanA kAla hotA hai, use sUkSma kAla pudgalaparAvartana kahate haiN| 1 bAdara aura sUkSma kAla pudgalaparAvartana ke ukta lakSaNoM kA sArAMza yaha hai ki jitane samaya meM eka jIva utsarpiNI aura avasarpiNI kAla ke saba samayoM meM krama yA binAkrama ke maraNa kara cukatA hai, utane kAla ko bAdara kAla pudgalaparAvartana kahate haiM tathA koI eka jIva kisI vivakSita utsapiNI kAla ke pahale samaya meM marA, punaH usake dUsare samaya meM marA, punaH tIsare samaya meM marA, isa prakAra kramavAra utsarpiNI aura Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 paMcasaMgraha : 2 isa prakAra se bAdara aura sUkSma kAla pudgalaparAvartana kA svarUpa batalAne ke bAda aba bAdara aura sUkSma bhAva pudgalaparAvartana kA svarUpa batalAte haiN| bhAva pudgalaparAvartana aNubhAgaTThANesu aNaMtaraparaMparAvibhattIhiM / bhAvaMmi bAyaro so suhamo savvesuNukkamaso // 41 // zabdArtha-aNubhAgaTThANesu-anubhAgasthAnoM meM, aNaMtaraparaMparAvibhattIhi-anantara aura paramparA ke krama se, bhAvaMmi-bhAva meM, bAyaro-bAdara, so-vaha, sahumo-sUkSma, savvesuNukkamaso-anukrama se samasta adhyavasAyoM meN| gAthArtha-anantara aura paramparA ke krama se anubhAgasthAnoM meM maraNa ko prApta karate jitanA kAla ho, use bAdara bhAva pudgalaparAvartana kahate haiM aura anukrama se samasta adhyavasAyoM meM maraNa ko prApta karate jitanA kAla jAtA hai, use sUkSma bhAva pudgalaparAvartana kahate haiN| vizeSArtha-yahA~ pudgalaparAvartana ke cAra bhedoM meM se aMtima bhAva pudgalaparAvartana ke bAdara aura sUkSma prakAroM kA svarUpa batalAyA hai ki anubhAgasthAnoM meM yAni rasabaMdha meM hetubhUta asaMkhyAta lokAkAzapradeza pramANa adhyavasAyoM meM eka jIva jitane kAla meM anantara athavA paraMparA se maraNa ko prApta kare, utane kAla ko bAdara bhAva pudgalaparAvartana kahate haiM / - isakA tAtparya yaha hai ki anubhAgasthAna arthAt rasasthAnoM ke baMdha avasarpiNI kAla ke saba samayoM meM jaba maraNa kara cukatA hai, to use sUkSma kAla pudgalaparAvartana kahate haiN| kSetra kI taraha yahA~ bhI samayoM kI gaNanA kramavAra karanA caahie| vyavahita kI gaNanA nahIM kI jAtI hai / | Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhaka-prarUpaNA adhikAra : gAthA 41 meM hetubhUta kaSAyodayajanya jo adhyavasAya haiM, ve kAraNa meM kArya kA Aropa karane se anubhAgasthAna kahalAte haiN| ve adhyavasAya asaMkhyAta lokAkAza pradeza pramANa haiM / ataeva jitane kAla meM eka jIva krama se yA akrama se rasabaMdha ke samasta adhyavasAyoM meM maraNa ko prApta ho yAni pratyeka adhyavasAya ko krama se yA akrama se maraNa dvArA sparza kare, utane kAla ko bAdara bhAva pudgalaparAvartana kahate haiN| isa prakAra se bAdara bhAva pudgalaparAvartana kA svarUpa batalAne ke bAda aba sUkSma bhAva pudgalaparAvartana kA svarUpa batalAte haiN| ___ rasabaMdha ke hetubhUta samasta adhyavasAyoM meM kramapUrvaka maraNa ko prApta karate hue jitanA kAla ho, use sUkSma bhAva pudgalaparAvartana kahate haiM, arthA / koI eka jIva jaghanya kaSAya ke udaya se utpanna hue adhyavasAya meM maraNa ko prApta huA, usake bAda vahI jIva anantakAla meM bhI prathama ke nikaTavartI dUsare adhyavasAya meM maraNa ko prApta ho to vaha maraNa gaNanA meM grahaNa kiyA jAyegA, kintu anya-anya adhyavasAyoM meM hue maraNoM ko gaNanA ke krama meM nahIM liyA jaayegaa| tatpazcAt punaH kAlAntara meM dUsare ke nikaTavartI tIsare adhyavasAya meM maraNa ko prApta kare to vaha maraNa ginA jAyegA, parantu bIca-bIca meM anya anya adhyavasAyoM ke dvArA hue ananta maraNa nahIM gine jaayeNge| yAnI utkrama se maraNoM dvArA huI adhyavasAya kI sparzanA nahIM ginI jAyegI, kintu kAla ginA jaayegaa| isa prakAra anukrama se rasabaMdha ke samasta adhyavasAyasthAnoM ko jitane kAla meM maraNa dvArA sparza kiyA jAye, utane kAla ko sUkSma bhAva pudgalaparAvartana jAnanA cAhiye / 1 1 bAdara sUkSma bhAva pudgalaparAvartana ke ukta lakSaNoM kA sArAMza yaha hai ki taratamatA ko liye hue anubhAgabaMdhasthAna asaMjyAta lokAkAza pradeza pramANa haiN| una sthAnoM meM se eka-eka anubhAgabaMdhasthAna meM krama se yA akrama se maraNa karate-karate jIva jitane samaya meM samasta anubhAgabaMdhasthAnoM meM maraNa kara cukatA hai, utane samaya ko bAdara bhAva pudgalaparAvartana kahate haiM tathA Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 paMcasaMgraha : 2 yahA~ para bAdara pudgalaparAvartanoM kI prarUpaNA sUkSma pudgalaparAvartanoM kA svarUpa spaSTa karane ke lie kI hai / siddhAnta meM sarvatra sUkSma pudgalaparAvartanoM ko upayogI batAyA hai aura sthUla pudgalaparAvartanoM kA vicAra una sUkSma pudgalaparAvartanoM kA svarUpa samajhane kI apekSA se kiyA hai| yadyapi cAroM sUkSma pudgalaparAvartanoM meM paramArthataH kucha vizeSatA nahIM hai, phira bhI jIvAbhigama Adi sUtroM meM kSetra kI apekSA jahA~ bhI vicAra kiyA gayA hai, vahA~ prAyaH kSetra pudgalaparAvartana ko grahaNa kiyA hai / yahA~ bhI pudgalaparAvartana kA artha kSa etra pudgalaparAvartana samajhanA cAhiye / isa prakAra se mithyAdRSTi guNasthAna ke jaghanya, utkRSTa kAla evaM pudgalaparAvartana ke svarUpa kA nirdeza karane ke bAda aba sAsAdana aura mizradRSTi guNasthAnoM evaM aupazamika samyaktva, kSAyika samyaktva kA hAla batalAte haiM / sAsAdana, mizra guNasthAna, samyaktvadvika kA kAla AvaliyANaM chakkaM samayAdArambha sAsaNo hoi / mIsuvasama aMtamuhU khAiyadiTThI anaMtaddhA // 42 // samayAdArabbha zabdArtha - AvaliyANaM - AvalikA, chakkaM - chaha, samaya se prArambha hokara ( lekara ), sAsaNI - sAsAdana guNasthAna, hoi sabase jaghanya anubhAgabaMdhasthAna meM vartamAna koI jIva marA, usake bAda usa sthAna ke anantaravartI dUsare anubhAgabaMdha sthAna meM vaha jIva marA, usake bAda usake anantaravartI tIsare anubhAgabaMdhasthAna meM marA, isa prakAra krama se jaba samasta anubhAgabaMdhasthAnoM meM maraNa kara letA hai to vaha sUkSma bhAva pudgalaparAvartana jAnanA caahie| sUkSma bhAva pudgalaparAvartana meM krama se hone vAle maraNa ko grahaNa kiyA jAtA hai, kintu akrama se hone vAle anantAnanta maraNa gaNanA meM nahIM liye jAte haiM / 1 digambara sAhitya meM batAyA gayA pudgalaparAvartanoM kA svarUpa pariziSTa meM dekhie / Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhaka - prarUpaNA adhikAra : gAthA 42 105 hotA hai, mIsuvasama - mizradRSTi guNasthAna aura upazama samyaktva, aMtamuhU - antarmuhUrta, khAidiTThI - kSAyika samyaktva, anaMtaddhA - ananta kAla paryanta / gAthArtha -- sAsAdana guNasthAna samaya se lekara paryanta hotA hai, mizra dRSTi guNasthAna samyaktva antarmuhUrta paryanta tathA kSAyika kAlaparyanta hotA hai / vizeSArtha - gAthA meM sAsAdana guNasthAna kA kAla batalAne ke prasaMga meM kahA hai ki sAsAdana guNasthAna eka samaya se lekara chaha Avafear paryanta hotA hai / jisakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai ki pahale guNasthAnoM kA svarUpa batalAne ke prasaMga meM kahA hai ki jisane sAsAdana bhAva prApta kiyA hai, aisA koI jIva sAsAdana guNasthAna meM eka samaya rahatA hai, dUsarA koI do samaya anya koI tIna samaya rahatA hai, isa prakAra koI chaha AvalikA paryanta rahatA hai, usake bAda mithyAtva guNasthAna meM calA jAtA hai / jisase eka jIva kI dRSTi se sAsAdana guNasthAna kA kAla jaghanya se eka samaya aura utkRSTa se chaha AvalikA hotA hai / chaha AvalikA aura aupazamika samyaktva ananta 'mIsuvasama aMtamuhU' arthAt mizra dRSTi guNasthAna aura upazama samyaktva kA kAla jaghanya aura utkRSTa se antarmuhUrta paryanta hai / yAni mizra dRSTi guNasthAna kA jaghanya aura utkRSTa se antarmuhUrta kAla prasiddha hai| mAtra jaghanya pada meM antarmuhUrta laghu aura utkRSTa pada meM bar3A lenA cAhiye / aupazamika samyaktva jo mithyAtva guNasthAna meM tIna karaNa karake prApta hotA hai, usakA athavA upazamazra NivartI samyaktva kA jaghanya aura utkRSTa kAla antarmuhUrta hai / unameM se pahale prakAra ke upazama samyaktva kA antarmuhUrta kAla isa prakAra jAnanA cAhiye ki mithyAtva guNasthAna meM tIna karaNa karake upazama samyaktva sahita dezavirata Adi guNasthAnoM meM bhI jAye taba bhI usakA antarmuhUrta hI sthitikAla hai / Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 paMcasaMgraha : 2 kyoMki usake bAda kSAyopazamika samyaktva prApta karatA hai / upazama samyaktva antarmuhUrta se adhika kAla nahIM rahatA hai, jisase dezavirata Adi guNasthAnoM meM adhika kAla rahanA ho to kSAyopazamika samyaktva prApta kara letA hai tathA dezavirati Adi prApta na kare kintu mAtra samyaktva prApta kare to antarmuhUrta ke bAda girakara koI sAsAdanabhAva ko prApta hotA hai aura koI kSAyopazamika samyaktva prApta karatA hai tathA upazamazraNa kA kAla antarmuhUrta hone se zreNi ke upazama samyaktva kA kAla bhI antarmuhUrta pramANa hI hai / isa taraha donoM upazama samyaktvoM kA jaghanya aura utkRSTa kAla antarmuhUrta kA hI ghaTita hotA hai / mAtra jaghanya se utkRSTa vizeSAdhika hai / kSAyika samyaktva anantakAla paryanta hotA hai - khAiyadiTTI anaMtaddhA' / isakA kAraNa yaha hai ki kSAyika samyaktva darzanamohanIya ke sampUrNa nAza se utpanna huA jIva kA zuddha svarUpa hone se prApta hone ke bAda kisI bhI samaya naSTa nahIM hotA hai / isI kAraNa kSAyika samyaktva kA kAla sAdi - ananta hai / isa prakAra se Adi ke tIna guNasthAnoM aura prasaMgopAtta aupazamika, kSAyika samyaktvoM kA kAla batalAne ke bAda aba cauthe, pAMcaveMavirata samyagdRSTi aura dezavirata guNasthAnoM kA kAla batalAte haiM / avirata aura dezavirata guNasthAna kA kAla veyaga avirayasammo tettIsayarAI sAiregAi / aMtamuttAo puvvakoDI deso u desUNA // 43 // zabdArtha- vega-vedaka, avirayasammo - avirata samyagdRSTi jIva, tettIsayarAi -- tetIsa sAgaropama, sAiregAI - kucha adhika, aMtamuhuttAoantarmuhUrta se, puthvakoDI - pUrvakoTi, deso-- dezavirata, u- aura, desUNA - dezona / Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhaka-prarUpaNA adhikAra : gAthA 43 __ 107 gAthArtha-vedaka avirata samyagdRSTi jIva antamuhUrta se lekara kucha adhika tetIsa sAgaropama paryanta aura dezAvarata dezona pUrvakoTi paryanta hotA hai| vizeSArtha-gAthA meM avirata samyagdRSTi aura dezavirata guNasthAna kA kAla batalAne ke prasaMga meM pahale cauthe avirata samyagdRSTi guNasthAna ke liye batalAyA hai ki 'veyaga avirayasammo' arthAt kSAyopazamika samyaktvayukta avirata samyagdRSTi jIva jaghanya se antamuhUrta paryanta hotA hai aura usake bAda antamuharta se lekara utkRSTa se kucha adhika tetIsa sAgaropama paryanta hotA hai / jisase cauthe guNasthAna kA utanA kAla ghaTita hotA hai| kucha adhika tetIsa sAgaropama paryanta kSAyopazamika samyaktva yukta avirata samyagdRSTi hone kA kAraNa yaha hai ki koI prathama saMhanana vAlA jIva niraticAra cAritra kA pAlana karake utkRSTa sthiti vAle anUttara vimAna meM utpanna ho to vahA~ usakA avirata samyagdRSTipane meM tetIsa sAgaropama pramANa kAla bItatA hai| kyAMki anuttara vimAnavAsI devoM kI utkRSTa Ayu tetIsa sAgaropama pramANa hai| tatpazcAt vahA~ se cyavakara manuSyabhava meM Akara jaba taka sarvavirati Adi ko prApta na kare taba taka avirati meM hI rahatA hai, jisase aise svarUpa vAle vedaka kisI avirata samyagdRSTi jIva ke manuSyabhava ke kucha varSa adhika tetIsa sAgaropama kA kAla ghaTita hotA hai| ___ isa prakAra cauthe avirata samyagdRSTi guNasthAna kA kAla jAnanA cAhiye / aba pAMcaveM dezavirata guNasthAna kA kAla batalAte haiN| dezavirata jIva jaghanya se antarmuhUrta aura utkRSTa se dezona pUrvakoTi paryanta hotA hai, jisase pAMcaveM guNasthAna kA utanA kAla hai| jaghanya se antamuhUrta kAla mAnane kA spaSTIkaraNa isa prakAra hai koI avirata Adi jIva antarmuhUrta paryanta dezavirata guNasthAna meM rahakara avirata Adi ko prApta kare yA pramattasaMyata Adi guNasthAnoM meM jAye to usakI apekSA antarmuhUrta kAla ghaTita hotA hai| jaghanya Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 paMcasaMgraha : 2 se bhI utane kAla rahakara aviratapane ko yA sarvaviratibhAva ko prApta karatA hai, usase pUrva nahIM tathA utkRSTa se dezona pUrvakoTi mAnane kA kAraNa yaha hai ki koI pUrvakoTi varSa kI AyuvAlA jIva kucha adhika nau mAsa garbha meM rahe aura usake bAda janma lene para bhI ATha varSaparyanta dezavirati athavA sarvavirati ko prApta nahIM kara sakatA hai / isakA kAraNa yaha hai ki ATha varSa se kama Ayu vAle ke tathAsvabhAva se dezavirati athavA sarvavirati ko prApta karane ke yogya pariNAma nahIM hote haiM, jisase utane kAla paryanta kisI bhI prakAra kA cAritra prApta nahIM hotA hai / yAni utanI Ayu bItane ke bAda jo dezavirati prApta kare usakI apekSA dezavirata guNasthAna kA dezona pUrvakoTi kAla ghaTita hotA hai, isase adhika ghaTita nahIM hotA hai| kyoMki pUrvakoTi se adhika AyuvAle jIva bhogabhUmija hote haiM aura unake virati pariNAma nahIM hote haiM, mAtra Adi ke cAra guNasthAna hote haiM / isa prakAra se avirata samyagdRSTi aura derzAvarata guNasthAna kA kAlapramANa batalAne ke bAda aba pramatta aura apramatta saMyata guNasthAna kA eka jIva kI apekSA kAla batalAte haiM / pramatta, apramatta saMyata guNasthAna kA kAla samayAo aMtamuhU pamatta apamattayaM bhayaMti muNI / desUNa puvvakoDiM annonnaM ciTThahi bhayaMtA ||44 || aMtamuhU- aMtarmuhUrta paryanta, bhayaMti -- sevana karate haiM, zabdArtha - samayAo -- eka samaya se lekara - pamatta apamattayaM - pramatta aura apramatta bhAva ko, muNI - muni, desUNa - dezonaM, putrvakoDi - pUrvakoTi, annonnaM - paraspara eka dUsare ko ciTThahi-rahate haiM, bhayaMtA -- sevana karate hue / 1 gAthArtha - muni eka samaya se lekara antarmuhUrta paryanta pramatta athavA apramatta bhAva ko sevana karate haiM aura paraspara eka dUsare guNasthAna ko dezona pUrvakoTi paryanta sevana karate hue rahate haiM / Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 baMdhaka-prarUpaNA adhikAra : gAthA 44 vizeSArtha-gAthA meM chaThe aura sAtaveM guNasthAna kA apekSAdRSTi se kAla batalAyA hai ki munijana pramattabhAva meM athavA apramattabhAva meM eka samaya se lekara antamuhUrta paryanta rahate haiM / tatpazcAt yadi pramatta hoM to avazya apramatta guNasthAna meM jAte haiM aura apramatta hoM to pramatta meM Ate haiN| jisase pramatta aura apramatta saMyata guNasthAnoM meM se pratyeka kA jaghanya se eka samaya aura utkRSTa se antamuhUrta kAla hai| jisakA Azaya yaha hai pramattamuni athavA apramattamuni jaghanya se usa-usa avasthA meM eka samaya rahate haiM, tatpazcAt maraNa saMbhava hone se aviratadazA ko prApta ho jAte haiM / ataeva yahA~ jaghanya se eka samaya kAla marane vAle kI apekSA ghaTita hotA hai aura yadi maraNa ko prApta na hoM to antamuhUrta kAla hotA hai / isI apekSA utkRSTa se antamuhUrta kAla batalAyA hai| tatpazcAt pramatta ke avazya apramattatA, dezaviratitva athavA maraNa bhI ho sakatA hai tathA apramatta ke pramattatva, koI bhI zreNi athavA dezavirati Adi prApta hotI hai| prazna-yaha kaise jAnA jA sakatA hai ki antarmuhUrta ke bAda pramatta guNasthAna se apramatta guNasthAna meM aura apramatta guNasthAna se pramatta guNasthAna meM jAte haiM ? dezavirati Adi kI taraha dIrghakAla paryanta ye donoM guNasthAna kyoM nahIM hote haiM ? - uttara-saMklezasthAnoM meM vartamAna muni pramatta aura vizuddhisthAnoM meM vartamAna muni apramatta hote haiM aura ye saMkleza evaM vizuddhi ke sthAna pratyeka asaMkhyAta lokAkAza pradeza pramANa haiN| yathArtha rUpa se munidazA meM vartamAna muni jaba taka upazamaNi athavA kSapakaNi para ArohaNa na kareM taba taka jIvasvabhAva se antarmuhUrtaparyanta saMkleza sthAnoM meM rahakara vizuddhisthAnoM meM Ate haiN| tathAsvabhAva se dIrghakAla paryanta na to saMklezasthAnoM meM rahate haiM aura na vizuddhisthAnoM meM hI 1 yahA~ jo saMklezasthAna kahe haiM ve apramatta kI apekSA samajhanA cAhie, dezavirati kI apekSA to ve sabhI vizuddhisthAna hI haiN| Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 paMcasaMgraha : 2 raha sakate haiM / jisase pramatta aura apramatta bhAva meM dezona pUrvakoTi paryanta parAvartana karate rahate haiM / isI kAraNa pramattabhAva athavA apramattabhAva ye pratyeka antarmuhUrta kAla paryanta hote haiM, isase adhika kAla taka nahIM ho sakate haiM / zatakabRhaccUrNi meM bhI yahI batAyA hai 'ittha saMkilissai visujjhai vA virao aMtamuhutta jAva kAlaM, na parao / teNaM saMki lissaMto saMkile saThANesu aMtomuhutta kAlaM jAva pamattasaMjao hoi, visujjhaMto visohiThANesu aMtomuhutta kAlaM jAva apamattasaMjao hoi / ' isa prakAra saMkliSTa pariNAma vAlA yA vizuddha pariNAma vAlA muni aMtarmuhUrta kAla paryanta hI ho sakatA hai, adhika kAla nahIM hotA hai| jisase saMkliSTa pariNAma vAlA pramatta muni saMklezasthAnoM meM antamuharta paryanta aura vizuddha pariNAma vAlA apramatta muni vizuddhisthAnoM meM antamuhUrta paryanta rahatA hai| prazna-isa prakAra se pramatta aura apramattapane meM kitane kAla taka parAvartana karate haiM ? uttara-pramatta aura apramattapane meM dezonapUrvakoTi paryanta parAvartana karate haiN| pramatta meM antamuhUrta rahakara apramatta meM aura apramatta meM antamuhUrta rahakara pramatta meM, isa taraha kramazaH dezona pUrvakoTi paryanta hotA rahatA hai-'desUNa puvakoDi annonnaM ciTThahi bhyNtaa|' yahA~ garbha ke kucha adhika nau mAsa aura prasava hone ke bAda ATha varSa paryanta jIva svabhAva me virati pariNAma vAlA na hone se utanA kAla pUrvakoTi Ayu meM se kama kara dene ke kAraNa yahA~ dezona-eka deza kama pUrvakoTi kAla grahaNa kiyA hai| isa prakAra se chaThe aura sAtave-pramattasaMyata aura apramattasaMyata guNasthAnoM ke kAla kA nirdeza karane se abhI taka Adi ke sAta guNasthAnoM ke kAla kA vicAra kiyA jA cukA hai| aba eka jIva kI apekSA zeSa guNasthAnoM ke kAla kA nirUpaNa karate haiN| Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhaka-prarUpaNA adhikAra : gAthA 45 111 apUrvakaraNAdi guNasthAnoM kA kAla samayAo aMtamuhU apuvvakaraNA u jAva uvsNto| khINAjogINaMto desassava jogiNo kAlo // 45 / / zabdArtha-samayAo-eka samaya se prArambha kara, aMtamuhU-antarmuhUrta, apuvakaraNA-apUrvakaraNa guNasthAna se, u-aura, jAva-paryanta, taka, uvasaMto-upazAMtamoha guNasthAna, roNAjogINaMto--kSINamoha aura ayogikevalI guNasna kA anta muharna, desassava-dezavirata guNasthAna ke tulya, jogiNo-sayogikevalI kA, kAlo-kAla / gAthArtha-apUrvakaraNa se Arambha kara upazAMtamoha guNasthAna paryanta ke guNasthAna eka samaya se lekara antama hurta paryanta hote haiM / kSINamoha aura ayogikevalI guNasthAna antama hurta paryanta hote haiM tathA dezavirata guNasthAna ke tulya sayogikevalI guNasthAna kA kAla hai| vizeSArtha-gAthA meM tIna vibhAga karake AThaveM se lekara caudahaveM taka sAta guNasthAnoM kA kAla batalAyA hai| pahalA vibhAga AThaveM apUrvakaraNa se lekara gyArahaveM upazAMtamoha guNasthAnaparyanta cAra guNasthAnoM kA hai / dUsare vibhAga meM bArahaveM kSINamoha aura caudahaveM ayogikevalI ina do guNasthAnoM kA samAveza hai aura tIsare meM sirpha sayogikevalI guNasthAna hai / ina tInoM meM se pahale vibhAga ke guNasthAnoM kA kAla batalAte haiM___ 'apuvakaraNA u jAva uvasaMtA' arthAt apUrvakaraNa, anivRttibAdarasaMparAya, sUkSmasaMparAya aura upazAMtamoha, ina cAra guNasthAnoM kA kAla eka samaya se lekara antamuhUrta paryanta hai| arthAt ye guNasthAna eka samaya se lekara antamuhUrta paryanta hote haiM, isaliye inameM se pratyeka guNasthAna kA jaghanya kAla eka samaya aura utkRSTa antarmuhUrta pramANa hai| ___ ina guNasthAnoM kA jaghanya se eka samaya pramANa kAla mAnane kA kAraNa yaha hai ki koI eka jIva upazamazreNi meM eka samaya mAtra . apUrvakaraNatva kA anubhava karake, dUsarA koI anivRttikaraNa meM Akara Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha : 112 usakA samayamAtra anubhava kara, anya koI sUkSmasaMparAya meM Akara usakA samayamAtra sparza kara aura anya koI upazAMtamoha guNasthAna ko prApta kara usakA samayamAtra anubhava kara kAladharma ko prApta ho aura dUsare samaya meM anuttara vimAna meM utpanna hotA hai to usake manuSyAyu ke carama samaya paryanta apUrvakaraNAdi guNasthAna hote haiM aura devaparyAya meM utpanna hue usako pahale samaya meM hI aviratasamyagdRSTi guNasthAna prApta hotA hai| isa prakAra uparyukta cAra guNasthAnoM meM se kisI bhI guNasthAna meM samayamAtra rahakara kAladharma ko prApta ho to usa apekSA una cAroM guNasthAnoM kA samayamAtra kAla saMbhava hai / aba inhIM apUrvakaraNAdi guNasthAnoM kA antarmuhUrta kAla honA spaSTa karate hai ki ina apUrvakaraNAdi sabhI guNasthAnoM kA antam harta kAla hai, ataH antarmuhUrta ke bAda anya guNasthAnoM meM jAye athavA maraNa prApta kare to usase unakA utkRSTa kAla antarmuhUrta ghaTita hotA hai tathA kSapakazreNi meM apUrvakaraNAdi pratyeka guNasthAna kA eka jaisA antamuhUrta hI kAla hai / isakA kAraNa yaha hai ki kSapakazreNi para ArUr3ha jIva samasta kamoM kA kSaya kiye vinA maraNa ko prApta nahIM hote haiM / isaliye kahA hai- 'samayAo aMtamuhU apuvvakaraNA u jAva uvasaMto ' isa prakAra se apUrvakaraNAdi upazAMtamoha paryanta cAra guNasthAnoM kA kAla jAnanA cAhiye / aba dUsare vibhAga meM garbhita kSINamoha aura ayogikevalI guNasthAno ke kAla kA nirUpaNa karate haiM- 'khINAjogINato' arthAt kSINamoha guNasthAna aura bhavastha ayogikevalI kA ajaghanyotkRSTa antarmuhUrta kAla hai / isakA kAraNa yaha hai ki kSINamoha guNasthAnavartI jIva kA maraNa nahIM hotA hai, jisase usa guNasthAna meM antarmuhUrta rahakara jJAnAvaraNa Adi tIna ghAti karmoM kA kSaya kara sayogikevalI guNasthAna meM jAtA hai / jisase usakA kAla antarmuhUrta pramANa hI hai aura bhavastha ayogikevalI pAMca hrasvAkSaroM kA uccAraNa karate jitanA kAla hotA hai, utane kAla vahA~ rahakara samasta aghAti karmoM kA kSaya karake mokSa meM jAte haiM / . Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhaka - prarUpaNA adhikAra : gAthA 46 113 jisase pAMca hasvAkSara uccAraNa karate jitanA samaya hotA hai, utanA unakA kAla hai / isIliye donoM kA ajaghanyotkRSTa kAla antarmuhUrta batAyA hai / isa prakAra kSINamoha aura ayogikevalI guNasthAnoM kA kAla jAnanA cAhiye / aba tIsare vibhAga meM samAviSTa sayogikevalI guNasthAna kA kAla batalAte haiM ki 'desassava jogiNo kAlo' arthAt sayogikevalI kA kAla dezavirata guNasthAna jitanA hai| yAni pUrva meM dezavirata guNasthAna kA jo jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa dezona pUrvakoTi pramANa kAla batalAyA hai, usI prakAra se isa sayogikevalI guNasthAna kA kAla bhI jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa dezona pUrvakoTi kAla jAnanA cAhiye / antarmuhUrta kAla antakRta kevalI kI apekSA hai aura dezona pUrvakoTi kAla isa prakAra jAnanA cAhiye ki pUrvakoTi kI Ayu vAlA koI jIva sAta mAsa yA nau mAsa garbha meM rahakara janma lene ke anantara ATha varSa bAda cAritra prApta kara zIghra kevalajJAna utpanna kare to aise pUrvakoTi varSa kI Ayu vAle jIva kI apekSA terahaveM guNasthAna kA dezona pUrvakoTi kAla saMbhava hai / pUrvokta prakAra se eka jIva kI upekSA pratyeka guNasthAna ke kAla kA pramANa jAnanA cAhiye / aba kAryasthiti kA pramANa batalAte haiM / ekendriyAdi kI kAya sthiti egiMdiyANaNatA doNi sahassA tasANa kAyaThiI / ayarANa igapaNidisu naratiriyANaM sagaTTha bhavA // 46 // zabdArtha - egidiyANatA - ekendriyoM kI ananta, doNNi-- do, sahassA 1 jisa samaya pUrva janma kI Ayu pUrNa hotI hai, usake bAda ke samaya se hI AgAmI janma kI Ayu prArambha ho jAtI hai / vigrahagati yA garbha meM jo kAla bItatA hai, vaha Age ke janma kA hI bItatA hai / isalie yahA~ jo sAta mAsa yA nau mAsa garbha ke aura prasava ke bAda ke jo ATha varSa kahe haiM, ve pUrvakoTi ke antargata hI samajhanA cAhie / Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 paMcasaMgraha : 2 sahasra, hajAra, tasANa-trasajIvoM kI, kAyaThiI-kAyasthiti, ayarANa-sAgarapama, iga-eka, paNidisu-paMcendriyoM kI, naratiriyANaM-manuSya, tiryaMcoM kI, sagaTThabhavA--sAta-ATha bhava / ___ gAthArtha-ekendriyoM kI ananta sAgaropama sahasra, trasa jIvoM kI do hajAra sAgaropama, paMcendriyoM kI eka hajAra sAgaropama aura manuSya tiryaMcoM kI sAta-ATha bhava kAyasthiti hai| . vizeSArtha-gAthA meM jAti kI apekSA ekendriya se lekara paMcendriya paryanta, kAya kI apekSA sthAvara se lekara trasa kAya ke jIvoM kI aura gati kI apekSA manuSya aura tiryaMca kI kAyasthiti kA vicAra kiyA gayA hai| . bAra-bAra usI bhava meM utpanna honA, jaise ki ekendriya meM marakara punaH-punaH ekendriya hone ko, dvIndriya meM marakara punaH-punaH dvIndriya meM utpanna hone ko kAyasthiti kahate haiN| isa prakAra kI kAyasthiti ekendriyoM kI ananta sAgaropama sahasra pramANa hai-'egidiyANaNaMtA', yAni ekendriya ananta utsapiNI avasarpiNI pramANakAla punaH-punaH ekendriya bhava ko dhAraNa kara sakate haiN| ekendriyoM kI yaha ananta sAgaropama sahasra pramANa kAyasthiti vanaspati kI apekSA se jAnanA caahiye| kyoMki vanaspati ke sivAya zeSa pRthvIkAya Adi sabhI kI kAyasthiti asaMkhyAta kAla pramANa hI hai| isa prakAra se ekendriyoM kI kAyasthiti jAnanA caahiye| aba trasakAya kI kAyasthiti batalAte haiM ki 'doNNi sahassA tasANa kAyaThiI' arthAt bArambAra trasakAya-dvIndriyAdi rUpa meM utpanna ho to trasoM kI kAyasthiti do hajAra sAgaropama pramANa hai aura mAtra kucha varSa adhika samajhanA cAhiye tathA trasoM meM se bhI paMcendriya jIvoM kI kAyasthiti jaghanya se antarmuhUrta aura utkRSTa se kucha varSa adhika eka sAgaropama pramANa hotI hai-'iga pnnidisu'| . .paryApta nAmakarma ke udaya vAle saMjJI paMcendriya manuSya aura tiryaMcoM kI utkRSTa kAyasthiti sAta athavA ATha bhava kI hai-'naratiriyANaM Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhaka-prarUpaNA adhikAra : gAthA 47 sgtttthbhvaa'| inameM eka ke bAda eka lagAtAra manuSya athavA tiryaMca bhava hoM to sAta bhava saMkhyAta varSa kI Ayu vAle hote haiM aura AThavAM bhava asaMkhya varSa kI Ayu vAle bhogabhUmiyoM kA hI hotA hai| vaha isa prakAra jAnanA cAhiye ki paryApta manuSya athavA paryApta saMjJI paMcendriya tiryaMca nirantara anukrama se paryApta manuSya athavA tiryaMca ke sAta bhava anubhava karake AThaveM bhava meM yadi vaha paryApta manuSya yA paryApta saMjJI tiryaMca ho to anukrama se avazya asaMkhya varSa kI Ayu vAlA yugalika manuSya athavA yugalika tiryaMca hotA hai, parantu saMkhyAta varSa kI Ayu vAlA nahIM hotA hai aura asaMkhyAta varSa kI Ayu vAle yugalika maraNa kara devaloka meM hI utpanna hone se nauvAM bhava paryApta manuSya yA paryApta saMjJI paMcendriya tiryaMca kA nahIM hotA hai| isa kAraNa pichale sAta bhava nirantara hoM to saMkhyAta varSa kI Ayu vAle hI hote haiM / bIca meM asaMkhya varSa kI Ayu vAlA eka bhI bhava nahIM hotA hai / kyoMki asaMkhya varSa kI Ayu vAle bhava ke anantara tatkAla hI manuSva bhava yA tiryaMca bhava asambhava hai| isI kAraNa paryApta saMjJI paMcendriya manuSya aura tiryaMca kI utkRSTa kAyasthiti sAta, ATha bhava mAnI jAtI hai| Upara manuSya aura tiryaMca kI kAyasthiti sAta, ATha bhava kahI hai, usakA utkRSTa se kAla-pramANa batalAte haiM puvvakoDipuhuttaM pallatiyaM tirinarANa kAleNaM / nANAigapajjata maNUNapallasaMkhaMsa aMtamuha // 47 // zabdArtha-pubvakoDipuhuttaM-pUrvakoTi pRthaktva, pallatiyaM-tIna palya, tirinarANa-tiryaMca aura manuSyoM kI, kAlaNaM-kAla se, nANAigapajjatta 1 utkRSTa se pUrvakoTi varSa kI Ayu vAle saMkhyAta varSa kI aura usase eka samaya bhI adhika Ayu vAle asaMkhyAta varSa kI Ayu vAle mAne jAte haiM / Ayu ke sambandha meM saMkhyAta aura asaMkhyAta kA yaha tAtparya samajhanA caahie| Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 paMcasaMgraha : 2 aneka aura eka aparyAptaka, maNUNa-manuSya kA, pallasaMkhasa-palyopama kA asaMkhyAtavAM bhAga, aMtamuhU-antamuhUrta / / gAthArtha-(paryApta) tiryaMcoM aura manuSyoM kI sva-kAyasthiti kA kAla pUrvakoTipRthaktva adhika tIna palyopama hai| aneka aura eka aparyApta manuSya kA kAla palyopama kA asaMkhyAtavAM bhAga aura antamuhUrta hai| vizeSArtha-pUrva meM jo paryApta manuSya aura tiryaMca kI kAyasthiti sAta, ATha bhava batAI hai, una bhavoM kA yoga isa gAthA meM batalAyA hai ki vaha pUrvakoTipRthaktva aura tIna palyopama hotA hai| jisakA spaSTI- . karaNa isa prakAra hai___ jaba paryApta manuSya athavA paryApta saMjJI paMcendriya tiryaMca pUrva ke sAta bhavoM meM pUrvakoTi varSa kI Ayu vAle hoM aura AThaveM bhava meM tIna palyopama kI Ayu vAle hoM taba unakI sAta karoDa pUrva varSa adhika tIna palyopama utkRSTa kAyasthiti kAla hotA hai| isa prakAra se paryApta manuSya aura sajJI paMcendriya tiryaMcoM kI kAyasthiti jAnanA caahiye| ___ aba aneka aura eka kI apekSA aparyApta manuSya aura tiryaMcoM kI kAyasthiti kA pramANa batalAte haiM ki aneka kI apekSA aparyApta manuSya ke rUpa meM eka ke bAda eka ke krama se nirantara utpanna hoM to unakA nirantara utpanna hone kA kAla palyopama kA asaMkhyAtavAM bhAga pramANa hai / yAni itane kAla paryanta ve nirantara utpanna ho sakate haiM, usake bAda antara par3atA hai tathA bAra-bAra utpanna hote hue eka aparyApta manuSya kA kAla jaghanya aura utkRSTa se antarmuhUrta hai / yAnI koI bhI eka aparyApta manuSya eka ke bAda eka lagAtAra aparyApta manuSya huA kare to usakA jaghanya kAla bhI antamuhUrta hai aura utkRSTa kAla bhI antamuhUrta hai| vaha nirantara jitane bhava karatA hai, una sabakA milakara kAla antamuhUrta hI hotA hai| isa prakAra se ekandriya Adi kI kAsthiti batalAne ke bAda aba vedatrika Adi kI kAyasthiti batalAte haiN| Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhaka-prarUpaNA adhikAra : gAthA 48 vedatrika Adi kI kAyasthiti purisatta sannittaM, sayapuhuttaM tu hoi ayarANaM / thI paliyasayapuhuttaM, napuMsagattaM aNaMtaddhA // 48 // zabdArtha-purisatta-puruSatva kA, sannitta ---saMjJitva kA, sayapuhuttaMzatapRthaktva, tu-aura, hoi-hotA hai, ayarANaM-sAgaropama, thI-strItva kA paliyasayapuhuttaM-palyopamazatapRthaktva, napuMsagattaM-napusakatva kA, aNaMtaddhAananta kAla / gAthArtha-puruSatva aura saMjJitva kA kAla sAgaropama zatapRthaktva hai / strItva kA zatapRthaktva palyopama aura napusakatva kA ananta kAla hai| vizeSArtha-gAthA meM vedatrika aura saMjJitva kI kAyasthiti kA kAla batalAyA hai| jisakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai puruSaveda kA nirantarakAla yAni bIca meM kiMcinmAtra bhI antara par3e binA nirantara puruSatva-puruSavedatva prApta ho to jaghanya se antamuhUrta aura utkRSTa se sAgaropama zatapRthaktva hai| tatpazcAt avazya hI vedAntara ho jAtA hai| parantu yaha vizeSa samajhanA cAhiye ki ye zatapRthaktva sAgaropama kucha varSa adhika sahita haiN| arthAt yadi nirantara puruSatva kI prApti ho to usakA kAla kucha varSa adhika zatapRthaktva sAgaropama pramANa hai tathA isI prakAra saMjJitva kA samanaskapane kA bhI nirantarakAla jaghanya se antarmuhUrta aura utkRSTa se zatapRthaktva 1 usI puruSavedI kI apekSA puruSaveda kA jaghanya kAla ghaTita nahIM hotA hai| kintu anyavedI kI apekSA ghaTa sakatA hai| kyoMki anya veda vAlA puruSaveda meM Akara antarmuhUrta rahakara mara jAye aura phira anyaveda meM utpanna ho / antamaharta se Ayu alpa hotI nahIM hai| jisase usakA jaghanya kAla antarmuhUrta batAyA jAtA hai / Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 118 paMcasaMgraha : 2 sAgaropama pramANa hai| arthAt lagAtAra saMjJitva kI prApti hotI rahe, asaMjJI meM na jAye to utkRSTa kAla zatapRthaktva sAgaropama pramANa hai, usake bAda avazya hI asaMjJIpanA prApta hotA hai| yahA~ bhI puruSaveda kI utkRSTa kAyasthiti kI taraha zatapRthaktva sAgaropama kucha varSa adhika samajhanA caahiye| ___ strIveda nirantara prApta ho to jaghanya se eka samaya aura utkRSTa se pUrvakoTi pRthaktva adhika sau palyopama paryanta prApta hotA hai| jIva yadi nirantara eka ke bAda eka lagAtAra strIvedI hI ho to jaghanya aura utkRSTa se uparyukta kAla sambhava hai, tatpazcAt avazya hI vedAntara hotA hai| nirantara jaghanya se eka samaya pramANa kAla hone kA kAraNa yaha hai ki koI eka strI upazamazreNi meM tInoM veda ke upazama dvArA avedipanA anubhava kara zroNi se girate hue eka samaya mAtra strIveda kA anubhava kara dUsare samaya meM maraNa kara devaloka meM utpanna ho aura zreNi meM kAladharma (maraNa) ko prApta karane vAlA anuttara vimAna meM utpanna hotA hai aura vahA~ puruSatva hI prApta hone se, usakI apekSA strIveda kA jaghanya kAla eka samaya ghaTita hotA hai| napuMsakatva kA nirantara kAla jaghanya eka samaya aura utkRSTa ananta kAla hai / jaghanya eka samaya kAla to strIveda ke samAna aura utkRSTa asaMkhyAta pudgalaparAvartana pramANa ananta kAla sAMvyavahArika veda kI svakAyasthiti meM dravyaveda kI vivakSA hai, bhAva kI nhiiN| kyoMki bhAvaveda antarmuhUrta meM badala jAtA hai| phira bhI strIveda kA jaghanya svakAya sthitikAla batAte hue bhAvaveda liyA ho, aisA pratIta hotA hai| kyoMki usake sivAya eka samaya ghaTita nahIM hotA hai| 2 Arya zyAmAcArya dvArA pradarzita strIveda sambandhI utkRSTa sthiti viSayaka pUrvAcAryoM ke matAntaroM ko pariziSTa meM dekhiye / Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhaka-prarUpaNA adhikAra : gAthA 48 jIvoM kI apekSA samajhanA cAhiye / / kyoMki anAdi nigoda meM se sAMvyavahArika jIvoM meM Akara punaH asAMvyavahArika jIvoM meM jAye to ve usameM asaMkhya pudgalaparAvartana paryanta hI rahate haiM / ___asAMvyavahArika jIvoM kI apekSA ananta kAla do prakAra kA hai| jo asAMvyavahArika rAzi meM se nikalakara kisI samaya bhI sAMvyavahArika rAzi meM Ane vAle nahIM haiM, vaise kitane hI jIvoM kI apekSA anAdi-ananta kAla hai| aise bhI ananta sUkSma nigoda jIva haiM, jo vahA~ se nikale nahIM haiM aura nikaleMge bhI nahIM tathA jo asAMvyavahArika rAzi meM se nikalakara sAMvyavahArika rAzi meM AyeMge, vaise kitane hI jIvoM kI apekSA anAdi-sAMta kAla hai| yahA~ jo AyeMge aisA kahA gayA hai, vaha prajJApaka kAlabhAvI sAMvyavahArika rAzi meM vartamAna jIvoM kI apekSA kahA hai / anyathA jo asAMvyavahArika rAzi meM se nikala kara sAMvyavahArika rAzi meM Aye, Ate haiM aura AyeMge, una sabake napusakaveda kA kAla anAdi-sAMta hotA hai| prazna-asAMvyavahArika rAzi meM se nikalakara jIva kyA sAMvyavahArika rAzi meM Ate haiM ? uttara-jIvoM ke asAMvyavahArika rAzi meM se nikalakara sAMvyavahArika rAzi meM Ane ke bAre meM pUrvAcAryoM ke vacana pramANa haiM / jaise ki AcArya jinabhadragaNi kSamAzramaNa ne apane vizeSaNavatI grantha meM kahA hai 3 yahA~ puruSatva, strItva aura napuMsakatva dravya sambandhI lenA caahiye| yAni puruSAdi kA AkAra nirantara itane kAla prApta hotA hai / tatpazcAt AkAra avazya badala jAtA hai| yadi yaha kahA jAye ki eka bhava se dUsare bhava meM jAte hue to koI AkAra hotA nahIM hai to phira ukta kAla kaise ghaTa sakatA hai ? to isakA uttara hai ki zarIra hone ke bAda avazya hone vAlA hai| isalie yaha kathana ayukta nahIM hai| Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 sijjhati jattiyA kira iha saMvavahArajIvarAsIo 1 aNAivaNassairAsIo tattiyA taMmi // iMti paMcasaMgraha : 2 arthAt sAMvyavahArika rAzi meM se jitane jIva mokSa meM jAte haiM, utane jIva anAdi vanaspati rAzi meM se -- sUkSma nigodarAzi meM se sAMvyavahArika rAzi meM Ate haiM / isa prakAra se vedatrika aura saMjJitva kI kAyasthiti kA nirdeza karane ke bAda aba bAdara paryApta ekendriya Adi kI kAyasthiti ko batalAte haiM / bAdara paryApta ekendriyAdi kI kAryasthiti bAyarapajjegidiya vigalANaya vAsasahassa saMkhejjA / pattegamaMtamuhU ||46 || apajjaMta suhumasAhAraNANa zabdArtha - bAyara - bAdara, pajjegidiya - paryApta ekendriya, vigalANa - vikalendriyoM kI, ya-- aura vAsasahassa- hajAra varSa, saMkhejjA -- saMkhyAta, apajjata -- aparyApta, suhumasAhAraNANa - sUkSma, sAdhAraNa kI, patte gaM - pratyeka, ataM muhU- antarmuhUrta | gAthArtha - bAdara paryApta ekendriya aura vikalendriyoM kI kAyasthiti saMkhyAta hajAra varSa hai aura aparyApta, sUkSma aura sAdhAraNa ina pratyeka kI kAryasthiti antarmuhUrta hai / vizeSArtha - gAthA meM bAdara paryApta ekendriya, vikalendriya aura aparyApta, sUkSma, sAdhAraNa jIvoM kI kAryasthiti kA pramANa batalAyA hai / jisakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai bArambAra paryApta bAdara ekendriya rUpa se bAdara ekendriya kI kAryasthiti jaghanya se utkRSTa se saMkhyAta hajAra varSa kI hai / yaha bAdara paryApta ekendriya kI kAya sthiti kA vicAra sAmAnya bAdara paryApta ekendriya kI apekSA se kiyA gayA hai| lekina bAdara paryApta pRthvIkAya ekendriya, bAdara utpanna hone vAle paryApta antarmuhUrta kI hai aura Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhaka - prarUpaNA adhikAra : gAthA 46 121 paryApta jalakAya ekendriya Adi, isa prakAra eka-eka kI apekSA vicAra kareM to unakI kAyasthiti isa prakAra hai koI jIva bArambAra paryApta bAdara pRthvIkAya ho to usa rUpa meM utpanna hote hue paryApta bAdara pRthvIkAya kI kAyasthiti jaghanya se antarmuhUrta aura utkRSTa se saMkhyAta varSasahasra kI hai| isI prakAra bAdara paryApta jalakAya, bAdara paryApta vAyukAya aura paryApta pratyeka vanaspatikAya kI bhI sva-kAryasthiti jAnanA cAhie tathA bAdara paryApta tejaskAya kI jaghanya se antarmuhUrta aura utkRSTa se saMkhyAta rAtri dina kI jAnanA cAhiye / vikalendriyoM - dvIndriya, trIndriya aura caturindriyoM meM se pratyeka kI kAya sthiti kA kAla jaghanya se antarmuhUrta aura utkRSTa se saMkhyAta hajAra varSa hai / isa prakAra sAmAnya vikalendriyoM kI sva-kAya sthiti kA kAla samajhanA cAhiye, kintu paryApta dvIndriya Adi kA pRthak-pRthak vicAra kareM to unakA kAryasthiti kAla isa prakAra jAnA cAhie ki bArabAra paryApta dvIndriya rUpa se utpanna hone vAle paryApta dvIndriya kI kAyasthiti kA kAla jaghanya se antarmuhUrta aura utkRSTa se saMkhyAta varSa kA hai / paryApta trIndriya kA jaghanya se antarmuhUrta aura utkRSTa se saMkhyAta rAtri dina kA hai aura paryApta caturindriya kA jaghanya se antarmuhUrta aura utkRSTa se saMkhyAta mAsa kA hai / sUkSma ekendriya se lekara saMjJI paMcendriya taka ke sabhI sAtoM aparyAptakoM kA kAyasthiti kAla jaghanya aura utkRSTa se antarmuhUrta hai tathA sAmAnya se sUkSma pRthvIkAyAdi, sAdhAraNa - paryApta aparyApta sUkSma nigoda aura paryApta aparyApta bAdara nigoda, inameM se pratyeka bheda kA kAyasthiti kAla jaghanya se bhI antarmuhUrta aura utkRSTa se bhI antamuhUrta hai / yadi paryApta aparyApta rUpa vizeSaNa kI apekSA kiye binA sAmAnya se sUkSmoM kI kAryasthiti ke kAla kA vicAra kareM to isa prakAra hai Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 paMcasaMgraha: 2 bArambAra sUkSma pRthvIkAya rUpa meM utpanna hote hue sUkSma pRthvIkAya kA kAyasthiti kAla jaghanya se antarmuhUrta aura utkRSTa se asaMkhyAta utsarpiNI avasarpiNI jAnanA cAhiye / isI prakAra se sUkSma jalakAya, sUkSma tejaskAya, sUkSya vAyukAya aura sUkSma vanaspatikAya kA bhI kAyasthiti kAla samajhanA caahiye| isa prakAra se bAdara paryApta ekendriyAdi kI kAyasthiti kA kAla batalAne ke bAda aba pratyeka aura bAdara kI sva-kAyasthiti batalAte haiN| patteya bAyarassa u paramA hariyassa hoi kAyaThiI / osappiNI asaMkhA sAhArattaM riugaiyattaM // 50 // zabdArtha-pattaya-pratyeka, bAyarassa-bAdara kI, u-aura, paramAutkRSTa, hariyassa--vanaspati kI, kAyaThiI-kAyasthiti, osappiNI-utsapiNI, asaMkhA- asaMkhyAta, sAhArattaM-AhArakatva, riugaiyatta-Rjugatitva / gAthArtha-bAdara aura bAdara vanaspatikAya inameM se pratyeka kI utkRSTa kAyasthiti asaMkhyAta utsarpiNI avasarpiNI hai| AhArakatva aura Rjugatitva kA bhI itanA hI kAla hai| vizeSArtha-gAthA meM bAdara aura vanaspatikAya tathA AhArakatva aura Rjugatitva kI kAyasthiti kA kAla batalAyA hai / inameM se pahale bAdara aura bAdara vanaspatikAya kA kAyasthiti kAla spaSTa karate haiN| gAthA meM Agata 'patta ya'-pratyeka yaha pRthak-bhinna pada hai, samasta svopajJavRtti meM pratyeka aura bAdara ye donoM vanaspatikAya ke vizeSaNa liye hai / vahA~ batAyA hai ki paryApta aparyApta vizeSaNarahita pratyeka bAdara vanaspatikAya kI svakAya sthiti asaMkhyAta utsapiNI avasarpiNI pramANa hai| AcArya malayagiri ne prajJApanAsUtra ke anusAra bAdara aura vanaspatikAya bhinna-bhinna liye haiM aura bAdara vanaspatikAya meM sAdhAraNa aura pratyeka ina donoM kA grahaNa kiyA hai| Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 123 baMdhaka-prarUpaNA adhikAra : gAthA 50 pada nahIM hai| yadi samasta -samAsAMta pada mAnA jAye to vanaspatikAya kA vizeSaNa hogA aura taba usase pratyeka vanaspatikAya kI sva-kAyasthiti kA prasaMga prApta hogaa| kintu yahA~ pratyeka vanaspatikAya kI apekSA sva-kAyasthiti kA vicAra nahIM kiyA gayA hai, sAmAnya se bAdara aura bAdara vanaspatikAya kI sva-kAyasthiti batalAI hai| ataeva isakA tAtparya yaha huA ki sAmAnya se bAdara kAya kI tathA bAdara kA sambandha vanaspati ke sAtha bhI hone se bAdara vanaspatikAya kI utkRSTa kAyasthiti asaMkhyAta utsarpiNI-avasarpiNI kAla hai aura ina donoM kI jaghanya kAyasthiti antarmuhUrta hai| arthAt yadi koI jIva lagAtAra eka ke bAda eka bAdara kA bhava grahaNa kare, sUkSma na ho to usakI asaMkhyAta utsarpiNI-avasarpiNI kAyasthiti samajhanA caahiye| isI prakAra koI jIva bAdara vanaspatikAya hotA rahe to usakI bhI asaMkhyAta utsapiNI-avasarpiNI utkRSTa kAyasthiti aura jaghanya antarmuhUrta jAnanA cAhiye / pUrvokta ke anurUpa hI AhArakatva aura Rjugatitva kA bhI kAla samajhanA cAhiye arthAt yadi AhArIpanA nirantara prApta ho to jaghanya se do samaya nyUna eka kSa llakabhava pramANa aura utkRSTa se asaMkhyAta utsarpiNI-avasarpiNI pramANa kAla hai| tAtparya yaha hai ki lagAtAra Rjugati ho, vakragati na ho to (kyoMki Rjugati meM jIva AhArI hI hotA hai ) itanA nirantara AhArIpanA 1 yahA~ AhArIpane kA jaghanyakAla do samaya nyUna kSa llakabhava pramANa kahA hai / usakA kAraNa yaha hai ki kama se kama kSullakabhava pramANa Ayu hotI hai, jisase utanA kAla liyA hai aura do samaya nyUna' isaliye liyA hai ki eka bhava se dUsare bhava meM jAtA huA jIva vigrahagati meM hI anAhArI hotA hai / vigrahagati parabhava meM jAte samaya do samaya yA tIna samaya hotI haiM / usameM Adi ke eka yA do samaya anAhArIpanA hotA hai / yahA~ jaghanya se AhArIpane kA kAla kahA jA rahA hai, jisase do samaya nyUna kSullaka bhava kahA hai| Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 124 paMcasaMgraha : 2 Rjugati se parabhava meM jAte samaya hotA hai / kintu vigrahagati meM anA - hArakatva hone se vigrahagati se jAte hue nahIM hotA hai / isIliye vakragati na ho aura lagAtAra eka ke bAda eka ke krama se Rjugati ho to utkRSTa se asaMkhyAta utsarpiNI avasarpiNI kAla hotA hai / isI prakAra se Rjugatipane kA utkRSTa se asaMkhyAta utsarpiNIavasarpiNI kAla samajhanA cAhiye / kyoMki vakragati na ho aura eka ke bAda eka niraMtara Rjugati ho to asaMkhyAta utsarpiNI-avasarpiNI kAlaM paryanta sambhava hotI hai / aba bAdara ekendriyAdi kI kAryasthiti batalAte haiMmohaThi bAyarANaM suhumANa asaMkhyA bhave logA / sAhAraNesu dosaddhapuggalA nivvisesANaM // 51 // zabdArtha -- mohaThi --- mohanIya kI sthiti, bAyarANaM- bAdara pRthvIkAya Adi kI, suhumANa - sUkSma kI, asaMkhayA - asaMkhyAta bhave - hai, logA - lokapramANa, sAhAraNesa - sAdhAraNa kI, dosaddhapuggalA - ar3hAI pudgalaparAvartana, nibbisesANaM - sAmAnya se / gAthArtha - - sAmAnya se sabhI bAdara pRthvIkAya Adi kI utkRSTa kAyasthiti mohanIya kI ( utkRSTa ) sthiti pramANa, sUkSma kI asaMkhyAta loka pramANa aura sAdhAraNa kI ar3hAI pudgalaparAvartana pramANa hai / vizeSArtha - gAthA meM bAdara ekendriya Adi kI kAyasthiti batalAne ke prasaMga meM pahale yaha spaSTa karate haiM ki yathAprasaMga kisa zabda se kisakI vivakSA karanA cAhiye ! jaiseki gAthAgata moha zabda se darzanamohanIya karma kI vivakSA kI gaI hai aura sAmAnya se kahe gaye bAdara pada se bAdara pRthvI, jala, teja, vAyu tathA pratyeka aura sAdhAraNa vanaspati ko grahaNa karanA cAhiye, lekina sAmAnya se bAdara yA bAdara vanaspatikAya nahIM samajhanA caahiye| kyoMki ina donoM kI kAryasthiti pUrva meM batalAI jA cukI hai / Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhaka-prarUpaNA adhikAra : gAthA 51 125 isa prakAra Avazyaka nirdeza karane ke bAda aba bAdara pRthvIkAya Adi kI kAyasthiti batalAte haiM paryApta aparyApta vizeSaNa rahita bAdara pRthvI, jala, teja, vAyu, pratyeka aura sAdhAraNa vanaspatikAya kI jaghanya kAyasthiti antamuharta pramANa hai aura utkRSTa mithyAtvamohanIya karma kI utkRSTa sthiti jitanI sattara koDAkoDI sAgaropama pramANa hai| 'suhumANa asaMkhayA bhave logA' arthAt bArambAra sUkSma rUpa se utpanna hone vAle paryApta aparyApta vizeSaNa rahita sUkSma pRthvIkAya Adi kI kAsthiti kAla jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa asaMkhyAta lokAkAza meM vidyamAna AkAza pradezoM meM se samaya-samaya eka-eka kA apahAra karate jitanI utsarpiNI-avasarpiNI hoM, utanA hai| paryApta aparyApta vizeSaNa viziSTa pRthvIkAyAdi kI kAyasthiti pUrva meM batAI jA cukI hai / ataeva yahA~ sAmAnya se hI samajhanA caahiye| sUkSma, bAdara, paryApta yA aparyApta inameM se kisI bhI vizeSaNa se rahita sAdhAraNa ( nigodiyA jIva) kI kAyasthiti jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa ar3hAI pudgalaparAvartana pramANa hai| jaba sAmAnya se sUkSma nigoda sambandhI kAyasthiti kA vicAra karate haiM taba asaMkhyAta lokAkAza pradeza pramANa kAla hai aura sAmAnya se bAdara nigoda kI apekSA vicAra karate haiM taba sattara koDAkoDI sAgaropama pramANa kAyasthiti hai tathA paryApta sUkSma nigoda kI apekSA athavA aparyApta sUkSma nigoda kI apekSA, isa prakAra bhinna-bhinna rIti se vicAra karate haiM taba jaghanya aura utkRSTa se antarmuhUrta pramANa kAyasthiti hai| isI prakAra bAdara nigoda ke liye bhI samajhanA caahiye| 1 yaha nigoda kI kAyasthiti sAMvyavahArika jIvoM kI apekSA jAnanA cAhiye / bArambAra nigodiyA rUpa se utpanna hone vAle asAMvyavahArika jIvoM kI kAyasthiti to anAdi hai| Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 paMcasaMgraha : 2 ___ yadi vanaspati kI apekSA sAmAnya se vicAra kareM to usakI asaMkhyAta pudgalaparAvartana pramANa kAyasthiti hai| isa prakAra jIva bhedoM kI apekSA una-unakI kAyasthiti kA kAla jAnanA cAhiye / aba pahale jo eka jIva kI apekSA guNasthAnoM kA kAla kahA hai, usI ko aneka jIvoM kI apekSA kahate haiN| aneka jIvApekSA guNasthAnoM kA kAla sAsaNamIsAo havaMti santayA pliysNkhigkaalaa| uvasAmaga uvasaMtA samayAo aMtaramuhuttaM // 52 // khavagA khINAjogI hoMti aNiccAvi atNrmuhtt| nANA jIve taM ciya sattahiM samaehiM abbhahiyaM // 53 // zabdArtha-sAsaNa-sAsAdana, mosAo -mizradRSTi, havaMti-hote haiM, santayA-nirantara, paliyasaMkha-palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa, igakAlA-eka jIva ke kAla pramANa, uvasAmaga-upazamaka, uvasaMtAupazAMtamoha, samayAo-eka samaya se lekara, aMtaramuhutta-aMtarmuhUrta paryanta / khavagA-kSapaka, khINAjogI-kSINamohI aura ayogikevalI, hoMti-hote haiM, aNiccAvi-anitya haiM phira bhI, aMtaramutta-antamuhUrta paryanta, nANA-aneka, jIve-jIvoM kI apekSA, taM ciya-usI prakAra, sattahi-sAta, samarahi-samaya se, abmahiyaM-adhika / gAthArtha--sAsAdana aura mizradRSTi nirantara utkRSTa aura jaghanya se kramazaH palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga aura eka jIva ke kAlapramANa kAlaparyanta tathA upazamaka aura upazAMtamoha eka samaya se lekara antarmuhUrta paryanta hote haiN| - 1. prajJApanAsUtragata sambandhita kAyasthiti kA varNana pariziSTa meM dekhiye / Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhaka-prarUpaNA adhikAra : gAthA 52-53 127 kSapaka, kSINamohI aura ayogikevalI anitya haiM, phira bhI jaba hote haiM taba antamuharta kAla aura aneka jIvoM kI apekSA sAta samaya adhika antarmuhUrta kAla hote haiN| vizeSArtha-ina do gAthAoM meM aneka jIvoM kI apekSA guNasthAnoM ke nirantarakAla kA nirdeza kiyA hai / jisakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai sAsAdanasamyagdRSTi aura mizradRSTi ye donoM guNasthAna nirantara utkRSTa se kSetra palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa kAla paryanta hote haiM aura jaghanya se jaisA pUrva meM eka jIva kI apekSA sAsAdana kA eka samaya aura mizra guNasthAna kA antamuhUrta jaghanya kAla batAyA hai, utanA hI kAla aneka jIvoM kI apekSA bhI jAnanA caahiye| isakA tAtparya yaha huA ki aneka jIva yadi sAsAdanasamyagdRSTi guNasthAna ko prApta kareM to usakA jaghanyakAla eka samaya hai| kyoMki upazama samyaktva kA jaghanya kAla eka samaya zeSa rahane para koI jIva anantAnubaMdhikaSAya ke udaya se vahA~ se girakara eka samaya pramANa sAsAdana guNasthAna meM rahakara mithyAtva guNasthAna meM jAye aura dUsare samaya koI bhI jIva sAsAdana guNasthAna meM na Aye to usakI apekSA jaghanya eka samaya kAla ghaTita hotA hai aura yadi nirantara anya-anya jIva sAsAdana guNasthAna ko prApta kareM to utkRSTa se kSetra palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga meM jo AkAza pradeza haiM, unakA pratisamaya apahAra karate-karate jitanA kAla ho, utanA kAla yAnI asaMkhyAta utsarpiNI avasarpiNI kAla ghaTita hotA hai| tatpazcAt avazya antara par3atA hai| isI prakAra samyagmithyA dRSTi guNasthAna kA aneka jIvoM ko apekSA nirantarakAla jaghanya se antarmuhUrta hai| arthAt yadi aneka jIva nirantara tIsare guNasthAna ko prApta kareM to usakA jaghanya kAla antamuharta hai| kyoMki tIsare guNasthAna kA jaghanya se utanA hI kAla hai aura utkRSTa se kSetra palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga meM rahe hue pradezoM Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 paMcasaMgraha : 2 kA samaya-samaya apahAra karate-karate jitanA kAla ho, utanA kAla ghaTita hotA hai| dUsare-dUsare jIva usa guNasthAna ko prApta kareM to utane kAla karate haiM, usake bAda avazya antara par3atA hai| upazamaka-upazamazroNivartI apUrvakaraNa, anivRttibAdarasaMparAya, sUkSmasaparAya aura upazAMtamoha guNasthAnoM meM se pratyeka kA nirantara kAla jaghanya eka samaya hai| kyoMki eka yA aneka jIva apUrvakaraNAdi guNasthAnoM meM Akara usa usa guNasthAna ko eka samaya mAtra sparza kara maraNa ko prApta kareM aura anya jIva usameM praviSTa na hoM to jaghanya eka samaya kAla ghaTita hotA hai aura nirantara anya anya jIva usa usa guNasthAna ko prApta kareM to utkRSTa antarmuhUrta kAla paryanta hI prApta karate haiM / tatpazcAt avazya antara par3atA hai| kSapaka-kSapakazroNi vAle apUrvakaraNa, anivRttibAdarasaMparAya, sUkSmasaMparAya tathA kSINamohI aura bhavastha ayogikevalI AtmAyeM anitya haiM arthAt una guNasthAnoM meM hotI bhI haiM aura nahIM bhI hotI haiM / parantu jaba hotI haiM taba antamuhUrta paryanta hotI haiN| kyoMki usa usa guNasthAna kA utanA utanA kAla hai| kSapakazroNi evaM kSINamoha guNasthAna meM koI bhI jIva maraNa ko prApta nahIM hotA hai aura caudahaveM guNasthAna meM antamuhUrta rahakara aghAti karmoM kA kSaya kara mokSa meM jAtA hai| yAni upazamazreNivartI apUrvakaraNAdi kI taraha kSapakoNivartI apUrvakaraNAdi kA jaghanya kAla nahIM hotA hai| ___aneka jIvoM kI apekSA bhI kSapakauNivartI apUrvakaraNAdi guNasthAna yadi nirantara bhI hoM to antarmuhUrta kAla paryanta hI hote haiM, tadanantara avazya antara par3atA hai| kyoMki sampUrNa kSapakauNi kA nirantara kAla antarmuhUrta hI hai / yahA~ itanA vizeSa jAnanA cAhiye ki eka jIvAzrita antarmuhUrta se aneka jIvAzrita antarmuhUrta sAta samaya adhika hai| | Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhaka-prarUpaNA adhikAra : gAthA 54 126 mithyAdRSTi, avirata samyagdRSTi, dezavirata, pramattasaMyata, apramattasaMyata aura sayogikevalI ye chaha guNasthAna nAnA jIvoM kI apekSA sarvakAla hote haiN| jisase nAnA jIvoM kI apekSA ina chaha guNasthAnoM kA kAla supratIta hai aura eka jIva kI apekSA inakA kAla pUrva meM kahA jA cukA hai| ___ isa prakAra bhavasthiti, kAyasthiti aura guNasthAnoM meM eka jIva evaM aneka jIvoM kA avasthAna kAla kahane ke bAda aba ekendriyAdi jIvoM meM aneka jIvoM kI apekSA nirantara utpatti kA kAlamAna kahate haiM / aneka jIvApekSA ekendriyAdi meM nirantara utpattikAla egiditta sayayaM tasattaNaM sammadesacArittaM / AvaliyAsaMkhaMsaM aDasamaya caritta siddhI ya // 54 // zabdArtha-egiditta-ekendriyatva, ekendriyapanA, sayayaM-nirantara, tasattaNaM-trasapanA, sammadesacArita-samyaktva, dezavirati cAritra, AvaliyAsaMkhasa-AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga-pramANa, aDasamaya-ATha samaya, caritta-sarvavirati cAritra, siddhI-siddhatva, ya-aura / __ gAthArtha-ekendriyatva nirantara hotA hai| sapanA, samyaktva, dezavirati cAritra, AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa kAla paryanta tathA sarvavirati cAritra aura siddhatva nirantara ATha samaya paryanta hotA hai| vizeSArtha-gAthA meM aneka jIvoM kI apekSA ja.vabhedoM aura guNasthAnoM meM nirantara utpatti kA kAlamAna batalAyA hai| pahale jIvabhedoM meM utpattikAla batalAte haiM / ____aneka jIvoM kI apekSA ekendriya rUpa se utpatti nirantara hotI hai / arthAt ekendriya rUpa se utpanna huI AtmAe~ hamezA hotI haiM / unakA virahakAla nahIM hai| jisakA vizeSa spaSTIkaraNa isa prakAra Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha : 2 ekendriya jIva pAMca prakAra ke haiM- pRthvIkAya, apkAya, tejaskAya, vAyukAya aura vanaspatikAya / ina pRthvIkAya Adi eka-eka bheda meM jIva sarvadA utpanna hote hue prApta hote haiM, taba sAmAnyataH ekendriya jIvoM meM nirantara utpatti hote rahanA svataH siddha hai / 130 prazna - pRthvIkAya Adi pratyeka hamezA utpanna hote haiM, yaha kaise jAnA jAye ? uttara--sUtra-Agama vacana se jAnanA cAhie | tatsambandhI sUtra isa prakAra hai 'puDhavikAiyANaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM avirahiyA uvavAeNaM pannattA ? goyamA ! aNumamayaM avirahiyA uvavAeNaM pannattA / evaM AukAiyAvi teukAiyAvi vAukAiyAvi vaNassa ikAiyAvi aNusamayaM avirahiyA uvavAeNaM pannattA / ' arthAt - he bhadanta ! pRthvIkAya jIva aviraha - nirantara kitane kAla taka utpanna hote haiM ? he gautama ! virahabinA nirantara pratyeka samaya utpanna hote haiM / isI prakAra apkAya, tejaskAya, vAyukAya aura vanaspatikAya bhI pratyeka samaya meM lagAtAra nirantara utpanna hote haiM ? prazna - yadi ye pRthvIkAya Adi jIva pratyeka samaya utpanna hote to pratisamaya kitane utpanna hote haiM ? uttara - pRthvI, ap, teja aura vAyu ke jIva pratyeka samaya asaMkhyAta lokAkAza pradeza rAzi pramANa utpanna hote haiM / kahA hai cayaNuvavAo egidiesa avirahiya meva aNusamayaM / hariyANaMtA logA sesA kAyA asaMkhejjA // arthAt ekendriyoM meM virahabinA hI pratisamaya maraNa aura janma hotA hai / vanaspatikAya ananta lokAkAza pradeza pramANa aura zeSa cAra kAya asaMkhyAta lokapramANa janmate haiM aura marate haiN| 'tasattaNaM' arthAt trasatva rUpa se nirantara utpanna hoM to jaghanya eka samaya aura utkRSTa AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga ke samaya pramANa Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 131 baMdhaka prarUpaNA adhikAra : gAthA 55 kAla paryanta utpanna hote haiN| tatpazcAt avazya antara par3atA hai| tAtparya yaha huA ki utanA kAla jAne ke bAda koI bhI jIva amukakAla paryanta trasarUpa se utpanna nahIM hotA hai| trasapane kA ukta kAla sAmAnyataH jAnanA cAhiye parantu dvIndriya, trIndriya, caturindriya, tiryaMca paMcendriya, saMmUcchima manuSya, apratiSThAna narakAvAsa ke nArakoM ko chor3akara zeSa nAraka aura anuttaradevoM se zeSa saba deva pratyeka nirantara utpanna hoM to jaghanya se eka samaya aura utkRSTa se AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga ke samaya pramANa kAla paryanta utpanna hote haiM / tatpazcAt avazya antara par3atA hai| samyaktva aura dezavirata cAritra ko aneka jIva yadi nirantara prApta kareM to jaghanya eka samaya aura utkRSTa AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa kAla paryanta prApta karate haiN| usake bAda amuka samaya kA avazya aMtara par3atA hai tathA sarvathA pApavyApAra kA tyAga rUpa AtmapariNAma, usa rUpa jo cAritra jo ki mUlaguNa aura uttara guNa ke Asevana rUpa liMga dvArA gamya hai, usako tathA samasta karmoM kA nAza hone se prApta yathAsthita AtmasvarUpa rUpa jo siddhatva usako aneka jIva prApta kareM to jaghanya se eka samaya aura utkRSTa se ATha samaya paryanta prApta karate haiN| usake bAda avazya aMtara par3atA hai tathA upazamaNi Adi ke nirantara prApta hone kA samayapramANa isa prakAra jAnanA cAhiye uvasamaseDhI uvasaMtayA ya maNuyattaNuttarasurattaM / paDivajjate samayA saMkheyA khavagaseDhI ya // 55 // zabdArtha-uvasamaseDhI-upazamazreNi, uvasaMtayA-upazAMtatA, yaaura, maNuyattaNuttarasurat-manuSyatva aura anuttaradevatva, paDivajjate-prApta karate haiM, samayA-samaya, saMkhe yA-saMkhyAta, khavagaseDhI--kSapakazreNi, ya-aura / Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 paMcasaMgraha : 2 gAthArtha-upazamazreNi, upazAMtatA, manuSyatva, anuttaradevatva aura kSapakazreNi ina sabako saMkhyAta samaya paryaMta prApta karate haiN| vizeSArtha--upazamaNi, upazAMtatA-upazAMtamoha guNasthAna, paMcendriya garbhaja manuSyatva, anuttara vimAnoM kA devapanA aura upalakSaNa se apratiSThAna-sAtavIM narakapRthvI ke indraka narakAvAsa kA nArakatva tathA kSapakaNi ina sabako aneka jIva nirantara prApta kareM to jaghanya se samayamAtra prApta karate haiN| eka yA aneka jIva una-una ko prApta kara dUsare samaya koI bhI jIva una-una ko prApta na kareM to unakI apekSA jaghanya kAla ghaTita hotA hai aura utkRSTa se saMkhyAta samaya paryanta prApta karate haiN| usake bAda antara par3atA hai| kyoMki ina saba ko prApta karane vAle garbhaja manuSya hI haiM aura ve saMkhyAta hI hai / yadyapi apratiSThAna narakAvAsa meM tiryaMca bhI jAte haiM parantu vaha narakAvAsa mAtra lAkha yojana kA hI hone se usameM saMkhyAta hI nArakI hote haiM, isaliye tiryaMca, manuSyoM meM se jAne vAle bhI saMkhyAta hI hote haiM evaM vahA~ jAne kA nirantarakAla utkRSTa se saMkhyAta samaya kA hI hai tathA garbhaja manuSya meM yadyapi cAhe jisa kisI bhI gati meM se AyA jA sakatA hai, parantu garbhaja manuSyoM kI saMkhyA saMkhyAta pramANa hone se Ane vAle jIva bhI saMkhyAta hI samajhanA caahiye| ____ aba pahale jo yaha kahA gayA hai ki nirantara ATha samaya paryanta siddhatva prApta karane vAle prApta hote haiM to unameM ATha samaya paryanta kitane mokSa meM jAte haiM, usI prakAra sAta, chaha Adi samaya paryanta kitane mokSa meM jAte haiM ? jijJAsu ke etadviSayaka prazna kA samAdhAna aura vizeSa nirNaya karane ke liye batalAte haiM- .. battIsA aDayAlA sahI bAvattarI ya culasII / channaui duaTThasayaM egAe jahuttare samae // 56 // Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 133 baMdhaka-prarUpaNA adhikAra : gAthA 56 zabdArtha-battIsA-battIsa, aDayAlA-ar3atAlIsa, saTThI-sATha, bAvattarI -bahattara, ya-aura, culasII-caurAsI, channaui-chiyAnave, duaTThasayaM-eka sau do aura eka sau ATha, egAe-eka Adi, jahuttare-anukrama se, samae-samayoM meM / __ gAthArtha-battosa, ar3atAlIsa, sATha, bahattara, caurAsI, chiyAnavai, eka sau do aura eka sau ATha jIva anukrama se ekAdi samayoM meM mokSa jAte haiN| vizeSArtha-gAthA meM eka se lekara ATha samaya paryanta jaghanya aura utkRSTa se jIvoM ke mokSa meM jAne kI saMkhyA kA pramANa batalAyA hai| jisakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai eka se battIsa saMkhyA pramANa jIva nirantara ATha samaya paryanta mokSa meM jAte haiM / arthAt pahale samaya meM jaghanya se eka do aura utkRSTa se battIsa mokSa meM jAte haiN| dUsare samaya meM jaghanya se eka do aura utkRSTa se battIsa mokSa meM jAte haiN| isI prakAra tIsare, cauthe yAvat AThaveM samaya meM bhI jaghanya se eka do aura utkRSTa se battIsa jIva mokSa meM jAte haiN| ttpshcaa| avazya hI antara par3atA hai| nauveM samaya meM koI bhI mokSa meM nahIM jAtA hai / / isI prakAra tetIsa se ar3atAlIsa taka kI koI bhI saMkhyA meM jIva nirantara utkRSTa se sAta samaya taka mokSa meM jAte haiN| tatpazcAt avazya aMtara par3atA hai| unacAsa se sATha taka kI koI bhI saMkhyA meM jIva nirantara utkRSTa se chaha samaya paryanta mokSa meM jAte haiM, usake bAda aMtara par3atA hai| ikasaTha se bahattara kI koI bhI saMkhyA meM jIva nirantara utkRSTa se pAMca samaya paryanta mokSa meM jAte haiM, usake bAda avazya antara par3atA hai| __ tihattara se caurAsI taka kI saMkhyA meM jIva nirantara utkRSTa se cAra samaya paryanta mokSa meM jAte haiM, usake bAda avazya antara par3atA hai| Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha : 2 pacAsI se chiyAnavai taka kI saMkhyA meM jIva utkRSTa se nirantara tIna samaya paryanta mokSa meM jAte haiM, usake bAda avazya antara par3atA hai| sattAna se eka sau do taka kI saMkhyA meM jIva utkRSTa se nirantara do samaya paryanta mokSa meM jAte haiM, tadanantara avazya antara par3atA hai| ___ eka sau tIna se eka sau ATha taka kI koI bhI saMkhyA meM jIva utkRSTa se nirantara eka samaya paryanta hI mokSa meM jAte haiN| tatpazcAt avazya antara par3atA hai| gAthA meM anukrama se eka se lekara ATha samaya paryanta jo saMkhyA kA pratipAdana kiyA hai, vaha pazcAnupUrvI se samaya kI saMkhyA samajhanA caahie| ataeva usakA artha yaha huA hai ki eka sau tIna se eka sau ATha taka kI koI bhI saMkhyA meM jIva eka samaya paryanta mokSa meM jAte haiN| sattAnavai se eka sau do taka kI koI bhI saMkhyA meM jIva utkRSTa se nirantara do samaya paryanta mokSa meM jAte haiN| isI prakAra yAvara eka se battIsa taka kI koI bhI saMkhyA meM jIva utkRSTa se nirantara ATha samaya paryanta mokSa meM jAte haiN| usake bAda avazya antara par3atA hai| isa prakAra savistAra kAladvAra kA vivecana pUrNa karane ke bAda aba antaradvAra kA nirUpaNa karate haiN| antaradvAra gabbhayatirimaNusuranArayANa viraho muhttbaarsgN| mucchimanarANa cauvIsa vigala amaNANa aMtamuhU // 57 / / zabdArtha-gabbhaya-garbhaja, tiri-tiryaca, maNu-manuSya, suraH-deva, nArayANa-nArakoM kA, viraho-virahakAla, muhuttabArasagaM-bAraha muhUrta, mucchima-saMmUcchima, narANa-manuSya kA, cauvIsa-caubIsa, vigalavikalendriya, amaNANa-asaMjJI paMcendriyoM kA, antamuhU-antarmuhUrta / | Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhaka-prarUpaNA adhikAra : gAthA 57 135 gAthArtha- garbhaja tiryaMca, manuSya, deva aura nArakoM kA virahakAla bAraha muhUrta, saMmUcchima manuSyoM kA caubIsa muhUrta aura vikalendriya tathA asaMjJI paMcendriya kA virahakAla antarmuhUrta kA hai| vizeSArtha-nirantara utpadyamAna garbhaja tiryaMca, garbhaja manuSya, deva aura nArakoM kA utpAda kI apekSA utkRSTa virahakAla bAraha muhUrta kA hai| yAni garbhaja tiryaMca aura garbhaja manuSya meM garbhaja tiryaMca aura manuSya rUpa se koI bhI jIva utpanna ho to usakA virahakAla jaghanya eka samaya aura utkRSTa bAraha muhUrta hai| tatpazcAt unameM koI na koI jIva avazya utpanna hotA hI hai| bhavanapati Adi kI vivakSA kiye binA sAmAnya se devagati meM utpanna hone vAle devoM kA utpAda kI apekSA jaghanya eka samaya aura utkRSTa bAraha muhUrta virahakAla hai| arthAt devagati meM koI bhI jIva utpanna na ho to jaghanya eka samaya aura utkRSTa bAraha muhUrta paryanta utpanna nahIM ho, ttpshcaa| bhavanapati Adi kisI na kisI devanikAya meM koI na koI jIva Akara utpanna hotA hI hai| kintu devagati meM asurakumAra Adi pRthak-pRthak bheda kI apekSA vicAra kiyA jAye to utpatti kI apekSA antara isa prakAra jAnanA cAhiye__asurakumAra, nAgakumAra, suparNakumAra, vidyutkumAra, vAyukumAra, agnikumAra, stanitakumAra, udadhikumAra, dvIpakumAra, dikkumAra, isa taraha pratyeka bhavanapati, pratyeka bheda vAle vyaMtara, pratyeka bheda vAle jyotiSka, saudharma aura IzAna ina sabhI devoM meM utpanna hone vAle devoM sambandhI virahakAla jaghanya eka samaya aura utkRSTa caubIsa muhUrta hai| sanatkumAra devA meM jaghanya eka samaya, utkRSTa nau rAtri dina aura bIsa muhUrta virahakAla hai| ___ mAhendradevaloka meM jaghanya eka samaya, utkRSTa bAraha rAtri dina aura dasa muhUrta, brahma devaloka meM sAr3he bAIsa dina, lAMtaka devaloka meM Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 paMcasaMgraha paiMtAlIsa rAta dina, mahAzukra devaloka meM assI rAtri dina, sahasrAra devaloka meM sau rAtri dina, Anata devaloka meM saMkhyAta mAsa, prANata devaloka meM saMkhyAta mAsa kintu Anata devaloka kI apekSA adhika jAnanA / AraNa devaloka meM saMkhyAta varSa, acyuta devaloka meM saMkhyAta varSa kintu AraNakalpa ke devoM kI apekSA adhika jAnanA / adhastana tIna veyaka devoM meM saMkhyAta sau varSa, madhyama greveyakatrika meM saMkhyAta hajAra varSa, uparitana greveyakatrika meM saMkhyAta lAkha varSa, vijaya, vijayaMta, jayanta aura aparAjita anuttara devoM meM asaMkhyAta kAla aura sarvArthasiddha mahAvimAnavAsI devoM meM palyopama kA saMkhyAtavAM bhAgarUpa utpAda sambandhI utkRSTa virahakAla jAnanA cAhie aura pratyeka kA jaghanya virahakAla eka samaya kA hai| sAmAnyata: narakagati meM nirantara utpanna hote hue nArakI jIvoM kA utpAda sambandhI virahakAla jaghanya eka samaya aura utkRSTa bAraha muhUrta hai| lekina pRthak-pRthak ratnaprabhA Adi ke nArakoM kI apekSA se vizeSa vicAra kareM to virahakAla isa prakAra jAnanA cAhie___ ratnaprabhA ke nArakoM kA utpatti kI apekSA utkRSTa virahakAla caubIsa mUharta, zarkarAprabhA ke nArakoM kA sAta dina rAta, bAlukAprabhA ke nArakoM kA pandraha dina, paMkaprabhA ke nArakoM kA eka mAsa, dhUmaprabhA ke nArakoM kA do mAsa, tamaHprabhA ke nArakoM kA cAra mAsa aura tamastamaprabhA ke nArakoM kA chaha mAsa utkRSTa virahakAla hai| pratyeka nAraka kA jaghanya virahakAla eka samaya jAnanA caahie| ___ sampUrNa manuSya kSetra meM nirantara utpanna hote hue saMmUcchima manuSyoM kA utpAda kI apekSA jaghanya eka samaya aura utkRSTa caubIsa muhUrta virahakAla hai| samUcchima manuSya rUpa se koI bhI jIva Akara utpanna na ho to ukta kAla paryanta utpanna nahIM hotA hai| tatpazcAt avazya utpanna hotA hai| nirantara utpanna hote hue vikalendriyoM-dvIndriya, trIndriya aura Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhaka-prarUpaNA adhikAra : gAthA 58 137 caturindriyoM evaM sammUcchima tiryaMca paMcendriyoM kA utpatti kI apekSA jaghanya eka samaya aura utkRSTa antarmuhUrta virahakAla hai| isa prakAra jIvasthAnoM meM aneka jIvAzrita utpatti kI apekSA antara kA vicAra karane ke bAda aba unhIM jIvasthAnoM meM eka jIva kI apekSA antara kA pratipAdana karate haiM / jIvasthAnoM meM eka jIvApekSA aMtara tasa bAyarasAhAraNaasanni apumANa jo tthiiikaalo| so iyarANaM viraho evaM hariyeyarANaM ca // 5 // zabdArtha-tasa-trasa. bAyara-bAdara, sAhAraNa-sAdhAraNa, asanniasaMjJI, apumANa- napusaka kA, jo-jo, ThiIkAlo-sthitikAla, so-vaha, iyarANaM-itara-sthAvarAdi kA, viraho-virahakAla, evaM-isI prakAra, hariyeyarANaM -harita aura itara aharati ke, ca-aura / / gAthArtha-sa, bAdara, sAdhAraNa, asaMjJI aura napusakaveda kA jo sthitikAla hai, vaha itara-sthAvarAdi kA virahakAla samajhanA caahiye| isI prakAra harita aura aharita ke sambandha meM jAnanA caahiye| vizeSArtha-pUrva meM aneka jIvoM kI apekSA antarakAla kA vicAra kiyA hai ki jaise deva athavA narakagati meM bhavAntara se Akara koI bhI jIva deva yA nAraka rUpa se utpanna na hoM to kitane kAla taka utpanna na hoM / aba eka jIva kI apekSA isI aMtara kA vicAra karate haiM ki jaise koI eka jIva trasa yA bAdara hai, vaha adhika se adhika kitane kAla meM sthAvaratva yA sUkSmatva prApta karatA hai ? to isake samA 1 aneka jIvoM kI apekSA antarakAla sambandhI prajJApanAsUtra-gata vivecana pariziSTa meM dekhiye| Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 paMcasaMgraha : 2 dhAna kA sAmAnya niyama yaha hai ki sapratipakSI eka bheda kA jitanA sthitikAla ho, utanA usake viparIta-viruddha bheda ko virahakAla jAnanA cAhiye / jaise ki sthAvara yA sUkSmapane kA virahakAla kitanA? arthAt koI eka jIva kitane kAla ke bAda sthAvara bhAva yA sUkSma rUpa prApta karatA hai ? isakA nirNaya karanA ho to pratipakSI bheda basa aura bAdara meM utkRSTa se vaha jIva kitane kAla rahatA hai, yaha vicAra kara nirNaya karanA cAhiye / arthAt eka jIva adhika se adhika jitane kAla trasa rUpa aura bAdara rUpa meM rahatA hai, utanA sthAvara aura sUkSma kA aMtarakAla khlaayegaa| aba isI saMkSipta kA vistAra se vicAra karate haiM trasa, bAdara, sAdhAraNa, asaMjJI aura napusakaveda meM se pratyeka kA jitanA sthitikAla hai, utanA anukrama se unake pratipakSI sthAvara, sUkSma, pratyeka zarIra, saMjJI aura strI-puruSa veda kA utkRSTa se virahakAla samajhanA cAhiye / jaise ki sthAvaratva ko chor3akara punaH sthAvarapanA prApta karate kitanA kAla jAtA hai ? to batalAte haiM ki jaghanya se antamuhUrta aura utkRSTa se trasakAya kA kAyasthiti kAla kucha varSa adhika do sAgaropama pramANa kAla jAtA hai| jaghanya se antamuhUrta kA vicAra isa prakAra se samajhanA cAhiye ki koI eka jIva sthAvararUpa chor3akara antarmuhUrta kI Ayu vAle trasa meM Akara punaH sthAvara meM jAye to usakI apekSA jaghanya antarmuhUrta kAla ghaTita hotA hai aura koI jIva kucha adhika do hajAra sAgaropama trasa meM rahakara mokSa meM na jAye to usake bAda avazya sthAvaroM meM jAtA hai| isa prakAra se utkRSTa antarakAla ghaTita hotA hai| isI prakAra sUkSmarUpa prApta karane para jaghanya se antarmuhUrta aura utkRSTa se bAdara kA sattara koDIkoDI sAgaropama pramANa kAyasthiti kAla kA antara hai tathA pratyeka zarIra rUpa ko chor3akara sAdhA1 yahA~ sUkSmatva kA utkRSTa aMtara sattara koDAkoDI sAgaropama pramANa bata lAyA hai, kintu sAmAnya sUkSma kI apekSA utanA aMtara ghaTa nahIM sakatA Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhaka prarUpaNA adhikAra : gAthA 58 136 raNa zarIra meM utpanna hokara punaH kAlAntara meM pratyeka zarIrapanA prApta karane para jaghanya antamuhUrta aura utkRSTa sAdhAraNa kA aDhAI pudgalaparAvartana pramANa kAyasthitikAla kA aMtara hai tathA saMjJIpanA chor3akara asaMjJI meM utpanna hokara punaH saMjJitva prApta karane para jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa asaMjJI kA asaMkhya pudgalaparAvartana kAyasthiti pramANa aMtarakAla hai| yahA~ asaMjJI kA jo asaMkhya pudgalaparAvartana pramANa kAyasthitikAla kahA hai, vaha vanaspati kI apekSA jAnanA cAhiye / kyoMki saMjJI ke alAvA zeSa ekendriyAdi sabhI asaMjJI haiM, jisase unakA upayukta virahakAla ghaTita ho sakatA hai| puruSaveda athavA strIveda ko chor3akara vedAntara meM jAkara punaH unheM prApta karane para jaghanya antamuhUrta aura utkRSTa una donoM kA napusakaveda kI asaMkhya pudgalaparAvartana pramANa kAyasthiti ke kAla kA aMtara hai| yahA~ itanA vizeSa samajhanA cAhiye ki puruSaveda ke virahakAla kA vicAra karane meM strIveda kA kAyasthitikAla adhika lenA cAhiye aura strIveda ke virahakAla kA vicAra karane meM puruSaveda kA kAyasthitikAla adhika grahaNa karanA caahiye| kyoMki napusakaveda ke kAyasthitikAla kI apekSA strIveda kA pUrvakoTipRthaktva adhika sau palyopama pramANa athavA puruSaveda kA kucha varSa adhika zatapRthaktva sAgaropama hai / pahale gAthA 50 meM sAmAnya bAdara kI svakAyasthiti asaMkhyAta utsarpiNI-avasarpiNI pramANa batalAI hai| jisakA artha yaha huA ki sUkSma kA utkRSTa aMtara bhI asaMkhya utsarpiNI-avasarpiNI pramANa saMbhava hai / jisase pRthvIkAyAdi kisI bhI vivakSita eka kAya meM hI sUkSma pRthvIkAyAdika ke aMtara kA vicAra kareM to sUkSma pRthvIkAya jIva sattara koDAkoDI sAgaropama pramANa bAdara pRthvIkAya jIva kI svakAyasthiti pUrNa kara punaH sUkSma pRthvIkAya meM Aye to usa apekSA ukta aMtara ghaTa sakatA hai| vizeSa bahuzru tagamya hai| Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha : 2 pramANa kAyasthitikAla alpa hI hai| isa prakAra sthAvara, sUkSma, pratyeka zarIra, saMjJI aura strI - puruSaveda kA aMtara jAnanA cAhiye / 140 aba trasa, bAdara, sAdhAraNa, asaMjJI aura napuMsakaveda ke aMtara kA nirdeza karate haiM sthAvara, sUkSma, pratyeka zarIrI, saMjJI aura strI-puruSaveda meM se pratyeka kA jo kAryasthitikAla hai, vaha anukrama se trasa, bAdara, sAdhAraNa, asaMjJI aura napuMsakaveda kA virahakAla samajhanA cAhiye / jaise ki trasa avasthA chor3akara sthAvara meM utpanna ho punaH satva prApta karane para jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa sthAvara kA AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga meM rahI huI samayarAzi pramANa asaMkhya pudgalaparAvartanarUpa kAya sthiti virahakAla jAnanA cAhiye tathA bAdarabhAva ko chor3akara sUkSma ekendriya meM utpanna hokara punaH bAdarabhAva ko prApta karane para jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa sUkSma kA asaMkhyAta lokAkAza ke pradezoM kA pratisamaya apahAra karane ke dvArA utpanna huI asakhyAta utsarpiNI - avasarpiNI pramANa kAya sthiti virahakAla jAnanA cAhiye tathA nigodapane ko chor3akara pratyeka zarIrI meM utpanna ho punaH kAlAntara meM nigoda meM utpanna hone para jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa pratyeka zarIrI kA asaMkhyAta utsarpiNI-avasarpiNI pramANa kAyasthiti virahakAla jAnanA cAhiye tathA asaMjJIpane ko chor3akara saMjJI meM utpanna ho punaH asaMjJIbhAva ko prApta karane para jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa saMjJIpane kA kucha varSa adhika zatapRthaktva sAgaropama kAryasthiti pramANa aMtarakAla hai aura napuMsakapane ko tyAgakara puruSavedI yA strIvedI meM utpanna ho punaH napuMsakaveda ko prApta karane para jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa strIveda aura puruSaveda kI kAryasthiti pramANa aMtarakAla hai / strIveda kA utkRSTa kAryasthitikAla pUrvakoTipRthaktva adhika sau palyopama pramANa aura puruSaveda kA kAyasthitikAla kucha varSa adhika zatapRthaktva sAgaropama pramANa samajhanA cAhiye / Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhaka-prarUpaNA adhikAra : gAthA 56 141 isIprakAra vanaspati aura avanaspatipane kA bhI antarakAla jAnanA cAhiye / jaise ki vanaspati ko chor3akara anya avanaspati pRthvI Adi meM utpanna ho punaH vanaspatipane ko prApta karane para jaghanya antamuhUrta aura utkRSTa avanaspatipane kA asaMkhyAta utsarpiNI-avasapiNI pramANa kAyasthiti rUpa aMtarakAla jAnanA cAhiye tathA avanaspati rUpa kA tyAgakara vanaspati meM utpanna ho punaH avanaspatipanA prApta karane para jaghanya antamuhUrta aura utkRSTa vanaspatikAya kI asaMkhyAta pudgalaparAvartana rUpa kAsthiti aMtarakAla samajhanA cAhie aura paMcendriya kA aMtarakAla apaMcendriya kI kAyasthitikAla pramANa aura apaMcendriya kA aMtarakAla paMcendriya kA kAyasthitikAla pramANa jAnanA cAhie tathA manuSya kA amanuSya kAyasthitikAla pramANa aura amanuSya kA manuSya kAyasthitikAla pramANa utkRSTa aMtarakAla samajhanA caahie| isI prakAra sarvatra pUrvApara kA vicAra karake aMtarakAla jAna lenA cAhie kintu jaghanya to sarvatra antamuhUrtakAla samajhanA cAhiye / isa prakAra se manuSya tiryaMcagati sambaMdhI eka jIvAzrita aMtarakAla batalAne ke bAda aba devagati meM aMtarakAla kA varNana karate haiN| devagati sambandhI aMtarakAla AIsANaM amarassa aMtara hINayaM muhuttNto| AsahasAre accuyaNuttara diNa mAsa vAsa nava // 56 // zabdArtha-AIsANaM-IzAna devaloka paryanta ke, amararasa-devoM kA aMtara-antara, hoNayaM-jaghanya, muhurAMto-antamuhUrta, AsahasAre-sahasrAra taka ke, accuyaNuttara-acyuta aura anuttara taka ke, diNa-dina, mAsa-mAsa, .. vAsa "varSa, nv-nau| gAthArtha- IzAna devaloka taka ke devoM kA jaghanya aMtara antamuhUrta aura sahasrAra taka ke, acyuta taka ke aura anuttara taka ke devoM kA antara anukrama se nau dina, nau mAsa aura nau varSa kA hai| Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 paMcasaMgraha : 2 vizeSArtha-isa gAthA meM devoM sambaMdhI aMtarakAla batalAyA hai ki bhavanapati se lekara IzAna devaloka taka kA koI bhI deva apanI devanikAya meM se cyavakara punaH vaha bhavanapati Adi meM utpanna ho to usakA jaghanya antara antamuhUrta hai / yaha jaghanya aMtara antamuhUrta isa prakAra se ghaTita hotA hai ki bhavanapati, vyaMtara, jyotiSka, saudharma athavA IzAnakalpa meM se koI bhI deva cyava kara garbhaja matsyAdi meM utpanna hokara sabhI paryAptiyoM se paryApta hone ke bAda vahA~ tIvra kSayopazama ke prabhAva se utpanna hue jAtismaraNa Adi jJAna ke dvArA pUrvabhava kA anubhava karane se athavA isI prakAra ke anya kisI kAraNa se dharma sambaMdhI zubha bhAvanA ko bhAte hue utpanna hone ke bAda antamuharta kAla meM maraNa ko prApta kara usI apanI devanikAya meM utpanna hotA hai to aise jIva kI apekSA jaghanya aMtarakAla antarmuhUrta ghaTita hotA hai tathA utkRSTa aMtara bhavanapati Adi meM se cyuta hokara vanaspati Adi meM bhramaNa karate hue AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga ke samaya pramANa asaMkhya pudgalaparAvartana kAla hai| aba sanatkumAra Adi kA jaghanya aMtara batalAte haiM sanatkumAra se lekara sahasrArakalpa taka ke kisI bhI devaloka meM se cyavakara punaH apane usI devaloka meM utpanna hone vAle devoM kA jaghanya antara nau dina kA hai| IzAna devaloka taka jAne ke yogya pariNAma to antarmuhUrta Ayu vAle ke bhI ho sakate parantu Upara-Upara ke devalokoM meM jAne kA AdhAra anukrama se uttarottara vizuddha-vizuddha pariNAma haiM 1 koI jIva aparyApta avasthA meM devagatiyogya karmabaMdha karatA nahIM hai| isIliye paryApta ko grahaNa kiyA hai / paryApta hone ke anantara isI prakAra ke uttama nimitta milane para zubha bhAvanA ke vaza antamuhUrta meM hI devagati yogya karmabaMdha kara maraNoparAnta IzAna devaloka paryanta utpanna ho sakatA hai| Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhaka - prarUpaNA adhikAra : gAthA 60 143 aura pravardhamAna pariNAmoM kA AdhAra uttarottara adhika adhika mana kI sabalatA hai tathA mana kI sabalatA anukrama se vaya kI vRddhi para AdhArita hai / yAni amuka umra vAle ko amuka sImA taka ke vizuddha pariNAma ho sakate haiM aura usake dvArA usa-usake yogya karma bAMdha kara amuka devaloka paryanta jA sakatA hai / ataH sanatkumAraM se sahasrAra devaloka taka meM utpanna hone yogya vizuddha pariNAma nau dina kI Ayu vAle ke ho sakate haiN| jisase nau dina kI Ayu vAle ati vizuddha samyagdRSTi kA sahasrAra devaloka paryanta gamana saMbhava hai / Anatakalpa se lekara acyuta devalAMka taka ke devoM meM se cyava kara manuSya meM utpanna ho punaH AnatAdi devaloka meM utpanna hone kA jaghanya antarakAla nau mAsa hai / kyoMki Anata se acyuta devaloka taka meM utpanna hone yogya viziSTa viziSTatara pariNAma nau mAsa kI Ayu vAle ke saMbhava haiM / ataeva kama se kama utanI Ayu vAlA viziSTa viziSTatara pariNAma ke yoga se Anata se lekara acyuta paryanta devalokoM meM jAne yogya karmoM kA upArjana kara vahA~ jAtA hai / prathama veyaka se lekara sarvArtha siddha mahAvimAna ko chor3akara zeSa cAra anuttara taka ke devoM meM se cyavakara manuSya ho punaH apane usI devaloka meM utpanna hone kA jaghanya aMtara nau varSa hai| kyoMki prakRSTa cAritravAna AtmA graiveyaka Adi meM utpanna hotI hai aura prakRSTa dravya aura bhAva cAritra kI prApti nau varSa kI Ayu vAle ke saMbhava hai / ataH vaisI AtmA kA anuttara devoM taka gamana sambhava hai / sarvArthasiddha mahAvimAna meM se cyavakara manuSya ho punaH sarvArthasiddha meM koI jAtA nahIM, parantu mokSa meM jAtA hai, isaliye isakA niSedha kiyA hai / isa prakAra se IzAna Adi devalokoM kA jaghanya aMtara nirdeza karane ke bAda aba pUrvokta sthAnoM kA utkRSTa aMtara batalAte haiMthAvarakAlu koso savvaTThe bIyao na uvavAo / do ayarA vijayAisu naraesu viyANumANeNaM // 60 // zabdArtha - thArakAkkoso-- sthAvara kA utkRSTa kAla, savvaTThe - sarvA Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 paMcasaMgraha : 2 Grand siddha meM, bIyao -- dUsarI bAra na- nahIM, uvavAo - upapAta - janma, dodo, ayarA - sAgaropama, vijayAisu vijayAdikoM meM, naraesu - narakoM meM, viyANumANeNaM - anumAna se jAnanA cAhiye / gAthArtha -graiveyaka taka ke devoM kA utkRSTa aMtarakAla sthAvara kA kAla samajhanA cAhiye / sarvArthasiddha vimAna meM dUsarI bAra upapAta nahIM hotA hai | vijayAdi meM do sAgaropama aMtarakAla hai aura narakoM meM isI anumAna se aMtarakAla jAnanA cAhiye / vizeSArtha - bhavanapati se lekara nauveM graiveyaka taka ke samasta devoM meM se cyavakara punaH apanI usI devanikAya meM utpanna hone kA utkRSTa aMtara sthAvara kI svakAyasthiti AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga meM rahe hue samaya pramANa asaMkhyAta pudgalaparAvartana rUpa kAla jAnanA cAhie / 'savvaTTe' bIyao na uvavAo' arthAt sarvArthasiddha mahAvimAna ke deva vahA~ se cyava kara manuSya ho usI bhava se mokSa meM jAte haiN| kyoMki ve sabhI ekAvatArI hote haiM, jisase ve punaH sarvArthasiddha mahAvimAna meM utpanna nahIM hote haiM / isaliye unameM jaghanya yA utkRSTa kisI bhI prakAra kA aMtara nahIM hotA hai / 1 vijaya, vaijayanta, jayanta aura aparAjita ina cAra anuttara devoM meM se vyavakara manuSya ho vijayAdi devoM meM utpatti kA utkRSTa aMtara do sAgaropama kA hai- 'do ayarA vijayAisu" kyoMki vijayAdi meM se vyavakara puna: vijayAdi meM utpanna ho to manuSya aura saudharmAdi 1 vijayAdi meM se vyakti huA jIva nArakoM yA tiryaMcoM meM utpanna nahIM hotA hai / adhika se adhika do sAgaropama kAla manuSya aura saudharmAdi deva bhavoM meM vyatIta kara vijayAdi meM utpanna ho mokSa meM jAtA hai / vijayAdi meM gayA huA jIva puna: vijayAdi meM jAye, aisA koI niyama nahIM hai / mokSa meM na jAye aura vijayAdi meM jAye to uparyukta utkRSTa aMtara saMbhava hai / Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhaka-prarUpaNA adhikAra : gAthA 61 145 deva bhavoM meM utkRSTa do sAgaropama kAla nirgamana karake utpanna hotA hai| ... narakoM meM bhI isI anumAna ke dvArA jaghanya aura utkRSTa aMtara samajha lenA cAhiye / yAni koI bhI naraka meM se- cyavakara punaH usa naraka meM utpanna ho to utpatti kA jaghanya aMtara antamuhUrta hai| aMtamuhUrta kI AyuvAlA koI saMkliSTa pariNAma ke yoga se narakayogya karma kA upArjana kara naraka meM jAtA hai| jaise ki antamuhUrta kI AyuvAlA taMdulamaccha sAtaveM naraka meM jAtA hai aura utkRSTa aMtara sthAvara kA asaMkhyAta pudgalaparAvartana rUpa kAyasthiti kAla hai| utkRSTa se itanA kAla vanaspati Adi meM bhaTaka kara usa naraka meM jA sakatA hai|. isa prakAra jIvasthAnoM meM eka jIva kI apekSA antara kA vicAra karane ke bAda aba eka jIvApekSA guNasthAnoM meM antara kA kathana karate haiN| eka jIvApekSA guNasthAnoM meM antara paliyAsaMkho sAsAyaNaMtaraM sesagANa aMtamuhU / micchassa be chasaTThI iyarANaM poggaladdhato // 61 / / jIvAbhigamasUtra meM to bhavanapati se lekara sahasrAra kalpa taka ke devoM meM jaghanya antara antarmuhUrta aura Anata kalma se lekara sarvArthasiddha mahAvimAna ko chor3akara zeSa vijayAdi cAra vimAna ke devoM meM varSapRthaktva aura utkRSTa aMtara greveyaka taka ke devoM meM vanaspati kA asaMkhyAta pudgalaparAvartana rUpa kAla aura vijayAdi cAra meM saMkhyAta sAgaropama pramANakAla kahA hai / ukta graMtha kA sambandhita pATha isa prakAra hai 'bhavaNavAsidevapurisANaM jAva sahassAge tAva jahanneNaM aMtomuhutta, ukkoseNaM vnnssikaalo| ANayadevapurisANaM bhatte kevaiyaM kAlaM aMtaraM hoi ? goyamA ! jahanneNaM vAsapuhutta, ukkoseNaM vaNassa ikaalo| evaM gevejjadevapurisassavi aNuttarovavAiyadevapurisassa jahanneNaM vAsapuhutta, ukkoseNaM saMkhijjAi sAgarovamAiM' iti / Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha : 2 sAsAyaNaMtaraM zabdArtha-paliyAsaMkho --- palya kA asaMkhyAtavAM bhAga, sAsAdana guNasthAna kA antara, sesagANa - zeSa guNasthAnoM kA antamuhU-- antamuhUrta, micchassa - mithyAtva kA, be--- do, chasaTThI - chiyAsaTha sAgaropama, iyarANaM - itaroM zeSa kA, poggaladdhaM to - ardha pudgalaparAvartana | 146 gAthArtha - sAsAdana guNasthAna kA jaghanya antara palyopama kA asaMkhyAtavAM bhAga aura zeSa guNasthAnoM kA antarmuhUrta hai / mithyAtva kA utkRSTa antara do chiyAsaTha sAgaropama aura zeSa guNasthAnoM kA ( kucha kama ) ardha pudgalaparAvartana hai / vizeSArtha - gAthA meM eka jIva kI apekSA guNasthAnoM kA jaghanya aura utkRSTa antara batalAyA hai ki kisI bhI guNasthAna se girakara punaH usa-usa guNasthAna ko kama se kama aura adhika se adhika kitane kAla meM prApta karatA hai / pahale jaghanya antara kA nirdeza karate hue kahA hai f sAsAdana guNasthAna kA jaghanya antara patyopama kA asaMkhyAtavAM bhAga hai | arthA koI jIva yadi sAsAdanabhAva kA anubhava kara vahA~ se girakara punaH sAsAdanabhAva ko prApta kare to avazya jaghanya se bhI palyopama kA asaMkhyAtavAM bhAga pramANakAla jAne ke bAda hI prApta karatA hai, isase pUrva nahIM / isase pUrva prApta na karane kA kAraNa yaha hai ki aupazAmika samyaktva prApta kara vahA~ se anaMtAnubaMdhikaSAya ke udaya se girakara hI sAsAdanabhAva ko prApta karatA hai / upazama samyaktva prApta kiye binA koI jIva sAsAdanabhAva meM nahIM jA sakatA hai / sAsAdana se girakara mithyAtva meM jAkara dUsarI bAra upazama samyaktva prApta ho to mohanIya kI chabbIsa prakRtiyoM kI sattA hone ke bAda yathApravRtti Adi tIna karaNa karane para hI prApti hotI hai / mohanIya karma kI chabbIsa prakRtiyoM kI sattA mizra aura samyaktvapuMja kI udbalanA kare taba hotI hai aura una donoM kI udvalanA palyopama ke asakhyAtaveM bhAga pramANa kAla meM hotI hai, jisase palyopama Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vadhaka-prarUpaNA adhikAra : gAthA 61 147 ke asaMkhyAtaveM bhAga jitane kAla meM samyaktva aura mizra mohanIya kI udvalanA karake chabbIsa kI sattA vAlA hokara tatkAla hI tIna karaNa karake upazama samyaktva prApta kara vahA~ se girakara sAsAdana meM Aye to usakI apekSA sAsAdana kA jaghanya antara palyopama kA asaMkhyAtavAM bhAga ghaTita hotA hai| __'sesagANa antamuha' arthAt zeSa yAnI sAsAdana guNasthAna ke sivAya zeSa rahe mithyAdRSTi, samyamithyA dRSTi, aviratasamyagdRSTi, dezavirati, pramattavirati, apramattavirati, upazamazreNi sambandhI apUrvakaraNa, anivRttibAdarasaMparAya, sUkSmasaMparAya aura upazAntamoha, ina dasa guNasthAnoM kA jaghanya antara antarmuhUrta pramANa hai / jisakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai ki mithyA dRSTi Adi apane-apane usa-usa guNasthAna ko chor3akara anya guNasthAna meM jAkara puna: apane-apane usausa guNasthAna ko antarmuhUrta kAla jAne ke bAda prApta kara sakate haiN| 1 kisI jIva ne mithyAdRSTi meM tIna karaNa karake upazamasamyaktva prApta kiyA aura vahA~ se girakara vaha sAsAdana ko sparza kara pahale guNasthAna meM Aye, vahAM antama harta raha, kSAyopazamika samyaktva prApta kara Upara ke guNasthAnoM meM jAkara antama harta zreNi kA upazama samyaktva prApta karake upazamaNi para ArUDha ho| usake bAda zreNi se girakara antamuhUrta meM hI sAsAdana kA sparza kara sakatA hai| isa prakAra se sAsAdana kI sparzanA kA jaghanya antara antarmuhUrta bhI sambhava hai| lekina usakI yahA~ vivakSA nahIM kI hai| 2 koI bhI jIva pahale guNasthAna se cauthe, pAMcaveM guNasthAna meM jAkara vahA~ se girakara pahale meM Akara aura antamahataM kAla meM kSayopazama samyaktva prApta kara cauthe, pAMcaveM guNasthAnoM meM jA sakatA hai aura chaThA, sAtavA guNasthAna to pratyeka antarmuhUrta meM badalatA hI rahatA hai / isaliye unakA bhI antarmuhUrta antara saMbhava hai| Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha : 2 prazna - upazamazra NivartI apUrvakaraNAdi kA mAtra antarmuhUrta antarakAla kaise hai ? kyoMki pratyeka guNasthAna kA antarmuhUrta - antamuhUrta kAla hai / AThaveM se pratyeka guNasthAna meM antarmuhUrta - antarmuhUrta rahakara gyArahaveM meM jAye aura vahA~ bhI antarmuhUrta rahakara vahA~ se girakara anukrama se sAtaveM, chaThe guNasthAna meM Akara antamuhUrta ke bAda zraM Ni para ArUr3ha ho taba apUrvakaraNAdi kA sparza karatA hai, jisase kAla adhika hotA hai, antarmuhUrta kaise ho sakatA hai ? 148 uttara- -upazamaNi kA sampUrNa kAla bhI antarmuhUrta hai / upazamazreNi se girane ke bAda koI AtmA phira se bhI antarmuhUrta ke bAda upazamazra Ni ko prApta kara sakatI hai aura apUrvakaraNAdi guNasthAna ko spaza karatI hai, jisase jaghanya aMtara antarmuhUrta ghaTita hotA hai / athavA antarmuhUrta ke asaMkhyAta bheda haiM, jisase apUrvakaraNAdi guNasthAna ke bAda anivRttibAdara aura sUkSmasaMparAya Adi pratyeka guNasthAna meM antarmuhUrta-antarmuhUrta rahane para bhI aura zreNi para se girane ke bAda antarmuhUrta jAne ke bAda antarmuhUrta - antarmuhUrta kAla pramANa tIna karaNa karake vivakSita apUrvakaraNAdi guNasthAna kA sparza karane para bhI yadi aMtara kA vicAra kareM to antarmuhUtaM hI hotA hai, adhika nhiiN| kyoMki guNasthAna kA antarmuhUrta choTA hai aura aMtarakAla kA bar3A hai, jisase koI virodha nahIM hai / prazna - aMtarakAla ke vicAra ke prasaMga meM upazamazra NivartI apUrvakaraNAdi kI vivakSA kyoM kI hai, kSapaka NivartI grahaNa kyoM nahIM kiye hai ? uttara - kSapaka NivartI apUrvakaraNAdi guNasthAnoM meM patana kA abhAva hone se punaH ve guNasthAna prApta nahIM hote haiM / jisase kSapakazreNivartI apUrvakaraNAdi guNasthAnoM meM aMtara kA abhAva hai aura isI hetu se arthAt patana kA abhAva hone se kSINamoha, sayogikevalI aura Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aas - prarUpaNA adhikAra : gAthA 61 146 ayogikevalI guNasthAnoM ke aMtara kA bhI vicAra nahIM kiyA hai / kyoMki ve pratyeka guNasthAna eka bAra hI prApta hote haiM / prazna - aMtarakAla meM do bAra upazamazra Ni kA grahaNa kyoM kiyA gayA hai ? uttara--eka bAra upazamazra Ni prApta karake usI bhava meM dUsarI bAra kSapakazreNi prApta nahIM karatA hai / kyoMki siddhAnta ke abhiprAyAnusAra eka bhava meM donoM zreNiyoM kI prApti asaMbhava hai / jaisA ki kahA hai annayara sedivajjaM egabhaveNaM ca savvAiM / donoM zreNiyoM meM se anyatara zreNi ko chor3akara eka bhava meM dezavirati, sarvavirati Adi samasta bhAva prApta hote haiM aura zreNi donoM meM se eka hI yA to upazamazreNi yA kSapakazra Ni prApta hotI hai / isIliye donoM bAra upazamazra NivartI apUrvakaraNAdi guNasthAnoM kI vivakSA kI hai | 2 isa prakAra guNasthAnoM ke jaghanya antarakAla kA vicAra karane ke bAda aba utkRSTa aMtarakAla kA vicAra karate haiM / 'micchassa' ityAdi arthAt mithyAdRSTi guNasthAna se avirata samayadRSTi Adi guNasthAnoM meM jAkara vahA~ se girakara punaH mithyAtva guNasthAna ko prApta kare to usakA utkRSTa aMtarakAla eka sau battIsa sAgaropama pramANa hai / 1 bRhatkalpabhASya 2 uparyukta abhiprAya sUtrakAra kA hai, karmagranthakAra kA nahIM / karmagraMthakAra ke mata se to eka bhava meM upazama aura kSapaka donoM zra eNiyAM prApta ho sakatI haiM / yAni upazamazra Ni prApta kara vahA~ se patana kara antarmuhUrta kAla meM kSapakazra eNi prApta kare aura apUrvakaraNAdi guNasthAnoM ko sparza kare taba bhI antarmuhUrta kAla pramANa virahakAla meM koI virodha nahIM hai / Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 paMcasaMgraha : 2 yaha eka sau battIsa sAgaropama pramANakAla isa prakAra jAnanA cAhiye ki koI eka mithyAdRSTi kSAyopazamika samyaktva prApta karake chiyAsaTha sAgaropama paryanta kSAyopazamika samyaktva yukta raha sakatA hai| usake bAda bIca meM antarmuhUrta kAla mizradRSTi guNasthAna kA sparza kara punaHkSAyopazamika samyaktva prApta kara chiyAsaTha sAgaropama paryanta usakA anubhava karatA hai| isa prakAra eka sau battIsa sAgaropama ke bAda koI dhanya jIva mokSa ko prApta karatA hai athavA koI adhanya jIva mithyAtva ko prApta karatA hai| unameM jo mithyAtva ko prApta karatA hai usake mithyAtva se Upara ke guNasthAna meM jAkara punaH mithyAtva guNasthAna prApta karane meM upayukta utkRSTa aMtarakAla ghaTita hotA hai| prazna-jaba pUrvokta kathana ke anusAra mithyAtva guNasthAna kA kula milAkara antamuharta adhika eka sau battIsa sAgaropama pramANa virahakAla hotA hai taba gAthA meM paripUrNa eka sau battIsa sAgaropama kA saMketa kyoM kiyA hai ? uttara-antarmuhUrta kAla kA bahuta hI choTA-sA aMza hone se yahA~ usakI vivakSA nahIM kI hai| isaliye isameM kisI prakAra kA doSa nahI hai| _ 'iyarANaM poggaladdhaM to' arthAt mithyAtva guNasthAna ko chor3akara sAsAdana guNasthAna se lekara upazAMtamoha taka ke pratyeka guNasthAna ko punaH prApta karane kA utkRSTa kAla kucha kama argha pudgalaparAvartana pramANa hai / kyoMki sAsAdana Adi kisI bhI guNasthAna se gira kara pahale guNasthAna meM Ane vAlI AtmA vahA~ adhika se adhika kucha kama argha pudgalaparAvartana paryanta rahatI hai| tatpazcAt avazya hI Upara ke guNasthAna meM jAtI hai, jisase utanA hI utkRSTa aMtara hotA hai| isa prakAra eka jIva kI apekSA guNasthAnoM meM aMtarakAla batalAne ke pazcAta aba aneka jIvoM kI apekSA aMtarakAla batalAte haiN| Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhaka -! ka- prarUpaNA adhikAra : gAthA 62 aneka jIvApekSA guNasthAnoM kA aMtara vAsapuhattaM uvasAmagANa viraho chamAsa khavagANaM / sAsANamIsANaM pallasaMkhaMso // 62 // nANAjIesu zabdArtha - vAsapuhutta - varSa pRthaktva, uvasAmagANa - upazamaka guNasthAnoM kA, viraho - viraha - antara, chamAsa - chaha mAsa, khavagANaM - kSapaka guNasthAnoM kA, nANAjIesu - aneka jIvoM meM, sAsANamosANaM -- sAsAdana aura mizra kA, pallasakhaMso - palya kA asaMkhyAtavAM bhAga / 151 gAthArtha - aneka jIvoM kI apekSA upazamaka apUrvakaraNAdi guNasthAnoM kA utkRSTa aMtara varSapRthaktva, kSapaka apUrva karaNAdi guNasthAnoM kA chaha mAsa aura sAsAdana va mizra guNasthAnoM kA palyopama kA asaMkhyAtavAM bhAga hai / vizeSArtha - jaise Upara kI gAthA meM eka jova kI apekSA guNasthAnoM kA aMtarakAla batalAyA hai. usI prakAra isa gAthA meM aneka jIvoM kI apekSA virahakAla yAno ayogikevalI Adi guNasthAna ko koI bhI jIva prApta na kare to kitane kAla prApta nahIM karatA hai, batalAte haiM / jisakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai aneka jIvoM kI apekSA upazamazra NivartI apUrvakaraNa se lekara upazAMta moha taka ke kisI bhI guNasthAna kA utkRSTa aMtara varSapRthaktva hai / tAtparya yaha hai ki isa jagata meM uparyukta cAra guNasthAnoM meM koI bhI jIva sarvathA na ho to varSapRthaktva paryanta nahIM hotA hai / usake bAda koI na koI jIva usa guNasthAna ko avazya prApta karatA hai tathA kSapaka NivartI apUrvakaraNa se lekara kSINamoha taka ke kisI bhI guNasthAna ko aura upalakSaNa se ayogikevalI guNasthAna ko koI bhI jIva prApta na kare to chaha mAsa paryanta prApta nahIM karatA hai, tatpazcAt koI na koI jIva avazya prApta karatA hai| adhika se adhika chaha mAsa paryanta Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 paMcasaMgraha : 2 hI sampUrNa jIvaloka meM ukta guNasthAnoM meM koI bhI jIva nahIM hotA hai| . sAsAdana aura mizradRSTi ina donoM guNasthAnoM kA utkRSTa aMtara palyopama kA asaMkhyAtavAM bhAga pramANa hai / kisI bhI kAla meM sampUrNa loka meM bhI palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANakAla paryanta sAsAdana aura mizra ina guNasthAnoM meM koI jIva nahIM hotA hai, tatpazcAt avazya una guNasthAnoM meM koI na koI jIva AtA hai| mithyAdRSTi, aviratasamyagdRSTi, dezavirata, pramattavirata, apramattavirata aura sayogikevalI ina chaha guNasthAnoM meM sadaiva jIva hote haiM, jisase unake aMtarakAla kA vicAra nahIM kiyA jAtA hai| ____ isa prakAra se aneka jIvoM kI apekSA guNasthAnoM kA aMtarakAla batalAne ke bAda aba yaha spaSTa karate haiM ki aviratasamyagdRSTi Adi guNasthAnoM ko jIva utkRSTa se kitane aMtara se prApta karatA haisammAI tinni guNA kamaso sagacoddapanna radiNANi / chammAsa ajogittaM na kovi paDivajjae sayayaM // 63 // zabdArtha-sammAI-samyaktva Adi, tinni-tIna, guNA---guNasthAna, kamaso-anukrama se, saga-sAta, codda --caudaha, pannara-pandraha, diNANidina, chammAsa-chaha mAha, ajogitta -ayogIpane ko, na-nahIM, kovi-koI bhI, paDivajjae-prApta karatA hai, sayayaM-satata, nirntr| gAthArtha--(avirata) samyaktva Adi tIna guNasthAnoM ko ... anukrama se sAta, caudaha, pandraha dina aura ayogipane ko chaha mAsa paryanta koI jIva prApta nahIM karatA hai| . vizeSArtha-yadyapi Upara yaha batAyA hai ki aviratasamyagdRSTi Adi tIna guNasthAnoM meM jIva nirantara hote haiM, isIliye unakA aMtara "nahIM kahA hai, parantu aba yaha batalAte haiM ki anya anya jIva usa guNa Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhaka-prarUpaNA adhikAra : gAthA 64 153 sthAna ko prApta nahIM kareM to adhika se adhika kitane kAla paryanta prApta nahIM karate haiN| jisakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai kisI samaya aviratasamyagdRSTi, dezavirata aura sarvavirata ina tIna guNasthAnoM ko anukrama se sAta, caudaha aura pandraha dina paryanta nirantara koI bhI jIva prApta nahIM karatA hai / arthAt kisI samaya aisA bhI saMbhava hai ki sampUrNa jIvaloka meM aviratasamyagdRSTi guNasthAna ko koI bhI jIva prApta na kare to utkRSTa se sAta dina paryanta prApta nahIM karatA hai, usake bAda avazya koI na koI jIva prApta karatA hai| usI taraha dezavirata guNasthAna ko caudaha dina aura sarvavirata guNasthAna ko pandraha dina paryanta prApta nahIM karatA hai tathA ayogikevalI guNasthAna ko chaha mAsa paryanta koI bhI jIva prApta nahIM karatA hai, tatpazcAt avazya prApta karatA hai| ukta kathana utkRSTa kI apekSA samajhanA cAhiye aura jaghanya se to eka samaya ke bAda bhI ve guNasthAna punaH prApta ho sakate haiN| isa prakAra se aMtaradvAra kI vaktavyatA jAnanA cAhiye / aba bhAgadvAra kahane kA avasara prApta hai, kintu usakA alpabahutvadvAra meM samAveza ho jAne se ki amuka jIva, amuka kI apekSA saMkhyAta, asaMkhyAta yA ananta guNe haiM aura amuka jIva pUrva kI apekSA saMkhyAtaveM, asaMkhyAtaveM yA anantaveM bhAga haiN| jisase isakA pRthaka se nirdeza karanA upayogI na hone se aba bhAvadvAra kA vivecana karate haiN| bhAvadvAra prarUpaNA sammAicausu tiya cau uvasamaguvasaMtayANa cau paMca / cau khINa apuvvANaM tinni u bhAvAvasesANaM // 64 // 1 gAthAgata 'tinnI' pada se yahA~ tIna guNasthAnoM ke nAma grahaNa kiye haiN| kintu sarvavirati meM chaThe aura sAtaveM ina donoM guNasthAnoM kA samAveza hotA hai / ataH cAroM kA bhI grahaNa kiyA jA sakatA hai| Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 paMcasaMgraha : 2 zabdArtha-sammAi-aviratasamyaktva Adi, causu-cAra guNasthAnoM meM, tiya-tIna, cau-cAra, uvasamaguvasaMtayANa-upazamaka aura upazAMtamoha guNasthAnoM meM, cau-cAra, paMca-pAMca, cau-cAra, khINa-kSINamoha, apuvvANaM - apUrvakaraNa guNasthAna meM, tinni-tIna, u-aura, bhAvAvasesANaMbhAva avazeSa guNasthAnoM meM / gAthArtha-avirata samyagdRSTi Adi cAra guNasthAnoM meM tIna athavA cAra bhAva hote haiN| upazamaka aura upazAMtamoha meM cAra athavA pAMca bhAva, kSINamoha aura apUrvakaraNa guNasthAna meM cAra tathA zeSa guNasthAnoM meM tIna bhAva hote haiN| vizeSArtha- yahA~ aupazamika Adi pAriNAmika paryanta pAMca bhAvoM meM se guNasthAnoM meM unakI prApti kA nirdeza kiyA hai ki pratyeka guNasthAna meM kitane bhAva saMbhava haiM / jisakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai 'sammAi causu tiya cau' arthAt avirata samyagdRSTi se lekara apramattasaMyata guNasthAna paryanta cAra guNasthAnoM meM tIna athavA cAra bhAva hote haiM / yadi tIna hoM to audayika, kSAyopazamika aura pAriNAmika ye tInoM bhAva hote haiM aura cAra bhAva hoM to pUrvokta tIna ke sAtha kSAyika athavA aupazamika bhAva ko milAne para cAra bhAva hote haiN| ___ unameM manuSyagati Adi gati, veda, kaSAya, AhArakatva, aviratatva, lezyA ityAdi audayika bhAva kI apekSA, bhavyatva aura jIvatva pAriNAmika bhAva kI apekSA, matijJAnAdi jJAna aura cakSudarzana Adi darzana, kSAyopamika samyaktva aura dAnAdi labdhipaMcaka Adi kSAyopazamika bhAva kI apekSA, kSAyika samyaktva kSAyika bhAva kI apekSA aura aupazamika samyaktva aupazamika bhAva kI apekSA hote haiN| ___ yahA~ itanA vizeSa samajhanA cAhiye ki jaba tIna bhAvoM kI vivakSA kI jAye taba samyaktva kSAyopazamika lenA cAhiye aura kSAyika athavA aupamika sahita cAra bhAvoM kI vivakSA meM samyaktva kSAyika athavA auparzAmaka grahaNa karanA caahiye| Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ badhaka prarUpaNA adhikAra : gAthA 64 'uvasamaguvasaMtayANa cau paMca' arthAt upazamazra NivartI apUrvakaraNa, anivRttibAdarasaMparAya aura sUkSmasaMparAya tathA upazAMtamoha ina cAra guNasthAnoM meM cAra yA pAMca bhAva hote haiM / jaba cAra bhAva hote haiM taba audayika, aupazamika, pAriNAmika aura kSAyopazamika ye cAra bhAva hote haiM / unameM manuSyagati, veda, kaSAya, yA Adi audayika bhAva kI apekSA; jIvatva, bhavyatva pAriNAmika bhAva kI apekSA; upazama samyaktva upazama bhAva kI apekSA aura jJAna, darzana aura dAnAdi labdhi Adi kSAyopazamika bhAva kI apekSA se haiM / 155. kintu itanA vizeSa jAnanA cAhiye ki dasaveM sUkSmasaMparAya aura gyArahaveM upazAMtamoha guNasthAna meM audayika bhAvagata veda aura kaSAyoM ko grahaNa nahIM karanA cAhiye / kyoMki nauveM guNasthAna meM upazamita ho jAne se Age ke guNasthAnoM meM unakA udaya nahIM hotA hai / kSAyopazamika bhAva meM vedaka samyaktva ko nahIM lenA caahiye| kyoMki vaha cauthe se sAtaveM guNasthAna paryanta hI hotA hai aura upazama bhAva meM upazama cAritra adhika kahanA cAhiye / 1 jaba kSAyika samyagdRSTi upazama zreNi para ArUDha hotA hai taba kSAyika bhAva meM kSAyika samyaktva aura 1 gyArahaveM guNasthAna meM to cAritramohanIya kI pratyeka prakRti kA upazama ho jAne se upazama bhAva kA cAritra hotA hai / parantu dasaveM guNasthAna meM sUkSma lobha kA udaya hone para bhI upazama bhAva kA cAritra nahIM hotA hai, kSAyo - pazamika bhAva kA hotA hai / yahA~ jo upazama bhAva kA liyA hai, vaha apUrNa ko pUrNa mAnakara kahA hai / kyoMki cAritramohanIya kI bIsa prakRtiyAM upazAMta ho gaI haiM aura lobha kA bhI adhika bhAga upazamita ho gayA hai / mAtra alpa aMza hI zeSa hai / isaliye usako pUrNa mAna kara lene meM anucita jaisA kucha nahIM hai / Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 paMcasaMgraha : 2 upazama bhAva meM upazama cAritra hotA hai aura zeSa tIna bhAva Upara kahe gaye anusAra hote haiN| ___ 'cau khINa apuvvANaM' arthAt kSapakazreNivartI apUrvakaraNa, anivRttibAdarasaMparAya, sUkSmasaMparAya aura kSINamoha ina guNasthAnoM meM cAra bhAva hote haiN| isakA kAraNa yaha hai ki kSapakoNi meM aupazamika bhAva kA abhAva hai| . _ 'tinna u bhAvAvasesANaM' arthAta pUrvokta guNasthAnoM se zeSa rahe mithyAdRSTi, sAsAdana samyagdRSTi, samyagamithyA dRSTi ( mizra ), sayogikevalI aura ayogikevalI ina guNasthAnoM meM tIna bhAva hote haiN| mithyAdRSTi, sAsAdana aura mizradRSTi meM isa prakAra tIna bhAva hote haiM-audayika, pAriNAmika aura kSAyopamika / unameM gati, jAti, lezyA, veda, kaSAya Adi audayika bhAva kI apekSA aura bhavya jIva kI dRSTi se jIvatva aura bhavyatva pAriNAmika bhAvApekSA aura abhavya mithyAdRSTi jIvoM ke jIvatva aura abhavyatva pAriNAmika bhAva kI apekSA tathA mati-ajJAna Adi tIna ajJAna, cakSudarzana Adi tIna darzana aura dAnAdi pAMca labdhi kSAyopazamika bhAva kI apekSA haiN| / sayogikevalI aura ayogikevalI guNasthAnoM meM tIna bhAva isa prakAra hote haiM-audayika, pAriNAmika aura kSAyika / manuSyagati Adi audayika bhAva kI apekSA, bhavyatva, jIvatva pAriNAmika bhAva kI apekSA, kevalajJAna, kevaladarzana, kSAyika samyaktva, cAritra, pUrNa dAnAdi pAMca labdhi, ye saba kSAyika bhAva kI apekSA hotI haiN| siddha bhagavAna ke kSAyika aura pAriNAmika ye jIva ke svarUpa rUpa do hI bhAva hote haiN| unameM se kevalajJAnAdi kSAyika bhAva kI apekSA aura jIvatva pAriNAmika bhAvApekSA hotA hai| jIvasthAnoM meM bhAva : isa prakAra se guNasthAnoM meM kiye gaye bhAvoM ke vicAra ke anusAra jIvasthAnoM meM bhI svayameva vicAra kara lenA caahiye| phira bhI yahA~ kucha | Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhaka - prarUpaNA adhikAra : gAthA 65 saMketa karate haiM ki Adi ke bAraha jIvasthAnoM meM audayika, kSAyopazamika aura pAriNAmika ye tIna bhAva hote haiN| kyoMki ye sabhI jIvasthAna pahale mithyAtva guNasthAna meM hI hote haiM / mAtra karaNa aparyApta bAdara ekendriya, dvIndriya, trIndriya, caturindriya aura asaMjJI paMcendriya meM se kinhIM ke sAsAdana guNasthAna bhI hotA hai / isaliye pUrva meM jaise pahale aura dUsare guNasthAna meM bhAvoM ko batalAyA hai usI prakAra se inameM bhI bhAvoM kA vidhAna samajha lenA cAhiye / labdhi- aparyApta saMjJI meM bhI pUrvokta tIna bhAva samajhanA cAhiye / kyoMki karaNa-aparyApta saMjJI meM cauthA guNasthAna bhI saMbhava hone se jinhoMne darzana saptaka kA kSaya kiyA ho, unake kSAyika samyaktva aura jo upazamazreNi meM kAladharma ko prApta kara anuttara vimAna meM gaye hue ho, una devoM ke upazama samyaktva bhI ho sakatA hai / isaliye audayika, kSAyika, kSAyopazamika aura pAriNAmika athavA aupazamika, audAyaka, kSAyopazamika aura pAriNAmika isa prakAra cAra-cAra bhAva bhI hote haiM / uparyukta do samyaktva meM se koI bhI samyaktva na ho to pUrvokta tIna bhAva hote haiN| mAtra samyaktva kSAyopazamika hotA hai / paryApta saMjJI jIvoM meM to caudaha guNasthAna saMbhava hone se guNasthAna krama se jisa prakAra bhAvoM kA nirdeza kiyA hai, tadanurUpa sabhI bhAva samajha lenA cAhiye / 157 isa prakAra se bhAvadvAra kI prarUpaNA jAnanA cAhiye / aba alpabahutva kA vicAra prArambha karate haiM / alpabahutva prarUpaNA thotrA gabbhayamaNuyA tatto itthIo tighaNaguNiyAo / tAsimasaMkhejja bAyara ukkAyA pajjatA // 65 // zabdArtha - thovA - stoka, alpa, gabbhaya - garbhaja, maNuyA - manuSya, : tatto- unake, itthIo-- striyA, tighaNaguNiyAo -- trighanaguNI (tIna kA Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 paMcasaMgraha : 2 jitanA dhana hotA hai, utanI guNI) bAyara-bAdara, teukAyA-tejaskAya, tAsimasaMkhejja-unase bhI asaMkhyAta guNe, pjjtaa-pryaapt| gAthArtha-garbhaja manuSya stoka-alpa haiM, unase striyAM tIna kA jitanA dhana hotA hai, utanI guNI haiM aura unase bAdara paryApta tejaskAya jIva asaMkhyAta guNe haiN| vizeSArtha--katipaya prakAra ke sAMsArika jIvoM kI yathAkrama se alpAdhikatA batalAte hue kahA hai___'thovA gabbhaya maNuyA' arthAt garbhaja manuSya alpa haiM kyoMki unakI saMkhyA mAtra saMkhyAta koDAkoDI hai| isakA Azaya yaha jAnanA cAhie ki Age striyoM ke sambandha meM pRthak se nirdeza kiyA hai ataH puruSa rUpa garbhaja manuSya alpa haiM / puruSa rUpa garbhaja manuSyoM se unakI striyAM tIna kA jitanA ghana hotA hai, utanI guNI haiM, yAni sattAIsa guNI haiM aura sAtha meM sattAIsa adhika hai| tathA manuSya rUpa striyoM se paryApta bAdara tejaskAya ke jIva asaMkhyAta guNe haiN| kyoMki ve kucha varga nyUna AvalikA ke ghana ke jitane samaya hote haiM, utane haiN| isakA spaSTIkaraNa pahale dravyapramANa prarUpaNA meM kiyA jA cukA hai| aba deva aura nArakoM ke alpabahutva kA pramANa batalAte haiMtattoNuttaradevA tatto saMkhejja jANao kappo / tatto asaMkhaguNiyA sattama chaTThI sahassAro // 66 // sukkaMmi paMcamAe. laMtaya cotthIe baMbha taccAe / mAhidasaNaMkumAre doccAe mucchimA maNuyA // 67 // 1 tiguNA tirUvaahiyA tiriyANaM itthiyA muNeyavvA / sattAvIsaguNA puNa maNuyANaM tadahiyA ceva // Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ badhaka prarUpaNA adhikAra : gAthA 66-67 zabdArtha -- tattoNuttaradevA -- unase anuttara devA, tatto-- unase, saMkhejjasaMkhyAtaguNe, jANao - Anata taka ke, kappo - kalpa, tatto - unase, asaMkhaguNiyA - asaMkhyAtaguNe, sattama chaTThI-sAtavIM aura chaTThI pRthvI ke nAraka, sahassArI - sahasrAra svarga ke deva / 156 sukkaMmi - zukra meM, paMcamAe - pAMcavIM pRthvI meM, laMtaya-lAMtaka meM, cotthoe-- cauthI pRthvI meM, baMbha - brahma devaloka, taccAe - tIsarI pRthvI meM, mAhiMdasaNaM kumAre - mAhendra aura sanatkumAra devaloka meM, doccAe -- dUsarI pRthvI meM, mucchimA - saMmUcchima, maNuyA - manuSya / gAthArtha - unase anuttara deva asaMkhyAta guNe haiM, unameM Anata kalpa taka ke deva anukrama se saMkhyAta guNe haiM, unase kramazaH sAtavIM aura chaThI pRthvI ke nAraka tathA sahasrAra deva asaMkhyAta guNe haiM / zukra kalpa aura pAMcavIM naraka pRthvI meM, lAMtaka meM, cauthI narakapRthvI meM, brahma devaloka meM, tIsarI narakapRthvI meM, mAhendra kalpa meM, sanatkumAra devaloka meM aura dUsarI narakapRthvI meM uttarottara anukrama se asaMkhyAtaguNaM asaMkhyAtaguNaM jIva haiN| unase saMmUcchima manuSya asaMkhyAtaguNa haiM / vizeSArtha - bAdara paryApta tejaskAya jIvoM se anuttara vimAnavAsI deva asaMkhyAtaguNa haiN| kyoMki ve kSetra palyopama ke asakhyAtave bhAga meM rahe hue AkAzapradeza pramANa haiM / una anuttara devoM se Anata kalpa taka ke deva anukrama se saMkhyAtaguNa hai / ve isa prakAra jAnanA cAhie / anuttara vimAnavAsI devoM se uparitana graiveyaka ke pratara ke deva saMkhyAtaguNa haiM / kyoMki ve kSetra palyopama ke bar3e asaMkhyAtaveM bhAga meM rahe hue AkAzapradeza pramANa haiM aura isakA kAraNa yaha hai ki anuttara vimAnoM kI apekSA graiveyaka vimAna adhika haiM / ve isa prakAra jAnanA cAhie ki anuttara devoM ke to pAMca hI vimAna haiM aura graiveyaka ke Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 paMcasaMgraha : 2 Upara ke prastara - pratara meM sau vimAna haiM aura pratyeka vimAna meM asaMkhyAta deva rahate haiM / jaise-jaise nIce-nIce ke vimAnavAsI devoM kA vicAra kiyA jAye vaise-vaise unake andara adhika adhika deva nivAsa karane vAle hote haiM / ataeva yaha artha nikalA ki anuttara vimAnavAsI devoM kI apekSA kSetra palyopama ke bar3e asaMkhyAtaveM bhAga meM rahe hue AkAzapradeza pramANa graiveyaka ke Upara ke pratara ke deva haiN| graiveyaka ke Upara ke pratara ke devoM se graiveyaka ke madhyama pratara ke deva saMkhyAtaguNe haiM, unase graiveyaka ke nIce ke pratara ke deva saMkhyAtaguNe haiM / graiveyaka ke nIce ke pratara ke devoM se acyutakalpa ke deva saMkhyAta guNe haiN| yadyapi AraNa aura acyuta kalpa samazreNi meM haiM aura samAna vimAna saMkhyA vAle haiM tathApi acyuta devoM se AraNakalpa ke deva saMkhyAtaguNe haiN| kyoMki AraNakalpa dakSiNa dizA meM hai aura acyutakalpa uttara dizA meM hai / dakSiNa dizA meM tathAsvabhAva se kRSNapAkSika jIva adhika utpanna hote haiM / kRSNapAkSika jIva adhika haiM aura zuklapAkSika alpa hote haiM / isa kAraNa acyutakalpa kI apekSA AraNakalpa meM devoM kA saMkhyAtaguNatva saMbhava hai / isI prakAra Anata aura prANata kalpa ke lie bhI jAna lenA cAhiye / AraNakalpavAsI devoM se prANatakalpa ke deva saMkhyAtaguNe haiN| unase Anatakalpa ke deva saMkhyAtaguNa haiN| kyoMki Anatakalpa dakSiNa dizA meM aura prANatakalpa uttara dizA meM hai / anuttara vimAnavAsI devoM se lekara AnatakalpavAsI devoM paryanta sabhI deva pratyeka kSetra palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga meM vidyamAna AkAza pradeza rAzi pramANa haiM aura anukrama se kSetra palyopama kA asaMkhyAtavAM bhAga adhika adhika saMkhyA vAlA lenA cAhiye / AnatakalpavAsI devoM se sAtavIM narakapRthvI ke nAraka asaMkhyAta - guNe haiN| kyoMki ve ghanIkRta loka kI eka prAdezikI sUcizreNi ke Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 161 baMdhaka-prarUpaNA adhikAra : gAthA 66-67 asaMkhyAtaveM bhAga meM vidyamAna AkAzapradeza pramANa haiN| unase chaThI narakapRthvI tamaprabhA ke nAraka asaMkhyAtaguNa haiN| ina chaThI pRthvI ke nArakoM se bhI sahasrAra kalpavAsI deva asaMkhyAtaguNe haiN| chaThI narakapRthvI ke nArakoM ke pramANa meM hetubhUta jo zreNi kA asaMkhyAtavAM bhAga kahA hai, usakI apekSA sahasrAra kalpavAsI devoM ke pramANa meM hetubhUta zroNi kA asaMkhyAtavAM bhAga asaMkhyAta guNA bar3A hone se sahasrAra kalpavAsI deva asaMkhyAtaguNa haiN| ina sahasrArakalpa ke devoM se mahAzukrakalpa ke deva asaMkhyAtaguNe haiM / kyoMki sahasrAra devaloka meM sirpha chaha hajAra aura mahAzukrakalpa meM cAlIsa hajAra vimAna haiM tathA nIce-nIce ke vimAnavAsI deva adhika-adhika tathA Upara-Upara ke vimAnavAsI deva alpa saMkhyA meM hote haiN| prazna-Upara-Upara ke devoM ke alpa mAnane kA kAraNa kyA hai ? uttara-Upara-Upara ke kalpoM kI sampatti uttarottara guNaprakarSa ke yoga se adhika-adhika puNyazAlI jIva prApta kara sakate haiM aura nIcenIce ke vimAnoM kI sampatti anukrama se hIna-hIna guNa ke yoga se alpa-alpa puNya vAle jIva prApta karate haiN| uttarottara adhika-adhika puNyaprakarSa vAle puNyazAlI jIva svabhAva se hI alpa-alpa aura hInahona guNayukta alpa puNyavAna jIva adhika hote haiM, jisase Upara-Upara ke vimAnoM meM devoM ko saMkhyA alpa-alpa aura nIce-nIce ke vimAnoM meM adhika-adhika hotI hai| isI kAraNa sahasrArakalpa ke devoM se mahAzukrakalpa ke deva asaMkhyAtaguNe batalAye haiN| ___ mahAzukrakalpa ke devoM se pAMcavIM narakapRthvI ke nAraka asaMkhyAtaguNaM haiN| kyoMki ve zreNi ke bar3e asaMkhyAtaveM bhAga meM vartamAna AkAzapradeza rAzipramANa haiN| pAMcavIM narakapRthvI ke nArakoM se bhI lAMtakakalpa ke deva asaMkhyAtaguNe haiN| kyoMki ve zreNi ke bRhattara asaMkhyAtaveM bhAga meM vidyamAna AkAzapradeza rAzipramANa haiN| , Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 paMcasaMgraha : 2 lAMtakakalpa ke devoM se bhI paMkaprabhA nAmaka cauthI narakapRthvI ke nAraka asaMkhyAtaguNa haiM / lAMtaka devoM ke pramANa meM hetubhUta zreNi ke asaMkhyAtaveM bhAga kI apekSA cauthI narakapRthvI ke nArakoM ke pramANa meM hetubhUta zreNi kA asaMkhyAtavAM bhAga asaMkhyAtaguNa bar3A hai| cauthI narakapRthvI ke nArakoM kI apekSA brahma devaloka ke deva asaMkhyAtaguNe haiM / inake asaMkhyAtaguNe hone kA vicAra mahAzukra devoM kI saMkhyA ko batAne ke prasaMga meM jaisA kiyA gayA hai, tadanusAra yahA~ bhI samajha lenA caahiye| brahma devaloka ke devoM se tIsarI narakapRthvI ke nAraka asaMkhyAtaguNe haiM / unase bhI mAhendrakalpa ke deva asaMkhyAtaguNe haiN| unase bhI sanatkumArakalpa ke deva asaMkhyAtaguNa haiM / kyoMki sanatkumArakalpa meM bAraha lAkha aura mAhendrakalpa meM ATha lAkha vimAna haiM tathA sanatkumArakalpa dakSiNa dizA meM hai aura mAhendrakalpa uttara dizA meM evaM tathAsvabhAva se kRSNapAkSika jIva dakSiNa dizA meM aura zuklapAkSika jIva uttara dizA meM adhika utpanna hote haiN| svabhAva se kRSNapAkSika jIva adhika aura zuklapAkSika jIva alpa hote haiN| isalie mAhendrakalpa ke devoM kI apekSA sanatkumArakalpa ke deva asaMkhyAtaguNa ghaTita hote haiN| ina sanatkumArakalpa ke devoM se bhI dUsarI narakapRthvI ke nAraka atyadhika bar3e zreNi ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa hone se asaMkhyAtaguNe haiN| sAtavIM narakapRthvI se lekara dUsarI narakapRthvI paryanta pratyeka pRthvI ke nArakoM kI svasthAna meM saMkhyA sUcizreNi ke asaMkhyAtaveM bhAga meM vidyamAna AkAzapradeza rAzipramANa hai / mAtra pUrva-pUrva sUcizreNi ke asaMkhyAtaveM bhAga kI apekSA uttarottara sUcizrINi kA asaMkhyAtavAM bhAga adhika-adhika bar3A lenA cAhiye / jisase upayukta alpabahutva ghaTita ho sakatA hai| dUsarI narakapathvI ke nArakoM kI saMkhyA kI apekSA saMmUcchima manuSya asaMkhyAtagUNe haiN| isakA kAraNa yaha hai ki ve aMgUlamAtra kSetra Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhaka-prarUpaNA adhikAra : gAthA 68 meM rahe hue AkAzapradeza ke tIsare mUla ke sAtha pahale mUla kA guNAkAra karane para jitanI pradezarAzi AtI hai, utane-utane pramANa vAlI eka prAdezikI eka sUcizreNi meM jitane khaMDa hote haiM usameM se katipaya karoDa pramANa garbhaja manuSyoM ko kama karane para jo pramANa hotA hai, utane haiN| jisase ve asaMkhyAtaguNe kahe gaye haiN| isa prakAra anuttara devoM se lekara sanatkumArakalpa ke devoM taka kA alpa-bahutva batalAne ke bAda aba saudharma, IzAna ke devoM, deviyoM aura bhavanavAsI devoM kA alpabahutva batalAte haiM IsANe savvatthavi battIsaguNAo hoMti deviio|| saMkhejjA sohamme tao asaMkhA bhavaNavAsI // 68 / / zabdArtha-IsANe-IzAna devaloka ke, savvatthavi-sarvatra bhI, batosa guNAo-battIsaguNI, hoMti hotI haiM, devIo-deviyAM, saMkhejjAsaMkhyAta guNa, sohamme-saudharma devaloka ke, tao-unase, asaMkhA-asaMkhyAtaguNe, bhavaNavAsI-bhavanavAsI deva / / gAthArtha-unase IzAna devaloka ke deva asaMkhyAtaguNe haiN| deviyAM sarvatra battIsaguNI haiN| saudharma devaloka ke deva saMkhyAtaguNe aura bhavanavAsI asaMkhyAtaguNa haiN|| vizeSArtha-saMmUcchima manuSyoM se IzAna devaloka ke deva asaMkhyAtaguNe haiM / isakA kAraNa yaha hai ki eka aMgulapramANa kSetra meM vartamAna AkAzapradeza rAzi ke dUsare vargamUla ko tIsare vargamUla se guNA karane para jo saMkhyA AtI hai, utanI ghanIkRta loka kI eka prAdezikI sUcizreNi meM jitane AkAzapradeza hote haiM, utane IzAnakalpa meM deva-deviyoM kA samUha hai| samasta deva-deviyoM kI saMkhyA ko battIsa se bhAga dene para prAptasaMkhyA meM se ekarUpa kama karane para jo Aye, utane IzAnakalpa ke deva haiM / isaliye saMmUcchima manuSyoM se IzAnakalpa ke deva asaMkhyAtaguNe batAye haiN| Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha : 2 IzAnakalpa ke devoM se usakI deviyAM saMkhyAtaguNI haiN| kyoMki ve batta saguNI aura battIsa adhika hotI haiM / saudharmakalpa aura jyotiSka Adi devoM ke pratyeka bheda meM devoM se deviyAM battIsaguNI tathA battIsa adhika haiM / striyoM kI saMkhyA kA pramANa batalAne vAlA jIvAbhigamasUtra kA pATha isa prakAra hai 16 4 'tirikkhajoNiyapurisehito tirikkhajoNiyaitthIo tiguNAo tirUvAhiyAo maNussarasahito maNussIo sattAvIsaguNAo sattAvIsa khvAhiyAo ya / devapurisehito devIo battIsaguNAo battIsakhvuttarAo ya iti / ' arthAt tiryaMca puruSoM se tiryaMca striyAM tigunI aura tIna adhika, manuSya puruSoM se manuSya striyAM sattAIsa guNI aura sattAIsa adhika aura devapuruSoM se deva striyAM battIsaguNI aura battIsa adhika haiM / IzAnakalpa kI deviyoM se saudharmakalpa ke deva, vimAna adhika hone se saMkhyAtaguNe haiM / jo isa prakAra jAnanA cAhie IzAna devaloka meM aTThAIsa lAkha aura saudharma devaloka meM battIsa lAkha vimAna haiM tathA saudharmakalpa dakSiNa dizA meM aura IzAna kalpa uttara dizA meM hai / dakSiNa dizA meM kRSNapAkSika jIvoM ke adhika utpanna hone ke kAraNa aura jIvasvabhAva se kRSNapAkSika jIvoM kI saMkhyA adhika hone se IzAnakalpa kI deviyoM se saudharmakalpa ke deva saMkhyAtaguNe haiM / prazna - saudharmakalpa ke devoM ke saMkhyAtaguNe hone meM jo yukti dI hai, usI yukti ke anusAra mAhendra devaloka kI apekSA sanatkumArakalpa ke devoM ko bhI saMkhyAtaguNA- kahanA cAhie thaa| kyoMki donoM sthAna para yukti samAna hai to phira mAhendrakalpa ke devoM se sanatkumArakalpa ke devoM ko asaMkhyAtaguNe aura saudharmakalpa ke saMkhyAtaguNe batAne kA kyA kAraNa hai ? uttara - prajJApanAsUtra ke mahAdaMDaka ke anusAra yahA~ alpabahutva Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhaka-prarUpaNA adhikAra : gAthA 66 165 kA nirdeza kiyA hai| ataeva isameM kisI prakAra kI AzaMkA nahIM karanI caahie| saudharmakalpa ke devoM se usakI deviyAM battIsaguNI aura battIsa adhika haiN| saudharmakalpa kI deviyoM se bhavanavAsI deva asaMkhyAtaguNe haiN| vaha isa prakAra jAnanA cAhie ki aMgulapramANa kSetra meM vartamAna AkAzapradeza ke pahale vargamUla ko dUsare vargamUla ke sAtha guNA karane para AkAzapradezoM kI jo saMkhyA ho utanI ghanIkRta loka kI eka prAdezikI sUcizreNi meM jitane AkAzapradeza hote haiM utane bhavanapati deva-deviyoM kI saMkhyA hai aura usake battIsave bhAga meM se eka nyUna bhavanapati deva haiN| isa kAraNa saudharmakalpa kI deviyoM se bhavanavAsI deva asaMkhyAtaguNe haiN| bhavanavAsI devoM se unakI deviyAM battIsaguNI aura battIsa adhika haiN| isa prakAra vaimAnika aura bhavanavAsI deva-deviyoM kA alpabahutva jAnanA caahie| aba pUrva meM nahIM kahA gayA ratnaprabhA ke nArakoM, khecara paMcendriya puruSoM Adi kA alpabahutva batalAte haiMrayaNappabhiyA khahayarapaNidi saMkhejja tttirikkhiio| savvattha tao thalayara jalayara vaNa joisA cevaM // 66 // zabdArtha-rayaNappabhiyA-ratnaprabhA ke nAraka, khahayarapaNidi-khecara paMcendriya, saMkhejja-saMkhyAtaguNa, tattirikkhIo-unakI tiryaM canI (striyAM), savvattha-sarvatra, tao-unase, thalayara-thalacara, jalayara-jalacara, vaNavyaMtara, joisA--jyotiSka, cevaM-aura isI prakAra / gAthArtha-unase ratnaprabhA ke nAraka aura khecara paMcendriya puruSa uttarottara asaMkhyAtaguNe haiM, unakI striyAM saMkhyAtaguNI haiM, 1 prajJApanAsUtragata mahAdaMDaka ko pariziSTa meM dekhie / : Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha : 2 unase thalacara, jalacara, vyaMtara aura jyotiSka deva isI prakAra uttarottara saMkhyAtaguNe haiN| vizeSArtha-pUrva meM batAI gaI bhavanavAsI deviyoM kI saMkhyA se ratnaprabhApRthvI ke nAraka asaMkhyAtaguNe haiN| isakA kAraNa yaha hai ki aMgula pramANa kSetra kI pradeza rAzi ke sAtha usake pahale vargamUla kA guNA karane para jo pradezasaMkhyA prApta hotI hai, utanI sUcizroNi ke AkAzapradeza pramANa ve haiM / ratnaprabhApRthvI ke nArakoM se bhI khecara paMcendriya tiryaMca puruSa asaMkhyAtaguNe haiN| kyoMki ve sUcizreNi ke AkAzapradeza pramANa haiM prathama narakapRthvI ke nArakoM ke pramANa meM hetubhUta sUcizreNi se khecara paMcendriya puruSoM kI pramANabhUta sUcizreNi asaMkhyAtaguNI hone se ve asaMkhyAtaguNe haiN| khecara paMcendriya tiryaMca puruSoM se unakI striyAM saMkhyAtaguNI haiM / kyoMki ve tigunI aura tIna adhika hotI haiN| isI prakAra tiryaMcoM meM sarvatra apanI-apanI jAti meM puruSoM kI apekSA striyAM saMkhyAtaguNI arthAt tigunI aura tIna adhika jAnanA caahie| __ khecara paMcendriya tiryaMca striyoM se thalacara puruSa saMkhyAtaguNe haiN| kyoMki pratara ke bar3e asaMkhyAtaveM bhAga meM vartamAna asaMkhyAta sUcizreNi kI pradeza rAzi pramANa haiN| unase bhI unako striyAM tigunI aura tIna adhika haiN| __thalacara paMcendriya tiryaMca striyoM se bhI matsya, magara Adi jalacara paMcendriya tiryaMca puruSa saMkhyAtaguNe haiN| kyoMki ve pratara ke bahuta bar3e asaMkhyAtaveM bhAga meM vidyamAna asaMkhyAta sUcizroNi ke AkAzapradeza pramANa haiM / unase unakI striyAM tigunI aura tIna adhika haiN| ___una jalacara paMcendriya tiryaMca striyoM se vyaMtara puruSa saMkhyAtaguNe haiM / kyoMki ve saMkhyAta koDAkoDI yojana pramANa sUcizroNi sarIkhe eka pratara ke jitane khaMDa hote haiM, sAmAnyataH puruSa aura strI donoM milakara Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhaka - prarUpaNA adhikAra : gAthA 70 167 vyaMtara haiM / yahA~ kevala puruSa kI vivakSA hone se ve sampUrNa samUha kI apekSA battIsaveM bhAga se ekarUpa hIna haiM / jisase jalacara striyoM se vyaMtara puruSa saMkhyAtaguNe ghaTita hote haiN| unase bhI vyaMtara deviyAM battIsaguNI aura battIsa adhika haiM / vyaMtara deviyoM se bhI jyotiSka puruSadeva nyataH jyotiSka deva dosau chappana aMgula pramANa pratara ke jitane khaNDa hote haiM, utane haiM / mAtra yahA~ puruSadeva kI vivakSA hone se ve apane sampUrNa samUha kI saMkhyA kI apekSA battIsaveM bhAga se ekarUpa nyUna haiN| jisase vyaMtara deviyoM se jyotiSka puruSadeva saMkhyAtaguNaM ghaTita hote haiN| jyotiSka puruSadevoM se unakI deviyAM battIsaguNI aura battIsa adhika haiN| kyoMki pUrva meM kahA jA cukA hai ki devoM meM sarvatra battIsaguNI aura battIsa adhika deviyAM hotI haiM / isI niyama ke anusAra jyotiSka deviyoM ko jyotiSka devapuruSoM se battIsaguNI aura battIsa adhika jAnanA cAhiye / aba napuMsaka khecara Adi ke alpabahutva kA pramANa batalAte saMkhyAtaguNe haiM / sAmAsUcizreNi sarIkhe eka haiM tatto napuM sahayara saMkhejjA thalayara jalayara napuMsA / caridi tao paNabitiiMdiyapajjatta kiMci (ca ) hiyA // 70 // cau zabdArtha - tatto -- unase, napuM sa napuMsaka, khahayara -- khecara. saMkhejjAsaMkhyAtaguNe, thalayara -- thalacara, jalayara - jalacara, napuM sA - napuMsaka, ridi-- caturindriya, tao -- unase, paNabitir3a diya-paMcendriya, dvIndriya, - vizeSAdhika / - trIndriya, pajjatta -- paryApta, kicihiyA gAthArtha --- unase napuMsaka khecara saMkhyAtaguNaM haiM, unase napuMsaka thalacara aura jalacara uttarottara saMkhyAtaguNa haiM, unase catu 1 mUla TIkA meM ' tatto asaMkha khahayara' aisA pATha hai / 1 Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 paMcasaMgraha : 2 rindriya saMkhyAtaguNa haiM unase paryApta paMcendriya, dvIndriya aura trIndriya vizeSAdhika haiN| vizeSArtha- pUrvokta jyotiSka deviyoM se khecara paMcendriya tiryaca napusaka saMkhyAtaguNe haiN| unake saMkhyAtagaNa hone kA kAraNa yaha hai ki do sau chappana aMgulapramANa sUcizroNi sarIkhe eka pratara ke jitane khaMDa hote haiM, utane jyotiSka deva haiN| isako pUrva meM dravyapramANa prarUpaNA meM batAyA hai ki do sau chappana aMgalapramANa sUcizreNI ke pradeza dvArA bhAjita pratara jyotiSka devoM dvArA apahata kiyA jAtA hai tathA aMgala ke saMkhyAtaveM bhAga sUcizreNi sarIkhe eka pratara ke jitane khaMDa hote haiM, utane paryApta caturindriya haiN| pahale dravyapramANa adhikAra meM kahA hai ki paryApta aura aparyApta dvIndriya, trIndriya, caturindraya aura asaMjJI paMcendriya jIva anukrama se aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga meM vartamAna AkAzapradeza dvArA bhAjita pratara kA apahAra karate haiM aura yahA~ aMgula ke saMkhyAtaveM bhAga kI apekSA do sau chappana aMgula saMkhyAtaguNe hI hote haiN| isa prakAra vicAra karane para jyotiSka devoM kI apekSA jaba paryApta caturindriya saMkhyAtaguNe ghaTita hote haiM to phira paryApta caturindriya kI apekSA saMkhyAta bhAga pramANa khecara pacendriya napusakoM ke liye to kahanA hI kyA ? arthAta ve bhI saMkhyAtaguNe hI hote haiM, asaMkhyAtaguNe nhiiN| kadAcit yaha kahA jAye ki deva-deviyoM kI vivakSA kiye binA sAmAnya jyotiSka kI apekSA vicAra kiyA jAye to khecara paMcendriya 1 'tatto asaMva' isa pATha ko lekara yadi jyotiSka deviyoM se khecara napusakoM ko asaMkhyAta guNe batalAte haiM to usakA kAraNa bahuzra ta gamya hai / vayaM ki isake bAda paryApta caturindriya sambandhI jo kahA jAyegA, vaha bhI jyotiSka devoM kI apekSA saMkhyAtaguNA ghaTita hotA hai| 2 isI adhikAra kI gAthA 15 ke vivecana meN| 3 gAthA 12 meM / Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhaka-prarUpaNA adhikAra : gAthA 71 166 napusaka saMkhyAtaguNe ghaTita hote haiM, parantu jyotiSka deviyoM kI apekSA asaMkhyAtaguNe hI hote haiN| to aisA kahanA yogya nahIM hai| kyoMki yadi devapuruSoM kI apekSA deviyAM asaMkhyAtaguNI hoM to kula devoM kI saMkhyA meM se devapuruSoM kI saMkhyA kama karane para kevala deviyoM ko apekSA khecara paMcendriya napusaka asaMkhyAtaguNe ghaTa sakate haiM, parantu vaisA hai nhiiN| isakA kAraNa pUrva meM batAyA jA cakA hai ki deviyoM kI apekSA deva battIsaveM bhAga hI haiN| isaliye devoM kI kula saMkhyA meM se devapuruSoM kI saMkhyA kama karane para bhI jyotiSka deviyoM se khecara napusaka saMkhyAtaguNe hI hote haiM, asaMkhyAtaguNe nhiiN| khecara pacendriya napuMsakoM se thalacara paMcendriya napuMsaka saMkhyAtaguNe haiN| unase jalacara paMcendriya napusaka saMkhyAtaguNe haiM / unase paryApta caturindriya saMkhyAtaguNe haiN| unase paryApta saMjJI asaMjJI rUpa donoM bheda vAle paMcendriya vizeSAdhika haiN| unase paryApta dvIndriya vizeSAdhika haiN| unase paryApta trIndriya vizeSAdhika haiN| yadyapi paryApta caturindriya se lekara paryApta dvIndriya taka ke pratyeka bheda aMgula ke saMkhyAtaveM bhAgapramANa sUcizreNi sarIkhe eka pratara ke jitane khaMDa hote haiM, utane sAmAnya se kahe haiM, tathApi aMgula kA saMkhyAtavAM bhAga saMkhyAta bhedavAlA hone se aura anukrama se bar3A-bar3A grahaNa kiye jAne se Upara jo alpabahutva kahA hai, vaha viruddha nahIM hai| ___ aba aparyApta paMcendriyAdi viSayaka alpabahutva kA nirdeza karate haiMasaMkhA paNa kiMci(ca)hiya sesa kamaso apajja ubhyo|| paMceMdiya visesahiyA cautibeiMdiyA tatto // 713 . zabdArtha-asaMkhA-saMkhyAtaguNe, paNa-paMcendriya, kivihiya-kucha adhika, vizeSAdhika, sesa-zeSa, kamaso-anukrama se, apajja-aparyApta, ubhayao-umA (paryApta-aparyApta), paMceMdiya-paMcendriya, visesahiyA-vizeSAdhika, cautibeiMdiyA-caturindriya, trIndriya aura dvIndriya, tatto-unase / ___ Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 paMcasaMgraha : 2 gAthArtha-unase aparyApta paMcendriya asaMkhyAtaguNe haiN| tatpazcAt anukrama se aparyApta caturindriya Adi vizeSAdhika, vizeSAdhika haiN| unase paryApta aparyApta paMcendriya, caturindriya, trIndriya aura dvIndriya uttarottara vizeSAdhika haiN| vizeSArtha-paryApta trIndriya se aparyApta paMcendriya asaMkhyAtaguNe haiM / unase aparyApta caturindriya vizeSAdhika haiM, unase aparyApta trIndriya vizeSAdhika haiM, unase aparyApta dvIndriya vizeSAdhika haiN| yadyapi aparyApta paMcendriya se lekara aparyApta dvIndriya paryanta ke pratyeka bheda aMgula ke asaMkhyAtave bhAga pramANa sUciNi sarIkhe eka pratara ke jisane khaMDa hote haiM, sAmAnya se utane kahe haiM, tathApi aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga choTA-bar3A liyA jAne se kisI prakAra se virodha nahIM hai| aparyApta dvIndriya se paryApta-aparyApta rUpa paMcendriya vizeSAdhika haiN| unase paryApta-aparyApta caturindriya vizeSAdhika haiN| unase paryAptaaparyApta trIndriya vizeSAdhika haiN| unase bhI paryApta-aparyApta dvIndriya vizeSAdhika haiM / arthAi paryApta-aparyApta paMcendriyAdi ke alpabahutva ke prasaMga meM yaha jAnanA cAhiye ki paMcendriya alpa haiM aura viparItapane se caturindriya se dvIndriya paryanta vikalendriya vizeSAdhika haiN| aba paryApta bAdara vanaspatikAyAdi sambandhI alpabahutva batalAte haiM pajjattabAyarapatte ya tarU, asaMkhejja iti nigoyaao| puDhavI AU vAu bAyaraapajjattateu tao // 72 // zabdArtha-pajjata-paryApta, bAyara-bAdara, patta ya-pratyaka, tarUvanaspati, asaMkhejja iti-asaMkhyAtaguNe haiM, nigoyAo-nigoda, puDhavI-pRthvI, AU-jala, vAu-vAyu, bAyara-bAdara, apajjatta -aparyApta, teu-tejaskAya, tao-nase / gAthArtha-unase aparyApta bAdara pratyeka vanaspati ke jIva asaMkhyAtaguNe haiM, unase bAdara paryApta nigoda asaMkhyAtaguNe, unase ___ Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhaka-prarUpaNA adhikAra : gAthA 72 paryApta bAdara pRthvI, jala, vAyukAya ke jIva anukrama se asaMkhyAtaguNa haiM aura unase bAdara aparyApta tejaskAya ke jIva asaMkhyAtaguNe haiN| vizeSArtha-paryApta-aparyApta dvIndriya se paryApta bAdara pratyeka vanaspatikAya ke jIva bhI aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa sUcizreNi sarIkhe eka pratara ke jitane khaMDa hote haiM utane vatalAye jA cuke haiM, tathApi aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga ke asaMkhyAta bheda hone se bAdara paryApta pratyeka vanaspatikAya ke parimANa ke prasaMga meM aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga dvIndriya ke agula ke asaMkhyAtaveM bhAga se asaMkhyAtaguNa hIna lenA cAhiye / kyoMki bhAjita karane vAlA aMgala kA asaMkhyAtavAM bhAga choTA liyA jAye to uttara meM bar3I saMkhyA prApta hogii| jisase yahA~ kisI prakAra se virodha nahIM hai| prajJApanAsUtra ke mahAdaMDaka meM bhI aparyApta dvIndriya ke anantara tatkAla bAdara paryApta pratyeka vanaspati asaMkhyAtaguNa kahI hai| ___ kadAcit yahA~ yaha zaMkA ho ki mahAdaMDaka meM aparyApta dvIndriya ke bAda tatkAla hI bAdara paryApta pratyeka vanaspati ke sambandha meM kahe jAne se asaMkhyAtaguNatA ghaTa sakatI hai| parantu yahA~ to aparyApta dvIndriya ke bAda paryApta-aparyApta paMcendriya aura usake bAda anukrama se caturindriya, trIndriya aura dvIndriya ke sambandha meM kahA hai / tatpazcAt paryApta bAdara pratyeka vanaspati ke liye kahA hai| jisase ve asaMkhyAtaguNe kisa taraha ghaTa sakate haiM ? bIca meM aura dUsare bahutoM ke sambandha meM kahane ke bAda vanaspati ke sambandha meM kahe jAne se aparyApta dvIndriya se vizeSAdhikapanA hI ghaTita hotA hai| ___isakA uttara yaha hai ki isameM kisI prakAra kA doSa nahIM hai| kyoMki yadyapi bIca meM paryApta-aparyApta dvIndriyAdi ke sambandha meM kahA hai, lekina ve sabhI pUrva-pUrva se vizeSAdhika batAye haiN| vizeSAdhika yAni pUrva saMkhyA se kucha adhika parantu saMkhyAtaguNa adhika nhiiN| jisase ! Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 paMcasaMgraha : 2 aparyApta dvIndriya kI apekSA bAdara paryApta pratyeka vanaspati jIva asaMkhyAta guNa kahe haiM, to bhI mahA daMDaka meM paryApta aparyApta dvIndriya kI apekSA asaMkhyAtaguNe hI kahe haiM, yaha samajhanA caahiye| unase (paryApta bAdara pratyeka vanaspatikAya ke jIvoM se) bAdara paryApta nigodiyA jIva-anantakAya ke jIva asaMkhyAtagaNe haiN| uname paryApta bAdara pRthvIkAyika asaMkhyAtagaNe haiM, unase paryApta bAdara jalakAya jIva asaMkhyAtaguNe haiN| yahA~ yadyapi paryApta bAdara pratyeka vanaspati, pRthvIkAya aura jalakAya ke jIva aMgala ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa sUcizreNi rUpa khaMDa eka pratara meM jitane hote haiM, utane sAmAnya se batalAye haiM lekina aMgala ke asaMkhyAtaveM bhAga ke asaMkhya bheda haiM, jisase aMgula kA asaMkhyAtavAM bhAga anukrama se asaMkhyaguNa hIna-hIna grahaNa kiye jAne se isa prakAra asaMkhyeyaguNa kahane meM kisI prakAra kA doSa nahIM AtA hai / mahAdaMDaka meM bhI asaMkhyeyaguNa kahA hai| bAdara paryApta jalakAya se bAdara paryApta vAyukAya jIva asaMkhyAtaguNe haiN| kyoMki ve ghanIkRta loka ke asaMkhyAtaveM bhAga meM vartamAna asaMkhya pratara ke AkAzapradeza pramANa haiN| unase bhI asaMkhyAta lokAkAzapradeza pramANa hone se aparyApta bAdara tejaskAya jIva asaMkhyAta guNe haiN| aba aparyApta bAdara vanaspati Adi kA alpabahutva batalAte haiMbAdaratarUnigoyA puDhavIjalavAuteu to suhumA / tatto visesaahiyA puDhavIjalapavaNakAyA u // 73 // zabdArtha-bAdara-bAdara, tarU-vanaspati, nigoyA-nigoda, puDhavIjalavAuteu-pRthvI, jala, vAyU aura tejaskAya, to-unase, suhumA--sUkSma, tatto-uname, visesaAhiyA-vizeSAdhika, puDhavIjalapavaNakAyA-pRthvI, jala, aura vAyukAya, u-aur| gAthArtha-unase bAdara aparyApta vanaspatikAya asaMkhyAtaguNe haiM, unase aparyApta bAdara nigoda asaMkhyAtaguNe haiM, unase aparyApta Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhaka - prarUpaNA adhikAra : gAthA 74 173 bAdara pRthvI, jala aura vAyukAya ke jIva uttarottara asaMkhyAta - guNe haiM, unase aparyApta sUkSma pRthvI, jala aura vAyukAya uttarottara vizeSAdhika haiN| vizeSArtha - pUrva gAthA se aparyApta pada kI anuvRtti karake yahA~ yaha Azaya lenA cAhiye ki aparyApta bAdara tejaskAya jIvoM se aparyApta pratyeka bAdara vanaspatikAya ke jIva asaMkhyAtaguNa haiN| unase aparyApta bAdara nigodiyA jIva asaMkhyAtaguNa haiN| unase aparyApta bAdara pRthvIkAya jIva asaMkhyAtaguNaM haiN| unase aparyApta bAdara jalakAya jIva asaMkhyAtaguNe haiN| unase aparyApta bAdara vAyukAya jIva asaMkhyAtaguNe haiM / unase aparyApta sUkSma tejaskAya jIva asakhyAtaguNe haiN| unase aparyApta sUkSma pRthvIkAya jIva vizeSAdhika haiM / uname aparyApta sUkSma jalakAya jIva vizeSAdhika haiM aura unase aparyApta sUkSma vAyukAya jIva vizebAdhika haiM / aba paryApta sUkSma tejaskAya Adi sambandhI alpabahutva kA nirdeza karate haiM saMkhejja suhumapajjatta teu kiMci (ca) hiya bhUjalasamIrA / tatto asaMkhaguNiyA suhuma nigoyA apajjattA // 74 // zabdArtha - saMkhejja - saMkhyAtaguNe, sahuma -- sUkSma, pajjata - paryApta teutejaskAya kiMcihiya - vizeSAdhika, bhUjalasamIrA - pRthvI, jala aura vAyukAya jIva, tatto - unase, asaMkhaguNiyA - asaMkhyAtaguNe, suhumanigoyA - sUkSma nigoda, apajjattA - aparyApta / gAthArtha - unase sUkSma paryApta tejaskAya jIva saMkhyAtaguNe haiM, unase paryApta sUkSma pRthvI, jala aura vAyu anukrama se vizeSAdhika haiN| unase aparyApta sUkSma nigodiyA jIva asaMkhyAtaguNe haiM / vizeSArtha - aparyApta sUkSma vAyukAya ke jIvoM se paryApta sUkSma tejaskAya ke jIva saMkhyAtaguNe haiN| kyoMki aparyApta sUkSma jIvoM Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 paMcasaMgraha : 2 se paryApta sUkSma jIva sadaiva adhika hote haiN| unase paryApta sUkSma pRthvIkAyika jIva vizeSAdhika haiM, unase paryApta sUkSma jalakAyika jIva vizeSAdhika haiN| unase paryApta sUkSma vAyukAya ke jIva vizeSAdhika haiN| unase aparyApta sUkSma nigodiyA jIva asaMkhyAtaguNe haiN| saMkhejjaguNA tatto pajjattANatayA tao'bhavvA / paDavaDiyasammasiddhA vaNa bAyarajIva pajjattA // 5 // zabdArtha-saMkhejjaguNA-saMkhyAtaguNe, tatto-unase, pajjattA-paryApta, NatayA-ananta, tao'bhavvA-unase abhavya, paDivaDiya-pratipatita, sammasambagdRSTi, sidvA-siddha, vaNa-vanaspati, bAyara-cAdara, jIva-jIva, pajjattA-paryApta / gAthArtha-unase paryApta anantakAya ( nigodiyA ) jIva saMkhyAtaguNe haiN| unase abhavya anantaguNe haiM / unase pratipatita samyagdRSTi anantaguNe, unase siddha anantaguNe aura uname paryApta bAdara vanaspatikAya jIva anaMtaguNe haiN|| vizeSArtha-aparyApta sUkSma nigodiyA jIvoM se paryApta sUkSma nigodiyA jIva saMkhyAtaguNe haiN| yadyapi sAmAnyatayA aparyApta tejaskAya se lekara paryApta sUkSma nigodiyA jIva paryanta asaMkhyAta lokAkAzapradeza pramANa kahe jAte haiM, tathApi asaMkhyAta ke asaMkhyAta bheda hone se uparyukta alpabahutva kisI bhI taraha se viruddha nahIM hai| paryApta sUkSma nigodiyA jIvoM se abhavya jIva anantaguNe haiN| kyoMki ve jaghanya yuktAnantapramANa haiN| ___ abhavya jIvoM se samyaktva se girakara mithyAtva guNasthAna ko prApta anantaguNa haiM aura unase bhI siddha jIva anantaguNe haiM aura siddha jIvoM se paryApta bAdara vanaspatikAya ke jIva anantaguNe haiN| 1 ukkosapae parittANatae rUve pakkhitte jahannayaM juttANatayaM hoi, abhavvasiddhiyAvi tatiyA ceva / -anuyogadvAra sUtra Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhaka - prarUpaNA adhikAra : gAthA 76-77 aba sAmAnya paryApta bAdarAdi viSayaka alpabahutva kahate haiMkiMci (ca) hiyA sAmannA ee u asaMkha vaNa apajjattA / visesa ahiyA ee sAmanneNaM apajjattA // 76 // 175 zabdArtha - kicihiyA - kucha adhika ( vizeSAdhika), sAmannA - sAmAnya, ee- ye ekendriya jIva, u -- aura, asaMkha - asaMkhyAtaguNe, vaNa- -vanaspatikAya, apajjattA -- aparyApta, ee - ye, sAmanneNaM- - sAmAnyarUpa se, visesa B ---- ahiyA - vizeSAdhika, apajjattA - aparyApta | gAthArtha - unase sAmAnya rUpa se paryApta bAdara ekendriya vizeSAdhika haiM, unase aparyApta bAdara vanaspatikAya asaMkhyAtaguNe aura unase sAmAnya aparyApta bAdara vizeSAdhika haiM / vizeSArtha - paryApta bAdara vanaspatikAya jIvoM se sAmAnya rUpa se paryApta bAdara ekendriya jIva vizeSAdhika haiN| kyoMki paryApta bAdara pRthvIkAyAdi jIvoM kA bhI unameM samAveza hotA hai / unase aparyApta bAdara vanaspatikAya jIva asaMkhyAtaguNe haiM aura unase bhI vanaspati Adi vizeSaNa se rahita bAdara aparyApta ekendriya jIva sAmAnya rUpa se vizeSAdhika haiM / aba sUkSma aparyApta vanaspati Adi ke sambandha meM kahate haiMsuhamA vaNA asaMkhA visesaahiyA ime u sAmannA / suhumavaNA saMkhejjA pajjattA savva kiMci (ca ) hiyA // 77 // zabdArtha - suhamA - sUkSma, vaNA - vanaspatikAya, asaMkhA - asaMkhyAtaguNe, visesa ahiyA - vizeSAdhika, ime - ye, u -- aura sAmannA - sAmAnya, suhumavaNA - sUkSma vanaspatikAya, saMkhejjA -- saMkhyAtaguNe, pajjattA - paryApta, savva - saba, kiMcihiyA - kucha adhika (vizeSAdhika ) / gAthArtha - unase aparyApta sUkSma vanaspatikAya jIva asaMkhyAta - guNe haiN| unase sAmAnya aparyApta sUkSma vizeSAdhika haiN| unase ! Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha : 2 paryApta sUkSma vanaspatikAya jIva saMkhyAtagRNe haiM aura unase saba sUkSma paryApta vizeSAdhika haiM / 176 se vizeSArtha - pUrva gAthA meM kahe gaye aparyApta bAdara ekendriya jIvoM sUkSma aparyApta vanaspatikAya jIva asaMkhyAtaguNe haiN| unase sAmAnya vanaspati Adi vizeSaNa se rahita aparyApta sUkSma jIva vizeSAdhika haiM / kyoMki aparyApta sUkSma pRthvIkAyAdi ke jIvoM kA bhI unameM samAveza hotA hai / aparyApta sUkSma jIvoM se paryApta sUkSma vanaspatikAya ke jIva saMkhyAtaguNe haiN| kyoMki aparyApta sUkSma jIvoM se paryApta sUkSma jIva tathAsvabhAva se sadaiva saMkhyAtaguNe hI hote haiM aura kevalajJAnI dvArA vaisA jAnA - dekhA gayA hai / paryApta sUkSma vanaspatikAya jIvoM se samasta paryApta sUkSma pRthvIkAyAdi kA bhI samAveza ho jAne se sabhI paryApta sUkSma jIva vizeSAdhika haiM / zaMkA- paryApta sUkSma vanaspatikAya jIvoM se sabhI paryApta sUkSma jIva asaMkhyAtaguNe na kahakara vizeSAdhika kyoM kahe gaye haiM ? jabaki bahuta bar3I saMkhyA vAle sUkSma pRthvIkAya jIvoM kA bhI unameM samAveza ho jAtA hai / uttara - paryApta sUkSma jIva pUrvokta saMkhyA se kisI bhI taraha asaMkhyAtaguNe nahIM hote haiN| kyoMki paryApta sUkSma vanaspatikAya jIvoM kI apekSA paryApta pRthvIkAyAdi sabhI sUkSma jIva bhI bahuta alpa saMkhyA vAle haiN| kyoMki paryApta sUkSma vanaspati jIva ananta lokAkAza pradezarAzi pramANa haiM aura pRthvIkAyAdi sabhI sUkSma paryApta jIva asaMkhyAta lokAkAzapradeza pramANa hI haiM / aba paryApta paryApta sUkSmAdi ke sambandha meM batalAte haiMpajjattApajjattA suhumA kiMci (ca) hiyA bhavvasiddhIyA / tatto bAyara suhumA nigoya vaNassaijiyA tatto // 78 // Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhaka-prarUpaNA adhikAra : gAthA 78 177 zabdArtha-jjattApajjattA---paryApta-aparyApta, suhumA-sUkSma, kiMcihiyA-kucha adhika (vizeSAdhika), bhavasiddhIyA-bhavyasiddhika, tattounase, bAyara-bAdara, suhumA-sUkSma, nigoya--nigodiyA jIva, vaNassaivanaspati, jiyA-jIva, tatto-unase / __ gAthArtha-unase paryApta-aparyApta sUkSma jIva vizeSAdhika haiN| uname bhavya siddhika jIva vizeSAdhika haiN| unase bAdara sUkSma nigodiyA jIva vizeSAdhika haiM aura unase sabhI vanaspati jIva vizeSAdhika haiN| vizeSArtha--sabhI paryApta sUkSma ekendriya jIvoM se paryApta-aparyApta sabhI sUkSma ekendriya jIva vizeSAdhika haiN| unase bhavyasiddhika jIva vizeSAdhika haiN| kyoMki sarva jIvoM kI saMkhyA meM se jaghanya yuktAnanta pramANa abhavyoM kI saMkhyA ko kama karane para zeSa sabhI jIva bhavya haiM, ataeva pUrvokta saMkhyA (paryApta-aparyApta sUkSma ekendriya jIvoM kI saMkhyA) se bhavya jIva vizeSAdhika haiN| unase bhI bAdara aura sUkSma donoM mile hue nigodiyA jIva vizeSAdhika haiN| kyoMki unameM kitane hI abhavya jIvoM kI saMkhyA kA bhI samAveza ho jAtA hai| prazna-bhavya jIvoM se bAdara aura sUkSma nigodiyA jIva saMkhyAta yA asaMkhyAtaguNe na batAkara vizeSAdhika kyoM batAye haiM ? kyoMki nigoda meM bhavya, abhavya donoM prakAra ke jIva haiM tathA nigoda ke sivAya anya jIvabhedoM meM bhI bhavya jIva haiM / jisase nigoda aura unake alAvA dUsare jIvabhedoM meM rahe hue bhavya jIvoM se mAtra nigodiyA jIva ki jinameM ananta abhavya bhI vartamAna haiM, ve vizeSAdhika kaise ho sakate haiM ? uttara-bhavya jIvoM se bAdara aura sUkSma nigodiyA jIva kisI bhI prakAra se saMkhyAta yA asaMkhyAtaguNe ghaTita nahIM ho sakate haiN| kyoMki yahA~ abhavya se rahita mAtra bhavyoM kA vicAra kiyA hai / abhavya yuktAnaMta saMkhyApramANa haiM aura bAdara sUkSma nigoda vyatirikta zeSa Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 178 paMcasaMgraha : 2 sabhI jIvoM kA kula yoga asaMkhya lokAkAza pradezarAzi pramANa hI hai, jisase abhavyoM aura bhavyoM kI bahuta bar3I saMkhyA to bAdara nigoda meM hI rahI huI hai anyatra nahIM tathA bhavya kI apekSA abhavya bahuta hI kama haiM-- anantaveM bhAgamAtra haiM, jisase abhavya ananta jIva sUkSma bAdara nigoda meM rahe hue hone para bhI kula bhavya jIvoM se bAdara sUkSma nigodiyA jIvoM kI saMkhyA vizeSAdhika hI hotI hai| ina sUkSma bAdara nigodiyA jIvoM kI apekSA sAmAnya se vanaspati jIva vizeSAdhika haiN| kyoMki unameM pratyeka zarIrI vanaspatikAya ke jIvoM kA bhI samAveza ho jAtA hai / aba sAmAnya ekendriyAdi kA alpabahutva kahate haiMegiMdiyA tirikkhA caugaimicchA ya aviraijuyA ya / sajogasaMsAri savvevi // 76 // sakasAyA chaumatthA zabdArtha --- egiMdiyA - ekendriya, tirikkhA - tiryaMca, caugaicchA -- cAroM gati ke mithyAdRSTi jIva, ya - aura, aviraijuyA - aviratisahita, ya - aura, sakasAyA - sakaSAyI, chaumatthA -- chadmastha, sajoga - yogavAle, saMsAri-saMsArI, sadevi - sabhI / gAthArtha - unase ekendriya tiryaMca, cAroM gati ke mithyAdRSTi jIva, avirati sakaSAyI, chadmastha, yoga vAle aura sabhI saMsArI jIva uttarottara vizeSAdhika haiM / 1 " vizeSArtha --- samasta vanaspatikAya jIvoM se sAmAnyataH ekendriya jIva vizeSAdhika haiN| kyoMki bAdara aura sUkSma pRthvIkAyAdi jIvoM kI saMkhyA kA bhI unameM samAveza ho jAtA hai / aparyApta dvIndriyAdi jIvoM kI saMkhyA kA bhI unameM samAveza ho jAne se sAmAnyataH tiryaMca unase vizeSAdhika haiM / tiryaMcoM se cAroM gati ke mithyAdRSTi jIva vizeSAdhika haiN| kyoMki aviratasamyagdRSTi Adi guNasthAna vAle kitane hI saMjJI paMcendriyoM Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 baMdhaka-prarUpaNA adhikAra : gAthA 80 ke sivAya zeSa sabhI tiryaMca mithyAdRSTi haiN| ataH unakA tathA asaMkhya mithyA dRSTi nAraka, deva aura manuSya jIvoM kA unameM samAveza ho jAtA hai| jisase tiryaMca jIvoM kI apekSA cAroM gati ke mithyAdRSTi jIva vizeSAdhika kahe haiN| cAturgatika mithyAdRSTi jIvoM se aviratiyukta-binA virati ke jIva vizeSAdhika haiN| kyoMki kitane hI aviratasamyagdRSTi jIvoM kA unameM samAveza hotA hai| ___ avirata jIvoM kI apekSA kaSAyayukta jIva vizeSAdhika haiM / kyoMki dezavirata se lekara sUkSmasaparAya paryanta guNasthAnoM meM vartamAna jIvoM kA unameM samAveza hotA hai / ___ sakaSAyI jIvoM se chadmastha vizeSAdhika haiN| kyoMki unameM upazAMtamohI evaM kSINamohI jIvoM kA bhI samAveza hai| ___chadmastha jIvoM se sayogI jIva vizeSAdhika haiN| kyoMki unameM sayogikevalI guNasthAnavartI jIva bhI garbhita haiN| sayogI jIvoM se saMsArI jIva vizeSAdhika haiN| kyoMki unameM ayogikevalI guNasthAnavI jIvoM kA bhI samAveza hai| saMsArI jIvoM kI apekSA sabhI jIva vizeSAdhika haiM / kyoMki siddha jIvoM kA bhI unameM samAveza hai| isa prakAra sAmAnyataH sarvajIvoM kI apekSA alpabahutva jAnanA caahie| guNasthAnApekSA alpabahutva uvasaMtakhavagajogI apamattapamatta desasAsANA / mIsAvirayA cau cau jahattaraM saMkhasaMkhaguNA // 8 // zabdArtha-uvasaMta-upazAMta, khavaga-kSapaka, jogI-yogI, apamattaapramatta, pamatta-pramatta, desa-dezavirati, sAsANA-sAsAdana guNasthAnavartI, mosAvirayA-mizra aura aviratasamyagdRSTi, cau-cAra, cau-cAra, jahuttaraMuttarottara, skhskhgunnaa-sNkhyaat,asNkhyaatgunne| Jain Education International Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 paMcasaMgraha : 2 ......gAthArtha-upazamazreNi vAle upazamaka aura upazAMtamohI se kramazaH kSapaka, sayogi, apramatta aura pramatta ye cAra uttarottara saMkhyAta-saMkhyAtaguNe haiM aura unase dezavirata, sAsAdana, mizra aura avirata ye cAra uttarottara asaMkhyAtaguNaM haiN| vizeSArtha-gAthA meM gaNasthAnApekSA jIvoM kA alpabahatva batalAyA hai| jisakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai gAthokta uvasaMta pada se cAritramohanIya kI upazamanA karane vAle AThaveM, nauveM aura dasaveM guNasthAna tathA cAritramohanIya kI sarvathA upazamanA karane vAlA gyArahavAM guNasthAna, isa taraha donoM prakAra ke guNasthAnoM kA grahaNa karanA cAhiye / isI taraha gAthokta khavaga pada se bhI caritramoha kI kSapaNA karane vAle AThaveM se dasaveM guNasthAna taka aura bArahaveM kSINamohaguNasthAna, isa taraha cAra guNasthAnoM kA grahaNa karanA caahiye| ataeva upazAMta se vAda ke cAra guNasthAnavI jIva uttarottara saMkhyAtaguNa haiM aura unase pare ke cAra guNasthAnavI jIva uttarottara asaMkhyAtaguNa haiM / jo isa prakAra jAnanA cAhiye upazamaka AThaveM se dasaveM guNasthAna taka ke jIva aura upazAMtamohI jIva sabase alpa haiN| kyoMki zreNi ke sampUrNa kAla kI dRSTi se vicAra karane para bhI adhika se adhika ve eka, do, tIna Adi niyata saMkhyA pramANa haiM / unase kSapaka aura kSINamohI jIva saMkhyAtaguNe haiN| kyoMki unakI zroNi ke sampUrNa kAla kI dRSTi se bhI utkRSTa saMkhyA zatapRthaktva pramANa hai / upazama aura kSapaka zreNi ke viSaya meM kahA gayA uparyukta alpabahutva jaba donoM zreNiyoM meM adhika se adhika jIva hote haiM taba ghaTita hotA hai| isakA kAraNa yaha hai ki kisI samaya ina donoM zreNiyoM meM koI jIva hotA bhI nahIM hai / kisI samaya donoM meM hote haiM aura samAna hote haiM, kisI samaya upazamaka kama aura kSapaka jIva adhika hote haiM , kisI samaya kSapaka kama aura upazamaka adhika hote haiM, isa prakAra aniyatatA se hote haiN| . . kSapaka jIvoM se sayogikevalI saMkhyAtaguNe haiN| kyoMki kama se kama ve koTipRthaktva hote haiN| Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhaka-prarUpaNA adhikAra : gAthA 80 unase apramattayati saMkhyAtaguNe haiM, kyoMki ve do hajAra karoDa pramANa ho sakate haiN| unase pramattavirata jIva saMkhyAtaguNe haiN| kyoMki ve koTisahasrapRthaktva hote haiN| unase bhI dezavirata asaMkhyAtaguNe haiM aura unake asaMkhyAtaguNe hone kA kAraNa asaMkhyAta! tiryaMcoM ko dezavirataguNasthAna honA saMbhava hai| unase bhI sAsAdanasamyagdRSTi jIva asaMkhyAtaguNe haiN| yaha guNasthAna anitya hone se jaba usameM utkRSTa saMkhyA hotI hai taba yaha alpabahutva ghaTita hotA hai| kyoMki kisI samaya ve sarvathA hote bhI nahIM haiM aura yadi kisI samaya hote haiM taba jaghanya se eka do bhI hote haiM aura utkRSTa se dezavirati ke pramANa meM hetubhUta kSetra palyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kI apekSA asaMkhyAtaguNa ba kSetrapalyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga meM vartamAna AkAzapradeza pramANa hote haiN| unase mizradRSTi jIva asaMkhyAtaguNe haiN| ve sAsAdana ke pramANa meM hetubhUta kSetrapalyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga kI apekSA asaMkhyAtaguNe bar3e kSetrapalyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga meM rakhe hue AkAzapradeza pramANa haiN| yaha guNasthAna bhI anitya hone se jaba usameM utkRSTa saMkhyA ho tabhI yaha alpabahutva ghaTita hotA hai| jaba hote haiM taba jaghanya se eka do jIva hote haiM aura utkRSTa se upayukta saMkhyA hotI hai| unase bhI aviratasamyagdRSTi jIva asaMkhyAtaguNe haiN| kyoMki ve mizraSTi kI apekSA asaMkhyAta gUNe bar3e kSetrapalyopama ke asaMkhyAtaveM bhAga meM rahe hue AkAzapradeza pramANa haiN| ___aba uparyukta guNasthAnoM se zeSa rahe guNasthAnoM sambaMdhI alpabahutva kA nirdeza karate haiM 1 yahA~ asaMkhyAta kA pramANa kSetrapalyopama kA asaMkhyAtavAM bhAga jAnanA caahiye| Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 paMcasaMgraha : 2 ukkosapae saMtA micchA tisu gaIsu hotsNkhgunnaa| tirie saNaMtaguNiyA sannisu maNuesu saMkhaguNA // 81 // zabdArtha-ukkosapae--utkRSTa pada meM, saMtA-hote haiM, micchA- mithyAdRSTi jIva, tisu gaIsu-tInoM gatiyoM meM, hoMtasaMkhaguNA-asaMkhyAtaguNe haiM, tirie-tiryaMcagati meM, saNaMtaguNiyA-ve anantaguNe, sannisu- saMjI, maNu esumanuSyoM meM, saMkhaguNA-saMkhyAtaguNe / gAthArtha (tiryaMca ke sivAya ) tIna gatiyoM meM utkRSTa pada meM vartamAna mithyAdRSTi jIva asaMkhyAtaguNe hote haiN| unase tiryaMcagati meM mithyAdRSTi jIva anantaguNe haiM aura saMjJI manuSya saMkhyAtaguNe vizeSArtha-pUrva meM sAsAdanasamyagdRSTi se lekara sayogikevalI paryanta bAraha guNasthAnoM sambaMdhI alpabahutva kA nirdeza kiyA hai| aba zeSa rahe mithyAdRSTi aura aMtima caudahaveM ayogikevalIguNasthAna sambaMdhI alpabahutva ko batalAte haiN| pUrvokta aviratasamyagdRSTi jIvoM se nAraka, manuSya aura deva ina tIna gatiyoM meM utkRSTa pada meM vartamAna mithyAdRSTi jIva asaMkhyAtaguNe haiM aura unase bhI tiryaMcagati meM vartamAna mithyAdRSTi jIva sabhI nigodiyA jIvoM ke mithyAtvI hone se anantaguNe haiM tathA garbhaja manuSyoM meM aviratasamyagdRSTi guNasthAna vAle manuSyoM se mithyAdRSTi manuSya saMkhyAtaguNe hI haiN| kyoMki kula milAkara ve saMkhyA meM saMkhyAta hI haiM tathA bhavastha ayogivalI jIva kSapaka tulya jAnanA caahiye| kyoMki unakI saMkhyA bhI adhika se adhika zatapRthaktva pramANa hI hotI hai aura abhavastha ayogikevalI aviratasamyagdRSTi jIvoM se anantaguNe haiN| kyoMki siddha ananta haiM aura ve sabhI ayogi haiN| isa prakAra alpabahutva prarUpaNA jAnanA caahiye| isake sAtha hI Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhaka-prarUpaNA adhikAra : gAthA 82 183 satpadAdi prarUpaNAoM kA vicAra samApta hotA hai / aba pUrva meM jIvoM ke caudaha bhedoM kA varNana kiyA gayA hai| una caudaha bhedoM kA nAma batalAte haiM / jIvasthAnoM ke bheda aura nAma egidiyasuhamiyarA sanniyara paNidiyA sdi-ti-cuu| pajjattApajjattAbheeNaM coddasaggAMmA // 2 // zabdArtha-egidiya-ekendriya, sahumiyarA-sUkSma aura itara-bAdara, sanniyara--saMjJI aura itara-asaMjJI, paNadiyA- paMcendriya, sabiticaU-dvi, tri catuH-indriya sahita, pajjattApajjattA-paryApta-aparyApta, bheeNaM-bheda se, coddasaggAmA-caudaha prakAra / gAthArtha- sUkSma aura bAdara ekendriya, saMjJI aura asaMjJI paMcendriya tathA dvIndriya, trIndriya, caturindriya sahita ina sAto ke paryAptaaparyApta ke bheda se jIvoM ke caudaha prakAra haiN| vizeSArtha-gAthA meM caudaha jIvasthAnoM ke nAma batalAye haiN| jinheM jIvagrAma bhI kahate haiN| una jIvasthAnoM ke nAma isa prakAra haiM sUkSma nAmakarma ke udayavAle sUkSma aura bAdara nAmakarma ke udaya vAle bAdara, isa taraha ekendriya do prakAra haiN| arthAt sUkSma ekendriya aura bAdara ekendriya ye ekendriya ke do bheda hue tathA 'sanniyara paNidiyA' arthAt saMjJI aura asaMjJI isa taraha paMcendriya jIva do prakAra ke haiM tathA 'sabiticau' arthaa| dvIndriya, trIndriya aura caturindriya, isa prakAra kula milA kara jIvoM ke sAta bheda hote haiN| ye pratyeka paryApta evaM aparyApta ke bheda se do-do prakAra ke haiM arthAt ye paryApta bhI hote haiM aura aparyApta bhii| ataeva paryApta aura aparyApta kI apekSA sAta-sAta prakAroM ko milAne se jIvoM ke kula caudaha bheda hote haiN| jo jIvasthAna, jIvagrAma athavA bhUtagrAma kahalAte haiN| Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 184 paMcasaMgraha : 2 ina caudaha jIvasthAnoM kA pahale vistAra se vivecana kiyA jA cukA hai| ataH tadanusAra inakA svarUpa jAna lenA cAhiye / aba pUrva meM jo yaha kahA thA ki jIvasthAnoM meM aMtima saMjJI paMcendriya paryApta bheda guNasthAnoM kI apekSA se caudaha prakAra kA hotA hai, ataH una guNasthAnoM ke nAma batalAte haiM / guNasthAnoM ke nAma micchA sAsaNamissA avirayadesA pamatta apmttaa| apuvva bAyara suhamovasaMtakhINA sajogiyarA // 3 // zabdArtha-micchA-mithyAtva, sAsaNa-sAsAdana, missA ---mizra, aviraya-aviratasamyagdRSTi, desA-dezavirata, pamatta-pramattavirata, apamattA-apramattavirata, apura-apUrvakaraNa, bAyara-anivRttibAdara, suhumovasaMta-sUkSmasaMparAya aura upazAMtamoha, khINA-kSINamoha, sajogiyarA-sayogi aura itara ayogi / gAthArtha-mithyAtva, sAsAdana, mizra, avirata, deza virata, pramatta, apramatta, apUrva, bAdara, sUkSma, upazAMta, kSINa, sayogi aura itaraayogi ye caudaha guNasthAnoM ke nAma haiN| vizeSArtha-gAthA meM caudaha guNasthAnoM ke nAmoM kA saMketamAtra kiyA hai| jinake nAma isa prakAra haiM (1) mithyAtva, (2) sAsAdanasamyagdRSTi, (3) mizradRSTi, (4) aviratasamyagdRSTi, (5) dezavirata, (6) pramattasaMyata, (7) apramattasaMyata, (8) apUrvakaraNa, (6) anivRttibAdarasaMparAya. (10) sUkSmasaMparAya, (11) upazAMtamoha, (12) kSINamoha, (13) sayogikevalI aura (14) ayogikevalI / pratyeka ke sAtha guNasthAna zabda jor3ane se inakA pUrA nAma ho jAtA hai| yathA-mithyAtvaguNasthAna, sAsAdanasamyagdRSTiguNasthAna Adi / inakA svarUpa pahale yogopayogamArgaNA adhikAra meM vistAra se batalAyA jA cukA hai| ataeva yahA~ unakA punaH varNana nahIM kiyA hai| Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhaka-prarUpaNA adhikAra : gAthA 84 185 isa prakAra gaNasthAnoM ke nAma batalAne ke vAda aba guNasthAnoM meM vartamAna jo jIva karma kA baMdha karate haiM, usako batalAte haiM terasa vibaMdhagA te aTThavihaM baMdhiyavvayaM kamma / mUluttarabheyaM te sAhimo te nisAmeha // 84 // zabdArtha-terasa-teraha guNasthAnavartI, vibaMdhagA-baMdhaka, te-ve, aTThaviha-AThoM prakAra ke, baMdhiyavvayaM-badhaneyogya, kamma-karma ke, mUluttarabheyaM-mUla aura uttara ke bheda vAle, te-unako, sAhimo-kahate haiMbatalAte haiM, te-unako, nisaameh-suno| gAthArtha-teraha guNasthAnavI jIva mUla aura uttara bhedavAle baMdhaneyogya ATha prakAra ke karmoM ke baMdhaka haiN| aba unako batalAte haiM, jise tuma suno| vizeSArtha-mithyA dRSTi se lekara sayogikevalI paryanta teraha guNasthAnoM meM vartamAna jIva yathAyogya rIti se pratisamaya ATha, sAta, chaha yA eka karma ko bAMdhate haiN| kintu ayogikevalI guNasthAnavartI jIva baMdhahetuoM kA abhAva hone se eka bhI karma kA baMdha nahIM karate haiN| ____ baMdhaneyogya vastu ke binA kisI bhI taraha se koI bhI baMdhaka nahIM ho sakatA hai| vaha baMdhaneyogya vastu mUla aura uttara ke bheda vAle karma haiN| unameM karma ke mUlabheda ATha haiM aura uttarabheda eka sau aTThAvana haiM / ina mUla aura uttara bhedoM kA Age vistAra se varNana kiyA jA rahA hai| isa prakAra yaha baMdhaka-prarUpaNA nAmaka dUsarA adhikAra pUrNa hotA hai / 00 Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pariziSTa (1) baMdhaka-prarUpaNA adhikAra kI mUla gAthAe~ caudasavihA vi jIvA vibaMdhagA tesimaMtimo bheo| coddasahA savve vi hu kimAisaMtAipayaneyA // 1 // kiM jIvA ? uvasamAiehiM bhAvehi saMjuyaM davvaM / kassa ? sarUvassa pahU keNaMti ? na keNai kayA u // 2 // kattha ? sarIre loe va huMti kevacira ? savva kAlaM tu| kaI bhAvajuyA jIvA ? duga-tiga-cau-paMcamIsehiM // 3 // suraneraiyA tisu tisu vAupaNidItirakkha cau causu / maNuyA paMcasu sesA tisu taNusu aviggahA siddhA // 4 // puDhavAI cau cauhA sAhAravaNaMpi satayaM sayayaM / pattaya pajjapajjA duvihA sesA u uvavannA // 5 // micchA avirayadesA pamatta apamattayA sajogI ya / savvaddha iyaraguNA nANA jIvesu vi na hoMti // 6 // igadugajogAINaM Thaviyamaho egaNega ii juyalaM / igijogAu dudu guNA guNiyavimissA bhave bhaMgA // 7 // ahavA ekkapaIyA do bhaMgA igibahuttasannA je / te cciya payavuDDhIe tiguNA dugasajuyA bhaMgA // 8 // sAhAraNANa bheyA cauro aNaMtA asaMkhayA sesA / micchANatA cauro paliyAsakhasa sesa saMkhejjA / / 6 / / patteyapajjavaNakAiyAu payaraM harati logss| aMgula - asaMkhabhAgeNa bhAiyaM bhUdagataNU ya // 10 // Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhaka prarUpaNA adhikAra : pariziSTa : 1 187 Avalivaggo antarAvalIya guNio hu bAyarA teuu| vAU ya logasakhaM sesatigamasAMkhayA logA // 11 // pajattApajattA bi-ti-cau asanniNo avaharaMti / aMgula - sakhAsaMkhappaesabhaiyaM puDho payaraM // 12 // sannI causu gaIsu paDhamAe asakhaseDhi neraiyA / seDhiasaMkhejjaso sesAsu jahottaraM taha ya // 13 // saMkhejjajoyaNANaM sUipaesehiM bhAio pyro| vatarasurehiM hIrai evaM ekekkabhee NaM // 14 // chappanadosayaMgula sUipaesiM bhAio pyro| joisiehiM hIrai saTThANe tthIya saMkhaguNA // 15 // asakhaseDhikhapaesatullayA paDhama duiya kappesu / seDhi asakhaMsamA uri tu jahottaraM taha ya / / 16 / / seDhiekkekkapaesaraiya sUINamaMgulappabhiyaM / ghammAe bhavaNasohammayANamANaM imaM hoi // 17 // chappannadosayaMgula bhUo bhUo vigabbha mUlatiMga / guNiyA jahuttaratthA rAsIo kameNa sUio // 18 // ahavaMgulappaesA samUlaguNiyA u neraiyasUI / paDhapaduiyApayAiM samUlaguNiyAiM iyarANa // 16 // aMgulamUlAsaMkhiyabhAgappamiyA u hoMti seddhiio| uttaraviuvviyANaM tiriyANa ya sannipajjANaM // 20 // ukkosapae maNuyA seDhI rUvAhiyA avaharaMti / taiyamUlAhaehiM aMgulamUlappaesehiM // 21 // sAsAyaNAicauro hoti aMsakhA aNatayA micchaa| koDisahassapuhuttaM pamattaiyare u thovayarA // 22 // egAi caupaNNA samagaM uvasAmagA ya uvstaa| addha paDucca seDhIe hoMti sabvevi saMkhejjA // 23 // Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 paMcasaMgraha : 2 khavagA khINAjogI egAi jAva hoMti aTThasayaM / addhAe sayapuhutta koDipuhuttaM saMjogIo // 24 // apajjattA donnavi suhumA egidiyA jae sabve / / sesA ya asaMkhejjA bAyarapavaNA asakhesu // 25 / / sAsAyaNAi savve loyassa asaMkhayammi bhAgammi / micchA u savvaloe hoi sajogI vi samugghAe // 26 // veyaNa - kasAya - mAraNa - veuvviy-teu-haar-kevliyaa| saga paNa cau tinni kamA maNusuranera iyatiriyANa / 27 // paMcendiyatiriyANaM devANa va hoti paMca sannINaM / veuvviyavAUNaM paDhamA cauro samugghAyA // 28 // caudasavihAvi jIvA samugghAeNaM phusaMti savvajagaM / riuseDhIe va keI evaM micchA sajogI yA // 6 // mIsA ajayA aDa aDa bArasa sAsAyaNA cha desajaI / saga sesA u phusaMti rajjU khINA asaMkhasaM // 30 // sahasAratiyadevA nArayaneheNa jati taiya va / nijjati accayaM jA ac yadeveNa iyarasurA // 31 // chaTThAe neraio sAsaNabhAveNa ei tirimnnue| logaMtanikkuDesu jati'nne sAsaNaguNatthA // 32 // uvasAmagauvasaMtA savvaTTha appamattavirayA ya / gacchanti riugaIe pudesajayA u bArasame // 33 // sattaNhamapajjANaM aMtamuhutta duhAvi suhumANaM / sesANaMpi jahannA bhavaThiI hoi emeva // 34 // bAvIsasahassAi bArasa vAsAi aunnpnndinnaa| chammAsa puvakoDI tettIsayarAi ukkosA // 35 // hoi aNAi aNaMto aNAi saMto ya sAisaMto ya / desUNapoggaladdha aMtamuhuttaM carimamiccho // 36 // Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 baMdhaka-prarUpaNA adhikAra : pariziSTa : 1 poggalapariyaTTo iha davvAi cauvviho muNeyavvo / ekkekko puNa duviho bAyarasuhumattabheeNaM // 37 // saMsAraMmi aDato jAva ya kAleNa phusiya savvANU / Igra jIvu muyai bAyara annayarataNuTThio suhumo // 38 // logassa paesesu annNtrprpraavibhttiihiN| khettaMmi bAyaro so suhumo u aNaMtaramayassa / / 3 / / ussappiNisamaesu aNaMtaraparaMparAvibhattIhiM / kAlammi bAyaro so suhumo u aNaMtaramayassa // 40 // aNubhAgaTTANesu annNtrprpraavibhttiihiN| bhAvami bAyaro so suhumo savvesuNukkamaso // 41 // AvaliyANaM chakkaM samayAdArabha sAsaNo hoi / mIsuvasama atamuhU khAiyadiTThI aNataddhA // 42 // veyaga avirayasammo tettIsayarAiM saairegaaii| atamuhuttAo puvvakoDI deso u desUNA // 43 / / samayAo atamuhU pamatta apamattayaM bhayaMti munnii| desUNa punakoDi annonnaM ciTThahi bhayaMtA // 44 // samayAo aMtamuhU apUvvakaraNa u jAva uvsto| khINAjogINato desassava jogiNo kAlo // 45 // egidiyANaNaMtA doNi sahassA tasANa kaaytthiii| ayarANa igapaNidisu naratiriyANaM sagaTTha bhavA // 46 / / puvakoDipuhutta pallatiyaM tirinarANa kAleNaM / nANAigapajjatta maNuNapallasakhasa aMtamuhU // 47 / / purisatta' sannitta' sayapuhutta tu hoi ayarANaM / thI paliyasayapuhutta, napusagatta aNataddhA / / 48 / / bAyarapajjegiMdiya vigalANa ya vAsasahassa saMkhejjA / apajjata suhumasAhAraNANa pattagamaMtamuhU // 46 / / Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 paMcasaMgraha : 2 patta ya bAyarassa u paramA hariyassa hoi kaaryaatthii| osappiNI asaMkhA sAhAratta riugaiyatta // 50 // mohaThii bAyarANaM suhamANa asaMkhayA bhave logaa| sAhAraNesudosaddhapuggalA nivvisesANaM // 51 // sAsaNamIsAo havaMti santayA pliysNkhigkaalaa| uvasAmaga uvasaMtA samayAo aMtaramuhutta // 52 // khavagA khINAjogI hoti aNiccAvi aNtrmuhtt| nANA jIve taM ciya sattahiM samaehiM abbhahiyaM // 53 // egiditta samayaM tasattaNaM smmdescaaritt| AvaliyAsaMkhaMsaM aDasamayaM caritta siddhI ya // 54 // uvasamameDhI uvasaMtayA ya mnnuyttnnttrsurtt| paDivajjate samayA saMkheyA khavagaseDhI ya // 55 // battIsA aDayAlA saTThI bAvattarI ya clsiiii| channaui duaTThasayaM egAe jahuttare samae // 56 // gabbhayatirimaNusuranArayANa viraho muhatta bArasagaM / mucchimanarANa cauvIsa vigala amaNANa aMtamuhU // 57 / / tasabAyarasAhAraNa asanni apumANa jo tthiiikaalo| so iyarANaM viraho evaM hariyeyarANa ca // 58 / / AIsANaM amarassa aMtaraM hINayaM muhutta to| AsahasAre acchayaNattara diNa mAsa vAsa nava // 56 // thAvarakAlukkoso savvaTTha bIyao na uvvaao| do ayarA vijayAisu naraesu viyANumANeNaM // 60 / / paliyAsaMkho sAsAyaNaMtaraM sesagANa aMtamuha / micchassa be chasaTThI iyarANaM poggaladdhato // 61 // vAsapuhuttaM uvasAmagANa viraho chamAsa khavagANaM / nANA sujI sAsANamIsANaM pallasaMkhaMso // 2 // Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhaka prarUpaNA adhikAra : pariziSTa : 1 sammAI tini guNA kamaso sagacoddapannaradiNANi / chammAsa ajogittaM na kovi paDivajjae sayayaM // 63 // sammAi causu tiya cau uvasamamuvasaMtayANa cau paMca / cau khoNaapuvvANaM tinni u bhAvAvasesANaM ||64 // thovA gabbhaya maNuyA tatto itthIo tighaNaguNiyAo / bAyara teukkAyA tAsimasaMkhejja pajjattA ||65|| tattottaradevA tatto saMkhejja jANao kappo / tatto asaMkhaguNiyA sattama chaTThI sahassAro // 66 // sukkaMmi paMcamAe laMtaya cotthIe baMbha taccAe / mAhiMda saNakumAre doccAe mucchimA mayA // 67 // IsANe savvatthavi battIsaguNAo hoMti devIo / saMkhejjA sohamme tao asakhA bhavaNavAsI ||68|| rayaNappa bhayA khahayarapaNidi saMkhejja tattirikkhIo / savvattha tao thalayara jalayara vaNa joisA cevaM // 66 // tatto napuM sahayara saMkhejjA thalayara jalayara napuMsA / caridi tao paNabitiiMdiyapajjatta kiMci (ca) hiyA || 70 || asaMkhA paNa kiMci (ca ) hiya sesa kamaso apajja ubhayao / paMceMdiya visesahiyA cautibeiMdiyA tatto // 71 // pajjattabAyara patteyatarU asaMkhejja iti nigoyAo / puDhavI AU vAu bAyara apajjattateu tao // 72 // puDhavIjalavAuteu to suhumA / bAdaratarUnigoyA tatto visesa ahiyA puDhavIjalapavaNakAyA u // 73 // saMkhejja suhuma pajjatta te kiMci (ca) hiya bhUjalasamIrA / tatto asaMvaguNiyA sumana goyA saMkhejjaguNA tatto pajjattANatayA paDivaDiyasamma siddhA vaNa bAyara jIva apajjattA // 74 // tao'bhavvA / pajjattA // 75 // 161 Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 paMca saMgraha : 2 kiMci (ca) hiyA sAmannA ee u asaMkha vaNa apjjttaa| ee sAmannerNa visesaahiyA apajjattA // 76 // suhamA vaNA asaMkhA visesaahiyA ime u sAmannA / suhamavaNA saMkhejjA pajjattA savva kiMci (ca) hiyA // 77 // pajjattApajjattAM suhamA kiMci (ca) hiyA bhvvsiddhiiyaa| tatto bAyara suhamA nigoya vaNassaijiyA tatto // 78 / / egidiyA tirikkhA caugaimicchA ya aviraijuyA y| sakasAyA chaumatthA sajogasaMsAri savvevi // 76 / / uvasaMtakhavagajogI apamattapamatta dessaasaannaa| mIsAvirayA cau cau jahuttaraM saMkhasakhaguNA // 8 // ukkosapae saMtA micchA tisu gaIsu hotskhgunnaa| tirie saMNataguNiyA sannisu maNuesu saMkhaguNA / / 81 // egidiyasuhumiyarA sanniyara paNidiyA sbiticuu| pajjattApajjattA bhaeNaM codasaggAmA // 82 / / micchA sAsaNamissA aviraya desA pamaMtta apmttaa| apuvva bAyara suhumovasaMtakhINA sajogiyarA // 83 // terasa vibaMdhagA te aTThavihaM baMdhiyavvayaM kammaM / mUluttarameyaM te sAhimo te nisAmeha // 4 // 00 Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ loka kI ghanAkAra samacaturastra-samIkaraNavidhi gaNitazAstra meM kaise bhI kSetra athavA laMbe-caur3e-U~ce padArtha kA samacaturasrasamIkaraNa karane ke lie ghanavidhi kA upayoga kiyA jAtA hai| tadanusAra yahA~ loka ke ghanAkAra samacaturasra-samIkaraNa karane kI prakriyA prastuta karate haiM / jainasiddhAnta meM loka kA saMsthAna kaTi para hAthoM ko rakhe, pairoM ko phailA kara khar3e manuSyAkAra ke samAna batAyA hai| jise nAbhisthAna rUpa madhya bhAga se nIce ke bhAga ko adholoka, kaTisthAnIya bhAga ko madhyaloka aura usase Upara ke bhAga ko Urdhvaloka isa prakAra tIna bhAgoM meM vibhAjita kiyA hai / isakI U~cAI caudaha rAjU hai kintu vibhinna sthAnoM para caur3AI meM antara hai| jaise nIce AdhAra bhUmibhAga meM pUrva pazcima sAta rAjU caur3A hai| phira Upara uttarottara kramazaH hIna-hIna hote madhyaloka rUpa sthAna meM yaha caur3AI mAtra eka rAjU pramANa raha jAtI hai / tatpazcAt punaH vRddhi hote-hote zeSa rahe sAta rAjU ke madhya meM arthAt sAr3he tIna rAjU Upara, yAni kula sAr3he dasa rAjU U~cAI para yaha caur3AI pAMca rAjU aura isake bAda punaH caur3AI hIna-hIna hote-hote sarvocca bhAga meM mAtra eka rAjU pramANa hai / moTAI sAta rAjU pramANa hai| isa prakAra ke lokasaMsthAna ke samIkaraNa karane kI vidhi yaha hai adholoka rUpa jo sAta rAjU pramANa U~cAI vAlA bhAga hai, jisakA nIce vistAra sAta rAjU evaM sAta rAjU kI U~cAI para madhyaloka rUpa sthAna para eka rAjU pramANa hai, usakI U~cAI sAta rAjU rakhakara caur3AI ke ThIka bIca se do bhAga kiye jaayeN| taba eka rAjU kI caur3AI ke rAmU aura sAta rAjU kI caur3AI ke 31, 31 rAjU ke do viSama catuSkoNa vAle khaMr3a ho jAyeMge, kintu ina khaMDoM kI U~cAI sAta rAjU rhegii| phira ina donoM khaMDoM meM se eka ko ulaTA karake Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 paMcasaMgraha : 2 barAbara saTA kara rakhe jAne para inake nIce aura Upara ke bhAga kI caur3AI cAra rAjU aura U~cAI sarvatra sAta rAjU pramANa hogii| aba zeSa rahe Urdhvaloka rUpa khaMDa ko lIjiye / jo nIce eka rAjU, sAr3he dasa rAjU kI U~cAI para pAMca rAjU tathA caudaha rAjU kI U~cAI para eka rAjU caur3A hai| isameM se eka rAjU pramANa caur3e aura sAta rAjU pramANa U~ce bhAga ko alaga karake Upara se nIce taka do samAnAntara rekhAyeM khIce jAne para zeSa bhAga cAra trikoNa rUpa hogA / ye pratyeka trikoNa U~cAI meM sAr3he tIna rAjU aura AdhAra rUpa caur3AI meM do rAjU pramANa hoNge| phira ina cAroM bhAgoM meM eka, do, tIna aura cAra isa prakAra se krama saMkhyA DAlakara eka ko ulaTA karake do ke sAtha tathA tIna ko ulaTA karake cAra ke sAtha Apasa meM milA diyA jaaye| jisase inake do khaMDa ho jAyege aura pratyeka kI U~cAI sAr3he tIna rAja aura caur3AI do rAzU hogii| phira ina donoM khaMDoM ko bhI apara nIce isa krama se rakhA jAye ki U~cA sAta rAjU aura caur3A do rAjU jitanA eka khaMDa bana jaaye| aisA karane para loka ke kula kSetra ke yaha tIna khaMDa hue1 adholoka vAlA sAta rAjU U~cA aura cAra rAjU caur3A pahalA bhAga / 2 avaloka kA sAta rAjU U~cA aura eka rAjU caur3A dUsarA bhAga / 3 cAra trikoNoM ke saMyoga se nirmita sAta rAjU U~cA aura do rAjU caur3A tIsarA bhaag| ina tInoM khaMDoM ko caur3AI meM paraspara jor3ane para loka (4+1+2=7) sAta rAjU caur3A hogA kintu U~ce sAta rAzU hone se U~cAI sAta rAjU hogii| jisase loka sAta rAjU laMbA caur3A samacatuSkoNa rUpa ho jAtA hai aura moTAI sAta rAjU hone se ghanAkAra loka kI U~cAI-caur3AI-moTAI tInoM sAta-sAta rAjU hotI hai / isI ko loka kA ghanAkAra samIkaraNa kahate haiM / yadyapi dhana samacaturasra rUpa hotA hai aura loka vRtta (gola) hai| ataH isa ghana kA vRtta karane ke liye use 16 se guNA karake 22 se bhAga denA caahie| ghanAkAra loka kI tInoM sAta rUpa saMkhyA kA paraspara guNA karane se (77X. 7=343) tIna sau tetAlIsa rAjU pramANa kSetra hotA hai| Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 digambara sAhitya meM nirdezita sthAvara tasa jIvoM kI saMkhyA kA pramANa 1 saMsArI jIvoM ke do prakAra haiM- - trasa aura sthAvara / dvIndriya se lekara paMcendriya taka ke jIva trasa aura jinake sirpha sparzanendriya hotI hai, aise ve jIva sthAvara kahalAte haiM / prakRta meM pahale sthAvara jIvoM kI saMkhyA kA pramANa batalAte haiM / pRthvIkAya, apkAya, tejaskAya, vAyukAya aura vanaspatikAya ye pAMca prakAra ke jIva sthAvara haiM / pRthak-pRthak jinakI saMkhyA isa prakAra hai-- zalAkAtraya niSThApana kI vidhi se loka kA sAr3he tIna bAra guNA karane se tejaskAyika jIvoM kA pramANa nikalatA hai tathA pRthvI, jala, vAyukAyika jIvoM kA uttarottara tejaskAyika jIvoM kI apekSA adhika adhika pramANa hai | isa adhikatA ke pratibhAgahAra kA pramANa asaMkhyAta loka hai / ukta saMkSipta kathana kA Azaya yaha hai-- loka pramANa ( jagacchra eNI ke ghana kA jitanA pramANa hai, usa ke barAbara ) zalAkA, viralana, deya isa prakAra tIna rAzi sthApana karanA / viralana rAzi kA viralana kara (eka - eka bikhera kara ) pratyeka eka ke Upara usa loka pramANa deya rAzi kA sthApana karanA aura una deya rAziyoM kA paraspara guNA karanA aura zalAkA rAzi meM se eka kama karanA / inase utpanna mahArAzi pramANa phira viralana aura deya ye do rAzi sthApana karanA tathA viralana rAzi kA viralana kara pratyeka 1. gommaTasAra jIvakAMDa gA. 204 - 211 tathA gA. 178 - 176 / Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 paMcasaMgraha : 2 eka ke Upara deya rAzi rakhakara pUrva kI taraha paraspara guNA karanA aura zalAkA rAzi meM se eka aura kama karanA / isI prakAra se eka-eka kama karate-karate jaba samasta zalAkA rAzi samApta ho jAe taba usa utpanna mahArAzi pramANa phira viralana, deya, zalAkA ye tIna rAzi sthApana karanA aura viralana rAzi kA viralana kara aura usake pratyeka eka ke Upara deya rAzi ko sthApita kara deya rAzi kA ukta rIti se guNA karate-karate tathA pUrvokta rIti se hI zalAkA rAzi meM se eka-eka kama karate-karate jaba dUsarI bAra bhI zalAkA rAzi samApta ho jAe taba utpanna mahArAzi pramANa phira tIsarI bAra ukta tIna rAzi sthApana karanA aura ukta vidhAna ke anusAra hI viralana rAzi kA viralana kara aura deya rAzi kA paraspara guNA tathA zalAkA rAzi meM se eka-eka kama karanA / isa prakAra zalAkAtraya niSThApana kara cauthI bAra kI sthApita mahAzalAkA rAzi meM se pahalI, dUsarI, tIsarI zalAkA rAzi kA pramANa ghaTAne para jo zeSa hai, utanI bAra ukta krama se hI viralana rAzi kA viralana kara aura deya rAzi kA paraspara guNA tathA zeSa mahAzalAkA rAzi meM se eka-eka kama karanA / isa paddhati se sAr3he tIna bAra loka kA guNA karane para anta meM jo mahArAzi utpanna ho, utanA hI tejaskAyika jIvoM kA pramANa hai / isa tejaskAyika jIvarAzi meM asaMkhyAta loka kA bhAga dene se jo labdha Aye, usa eka bhAga ko tejaskAyika jIvarAzi meM milAne para pRthvIkAyika jIvoM kA pramANa nikalatA hai aura pRthvIkAyika jIvoM ke pramANa meM asaMkhyAta loka kA bhAga dene para jo labdha Aye usa bhAga ko pRthvIkAyika jIvoM ke pramANa meM milAne para jalakAya ke jIvoM kA pramANa hotA hai / jalakAya ke jIvoM ke pramANa meM asaMkhyAta loka kA bhAga dene se jo labdha Aye, usa eka bhAga ko jalakAya kI jIvarAzi meM milAne para vAyukAyika jIvoM kA pramANa nikalatA hai / vanaspatikAyika jIva do prakAra ke haiM- pratyeka aura sAdhAraNa / inameM se apratiSThita pratyeka vanaspatikAyika jIva asaMkhyAta loka pramANa haiM aura isase bhI asaMkhyAta loka guNA pratiSThita pratyeka vanaspatikAyika jIvoM kA pramANa hai tathA sampUrNa saMsArI jIvarAzi meM se trasa, pRthivyAdi catuSka (pRthvI, ap, Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhaka - prarUpaNA adhikAra : pariziSTa 187 teja, vAyu ), pratyeka vanaspatikAya kA pramANa ghaTAne se jo zeSa rahe utanA hI sAdhAraNa jIvoM kA pramANa hai / apanI-apanI rAzi kA asaMkhyAtavAM bhAga bAdara jIvoM kA aura zeSa sUkSma jIvoM kA pramANa hai / arthAt pRthvIkAyika Adi jIvoM kI apanI-apanI rAzi meM asaMkhyAta loka kA bhAga dene se jo labdha Aye vaha eka bhAga bAdara aura zeSa bahubhAga sUkSma jIvoM kA pramANa hai / sUkSma jIvoM meM apanI-apanI rAzi ke saMkhyAta bhAgoM meM se eka bhAga pramANa aparyAptaka aura bahubhAga pramANa paryAptaka haiM / palya ke asaMkhyAtaveM bhAga se bhakta pratarAMgula kA jagatpratara meM bhAga dene se jo labdha Aye, utanA bAdara paryApta jalakAyika jIvoM kA pramANa hai / isameM AvalI ke asaMkhyAtaveM bhAga kA bhAga dene se jo labdha rahe utanA bAdara paryApta pRthvIkAyika jIvoM kA pramANa hai / isameM bhI AvalI ke asaMkhyAtave bhAga kA bhAga dene se jo labdha rahe utanA sapratiSThita pratyeka jIvarAzi kA pramANa hotA hai tathA pUrva kI taraha usameM bhI AvalI ke asaMkhyAtaveM bhAga kA bhAga dene se jo labdha rahe utanA apratiSThita pratyeka paryApta jIvarAzi kA pramANa hai / ghanAvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAgoM meM se eka bhAga pramANa paryApta tejaskAyika jIvoM kA pramANa hai aura loka ke saMkhyAta bhAgoM meM se eka bhAga pramANa bAdara paryApta vAyukAyika jIvoM kA pramANa hai / apanI-apanI sampUrNa rAzi meM se paryAptakoM kA pramANa ghaTAne para jo zeSa rahe, vahI aparyAptakoM kA pramANa hai / sAdhAraNa bAdara vanaspatikAyika jIvoM kA jo pramANa vatAyA hai, usake asaMkhyAta bhAgoM meM se eka bhAga pramANa paryApta aura bahubhAga pramANa aparyApta haiN| isa prakAra se digambara sAhitya meM sthAvara jIvoM kI saMkhyA ke pramANa kA nirUpaNa kiyA hai / sthAvara jIvoM ke sivAya zeSa jIva trasa haiM / unakI saMkhyA kA pramANa isa prakAra batAyA hai-- AvalI ke asaMkhyAtaveM bhAga se bhakta pratarAMgula kA bhAga jagatpratara meM dene Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha : 2 se jo labgha Aye utanA hI sAmAnya trasa rAzi kA pramANa hai aura saMkhyAtaveM bhAga se bhakta pratarAMgula kA bhAga jagatpratara meM dene se jo labdha Aye utanA utanA paryApta trasa jIvoM kA pramANa hai tathA sAmAnya trasarAzi meM se paryAptakoM kA pramANa ghaTAne para zeSa aparyApta trasoM kA pramANa hotA hai| sAmAnya se to basa jIvoM kI saMkhyA kA pramANa pUrvokta prakAra se hai, parantu pUrva-pUrva dvIndriyAdika kI apekSA uttarottara trIndriyAdika kA pramANa kramakrama se hIna-hIna hai| jisakA Azaya yaha huA ki sarAzi meM AvalI ke asaMkhyAtaveM bhAga kA bhAga dekara labdha bahubhAga ke samAna cAra bhAga karanA aura eka-eka bhAga ko dvIndriyAdi cAroM meM vibhakta kara zeSa eka bhAga meM phira se AvalI ke asaMkhyAtaveM bhAga kA bhAga deM aura labdha bahubhAga ko bahuta saMkhyA vAle dvIndriya jIvoM ko deN| zeSa eka bhAga meM punaH AvalI ke asaMkhyAtaveM bhAga kA bhAga dekara eka bhAga zeSa rakha bahubhAga trIndriya jIvoM ko deM / punaH zeSa eka bhAga meM AvalI ke asaMkhyAtaveM bhAga kA bhAga dekara bahubhAga caturindraya jIvoM ko aura zeSa rahA eka bhAga paMcendriya jIvoM ko deN| inakA jo jor3a ho utanA-utanA dvIndriya Adi jIvoM kA pRthak-pRthak saMkhyA pramANa jAnanA caahiye| Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAraka evaM caturvidha deva saMkhyAnirUpaka gommaTasAra jIvakAMDagata pATha narakagati sAmaNNA raiyA, ghaNaaMgulavidiyamUlaguNaseDhI / vidiyAdi bAradasaaDa, chattiduNijapadahidA seDhI // 153 // hedvimachappuDhavINaM, rAsi vihINo du savarAsI du / paDhamAvaNimhi rAsI raiyANaM tu NiddiTTho // 154 // devagati tiNNisayajoyayANaM, vesadachappaNNaaMgulANaM ca / kadihadapadaraM veMtara, joisiyANaM ca parimANaM // 160 / / ghaNaaMgulapaDhamapadaM, tadiyapadaM seDhisaMguNaM kamaso / bhavaNe sohammaduge, devANaM hodi parimANaM // 161 / / tatto egAraNavasagapaNacauNiyamUlabhAjidA seDhI / pallAsaMkhejja dimA patteyaM ANadAdisurA // 162 // tiguNA sattaguNA vA, savvaTThA maannusiipmaannaado| sAmaNNadevarAsI joisiyAdo visesAhiyA // 163 // Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dizApekSA nArakoM kA alpabahutva 1. disANuvAeNaM savvatthovA neraiyA purathima-paccatthima-uttareNaM, dAhiNaNaM asaMkhejjaguNA / 2. disANuvAeNaM savvatthovA rayaNappabhApuDhavine raiyA purathima-paccatthimauttareNaM, dAhiNaNaM asaMkhejjaguNA / 3. disANuvAeNaM savvatthovA sakkarappabhApuDhavineraiyA purathima-paccatthimauttareNaM, dAhiNaNaM asaMkhejjaguNA / 4. disANuvAeNaM savvatthovA vAluyappabhApuDhavineraiyA purathima-paccatthimauttareNaM, dAhiNaNaM asaMkhejjaguNA / 5. disANuvAe NaM savvatthovA paMkappabhApuDhavinerajhyA purathima-paccatthimauttareNaM, dAhiNaNaM asaMkhejjaguNA / 6. disANuvAeNaM sabvatthovA dhUmappabhApuDhavineraiyA purathima-paccatthimauttareNaM, dAhiNaNaM asaMkhejja guNA / 7. disANuvAeNaM savvatthovA tamappabhApuDhavineraiyA puratthima-paccatthimauttareNaM, dAhiNeNaM asaMkhejja guNA / 8. disANuvAeNaM savvatthovA ahesattamApuDhavineraiyA purathima-paccatthimauttareNaM, dAhiNaNaM asaMkhejjaguNA / ' 6. dAhiNille hito ahesattamApuDhavineraiehito chaTThIe tamAe puDhavIe neraiyA purathima-paccatthima-uttareNaM asaMkhejjaguNA, dAhiNaNaM asaMkhejjaguNA / 10. dAhiNille hito tamApuDhaviNe raiehito paMcamAe dhUmappabhAe puDhavIe neraiyA purathima-paccatthima-uttareNaM asaMkhejja guNA, dAhiNaNaM asaMkhejjaguNA / 11. dAhiNillehito dhUmappabhApuDhavineraiehito cautthIe paMkappabhAe puDhavIe neraiyA puratthima-paccatthima-uttareNaM asaMkhejjaguNA, dAhiNeNaM asaMkhejjagUNA / | Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhaka-prarUpaNA adhikAra : pariziSTa 201 12. dAhiNille hito paMkappabhApuDhavineraiehito taiyAe vAluyappabhAe puDhavIe neraiyA purathima-paccatthima-uttareNaM asaMkhejjaguNA, dAhiNeNaM asNkhejjgunnaa| 13. dAhiNille hiMto vAluyappabhApuDhavineraiehito duiyAe sakkarappabhAe puDhavIe NeraDyA puratthima-paccatthima-uttareNaM asaMkhijjaguNA, dAhiNaNaM asaM khijjgunnaa| 14. dAhiNillehito sakkarappabhApuDhavineraiehito imIse rayaNappabhAe puDhavIe neraiyA purathima-paccatthima-uttareNaM asaMkhejjaguNA, dAhiNeNaM asNkhejjgunnaa| -prajJApanA sUtra (bahuvaktavyatA pada) Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prajJApanAsUtragata mahAdaMDaka kA pATha aha bhaMte ! savvajIvappabahuM mahAdaMDayaM vattaissAmi 1. savvatthovA gabbhavatiyA maNussA / 2. maNussIo sNkhejjgunnaao| 3. bAdarateukkAiyA pajjattayA asaMkhejjaguNA / 4. aNuttarovavAiyA devA asaMkhejjaguNA / 5. uvarimagevejjagA devA saMkhejjaguNA / 6. majjhimagevejjagA devA saMkhejjaguNA / 7. heTThimagevejjagA devA saMkhejjaguNA / 8. accute kappe devA saMkhejjaguNA / 6. AraNa kappe devA saMkhejja guNA / 10. pANae kappe devA saMkhejjaguNA / 11. ANae kappe devA saMkhejjaguNA / 12. adhesattamAe puDhavIe neraiyA asaMkhejjaguNA / 13. chaTThIe tamAe puDhavIe neraDyA asaMkhejjaguNA / 14. sahassAre kappe devA asaMkhejjaguNA / 15. mahAsuvake kappe devA asaMkhejjaguNA / 16. paMcamAe dhUmappabhAe puDhavIe ne raiyA asaMkhejja guNA / 17. laMtae kappe devA asNkhejjgunnaa| 18. cautthIe paMkappabhAe puDhavIe ne raiyA asaMkhejja guNA / 16. baMbhaloe kappe devA asaMkhejjaguNA / 20. taccAe vAluyappabhAe puDhavIe neraiyA asaMkhejjaguNA / 21. mAhiMdakappe devA asaMkhejjaguNA / Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhaka-prarUpaNA adhikAra : pariziSTa mr 22. saNaMkumAre kappe devA asaMkhejjaguNA / 23. doccAe sakkarappabhAe puDhavIe neraiyA asaMkhejjaguNA / 24. sammucchimamaNussA asaMkhejjaguNA / 25. IsANe kappe devA asaMkhejjaguNA / 26. IsANe kappe devIo sNkhejjgunnaao| . 27. sohamme kappe devA saMkhejjaguNA / 28. sohamme kappe devIo sNkhejjgunnaao| 26. bhavaNavAsI devA asaMkhejjaguNA / 30. bhavaNavAsiNIo devIo sNkhejjgunnaao| 31. imIse rataNappabhAe puDhavIe neraiyA asaMkhejjaguNA / 32. khahayarapaMcidiyatirikkhajoNiyA pUrisA asaMkhejja gUNA / 33. khahayarapaMceMdiyatirikkha joNiNIo sNkhejjgunnaao| 34. thalayarapaMceMdiyatirikkha joNiyA purisA saMkhejjaguNA / 35. thalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiNIo sNkhejjgunnaao| 36. jalayarapaMceMdiyatirikkha joNiyA purisA saMkhejjaguNA / 37. jalayarapaMceMdiyatirikkhajoNiNIo saMkhejjaguNA / 38. vANamaMtarA devA saMkhejja guNA / 36. vANamaMtarIo devIo sNkhejjgunnaao| 40. joisiyA devA saMkhejjaguNA / 41. joisiNIo devIo sNkhejjgunnaao| 42. khayarapaMceMdiyatirikkhajoNiyA NapusayA saMkhejjaguNA / 43. thalayarapaMcediyatirikkhajoNiyA NapusayA saMkhejjaguNA / 44. jalayarapaMceMdiyatirikkha joNiyA NapusayA saMkhejja guNA / 45. cauridiyA pajjattayA saMkhejjaguNA / 46. paMceMdiyA pajjattayA visesAhiyA / 47. beiMdiyA pajjattayA visesaahiyaa| 48. teiMdiyA pajjattayA visesAhiyA / 46. paMciMdiyA apajjattayA asaMkhejjaguNA / 50. cariMdiyA apajjattayA visesAhiyA / ' Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 paMcasaMgraha : 2 51. teiMdiyA apajjattayA visesAhiyA / 52. beiMdiyA apajjattayA visesAhiyA / 53. patteyasarIrabAdaravaNapphaikAiyA pajjattayA asaMkhejjaguNA / 54. bAdaraNigodA pajjattagA asaMkhejjaguNA / 55. bAdarapuDhavikAiyA pajjattagA asaMkhejguNA / 56. bAdaraAukAiyA pajjattayA asaMkhejjaguNA / 57. bAdaravAukAiyA pajjattagA asaMkhejjagUNA / 58. bAdarateukAiyA apajjattagA asaMkhejjaguNA / 56. patteyasarIrabAdaravaNapphaikAiyA apajjattagA asaMkhejjaguNA / 60. bAdaraNigodA apajjattayA asaMkhejjaguNA / 61. bAdarapuDhavikAiyA apajjattagA asaMkhejjaguNA / 62. bAdaraAukAiyA apajjattagA asaMkhejja guNA / 63. bAdaravAukAiyA apajjattayA asaMkhejjaguNA / 64. suhumateukAjhyA apajjattayA asaMkhejja guNA / 65. suhumapuDhavikAiyA apajjattagA visesAhiyA / 66. suhumaAukAiyA apajjattagA visesAhiyA / 67. suhumavAukAiyA apajjattagA visesaahiyaa| 68. suhumateukAiyA pajjattagA sNkhejjgunnaa| 66. suhumapuDhavikAiyA pajjattayA visesaahiyaa| 70. suhamaAukAiyA pajjattayA visesaahiyaa| 71. suhumavAukAiyA pajjattayA visesAhiyA / 72. suhamaNigodA apajjattayA asaMkhejjaguNA / 73. suhamaNigodA pajjattayA saMkhejjaguNA / 74. abhavasiddhiyA aNaMtaguNA / 75. parivaDitasammattA aNaMta guNA / 76. siddhA aNaMtaguNA / / 77. bAdaravaNassatikAiyA pajjattagA aNaMtaguNA / 78. bAdarapajjattayA visesAhiyA / Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhaka-prarUpaNA adhikAra : pariziSTa 205 76. bAdaravaNastaikAiyA apajjattayA asaM khejjaguNA / 80. bAdaraapajjagA visesAhiyA / 81. bAdarA visesaahiyaa| 82. suhumavaNassatikAiyA apajjatayA asaMkhejjaguNA / 83. suhamA apajjattayA visesaahiyaa.| 84. suhumavaNassaikAiyA pajjatayA saMkhejjaguNA / 85. suhamapajjattayA visesAhiyA / 86. suhumA visesaahiyaa| 87. bhavasiddhiyA visesAhiyA / 88. nigodajIvA visesAhiyA / 89. vaNapphatijIvA visesAhiyA / 60. egidiyA visesaahiyaa| 61. tirikkha jogiyA visesAhiyA / 62. micchaddiTThI visesAhiyA / 63. aviratA visesaahiyaa| 64. sakasAI visesAhiyA / 65. chaumatthA visesAhiyA / 66. sajogI visesAhiyA / 67. saMsAratyA visesAhiyA / 68. savvajIvA visesAhiyA / Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uttaravaikriyazarIrI saMjJI paMcendriya tiryaMca-saMkhyA parimANa jJApaka prajJApanAsUtragata pATha paMceMdiyatirikkhajoNiyANaM kevaiyA veuvviyasarIrA pannattA ? goyamA ! asaMkhejjA, kAlao asaMkhejjAhiM ussappiNI osappiNIhiM avahIranti / khettao payarassa asaMkhejjaibhAge asaMkhejjAo seDhIo, tAsiNaM seDhINaM vikkhaMbhasUI aMgulapaDhamavaggamUlassa asaMkhejjai bhaago| --prajJApanAsUtra zarIrapada manuSyoM kI utkRSTa saMkhyAviSayaka anuyogadvAracUNi kA pATha 'ukkosapae je maNussA havaMti, te ekkaMmi maNyarUve pakkhitte samANe tehiM maNussehiM seDhI avahIrai, tIse ya seDhIe kAlakhettahiM ava. hAro mggijji| kAlao tAva asaMkhejjAhiM usappINIhiM osappINIhiM, khettao aMgulapaDhamavaggamUlaM taiyavaggamUlapaDuppannaM, kiM bhaNiyaM hoi? tIse seDhIe aMgulAyae khette jo ya paesarAsI, tassa jaM paDhamaM vaggamUlapaesarAsimANaM, taM taiyavaggamUlapaesarAsiNA paDappAijjai, paDuppAie samANe jo paesarAsI havai, evaIehiM khaMDehi avahIramANI avahIramANI jAva niTThAi, tAva maNussAvi avahIramANA niLaMti / Aha-kahamegaseDhI eddahametta hiM khaMDehiM avahIramANI avahIramANI asaMkhejjA usappiNIosappiNIhiM avahIrai ? Ayario Aha-khettassa suhumattaNao / suttevimaM bhaNiyaM Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhaka - prarUpaNA adhikAra : pariziSTa. " sumo ya hoi kAlo tatto suhumayaraM havai khettaM / aMgulaseDhImette usappiNIo asaMkhejjA // " - utkRSTa pada meM jo manuSya haiM, unameM eka (manuSya) rUpa kA prakSepa karane para una manuSyoM ke dvArA saMpUrNa sUcizreNi kA apahAra hotA hai / usa sUci - zreNi kA kAla aura kSetra dvArA apahAra kA vicAra isa prakAra hai kAla se asaMkhyAtI utsarpiNI avasarpiNI ke samaya pramANa hai aura kSetrApekSA sUciNi ke aMgula pramANa kSetra meM vartamAna AkAzapradezoM ke prathama vargamUla ko tIsare vargamUla dvArA guNA karanA caahiye| jisakA artha yaha huA - 207 usa zreNi ke aMgula pramANa kSetragata pradezarAzi ke prathama vargamUla meM prApta pradezarAzi ko tRtIya vargamUlagata pradezarAzi se guNAkAra karane para jo pradezarAzi ho, aise - aise eka-eka khaMDa kA aura dUsarI ora eka-eka manuSya kA apahAra kiyA jAye, yAni aise-aise sUci Ni ke eka-eka khaMDa ko eka-eka manuSya grahaNa kare taba yadi eka manuSya adhika ho to saMpUrNa zroNi ko grahaNa kara sakatA hai / sArAMza yaha huA ki kAlataH asaMkhyAta utsarpiNo, avasarpiNI ke jitane samaya haiM, utane utkRSTapada meM manuSya haiM aura kSetrataH aMgula pramANa kSetra ke pahale mUla ko tIsare mUla ke sAtha guNA karane para prApta AkAzapradeza pramANa sUciNi ke jitane khaMDa hoM, unameM se eka nyUna karane para utkRSTa se manuSyoM kI saMkhyA kA pramANa hotA hai / prazna - aise-aise khaMDoM dvArA eka zreNi kA apahAra karate asaMkhyAta utsarpiNI avasarpiNI kAla kaise hotA hai ? uttara - kSetra ke atyanta sUkSma hone se utanA kAla hotA hai / jaisA ki kahA hai sumo ya hoi kAlo tatto suhumayaraM havai 'khettaM / usappiNIo aMgulIme asaMkhejjA | Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 paMcasaMgraha : 2 ___arthAt kAla sUkSma hai, lekina usase bhI sUkSmatara AkAzapradeza rUpa kSetra hai| jisake eka aMgula pramANa kSetra meM itane adhika AkAzapradeza haiM ki unameM se pratisamaya eka-eka AkAzapradeza liyA jAye to asaMkhyAta utsarpiNI-avasarpiNI kAla bIta jAtA hai / isIliye utkRSTa pada meM manuSyoM kA pramANa kAla se asaMkhyAta utsarpiNI-avasarpiNI ke samaya pramANa kahA hai aura kSetrApekSA sUcizreNi ke eka aMgula pramANa kSetra ke pahale vargamUla ko tIsare vargamUla dvArA guNA karane para prApta pradeza pramANa vAle sUcizra Ni ke jitane khaMDa, unameM se eka kama karane para utane utkRSTa pada meM manuSya batalAye haiN| Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ digambarasAhityagata pudgalaparAvartanoM kI vyAkhyA karmavipAka ke vaza yaha saMsArI jIva saMsaraNa-parivartana kara rahA hai / saMsArastha jIva eka zarIra ko chor3akara dUsare nae zarIra ko grahaNa karatA hai / tatpazcAt usa zarIra ko bhI chor3akara nayA zarIra grahaNa karatA hai / isa prakAra kA saMsaraNa jIva taba taka karatA rahatA hai, jaba taka saMsaraNa ke kAraNabhUta karmoM kA saMyoga jIva AtmA ke sAtha jur3A huA hai| pahale zarIra ko chor3akara dUsare nae zarIra ko grahaNa karate rahane ke dIrgha samaya kA bodha karAne ke lie jainasiddhAnta meM pudgalaparAvartana zabda kA prayoga kiyA hai| jaina vAGmaya meM pratyeka viSaya kI carcA dravya, kSetra, kAla aura bhAva, ina cAra apekSAoM se hotI hai| ina apekSAoM ke binA usa viSaya kI carcA pUrNa nahIM samajhI jaatii| ataeva zvetAmbara sAhitya meM parAvartana kA varNana dravya, kSetra, kAla aura bhAva kI apekSA se kiyA hai| ___ dravya se yahA~ pudgala dravya kA grahaNa jAnanA cAhie / kyoMki pratyeka parAvartana ke sAtha pudgala zabda saMlagna hai aura usake hI dravya pudgalaparAvartana Adi cAra bheda batAe gae haiM / jIva ke parAvartana, saMsAra-paribhramaNa kA kAraNa eka taraha se pudgala dravya hI hai, saMsArastha jIva usake binA raha nahIM sktaa| usa pudgala kA sabase choTA aNu-paramANu hI yahA~ dravya pada se grahaNa karanA cAhie / usa paramANu ke avasthAna ke sthAna ko kSetra aura pudgala kA eka paramANu AkAza ke eka pradeza se usI ke samIpavartI dUsare pradeza meM jitane samaya meM pahuMcatA hai, use samaya kahate haiN| bhAva se anubhAgabaMdha ke kAraNabhUta jIva ke kASAyika bhAva jAnanA caahie| kyoMki ye kASAyika pariNAma hI jIva ko saMsAra meM paribhramaNa karAne ke kAraNa haiM / ataeva inhIM dravya, kSetra, kAla aura bhAva ke parAvartanoM ko lekara zvetAmbara sAhitya meM cAra parAvartanoM kI kalpanA kI gaI hai| Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 paMcasaMgraha : 2 inako kAla-vibhAga kA bodhaka mAnane kA kAraNa yaha hai ki saMsArI jIva anAdi kAla se isa saMsAra meM paribhramaNa kara rahA hai / aba taka eka bhI paramANu aisA zeSa nahIM hai ki jise isane na bhogA ho, AkAza kA eka bhI pradeza aura utsapiNI tathA avasarpiNI kAla kA aisA eka bhI samaya bAkI nahIM rahA evaM aisA eka bhI kaSAyasthAna nahIM, jisameM vaha marA na ho| pratyuta una paramANu, pradeza, samaya aura kaSAyasthAnoM ko yaha jIva aneka bAra apanA cukA hai / usI ko dRSTi meM rakhakara ina dravya pudgalaparAvartana Adi nAmoM ko kAlabodhaka kahate haiN| digambara sAhitya meM bhI saMsArabhramaNa ke isa atIva sudIrghakAla kA bodha karAne ke lie pudgalaparAvartanoM kA varNana kiyA hai| vahA~ ye parAvartana paMcaparivartana ke nAma se prasiddha haiM / zvetAmbara sAhitya meM batAe gae cAroM parivartanoM ke sAtha eka bhavaparivartana kA nAma vizeSa hai| inakA svarUpa nimna prakAra hai dravyaparivartana ke do bheda haiM-nokarmadravyaparivartana aura karmadravyaparivartana / nokarmadravyaparivartana-kisI eka jIva ne tIna zarIra aura chaha paryAptiyoM ke yogya pudgaloM ko grahaNa kiyA, anantara ve pudgala snigdha yA rUkSa sparza tathA varNa, gaMdha Adi ke dvArA jisa tIvra, maMda aura madhyama bhAva se grahaNa kiye the, usa rUpa meM avasthita raha kara dvitIyAdi samayoM meM nirjINa ho gae, tatpazcAt agRhIta paramANuoM ko ananta bAra grahaNa karake chor3A, mizra paramANuoM ko ananta bAra grahaNa karake chor3A aura bIca meM gRhIta paramANaoM ko ananta bAra grahaNa karake chor3A, tatpazcAt jaba usI jIva ke sarvaprathama grahaNa kiye gae ve hI paramANu usI prakAra se nokarmabhAva ko prApta hote haiM, taba yaha saba milakara eka nokarmadravyaparivartana kahalAtA hai / karmadravyaparivartana-eka jIva ne ATha prakAra ke karma rUpa se jina pudgaloM ko grahaNa kiyA, ve samayAdhika eka AvalI vAla ke bAda dvitIyAdi samayoM meM jhar3a gae / pazcAt jo krama nokarmadravyaparivartana meM batAyA hai, usI Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhaka - prarUpaNA adhikAra : pariziSTa 211 krama se ve hI pudgala usI prakAra se usa jIva ko jaba karmabhAva ko prApta hote haiM, taba yaha saba milakara eka karmadravyaparivartana hotA hai / nokarmadravya parivartana aura karmadravyaparivartana mila kara dravyaparivartana yA pudgalaparivartana kahalAtA hai aura donoM meM se eka ko ardha pudgala parivartana kahate haiM / kSetraparivartana - sabase jaghanya avagAhanA kA dhAraka sUkSa nigodiyA jIva loka ke ATha madhya pradezoM ko apane zarIra ke madhya pradeza banAkara utpanna huA aura mara gayA / isa prakAra ghanAMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga ke kSetra meM jitane pradeza hote haiM, utanI bAra usI avagAhanA ko lekara vahA~ utpanna huA aura mara gayA | isake pazcAt eka-eka pradeza bar3hAte - bar3hAte jaba samasta lokAkAza ke pradezoM ko apanA janma-kSetra banA letA hai to utane kAla ko eka kSetraparivartana kahate haiM / kAlaparivartana - koI jIva utsarpiNI kAla ke prathama samaya meM utpanna huA aura Ayu ke samApta hone para mara gayA / punaH vahI jIva dUsarI utsarpiNI ke dUsare samaya meM utpanna huA aura apanI Ayu ke samApta hone para mara gayA / punaH vahI tIsarI utsarpiNI ke tIsare samaya meM utpanna huA aura mara gayA / isa prakAra se usane krama se utsarpiNI samApta kI aura isI prakAra avasarpiNI bhI / isa prakAra jitane samaya meM nirantaratA se utsarpiNI aura avasarpiNI kAla ke samasta samayoM ko apane janma aura maraNa se spRSTa kara letA hai, utane samaya kA nAma kAlaparivartana hai / utanI bAra vahIM bhavaparivartana - narakagati meM sabase jaghanya Ayu dasa hajAra varSa hai / eka jIva usa Ayu se vahA~ utpanna huA aura ghUma-phira kara punaH usI Ayu se vahA~ utpanna huA, isa prakAra dasa hajAra varSa ke jitane samaya haiM, utpanna huA aura mara gayA / punaH Ayu meM eka-eka samaya bar3hA kara naraka kI tetIsa sAgara Ayu samApta kI / tadanantara naraka se nikala kara antarmuhUrta Ayu ke sAtha tiryaMcagati meM utpanna huA aura pUrvokta krama se antarmuhUrta meM jitane samaya hote haiM, utanI bAra antarmuhUrta Ayu lekara utpanna huaa| isake bAda pUrvokta prakAra se eka-eka samaya bar3hAte-bar3hAte tiyaMcagati kI utkRSTa Ayu tIna Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 paMcasaMgraha : 2 palya pUrI kii| tiyaMcagati kI hI taraha manuSyagati meM bhI antamuhUrta se lekara tIna palya kI Ayu samApta kI, phira narakagati kI taraha devagati kA kAla pUrA kiyA, kintu devagati meM itanI vizeSatA hai ki yahA~ ikatIsa sAgara Ayu pUrI karane para hI bhavaparivartana pUrA ho jAtA hai| kyoM ki 31 sAgara se adhika Ayu vAle deva niyama se samyagdRSTi hote haiM aura ve eka yA do manuSya bhava dhAraNa karake mokSa jAte haiN| ___ isa prakAra cAroM gati kI Ayu ko bhogane meM jitanA samaya lagatA hai use bhavaparivartana kahate haiN| bhAvaparivartana-isa jIva ne mithyAtva ke vaza prakRti, sthiti, anubhAga aura pradeza baMdha ke kAraNabhUta jitane prakAra ke pariNAma yA bhAva haiM, una sabakA anubhava karate hue bhAvaparivartana rUpa saMsAra meM aneka bAra bhramaNa kiyA hai| jisakA spaSTIkaraNa isa prakAra hai karmoM ke eka-eka sthitibaMdha ke kAraNa asaMkhyAta loka pramANa kaSAyA dhyavasAyasthAna haiM aura eka-eka kaSAyasthAna ke kAraNa asaMkhyAta loka pramANa anubhAgAdhyavasAyasthAna haiN| kisI paMcendriya saMjJI paryAptaka mithyAdRSTi jIva ne jJAnAvaraNakarma kA antaHkoTi-koTi sAgara pramANa jaghanya sthitibaMdha kiyA / usake usa samaya sabase jaghanya kaSAyasthAna, sabase jaghanya anubhAgasthAna tathA sabase jaghanya yogasthAna thaa| dUsare samaya meM vahI sthitibaMdha, vahI kaSAyasthAna aura vahI anubhAgasthAna rahA kintu yogasthAna dUsare nambara kA ho gayA, isa prakAra usI sthitibaMdha, kaSAyasthAna aura anubhAgasthAna ke sAtha zreNI ke asaMkhyAtaveM bhAgapramANa samasta yogasthAnoM ko pUrNa kiyaa| yogasthAnoM kI samApti ke bAda sthitibaMdha aura kaSAyasthAna to vahI rahA kintu anubhAgasthAna dUsarA badala gayA / usake bhI pUrvavat samasta yogasthAna pUrNa kiye| isa prakAra anubhAgAdhyavasAyasthAnoM ke samApta hone para usI sthitibaMdha ke sAtha dUsarA kaSAyasthAna huA, usake bhI anubhAgasthAna aura yogasthAna pahale kI taraha samApta kiye / punaH tIsarA kaSAyasthAna huA, usake bhI anubhAgasthAna aura yogasthAna pUrvavat samApta kiye, isa prakAra samasta kaSAyasthAnoM ke samApta ho jAne para isa jIva ne eka samaya adhika antaHkoDAkoDI sAgara pramANa Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhaka - prarUpaNA adhikAra : pariziSTa sthitibaMdha kiyA, usake bhI kaSAyasthAna, anubhAgasthAna aura yogasthAna pUrvavat pUrNa kiye / isa prakAra eka-eka samaya bar3hAte-bar3hAte jJAnAvaraNakarma kI tIsa koDAkoDI sAgara pramANa utkRSTa sthiti pUrNa kI / isa taraha jaba vaha jIva sabhI mUla aura uttara karma - prakRtiyoM kI sthiti pUrI kara letA hai, taba utane kAla ko bhAvaparivartana kahate haiM / ina sabhI parivartanoM meM krama kA dhyAna rakhanA cAhie, akrama se hone vAlI kriyA kI gaNanA nahIM kI jAtI hai / paMcaparivartanoM meM alpabahutva - atItakAla meM eka jIva ke sabase kama bhAvaparivartana ke bAra haiM, bhAvaparivartanoM ke bAroM se bhavaparivartana ke bAra anantaguNe haiM, kAlaparivartana ke bAra bhavaparivartana ke bAroM se anantaguNe haiM, kSetraparivartana ke bAra kAlaparivartana ke bAroM se anantaguNe haiM aura pudgalaparivartana ke bAra kSetraparivartana ke bAroM se anantaguNe haiM / 213 pudgalaparivartana kA kAla sabase kama hai / kSetraparivartana kA kAla pudgala - parivartana ke kAla se anantaguNA hai, kAlaparivartana kA kAla kSetraparivartana ke kAla se anantaguNA hai, bhavaparivartana kA kAla kAlaparivartana ke kAla se anantaguNA hai aura bhAvaparivartana kA kAla bhavaparivartana ke kAla se anantaguNA hai / isa prakAra se digambara sAhitya meM pudgalaparivartanoM kA varNana kiyA gayA hai / Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prajJApanAsUtragata kAyasthitisambandhI pAThAMza (prakaraNagata varNana ke anusAra pAThAMzoM kA krama hai) egidieNaM bhaMte ! egidie tti kAlao kevaciraM hoi ? goyamA ! jahanneNaM antomuhutta, ukkoseNaM aNaMtaM kAlaM, aNaMtAo ussappiNiosappiNio kaalo| khettao aNaMtA logA, asaMkhejjA poggalapariyaTTA / teNaM poggalapariyaTTA AvaliyAe asaMkhejjai bhaago| bhadanta ! ekendriya jIva kA ekendriya rUpa meM kitanA kAla hotA hai ? gautama ! kAlApekSA jaghanya se antarmuhUrta aura utkRSTa se ananta utsarpiNI-avasarpiNI pramANa ananta kAla hai| kSetra se ananta loka pramANa kAla hai, asaMkhyAta pudgalaparAvartana hai aura ve parAvartana AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga meM rahe hue asaMkhyAta samaya jitane hote haiN| puDhavikAieNaM bhante ! puDhavikAie tti kAlao kevaciraM hoI ? goyamA ! jahaNNeNaM antomuhutta, ukkoseNaM asaMkheja kAlaM, asaMkhejjAo usappiNiosappiNio kaalo| khettao asaMkhejjA logaa| evaM aau-teu-vaaukaaiyaavi| vaNapphaikAieNaM bhaMte ! vaNapphaikAie tti kAlao kevaciraM hoi ? goyamA ! jahaNNeNaM aMtomuhutta, ukkoseNaM aNataM kAlaM, aNaMtAo ussappiNIosappiNIo kaalo| khettao aNaMtA logA asaMkhejjA poggalapariyaTTA, teNaM poggalapariyaTTA AvaliyAe asaMkhejjai bhaago| Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhaka-prarUpaNA adhikAra : pariziSTa 215 bhadanta ! pRthvokAya jIva kA pRthvIkAya rUpa meM kitanA kAla bItatA hai ? gautama ! kAlApekSA jaghanya se antamuharta aura utkRSTa se asaMkhyAta utsarpiNI-avasarpiNI pramANa asaMkhyAta kAla vyatIta hotA hai / kSetrApekSA asaMkhyAta lokAkAza pradeza pramANa hai| ___ isI prakAra apkAya, tejaskAya aura vAyukAya ke liye samajhanA caahiye| bhagavan ! vanaspatikAya kA vanaspatikAya ke rUpa meM kAlApekSA kitanA kAla hai ? gautama ! jaghanya se antamuharta aura utkRSTa se ananta utsapiNIavasarpiNI rUpa ananta kAla hai| kSetrApekSA ananta lokAkAza pradezapramANa athavA asaMkhyAta kSetrapudgalaparAvartana pramANa kAla hai| ve pudgalaparAvartana AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAgagata samaya pramANa jAnanA caahiye| tasakAieNaM bhaMte ! tasakAie tti kAlao kevaciraM hoi ? goyamA ! jahanneNaM aMtomuhutta, ukkoseNaM dosAgarovamasahassAI sNkhejjvaasshiyaaii| pacidieNaM bhNte| paMceMdie tti kAlao kevaciraM hoi ? goyamA ! jahanneNaM aMtomuhatta, ukkoseNaM sAgarovamasahassaM sAi regaM / bhagavan ! basakAya jIva trasakAya rUpa meM kitane kAla taka hote haiM ? gautama ! jaghanya me antamuhUrta aura utkRSTa se saMkhyAta varSa adhika do hajAra sAgaropama paryanta hote haiN| bhagavan ! paMcendriya jIva paMcendriya rUpa meM kitane kAla taka rahate For Private & Personal Use Onl Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 paMcasaMgraha : 2 gautama ! jaghanya se antarmuhUrta aura utkRSTa se sAdhika eka hajAra sAgaropama taka rahate haiN| purisaveeNaM bhaMte ! purisavee tti kAlao kevaciraM hoi ? . goyamA ! jahanneNaM aMtomuhutta, ukkoseNaM sAgarovamasayapuhutta sAiregaM / bhagavan ! puruSaveda kA puruSaveda rUpa se kitanA kAla hai ? gautama ! jaghanya se antamuhUrta aura utkRSTa se sAdhika zatapRthaktva sAgaropama kAla jAnanA caahiye| (strIveda ke sambandha meM vizeSa vaktavya hone se usakA pRthak nirdeza kiyA hai|) napuMsagavee NaM bhaMte ! napusagavee tti kAlao kevaciraM hoi ? goyamA ! jahanneNaM ekasamayaM, ukkoseNaM aNaMtaM kAlaM, aNaMtAo ussappiNIossappiNIo kaalo| khettao aNaMtA logA, asaMkhejjA poggalapariyaTTA, AvaliyAe asaMkhejjai bhaago| prabhu ! napusakaveda kA napusakaveda rUpa se kitanA kAla hotA hai ? gautama ! jaghanya eka samaya aura utkRSTa ananta kAla / kAlApekSA vaha ananta utsarpiNI-avasarpiNI pramANa hai aura kSetrApekSA ananta loka athavA AvalikA ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa asaMkhya pudgalaparAvartana pramANa hai / (napuMsakaveda kA yaha kAyasthitakAla sAMvyavahArika jIvoM kI apekSA samajhanA cAhie / ) sannI NaM bhaMte ! sagni tti kAlao kevaciraM hoi ? goyamA ! jahanneNaM aMtomuhutta, ukkoseNaM sAgarovamasayapuhuttaM sAiregaM / he prabho ! saMjJI kA saMjJI paMcendriya ke rUpa meM rahane kA kitanA kAla hai ? Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhaka-prarUpaNA adhikAra : pariziSTa 217 gautama ! jaghanya se antarmuhUrta aura utkRSTa se sAdhika zatapRthaktva sAgaropama kAla hai| bAyaregiMdiyapajjattae NaM bhaMte ! bAyaregiMdayapajjattae tti kAlao kevaciraM hoi ? goyamA ! jahaNNaNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM saMkhejjAiM vAsasahassAI / bhagavan ! bAraMbAra bAdara paryApta ekendriya ke rUpa meM utpanna hote bAdara paryApta ekendriya kA kAyasthiti kAla kitanA hai ? gautama ! jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa saMkhyAta hajAra varSa kA kAla hai| bAyarapuDhavikAiyapajjattae NaM bhaMte ! bAyara puDhavikAiyapajjattae tti kAlao kevaciraM hoi ? goyamA ! jahanneNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM saMkhejjAiM vaasshssaaii| evaM aaukaaevi| bAyara teukAiyapajjattae NaM bhaMte ! bAyarateukAiyapajjattae tti kAlao kevaciraM hoi ? goyamA ! jahanneNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM saMkhejjAiM rAiMdiyAI / vAukAie patteyasarIrabAyaravaNapphaikAie ya pucchaa| goyamA ! jahanneNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNaM saMkhejjAiM vaasshssaaii| bhadanta ! bAdara paryApta pRthvIkAya kA bAdara paryApta pRthvIkAya ke rUpa meM kAyasthiti kAla kitanA hai ? gautama ! jaghanya antarmuharta aura utkRSTa saMkhyAta hajAra varSa kA hotA hai| isI prakAra apkAya ke viSaya meM bhI jAnanA caahiye| prabho ! bAdara paryApta tejaskAya kA bAdara tejaskAya ke rUpa meM rahane kA kitanA kAla hai ? Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 paMcasaMgraha : 2 gautama ! jaghanya se antamuhUrta aura utkRSTa se saMkhyAta rAtridivasa kA hai| bAdara paryApta vAyukAya aura paryApta bAdara pratyeka vanaspatikAya kA kAyasthiti kAla kitanA hai ? gautama ! jaghanya antamuhUrta aura utkRSTa saMkhyAta hajAra varSa pramANa hai| beiMdie NaM bhaMte ! beiMdie tti kAlao kevaciraM hoi ? goyamA ! jahanneNaM aMtomuhutta, ukkoseNaM saMkhejjaM kAlaM / evaM teiMdiyacauridie vi| prabho ! bAraMbAra dvIndriya rUpa meM utpanna hote dvIndriya kA kAyasthiti kAla kitanA hai ? gautama ! jaghanya se antamuhUrta aura utkRSTa se saMkhyAta kAla hai| isI prakAra se trIndriya aura caturindriya kA bhI kAla samajhanA caahiye| beiMdiyapajjattae NaM bhaMte ! beiMdiyapajjattae pucchA / goyamA ! jahanneNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM saMkhejjAiM vAsAiM / teiMdiyapajjattae pucchaa| goyamA ! jahanneNaM antomuhuttaM, ukkoseNaM saMkhejjAiM rAidiyAiM / caridiyapajjattae NaM pucchaa| goyamA ! jahanneNaM aMtomuhattaM, ukkoseNaM saMkhejjA mAsA / prabho ! paryApta dvondriya rUpa se utpanna hote paryApta dvIndriya kA kAyasthiti kAla kitanA hai ? gautama ! jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa saMkhyAta varSa hai| bhagavan ! paryApta trondriya rUpa se utpanna hote trIndriya paryApta kA kAyasthiti kAla kitanA hai ? gautama ! jaghanya se antarmuhUrta aura utkRSTa se saMkhyAta rAtridivasa pramANa hai| Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdha ka-prarUpaNA adhikAra : pariziSTa 216 bhagavan ! paryApta caturindriya kA paryApta caturindriya rUpa meM utpanna hote kAyasthiti kAla kitanA hai ? jaghanya se antamuhUrta aura utkRSTa se saMkhyAta mAsa hai| . apajjattae NaM bhaMte ! apajjattae tti kAlao kevaciraM hoi ? ' goyamA ! jahanneNaM vi aMtomuhuttaM, ukkoseNa vi antomuhattaM / bhagavan ! aparyApta rUpa se utpanna hote aparyApta kA kitanA kAla . gautama ! jaghanya aura utkRSTa se antarmuhUrta kAla hai| suhume NaM bhaMte ! apajjattae suhumaapajjattae tti kAlao kevaciraM hoi ? goyamA ! jahanneNaM aMtomuhuttaM, ukkoseNavi antomuhuttaM / puDhavikAiya-AukAiya-teukAiya-vAukAiya-traNassaikAiyANa vi evaM ceva / pajjatayANa vi evN| bAyaranigoyapajjattae ya bAyaranigoyaapajjattae ya pucchaa| dunnivi jahanneNa ukkoseNa vi aNtomuhutt|| prabho ! sUkSma aparyApta rUpa se utpanna hote sUkSma aparyApta kA kAyasthiti kAla kitanA hai ? gautama ! jaghanya se antarmuhurta aura utkRSTa se bhI antarmuhUrta hai| isI prakAra pRthvIkAya, apkAya, tejaskAya, vAyukAya aura vanaspatikAya kA bhI kAyasthiti kAla jAnanA cAhiye / inake paryApta kA bhI itanA hI kAla samajhanA caahiye| bhagavan ! bAdara paryApta nigoda aura bAdara aparyApta nigoda rUpa se utpanna hote bAdara paryApta nigoda aura bAdara aparyApta nigoda kA kAyasthiti kAla kitanA hai ? gautama ! jaghanya se bhI antamuhUrta aura utkRSTa se bhI antamuhUrta hai| For Private & Personal Use C Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 paMcasaMgraha : 2 sumapuDhavikAie NaM bhaMte ! suhumapuDhavikAie tti kAlao kevaciraM hoi ? goyamA ! jahanneNaM aMtomuhutta, ukkoseNaM asaMkhijjaM kAlaM asaM - khijjAo ussappiNIosappiNIo kAlao, khettao asaMkhijjA logA / evaM suhumaAukAie-suhumate ukAie-suhumavAukAie-suhumavaNassaikAie / prabho ! sUkSma pRthvIkAya rUpa se utpanna hote sUkSma pRthvIkAya kA kAya sthiti kAla kitanA hai / gautama ! jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa se kAlApekSA asaMkhyAta utsarpiNI - avasarpiNI aura kSetrApekSA asaMkhyAta lokapramANa jAnanA cAhiye / isI prakAra sUkSma apkAya, sUkSma tejaskAya, sUkSma vAyukAya aura sUkSma vanaspatikAya ke lie bhI samajhanA cAhiye / bAyare NaM bhaMte ! bAyare tti kAlao kevaciraM hoi ? goyamA ! jahanneNaM aMtomuhutta, ukkoseNaM asaMkhijjaM kAlaM asaMkhijjAo ussappiNIosappiNIo kAlao, khittao aMgulassa asaMkhijjaibhAgaM / bAyaravaNassaikAie pucchA / J goyamA ! jahanneNaM aMtomuhutta ukkoseNaM asaMkhijjAo usappi - NIosappiNIo kAlao, khittao aMgulassa asaMkhijjaibhAgaM / bhadanta ! bArambAra bAdara rUpa se utpanna hote bAdara jIvoM kA kAya sthiti kAla kitanA hai ? gautama ! jaghanyaM se antarmuhUrta aura utkRSTa asaMkhyAta utsarpiNI aura avasarpiNI kAla hai tathA kSetra se aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa kAla hai / bhagavan ! bAdara vanaspatikAya rUpa se utpanna hote bAdara vanaspati jIva kA kAyasthiti kAla kitanA hai ? Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhaka-prarUpaNA adhikAra : pariziSTa 221 gautama ! jaghanya se antarmuhurta aura utkRSTa asaMkhyAta utsarpiNIavasarpiNo kAla hai| kSetra se aMgula ke asaMkhyAtaveM bhAga pramANa kAla hai| AhArae NaM bhaMte ! AhArae tti kAlao kevaciraM hoi ? goyamA ! AhArae duvihe pannatte, taM jahA-chaumattha-AhArae kevaliAhArae y| chaumatthAhArae NaM bhaMte chaumatthAhArae tti kAlao keciraM hoi ? goyamA ! jahanneNaM khuDDagabhavaggahaNaM ...dusamayaUNaM, ukkoseNaM asaMkhijjaM kAlaM asaMkhijjAo usappiNIosappiNIo kAlao, khittao aMgulassa asaMkhijjaibhAga / bhagavan ! kAla se AhAraka kA AhArIrUpatA kA kitanA kAla gautama ! AhAraka do prakAra ke kahe haiM, yathA-1 chadmastha AhAraka, 2 kevalo aahaark| bhagavan ! chadmastha AhArIpane kA kitanA kAla hai ? gautama ! jaghanya se do samaya nyUna kSullakabhava aura utkRSTa se asaMkhyAta utsApaNo-avasarpiNo rUpa asakhyAta kAla hai aura kSetra se aMgula ke asakhyAtava bhAgapramANa kAla hai| bAyarapuDhavikAie Na bhaMte ! bAyarapuDhavikAie tti kAlao kevaciraM hoi ? gAyamA ! jahanneNaM aMtomutta, ukkoseNaM sattari saagrovmkoddaakoddoo| evaM bAyaraAukAie vi / evaM jAva bAyaravAukAe vi / patta yabAyaravaNassaikAie NaM bhaMte ! pucchaa| goyamA ! jahanneNaM aMtomuhutta', ukkoseNaM sattari saagrovmkoddaakoddiio| Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha : 2 bhagavan ! bAdara pRthvI kAyapane meM bAdara pRthvIkAya kA svakAyasthiti kAla kitanA hai ? gautama ! jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa sattara koDAkoDI sAgaropama pramANa hai / isI prakAra bAdara apkAya kA bhI tathA yAvat bAdara tejaskAya, bAdara vAyukAya kA bhI jAnanA / prabho ! pratyeka bAdara vanaspatikAya kA pratyeka bAdara vanaspatikAyapane kA kAryasthiti kAla kitanA hai ? gautama ! jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa sattara koDAkoDI sAgaropama pramANa hai / bAyaranigoe NaM bhaMte ! bAyaranigoetti kAlao kevaciraM hoi ? goyamA ! jahanneNaM aMtomuhatta, ukkoseNa sarttAraM sAgarovamakoDAkoDIo | 222 bhagavan ! bAdara nigodapane meM bAdara nigoda kA kitanA kAla hai ? gautama ! jaghanya antarmuhUrta aura utkRSTa sattara koDAkoDI sAgaropama hai / sume NaM bhaMte sumetti kAlao kevaciraM hoi ? goyamA ! jahanneNaM aMtomuhutta, ukkoseNaM asaMkhejjaM kAlaM, asaMkhejjAo usappiNIosappiNIo kAlao, khettao asaMkhejjA logA / bhagavan ! sUkSmapane se utpanna hote sUkSma kA kAyasthiti kAla kitanA hai ? gautama ! jaghanya se antarmuhUrta aura utkRSTa asaMkhyAta utsarpiNIavasarpiNI kAla hai evaM kSetra se asaMkhyAta lokapramANa kAla haiM / nigoe NaM bhaMte ! nigoetti kAlao kevaciraM hoi ? goyamA ! jahanneNaM aMtomuhutta, ukkoseNaM anaMtaM kAlaM aNaMtAo usappiNIosappiNIo kAlao, khettao aDDhAijjA poggala pari yahAM / Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 223 baMdhaka-prarUpaNA adhikAra : pariziSTa bhagavan ! koI bhI nigoda jIva bArambAra nigoda meM utpanna ho to usakI kAyasthiti kitanI hai ? gautama ! jaghanya se antamuharta aura utkRSTa kAla kI apekSA ananta utsarpiNI-avasarpiNI pramANa anantakAla aura kSetra se DhAI pudgalaparAvartana kAla hai| __strIveda viSayaka kAyasthiti saMbandhI matAntara itthIvee NaM bhate ? itthIvee tti kAlao kevaciraM hoi ? goyamA ! 1. egeNaM AeseNaM jahannaNaM egaM samayaM, ukkoseNaM dasottaraM paliovamasayaM puvakoDipuhuttamabbhahiyaM / 2. egeNaM AeseNaM jahannaNaM eka samayaM, ukkoseNaM aTThArasa paliovamAiM puvkoddipuhuttmbbhhiyaaii| 3. egeNaM AeseNaM jahannaNaM ega samayaM, ukkoseNaM coddasa paliovamAI puvakoDipuhuttamabbhahiyAI / 4. egeNaM AeseNaM jahannaNaM egaM samayaM, ukkoseNaM paliovamasayaM puvakoDipuhuttamabbhahiyaM / 5. egeNaM AeseNaM jahaNNeNaM egaM samayaM, ukkoseNaM paliovamapuhutta puvakoDipuhuttamabbhahiyaM ti / bhagavan ! strIveda kA strIvedapane meM niraMtara kitanA kAla hotA hai ? gautama ! 1. eka Adeza se jaghanya eka samaya aura utkRSTa pUrvakoTipRthaktva adhika eka sau dasa palyopama, Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcasaMgraha : 2 2. eka mata se jaghanya eka samaya, utkRSTa pUrvakoTipRthaktva adhika aThAraha palyopama, 224 3. eka Adeza se jaghanya eka samaya, utkRSTa pUrvakoTipRthaktva adhika caudaha palyopama, 4. eka Adeza se jaghanya eka samaya aura utkRSTa pUrvakoTipRthaktva adhika sau pallopama 5. eka Adeza se jaghanya eka samaya aura utkRSTa pUrvakoTipRthaktva adhika patyopamapRthaktva hotA hai / 00 Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 aneka jIvApekSA antarakAlasambandhI prajJApanAsUtra kA Avazyaka pATha garbhaja paMcendriya tiryaMca aura manuSya gabbhavakkatiyapaMcidiyaMtirikvajoNiyANaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM virahiyA uvavAeNaM pannattA ? 1 goyamA ! jahanneNaM evaM samayaM ukkoseNaM bArasa muhuttA / gamavakkaMtiyamaNussANaM pucchA | } gomA / jahanneNaM evaM samayaM ukkoseNaM bArasa muhuttA / deva sAmAnya devagaNaM bhaMte kevaiyaM kAlaM virahiyA uvavAraNaM pannattA ? goyamA ! jahaNaNaM evaM samayaM ukkoseNaM bArasa muhuttA | asurakumAra Adi dasa bhavanapati deva , asurakumArA NaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM virahiyA uvavAeNaM pannattA ? goyamA ! jahanneNaM evaM samayaM ukkoseNaM cauvIsaM muhuttA / nAgakumArANaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM virahiyA ubavAeNaM pannattA ? goyamA ! jahanneNaM evaM samayaM ukkoseNaM cauvIsaM muhuttA / , evaM suvannakumArANaM vijjukumArANaM, aggikumArANaM, vAyukumArANaM, dIvakumArANaM, uyahikumArANaM, dizAkumArANaM, thaNiyakumArANaM, jahaNeNaM evaM samayaM, ukkoseNaM cauvIsaM muhuttA / vANavyaMtara deva 1 vANamaMtarANaM pucchA | goyamA ! jahanneNaM evaM samayaM ukkoseNaM cauvIsaM muhuttA / ( 225 ) Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 paMcasaMgraha : 2 jyotiSka deva joisiyANaM pucchaa| goyamA ! jahanneNaM egaM samayaM, ukkoseNaM cauvIsaM muhuttA / vaimAnika deva sohamakappe devA NaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM virahiyA uvavAeNaM ? goyamA ! jahanneNaM egaM samayaM, ukkoseNaM cauvIsaM muhuttaa| IsANakappe devANaM pucchaa| goyamA ! jahanneNaM ega samayaM, ukkoseNaM cavIsaM muhuttA / saNantakumArakappe devANaM pucchaa| moyamA ! jahanne NaM egaM samayaM, ukkoseNaM nava rAiMdiyAiM vIsaM muhattA / mAheMdadevANaM pucchaa| goyamA ! jahanneNaM egaM samayaM, ukkoseNaM bAgsa rAiMdiyAI dasa muhttaa| baMbhaloyadevANaM pucchaa| goyamA ! jahanneNaM ega samayaM, ukkoseNaM addhatevIsaM rAiMdiyAI / laMtayadevANaM pucchaa| goyamA ! jahaNNaNaM egaM samayaM, ukkoseNaM paNayAlIsaM rAiMdiyAI / mahAsukkadevANaM pucchA / / goyamA ! jahanneNaM ega samayaM, ukkoseNaM asIiM rAiMdiyAI / sahassAradevANaM pucchaa| goyamA ! jahanneNaM ega samayaM, ukkoseNaM rAiMdiyasayaM / ANayadevANaM pucchaa| goyamA ! jahanneNaM ega samayaM, ukkose NaM saMkhejjA mAsA / pANayadevANaM pucchA / goyamA ! jahaNNaNaM ega samayaM, ukkoseNaM saMkhejjA maasaa| AraNadevANaM pucchaa| goyamA ! jahaNNaNaM ega samayaM, ukkoseNaM saMkhejjA vAsA / accuyadevANaM pucchaa| Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ baMdhaka-prarUpaNA adhikAra : pariziSTa 227 goyamA ! jahanneNaM egaM samayaM, ukkoseNaM saMkhejjA vAsA / heTThimagevejjANaM pucchaa| goyamA ! jahaNNeNaM egaM samayaM, ukkoseNaM saMkhejjAI vaassyaai| majjhimagevejjANaM pucchA / goyamA ! jahanneNaM egaM samayaM, ukkoseNaM saMkhejjAiM vAsasahassAI / uvarimagevejjANaM pucchA / goyamA ! jahaNaNaM egaM samayaM, ukkoseNaM saMkhejjAiM vAsasayasahassAI / vinaya vejayaMtajayaMtaaparAjiyade vANa pucchaa| goyamA ! jahaNNeNaM egaM samayaM, ukkoseNaM asaMkhejja kAlaM / sambaTThasiddhadevA gaM bhaMte ! keva iyaM kAlaM virahiyA uvavAeNaM pannattA ? goyamA ! jahannaNaM egaM samayaM, ukkoseNaM paliovamassa saMkhejjaibhAgaM / narakagati nirayagaI NaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM virahiyA uvavAeNaM pannattA? goyamA ! jahanneNaM ega samayamukkoseNaM bArasa muhuttA / rayaNappabhApuDhavineraiyA NaM bhate ! kevaiyaM kAlaM virahiyA uvavAeNaM pannattA ? goyamA ! jahanneNaM egaM samayaM, ukkoseNaM cauvIsaM muhuttaa| sakkarappabhApuDhavineraiyA NaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM virahiyA uvavAeNaM pannattA? goyamA ! jahanneNaM egaM samayaM, ukkoseNaM satta rAIdiyAI / vAluyappabhApuDhavineraiyA NaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM virahiyA uvavAeNaM pannattA ? goyamA ! jahanneNaM egaM samayaM, ukkoseNaM addhamAsaM / / paMkappabhApuDhavineraDyA NaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM virahiyA uvavAeNaM pannattA? goyamA ! jahaNNeNaM egaM samayaM, ukkoseNaM mAso / dhUmappabhApuDhavineraDyA NaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM virahiyA uvavAeNaM pannattA ? goyanA !jahanneNaM egaM samayaM, ukkoseNaM do mAsA / Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 paMcasaMgraha : 2 tamappabhApuDhavinareiyA NaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM virahiyA uvavAeNaM pannattA ? goyamA ! jahaNNaNaM ega samaya, ukkoseNaM cattAri mAsA / ahesattamapuDhavineraiyA NaM bhaMte kevaiyaM kAlaM virahiyA uvavAeNaM pannattA ? goyamA ! jahaNNaNaM egaM samayaM, ukkoseNaM chammAsA / sammUcchima manuSya saMmucchimamaNussA NaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM virahiyA uvavAeNaM pannattA ? goyamA ! jahanneNaM ega samayaM, ukkoseNaM cauvIsaM muhuttA / vikalendriya, saMmUcchima paMcendriya tiryaca beiMdiyA NaM bhaMte ! kevaiyaM kAlaM virahiyA uvavAeNaM pannattA ? goyamA ! jahanneNaM egaM samayaM, ukkoseNaM aMtomuhutta / evaM teiMdiyacauridiyasamucchimapaMcidiyatirivakhajoNiyANa ya patta yaM jahanneNaM egaM samayaM, ukkoseNaM aMtomuhutta / -prajJApanAsUtra, vyutkrAMtipada Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 11 kSullakabhava kA pramANa sabase choTe bhava ko kSullaka yA kSudra bhava kahate haiN| yaha bhava nigodiyA jIvoM meM pAyA jAtA hai| kyoMki unakI sthiti saba bhavoM kI apekSA ati alpa hotI hai| __ jaina kAlagaNanA ke anusAra asaMkhyAta samaya kI eka AvalI hotI hai aura saMkhyAta AvalI kA ucchvAsa-nizvAsa hotA hai ityAdi ke krama se stoka, lava kahate hue do ghaTikA kA eka muhUrta hotA hai| yadi eka muhUrta meM zvAsocchvAsoM kI saMkhyA mAlUma karanA ho to 1 muharta x 2 ghar3I X 38 lava 7 stoka Adi isa prakAra sabako guNA karane para 3773 saMkhyA AtI hai / ina 3773 zvAsocchvAsa kAla meM yAni eka muhUrta meM eka nigodiyA jIva 65536 bAra janma letA hai / ataH 65536 meM 3773 se bhAga dene para 171292 labdha AtA 3773 hai| jisakA Azaya yaha huA ki eka zvAsocchvAsa kAla meM satraha se kucha adhika kSullaka bhava hote haiM aura utane hI samaya meM 256 AvalI hotI haiN| Adhunika kAlagaNanA ke anusAra isI kSudrabhava ke kAla kA pramANa nikAlA jAe to usako isa prakAra samajhanA cAhie eka muhUrta meM ar3atAlIsa miniTa hote haiM aura isa muhUrta yAni ar3atAlIsa miniTa meM 3773 zvAsocchvAsa hote haiN| ataeva ina 3773 ko 48 se bhAga dene para eka minaTa meM lagabhaga sAr3e aThahattara zvAsocchvAsa Ate haiN| arthAt eka zvAsocchvAsa kA kAla eka sakinDa se bhI kama kA hotA hai| utane kAla meM nigodiyA jIva satraha se bhI adhika bAra janma-maraNa karatA hai| yaha hai kSullakabhava kI vyaakhyaa| jisase usa kSudrabhava kI kSudratA kA anumAna saralatA se kiyA jA sakatA hai| ( 226 ) Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 paMcasaMgraha : 2 go0 jIvakAMDa meM eka antarmuhUrta meM 66336 kSudra batAe hai, yathA tiNNisayA chattIsA chAvaTTi sahassagANi maraNANi / aMtomuttakAle tAvadiyA ceva khuddabhavA // 123 / / arthAt labdhyaparyAptaka jIva eka antamuhUrta 66336 bAra maraNa karatA hai / ataeva eka antarmuhUrta meM utane hI yAni 66336 kSudrabhava hote haiM aura sIdI saTThI tAlaM viyale cauvIsa hoti paMcakkhe / chAvaTThi ca sahassA sayaM ca battIsa bheyakkhe // 124 / / una 66336 bhavoM meM se dvIndriya ke 80, trIndriya ke 60, caturindriya ke 40, paMcendriya ke 24 aura ekendriya ke 66132 kSudrabhava hote haiN| isa prakAra digambara paramparA ke anusAra eka zvAsa meM ekendriya nigodiyA jIva ke 18 kSudrabhava hote haiN| . 00 Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ | gAthA-akArAdyanukramaNikA | 215 gathAMza gA. saMH/pR. gAthAMza .... saM./pR. aNabhAgaThANesu 41102 egidiyA tirikkhA . 76 / 178 apajjattA donni vi 25 // 64 kattha sarIre loe 315 asaMkhaseDhikhapaesatullayA 16147 kiMcihiyA sAmannA 76 / 175 asaMkhA paNa kiMcihiya 71 / 166 kiM jIvA uvasamAiehi ahavA ekkapaIyA 826 khavagA khINA jogI 24 / 60 ahavaMgulappaesA 16 / 51 khavagA khINA jogI 53 / 126 aMgulamUlAsaMkhiya 20153 gabbhayatirimaNumura 57 / 134 AvaliyANaM chakkaM 421104 caudasabihA vi jIvA 113 Avalivaggo antarAvalIya 11 // 35 caudasavihA vi jIvA 2672 AIsANaM amarassa 53 / 141 chaTThAe neraio 32176 igada gajogAINaM . 7 / 26 chappanna dosayaMgula 15145 IsANe savvatthavi 68 / 163 chappannadosayaMgula 18146 ukkosapae saMtA micchA 81 / 182 tattoNattara devA 66.148 ukkosapae maNuyA 21 / 53 tatto napusakhahayara 70 / 167 uvasamaseDhI uvasaMtayA 55 / 131 tasabAyarasAhAraNa 58 / 137 uvasAmaga uvasaMtA 33 / 76 terasa vibaMdhagA te 84 / 185 uvasaMta khavaga jogI 80 / 176 thAvarakAlukkoso 601143 ussappiNi samaesu 401100 thovA gabbhayamaNayA 65 / 157 egADa caupaNNA samagaM 23 / 60 pajattApajattA 12 / 38 egidiya suhumiyarA 82 / 183 pajjattabAyarapatta yatarU 72 / 170 egiditta samayaM 54 / 126 pajjattApajjattA 78 / 176 egidiyANaNaMtA 46 / 113 pattaya pajjavaNakAiyAu 10 // 33 ( 231 ) / Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 paMcasaMgraha : 2 pAthAMza patta ya bAdarassa u paliyAsaMkho sAsA puDhavAIcau cauhA purisatta sannitta puvakoDipuhutta poggalapariyaTTo iha paMcendiya tiriyANaM battIsA aDayAlA bAdara tarU nigoyA bAyarapajje gidiya bAvIsa sahassAI micchA avirayadesA micchA sAsaNamissA mIsA ajayA aDa aDa mohaThiI bAyarANaM rayaNappabhiyA khahayara logassa paesesu vAsapuhutta uvasAmagANa veyaga aviraya sammo veyaNa-kasAya-mAraNa gA. saM./pR. gAthAMza 50 / 122 sattaNhamapajjANaM 616145 sannI causu gaIsu 5 // 22 samayAo aMtamuhu 48 / 117 samayAo aMtamuhu 471115 sammAi causUtiya 37494 sammAI tinni guNA 28668 sahasAraMtiya devA 56 / 132 sAsaNa mIsAo 73 / 172 sAsAyaNAicauro 46 / 120 sAsAyaNAi savve 3586 sAhAraNANa bheyA 6 / 25 sukkaMmi paMcamAe 83 / 184 suraneraiyA tisu tisu 3075 suhamA vaNA asaMkhA 51 / 124 seDhIekkekkapaesaraiya 66 / 165 saMkhejjaguNA tatto 36368 saMkhejjajoyaNANaM 62 / 151 saMkhejja suhama pajjatta 43 / 106 saMsAraMmi aDaMto 27168 hoi aNAi aNaMto gA. saM./pR. 34 / 85 13 / 36 441108 451111 64 / 153 63 / 152 31176 52 / 126 22156 26 / 67 6 / 31 67 / 158 4/20 77175 17146 75 / 174 14 / 44 74 / 173 3895 36 / 62 00 Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prastuta grantha : eka paricaya karmasiddhAnta evaM jainadarzana ke prakANDa vidvAna AcArya candraSi mahattara (vikrama E-10 zatI) dvArA racita karmaviSayaka 8 pA~ca granthoM kA sAra saMgraha hai-paMca sNgrh| isameM yoga, upayoga, guNasthAna, karmabandha, bandhahetu, udaya, sattA, bandhanAdi ATha karaNa evaM anya viSayoM kA prAmANika 2 vivecana hai jo dasa khaNDoM meM pUrNa hai| AcArya malayagiri ne isa vizAla grantha para aThAraha hajAra loka parimANa vistRta TIkA likhI hai| * vartamAna meM isakI hindI TIkA anupalabdha thI ! amaNasUyaM 38 2 marudhara kesarI zrI mizrImala jo mahArAja ke sAnnidhya meM, tathA marudharAbhUSaNa zrI sukanamuni jI kI saMpreraNA se isa atya ta 40 mahatvapUrNa, durlabha, durbAdha grantha kA sarala hindI bhASya prastuta a kiyA hai-jainAna ke vidvAna zrI devakumAra jaina ne| He yaha vizAla grantha kramaza: dasa bhAgoM meM prakAzita kiyA jA * rahA hai| isa grantha ke prakAzana se jaina karma siddhAnta viSayaka vismRtaprAya: mahatvapUrNa nidhi pAThakoM ke hAthoM meM pahuMca rahI hai, jisakA eka aitihAsika mUlya hai| -zrIcanda surAnA 'sarasa' le prApti sthAna :zro marudhara kesarI sAhitya prakAzana samiti pIpaliyA bAjAra, byAvara (rAjasthAna) ary.org