Book Title: Jambudwip Part 03
Author(s): Vardhaman Jain Pedhi
Publisher: Vardhaman Jain Pedhi
Catalog link: https://jainqq.org/explore/005569/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jADhIpa prazna : zrI vaamAtra jaina peDhI, vyAkara8448. . personal & Private Use Only Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI vardhamAna svAmine namaH zrI vardhamAna jaina peDhI pAlItANA saMcAlita zrI jaMbU ejanAnuM gayuma prakAzana - - EDICIES - kra jaMbUThIyA pustaka-3 BORSR jad me pustaka prakAzaka varSa zrI vardhamAna jaina peDhI na Agama maMdira pAse vIra. ni. saM. bhAtA khAtAnI pAchaLa 2511 taLeTI 2041 -36427e. 2 . pU. sAdhu-sAdhvIjI ma. ne bheTa mUlya 16-00 rU. SSAD Pr)Y25 : Ajano et's State) bhUgoLa-khagoLanI maulikatAtharathAnuM prakAzana kA(ha) Z For Personal & Private Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pustaka prApti sthAna maJhala "zrI vardhamAna jaina peDhI jaina Agama maMdira pAse taLeTI pAlItANu-364270 bhUjamaNuM zodha saMsthAna pi. be naM. 16 mahesANA 384001 134684 gyanmandir@kobatirth.org : preraka-muni-maMDaLa 0 pU. paM. zrI abhayasAgarajI mahArAja gaNI 0 gaNIzrI azokasAgarajI ma. UR 0 gaNuzrI nirUpama sAgarajI ma. gaNIzrI kalyANasAgarajI ma. 0 sunizrI hemacaMdrasAgarajI ma. munizrI ravIndrasAgarajI ma. munizrI puNayazekhara sAgarajI ma. saMpAdaka maMDaLI che. rUdradeva tripAThI M.A. Ph. D. D.LIT. dilhI Do. nemicaMdra jaina M.A Ph.D. Indora DaoN. nAraNabhAI ema, kaMsArA M.A. Ph.D. amadAvAda che. prahalAdabhAI jI. paTela M.A. Ph.D. vaDanagara DaoN. jItubhAI pI. zAha M.B.ES: pAlanapura saha saMpAdaka maMDaLa paM. ratilAla cI. dozI amadAvAda paM, vasaMtabhAI dezI muMbaI ramaNabhAI babAbhAI zAha amadAvAda AziSakamAra mANekalAla zAha B.Com.LL.B. 24H8Igle : kumArapALa je. zAha B.Com.M.Com. 24761418 jinadAsabhAI rajanIkAnta zAha -B.Com. L.L.B.C.A. 2476.918 For Personal & Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI vardhamAna svAmine namaH prakAzaka tarasthI mahA maMgalakArI zrI jinazAsananA sanAtana sarva hitakArI satyane vartamAna vijJAnavAdanI aMjAmaNI chAyA taLe bhAna bhUlelA jagatane oLakhAvanI maMgaLa sevA karavAne zubha prayana deva-gurU-kapAe amane sAMpaDe che, te amAre mana atyaMta AnaMda bhaya gauravanI vAta che. che. amAre maMgaLaprayAsanA mukhya aMga tarIke bhUgoLa-khaLanA pAyAnA siddhAMtanI asAptA sAbita karavA rUpe paramapAvana zrI siddhAcala mahAtIrthanI pavitra gehamAMzA vaNita jaMbudvIpanI pramANabaMdha (rakela mApathI) racanA dvArA jagatane sanAtana satyane paricaya ApavAno che. te , kAra . . . . ! . . A aMge parama pUjya AgamoddhAraka AcAryadevazrInA paTTa prabhAvaka pU. aka zrI caMdrasAgara surIzvarajI ma. sA.nA parama vineya tamUti pU. upAzrI dhAma sAgara che. ma.sA.nA ziSya pU, 5. munizrI abhayasAgara che. ma. gaNivarya zrIe chela 45 varSathI navayugIna zikSita janatAne dharmAbhimukha karavA vartamAna kAlIna bhautikavAdanA pAyAne hacamacAvavA AtmA, punarjanma, varga, naraka Adi bAbatene vaijJAnika rIte sAbita karavA bhUgoLa-khoLanA siddhAMte pAyAthI kalpanA-pracUra ane dhAraNAmaya che, te sAbita karavA bhagIratha puruSArtha prAraMbhe che : - tenA phala svarUpe Aja sudhImAM gujarAtImAM 15, hindImAM 12, aMgrejImAM , saMskRtamAM 4 pustikAo ane aneka prAthamika mAdhyamika zALAo, kolejo ane yunivasITIomAM saraLa zailImAM vArtAlApanI paddhatie vaijJAnika rIte saceTa rajuAta anekavAra karelI ke. pRthvI kharekhara goLa nathI. temaja pharatI nathI. epele caMdra upara gayuM nathI. che. A uparAMta bhArata ane bhArata bahAra raziyA, amerikA, jarmanI, kAMsa, IMglenDa, cIna, jApAna Adi videzamAM aneka prakhyAta bhULa-khoLanI zeAdha-saMsthAo viddhAne. jije aneka vaijJAniko sAthe rUbarU temaja patravyavahAra dvArA taTastha rIlie meLavela bhAvIza, For Personal & Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMskRtinuM sanAtana satya rajU karavA parisaMvAdo vicAra goSThIo AdinuM sajana paNa vAraMvAra karI taTastha saMzAdhaka vidvAne pitAnI AgavI pratibhAthI cakita karyA hatA. tevI eka tattvajJAna vicAra goSThI A jana vi. saM. 2039 nA AsavamAM pAlanapura mukAme jaina borDigamAM jagatagurujana mitramaMDaLa ane jaina zrI saMghanA upakrame traNa divasanuM karavAmAM Avela. jemAM bhAratanA dareka prAMtamAMthI bhAratIya-saMrakRtine mAnya karanaze vidvAno ane vartamAna vaijJAnika paddhatie Adhunika saMzodhana karanArA vidvAne AmatravAmAM AvyA hatA. ane zAsakvevanI kRpAthI 60 thI-lma baMne jAtanA vidvAne ekatrita thayA hatA. ene khUba ja urjA khullA manathI pU. mahArAjazrInA saMzodhana ane muktamane zA vicAraNA karI hatI. ; A prasaMge amerikA, IDathI paNa nibaMdhe meLavelA, tenuM paNa vAMcana taTastha rIte nikAnee AvakAryuM hatuM. !! o apAyanA viziSTa saMkalana rUpe upasthita ecelA vijJAne e vAcelA gujarAtI hindI, saMskRta, aMgrejI nibaMdha madhura saMgraha rUpe jabUdvIpa nAmathI pustikA AkAra pAka karavAnuM vidvAnonA AgrahathI ame e nakakI karela che. pramANe 203lmAM paheluM puraka 20mAM bIjuM pustaka ane a: 204jamAM A trIju pustaka pragaTa karavA ahI lAgyazALI banyA chIe. fsa dinAni che e kahevata pramANe ame A prakAzana presanI agavaDa, pU. mukhya saMpAdaka mahArAjazrInI hArTaTrabala tathA anAmatanA bhISaNa tephAnenA kAraNe dhAryA karatAM ghaNuM moDuM karI zakayA chIe tenI amo sujJa vAcako pAse kSamA mAMgIe chIe. cheA prakAzana preraka maMDaLanA pUnya sAta munirAjenA sagathI karI zakayA chIe. bhaviSyamAM preraka-maMDaLanA pUjya zramaNu bhagavaMtanI AvI karUNAdaSTi maLatI rahe tevI amArI AkAMkSA che. A uparAMta saMpAdaka ane sahasaMpAdaka maMDaLanA sajajanoe hArdika umaMgathI amArA prakAzanane su-vyavasthita karI ApavA khUba ja jAta-mahenata ane hArdika sahayoga Akhyo che. je badala teonA ame ciratrANI chIe. - - 1 prakAzananuM kAma keTaluM kaparUM che. te te kare tene khabara paDe ! temAMya sAkIya ane tatvajJAnanA padArthothI bharapUra pustakanuM kAma AjanA sagavaDIyA camAM zikSaNanuM stara ghaTatuM jatuM hoI viziSTa medhAvI-buddhizALI kArIgarAthI For Personal & Private Use Only Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - 5 sAMpAMga puruM pADavuM, te vividha paramAtha-mahAnubhAvonA hAdika sahegathI suzakarya banyuM che. jemAM khAsa karIne rUdradeva tripAThI (vihI-jayapura)nI khUba ja anumodanA karIe chIe ke jeoe amArI sAhityika pravRttinI prANa pU. upAdhyAya zrI dharma sAgarajI ma. nA ziSya pU. paMnyAsa zrI abhayasAgarajI ma. pAse AvI saghaLA nibaMdhanI goThavaNI karavAmAM sakriya bhAga lIdhela che. A rIte vaDanagara kolejanA prophesara Do. prahalAdabhAI jI. paTele paNa pUjyazrI pAse vAraMvAra AvA pustakanA aMtaraMga-kalevarane susajijata karavAmAM sakriya sahayoga Ape che. ane aMgrejI-meTara suvyavasthita taiyAra karavA mATe tethI tenA praphariDIMganA va. zrI umAbahena ayyara tathA manubhAI talakacaMda zAha AdAvAda vALAne sahayoga sAdhI amAruM kArya sarala karI ApyuM che. ' - te badala teonA punita sahaganI sAdara noMdha laIe chIe. vaLI A prakAzanamAM gujarAtI-hindI ane saMskRtanA badhA praphe tapAsI sudhAravAnI bhAre jahemata sevAbhAve uThAvanAra zrI hemacaMdrAcArya jenI pAThazALAnA adhyApaka paM. zrI ratilAla cI. dezI tathA sauthI kaparA kAma rUpe cAlu savize presanA dhakakA khAI TheTha pAlItANu-pATaNa pUjyazrI pAse rUbarU praphe sudharAvI prakAzananI suMdaratA vadhAravAmAM mUpha sevA ApanAra zrI kumArapArI je. zAha (amadAvAda)nA dharmapremanI anumehanA bhaNI noMdha laIe chIe. vaLI khAsa karIne A prakAzanamAM hArdika sakriya sAtha ApanAra zrI navaprabhAta prinTIMga presanA adhipati tathA kAmadAre ane bhagavatI buka bAInDIMga vakarsanA kArIgaro tathA suMdara raMgIna TAITala pija chApI ApanAra zrI aMbikA kArDa senTara amadAvAdanA dharma snehanI khUba ja anumodanA karIe chIe. A uparAMta bIjA paNa nAmI-anAmI dharmapremI sahagIonA dharmanenI guNAnurAga bharI anumodanA karIe chIe. chevaTe chadmasthatAvaze ke presa doSathI thavA pAmelI kSatio badala sudhAravAnI taiyArI sAthe hAdika kSamA mAMgIe chIe. bhAthAmAtA pAchaLa nivedaka taLeTI reDa jena AgamamaMdira pAse zrI vardhamAna jaina peDhI pAlItANu-364270 (jaMbudvIpa) { vIra ni saM. 2511 pAlItANAnA bahumAna pUrvaka praNAma vi. saM. 2041 Aso suda 9 tA. 20-10-85 For Personal & Private Use Only Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrI jaMbudvIpa (pustaka-3) * * * 5 . viSayAnukrama gujarAtI vibhAga, amana lekha lekhaka keta: jainazA ane pU. A. zrI. devendra sAgara 1-4 Adhunika vizva sUri ma. sA. 2 zrI jainadharmamAM sApekSavAdane upayoga munizrI nadIdheSa vi. ma "bhAratIya darzanamAM Atma tatva ema. TI. bUca - jAmanagara ja vividhatAmAM ekatA kizorabhAI esa. dave jAmanagara 18-2 ja janma ane punarjanmanuM A. viSNudeva paMDita rara ke M.A. amadAvAda - 6 punarjanma vicAra zrI puSkara caMdaravAkara 24-26 caMdaravA (dhaMdhukA) gurutvAkarSaNa (1) vicAraNIya prazna mehanabhAI ena. zAha. 27-33 (haLavI samIkSA) vaDodarA-2 "gurUvAkarSaNa Ara. bI. zA 34-37 haLavI vicAraNuM amadAvAda dhruvane tAre , ramaNalAla bI. zAha 38-40 amadAvAda pRthvI phare che ! esa. bI. zarmA 41-48 e siddhAntanuM khaMDana (dilhI) 11 "agni purANanA AdhAre ratilAla choTAlAla 49-54 brahmAMDa-varNana purohita (uMjhAvAlA) cAMdakheDA (amadAvAda) For Personal & Private Use Only Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lekhaka a. para lekhaka bhAratIya khagoLazAstrI papa-28 lekhaka hiMmatarAya ma. jAnI tathA bhAratIbena hi. jAnI amadAvAda nAnAlAla vasA, mohanalAla ena. zAha vaDodarA. 59-66 67-72 13 . khagoLa ane jainadarzana 14 pRthvIsthira che !!! temaja sapATa che !!! " (ciMtanabharyuM saMzAdhana) 15 pAlanapurane sthApaka rAjaprahalAdana deva 16 elitaLa nIcethI 73-76 - yazavaMta je. rAvala pAlanapura cArlsa ke. jAnsa U.S.A. ha780 17.' gurutvAkarSaNa 18 aMdhazraddhAmAM keNuM caDe? 81-83 For Personal & Private Use Only Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hindI vibhAga saMskRta kaviyoMkI AtmadRSTi. Do. rAjeMdrasiMha ilahAbAda. yUpI. bhAratIya darzamameM AtmAkI avadhAramA.. eka AlocanAtmaka dRSTi Do. lAlabandra jaina 7-19. jyotiSa-rAja-prajJapti eka muni, kanhaiyAlAla. 20-23 paryavalokana. mAuMTa AbU (rAja.) jambUdvIpakA sthApatya evaM zrImatI phUlakIra . 24-28 saMkSipta vivaraNa. ujjaina (M.P... caMdrayAtrAH vAstavika tathya kyA ? - Do. tejasiMha gauDha 29-44 _ ujjaina (M.P.) eka amerikana gaijJAnikakI dRSTimeM. Ajake mAnacitroMkI truTi-pUrNatA jaina dharmazAstra aura Adhunika vijJAna 5o. dAmodara 46-81 ke Aloka meM pRthvI zAstrI naI dilhI Rgvaudika sASTi-vijJAnake - Do. zyAmasundaraH 82-85 bhaugolika AdhAra. nigama ujjaina (ma.pra.) masIhI-nistIdhama meM Do. e.bI. zivAjI 86-92 pRthvIkA varNana ujjaina (ma.pra.) upalabdha jaina granthomeM jyotiSacakra ratanalAlajI 93-95 - kI vyavasthA kaTArIyA kekaDI (rAja.) "sUryasiddhAnta" meM pRthvI aura sUrya, Do. bhagavatIlAla 96-100 rAjapurohita ujjaina (ma.pra.) For Personal & Private Use Only Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ HAPP UCUCUCUELSUELELELS46 -: saMskRta vibhAga :FFFFFFF lekha lekhaka pUciThyA AkAra mImAMsA bhI abhayasAgaro gaNI 1-4 vijJAna vijJAna bAdazca Do. rudradeva tripAThI 5-8 - pRthivyA gatimImAMsA 4. amayasAgaro gaNI 9-11 jaina zAbAdhAraNa . vizvadarzanam 4. abhayasAgaro gaNI 12-15 For Personal & Private Use Only Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4969464445464646 aMgrejI vibhAga Y6Y5SYSLELSLSLSLEUS Name Notion of circular Flat Farth in Jaina Cosmogrhy * . Writer Write Page No Sajjansingh : 1-4 Lishik & S.D. Sharma Patiala 8-19 Sources of Jaina Astronomy Sajjansingh: A Jaina Canomical Literature. Lishk & S.D. Sharma Our Research Activities, Black-Holes Know Niranjan . tojaipa, religion 7housands Vakharig of 7ear Ago Astralia Gravity motion 20-26 27-30 31-33 34-35 10 z For Personal & Private Use Only Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SPS2S2SESS2S2SPSS2S2SESZSE vi.saM. 2039 Asovada 8-9-10 tA. 28-29-30 okaTo che. baranA roja pAlanapura mukAme thayela tattvajJAna-vijJAna-gaNI prasaMge jI upasthita thayela vidvAne e tatvajJAna ane bhUgoLa-khaLa aMge || viziSTa-niba rajU karelA samayanI maryAdA pramANe saMkSepamAM vAMcyA paNu hatA. A temAMthI mahatvanA A nibaMdha vAcakonA lAbhArthe rajU karyo che. - AmAMnA keTalAka nibaMdho ne vicAro jaina-daSTine saMgata nathI. chatAM vicArenI rajuAta prAmANika rIte sApekSa rIte karela hoI H AdaraNIya samajI haMsAkSIra-nyAye rajU karela che. |i viveka buddhi pUrvaka manana karavA bhalAmaNa che. saMpAdake che TITI ITIHITTITISEGIGIGITTEGIES RE IS GIT | TEJS, H252525252S:SES For Personal & Private Use Only Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * A graMthanA prakAzanamAM lAbha lenArA mahAnubhAvAnI nAmAvalI. ra muMbaI vAlakezvara cApATI AdinA sadagRhasthA haste bAbulAla sapheracaMda TopIvAlA su'baI: . gaNivaya mahAyaza sAgarajI ma.nA upadezathI zeThazrI vADIlAla sArAbhAI TrasTa prAthanA samAja muMbaI. * cANasmA jaina saMgha For Personal & Private Use Only Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ || gamo vacaTmALa jaina zAstro ane Adhunika vizva pU. A. zrI devendrasAgara sUrijI ma. sA. mAnavInI jJAnazakti sAdhano para ava. prAcIna graMthamAM keIe sAtavAra te laMbita che. jevA ane jeTalA sAdhane maLe keIe agyAra vAra AvI sAgara-yAtrAe te AdhAre jJAnanuM kSetra lAMbuM- paheluM matane hathelImAM rAkhI karyAnA dAkhalA thAya che. maLe che. tethI eka kALa hatuM ke bhAratanA vahANa- prastutamAM vicAravAnuM e che ke AvI vaTAnA niSNAte, vyApArIo, ane sAhasike sAhasa yAtrAonI romAMcakatAthI bharapura sAhasa ane dhIrajanA bhAthAne laI "darIyA kALamAM te vakhatanA saMskRti saMpanna mAnavanI lAlakI je" bolatA aphATa sAgaramAM jhukAvI jJAnazakti bhAratathI hajAre nahIM balake daI ratnAdvIpa, babaradvIpa jevA dUra-sudUranA lAkha mAIla dUra sudhInA pradeza sudhI pradeza sudhI pahoMcI saphaLa vyavasAya karI phelAelI hatI. anala lakSamI laI pAchA pharatA. paraMtu I. sa. nI cothI sadI pachI adyatana yAMtrika yuga jevI sAdhana sAmagrI kALakrame AvAM sAhaso mATe joItA khamIrate vakhate nahI, saMDha, havA, halesAM, ane vAlA mAnavIonI achata thavAthI samudranA bhAgyanI cekaDInI ramata darIyAnA jhaMjhAvAta tevA vikaTa rastAonI jANakArI te te kuzaLa ane bhISaNa tophAne vacce prANanI saTosaTI nAvika-khalAsIo pAse ja rahevA pAmI, sAthe ramAtI, paNa kheladIlIvALA sAhasika teonA mRtyu pachI dhIme dhIme bhISaNa- vepArIo darIyAnA krodhAvezanA bhISaNa pracaMDa sAgara vadhu duya-agamya banate gayo. jhapATAmAM vahANanA bhAMgIne bhukkA thaI jAya, chevaTe paristhiti e AvI ke bhArata ane pATIyuM hAthamAM rahe te paNa tenA vaDe bahAra thoDe dUra paNa vyApArAthe javAnI jIvatA kinAre AvI pharI himmata-sAhasanI himmatane abhAva thavA lAgyA. muMDI para badhI sAmagrI bhegI karI samudra- te avasare kUTanItijJa pAzcAtyenA vepArI yAtrAne lahAve letA, AvI vakhate vakhata mAnasamAM kaMpanImAMthI rAjasattAnA siMhAsane matanA maheAmAM javArUpa sAhasayAtrAe caDhI javAnI melI murAda upajI. tenA pUrva thatI. kAryakrama tarIke I. sa. 1492nA te vakhatanA For Personal & Private Use Only Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharmAdhikArI pipe AkhA vizvanI je vaheMcaNI zedha kare che. ane ApaNe kaMI karela nathI, karyAnI vAta Aje kalejenA pAThyapustakamAM karI zakIe ema nathI." Ave che. te AdhAre akhila vizvane pitAnI AvI laghutAgraMthinuM sarjana zikSaNa mAlikInuM mAnavAnI ghelachA mujaba teo ane pracAranA baLe videzIoe karyuM che. bhinna bhinna sthaLe bhinna bhinna rItie paNa hakIkatamAM A badhI svArtha melI ajamAvavA lAgyA, ramata che. temAM bhAratamAM prakaTelA paNa nAstika- atyAranI dekhItI pRthvI mAtra 8000 vAdanA pAyA para nirbhara heI pheMkAI gayelA mAIlanI che. 25000 mAIlanI paridhi vALI pRthvI goLa che ane phare che" ne che. ATalAmAM kaMI bhAratanI samRddhinAM darzana siddhAMta pitAnI dhAraNA bara lAvavA mATe zakaya nathI. . upayogI samajI vijJAnavAdane opa ApavA bhArata te bahu ja vizALa che. pUrvaka bhAratIyanA magajamAM kALabaLe AvelI naitika kAyaratAne lAbha levA mATe skUlenA jUo A mATe zAstrIya mAnyatA zI che? te vicArIe. pAThyapustakanA mAdhyamathI pracAra zaru karyo. AkhuM vizva cheDe hAtha daI paga pahoLA tethI Aje lagabhaga moTAbhAganI evI dhAraNuM thavA pAmI che ke-"basa je kaMI karI UbhA rahela puruSanA AkAre che. ane che te ATalI ja duniyA che. pUrva goLArdhamAM tenuM pramANa 14 rajaju che. pAMca khaMDa ane pazcima goLArdhamAM amerikA 1 rajaju asaMkhya koTAkoTI ejananuM khaMDa-basa ! A cha khaMDanI duniyA che. bIjuM mApa, kaMI nathI." te 14 raju pramANe vizvamAM madhya. eTale prAcIna bhAratInI sAgarayAtrAnA bhAga bhAge asaMkhya dvIpa-samudronuM vartala che. sAhasika vRttAMte ane bhAratathI lAkhe te badhAmAM madhyabhAge jambudvIpa che. jenuM mAIla dUranA dvIpamAM bhAratIyoe pharakAvelA pramANa pUrva-pazcima, uttara-dakSiNa 1 lAkha dhvajonI vijayagAthA Adi badhuM arebiyana -AjananuM che. nAITasanI vAte ke zekhacallInA taraMgenI te jaMbudvIpamAM madhya bhAge merU parvata jema gaNAvA mAMDayuM che. che. tenI pUrva-pazcima bAju mahAvideha kSetra videzIoe zikSitenA mAnasamAM evI che. ane uttaramAM eka-parvata eka kSetra, ema chApa upasAvI che, ke-"juone ? A traNa parvata, traNa kSetra che. A rIte dakSiNumAM videzIo, kolaMbasa, megelana jevA kevA paNa eka parvata, eka kSetra ema traNa parvata sAhasika yAtrIo che. ke jeo prANanI paNa traNa kSetra che. ema jaMbudvIpamAM kula sAta paravA karyA vinA sAgarane kheDI navI navI kSetra ane 6 parvata che. For Personal & Private Use Only Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ temAM dakSiNa bAju chelluM je kSetra che gaNatrIe 46,5000 mAIlamAM ane 1 gAu tenuM nAma bharatakSetra che. ke jenuM pUrva-- =rA nI gaNatrIe 51,1250 mAIla) dUra pazcima pramANa 14471 co. 5/19 che. ane cAre bAju pANIthI vIMTaLAyela nAnA-moTA uttara-dakSiNa pramANu pa26 . 6/19 che. te aneka dvIpanA samUharUpa vartamAna vizva che. bharata kSetranA madhya bhAge vaitADhaya parvata che. ema nakkI thAya che. jenI uMcAI 25 . che uttara-dakSiNa kharekhara te zAstranI maryAdA pramANe bhArata pahoLAI 50 jana ane pUrva-pazcima na kSetramAM khAruM pANI hoya ja nahIM, samudra laMbAI 10072 11/19 pramANa che. te dvIpanI bahAra hoya chatAM Aje ApaNI tenAthI bharata kSetranA be bhAga paDyA duniyA AsapAsa khAruM pANI dekhAya che te che. 1. uttarArdhabharata 2 dakSiNArdhabharata. zuM? te samajavA mATe nIcenI be ghaTanAo - dakSiNa bhAratanuM pUrva-pazcima pramANa vicAravA jevI che. jana 9744; che , ane uttara-dakSiNa bIjA tIrthakara zrI ajitanAtha prabhunA pramANu ye. 238 che. vakhate bIjA cakravatI sagara mahArAjAnA 60 A dakSiNa bhAratanA barAbara madhyabhAge hajAra putroe aSTApada tIrthanI surakSA mATe eTale vaitADhaya parvatathI 114 . . dUra daDaranI . 11 , daMDaratnathI cAre bAju khAI khedI temAM gaMgA ayodhyA nagarI che. tenAthI naiRtya (dakSiNa nadImAMthI naheranI jema pANI lAvI bharyuM, pazcima vacce) khUNe 1,85000 gAu dUra tevAmAM nAgakumAranA bhavana sudhI te pANI ApaNe rahelA chIe, te vartamAna vizva pahoMcavAthI chaMcheDAelA nAgakumAranA Indra vizALa samudra vacce nAnA-moTA aneka dvIpanA AvI 60 hajAra putrone bALIne bhasama karI samUha jevuM che. dIdhA bAda kaI vALanAra na hoI te gaMgAnA pANIe khAImAMthI ubharAIne cAre bAju A mATe kavi bahAdura dhuraMdhara vidvAna pralaya tAMDava karavA mAMDayuM. zrI dIpavijaya kavirAja kRta zrI aSTApadajI mahAtIrthanI pUjAmAM nIce pramANe ullekha pachI bhagIrathe sagara cakravatInI AjJAthI te gaMgAnA pravAhane potAnA putroe jema prANanA bhoge paNa gaMgA nadInA pravAhane siddhagirithI che vegale re, lAvI aSTApadanI rakSA karI tema sagara cakaeka lAkha gAu paMcAzI hajAra re!" vatIne zrI zatruMjayanI rakSA karavAnA keDa A uparathI ApaNe rahelA chIe te jAgyA, te mujaba pitAnA tAbe rahenArA 8000 mAIlane manAte geLe dakSiNa- vyaMtara devone jabUdvIpanI jagatI (koTa)nA bharatanA madhyabiMdu rUpa ayodhyAthI naRtya dakSiNa dvArathI lavaNasamudrane lAvavA hukama khUNe 1,85000 gAu (1 gAu=rA mAIlanI karyo, te mujaba te samudra devazaktithI bharata For Personal & Private Use Only Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kSetramAM nAnA moTA TaMkaNa, barbara, cINa, bhoTa te pRthvI ApaNI jJAna sImAnI TuMkI mayadArUpa Adi nAnA moTA dezone barabAda karavA pUrvaka hAla banelI che. zatruMjaya giri tarapha dhasaghasATa AvavA lAge. A uparathI spaSTa samajAyuM haze eTalAmAM saudharmendranuM Asana calAyamAna ke-80 0 mA. nA vyAsavALI ane thayuM, doDatA AvI sagara cakrIne AvuM na 25000 mA. nI paridhivALI vartamAna karavA samajAvyA. Ama karavAthI zrI aSTa dekhAtI duniyApada tIrthanI jema zrI zatruMjaya giri paNa "akhila vizva (14 raju agamya ane sAmAnya jIne durlabha thaI pramANa)nA madhyabhAge rahela asaMkhya paDaze, jethI sagara cakIe samudrane tyAM ja dvIpasamudronA madhyabiMdurUpa ja bUDhI. rekI devA dene hukama karyo. panA dakSiNa cheDe Avela dakSiNA pariNAme jeTalo samudra bharata kSetramAM bharatakSetranA madhyabiMduthI netratya khUNe AvI game teTale rahyo, te ja kAlakrame 1,85000 gAu dUra hoya ema lAge che." khUba ja pheraphAra thaIne Aje uttara-dakSiNane A rIte zAstrIya mAnyatAne gya rIte dhruvanA aphATa ane durgamya barapha vistAro samajI vaijJAnika kalpanA-dhAraNAonA vyAane pesephika, ATalAMTika vagere samadro mohamAM videzIoe ghuMTAvelI ane laghutArUpe thayA, graMthinA bIjarUpa mAnyatAone phagAvI daI A baMne ghaTanA uparathI vartamAna vizva satya yathArtha rIte ApaNe kyAM chIe ? TekarArUpa pAsa samudrathI vIMTaLAyela nAnA e praznane bhaugolika daSTie sAce ukela -moTA aneka dvIpanA samUharUpa che. ane meLavavA prayatna karavo joIe. tatvajJAna-vijJAnanI bhedarekhA siddhAMtane takanI kasoTIe caDhAvI zraddhAnA TakA pramANe yogya rIte mUlavaNI karavAnI bhedarekhA tattvajJAna-vijJAna vacce hoya che. TI T For Personal & Private Use Only Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharmamAM sApekSavAdane upaga pa. pU. A. zrI vijaya sUryodaya sUra ziSya muninaMdIghoSa vijayajI ma. Aje ApaNe vijJAnanA yugamAM jIvI temaNe prayogazALAmAM cakAsavAnI jarUriyAta rahyA chIe, mATe ghaNu kharA loke. atyAre paNa rahetI nahotI. teo pote ja eka dhArmika siddhAMtane vaijJAnika paddhatie vicAre mahAna vaijJAnika hatA. jevI rIte atyAre che. teo prAcIna munioe kahelI tathA keI vaijJAnika koI paNa siddhAMta pratipAdana tIrthakara bhagavaMtoe kahelI bAbato (siddhAMto) kare ane jagatanA anya buddhimAna leka tenuM mATe, vaijJAnika sAbitIo mAge che. teo samarthana kare te sAmAnya buddhivALA loko te mAne che ke A duniyAmAM ane ApaNI satyane svIkAre che, paraMtu dareka vyakti potAnA jiMdagImAM ApaNe ApaNI narI AMkha vaDe mATe judA judA prayoga karatA nathI. tevI je joIe chIe te ane ApaNI indriya rIte bhagavAna mahAvIre pratipAdana karela vaDe je anubhavIe chIe, tenA sivAyanI siddhAMte dareka mAnavIe svIkAravA joIe. kaI paNa vastunuM astitva che ja nahi, phakta eka ja udAharaNa che ke A Isa. nA eTale, je ApaNe ApaNuM dharmane TakAva vazamA saikAnA pUrvArdhamAM zodhAyela jagahoya to ApaNe ApaNI A navI peDhI vikhyAta vaijJAnika AITAInanA sApekSasamakSa vaijJAnika paddhatie ane vaijJAnika sAdhane vAdane sArI rIte samajanAra te AkhI vaDe ApaNA sarvajJa bhagavaMtae kahela sanA- duniyAmAM phakta AMgaLInA veDhe gaNAya eTalA tana satyane-siddhAMtane satya sAbita karI ja mANaso haze. chatAM ya tene satya tarIke ApavAM paDaze. AkhI duniyA svIkAre che ane te ja sApekSavAdanA siddhAMtanuM pratipAdana bhagavAna dharma ane vijJAna baMne samAMtara padArtho mahAvIre AjathI 2500 varSa pahelAM karyuM che ane sAthe sAthe baMne eka bIjAnA pUraka hatuM. phakta tenuM nirUpaNa ane upaga judAM paNa che. vaLI jaina dharmanA mULabhUta siddhAMto hatAM. bhagavAna mahAvIranA sApekSavAdane e sanAtana satya che ane te saMpUrNa che. upayoga lokomAM samAdhAna, saMpa ane jemAM keIkaLe pheraphAra thavA saMbhava nathI. pachI saMgaThana mATe thato hato. atyAranA sApekSabhalene ke tene satya na mAne. vaLI tene vAdanA upagamAMthI eTama beMba jevI satya na mAnavAthI te asatya paNa thatA nathI. vinAzakArI zakti utpanna thaI che. ane e tIrthaMkara paramAtmAe kevaLajJAnathI je pratyakSa vinAzakArI zaktinuM duHkha khuda enA zodhaka joyuM te ja kahyuM hatuM, eTale te siddhAMtane AInsTAInane paNa hatuM. For Personal & Private Use Only Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ApaNuM! sAmAnya sApekSavAda (Common low of Relativity) have bhagavAna mahAvIre A sApekSavAdanA upayoga kaI rIte karyAM te joIe. koIpaNa eka vastu mATe dareke dareka vyaktinA dRSTi kANu alaga alaga haiAya che. dA. ta. koI eka citrakAmanA zikSake vargomAM paTTAtha citra mATe judI judI vastuo vyavasthita gADhavI, vanI madhyamAM mUkI. pachI cAre bAju vartulAkAre vidyAthI A besADI tene citra doravAnuM' kahe che. citrakAmanA niyama pramANe je vidyAthIne jevI vastu dekhAtI hAya tevI ja citrAMkti karavAnI hAya che. eTale judI judI dizAmAM beThelA vidyAthI. Ane ekanI eka ja vastu judI judI sthitimAM dekhAze. keI ne te temAMnI pAtAnI sAmI mAjue (Opposit side) mukelI, have khIju udAharaNa laIe. traNa lAkaDI laI, e traNenA nAma anukrame AB, CD ane XY Ape. emAM AB lAkaDI sauthIkoI vastunI pAchaLa DhaMkAI gayelI vastu mATI che. CD lAkaDI AB lAkaDI karatAM nAnI che. XY lAkaDI CD lAkaDI karatAM paNa nAnI che. eTale tene gaNitanI bhASAmAM A rIte lakhAya. AB_CD_XY, have AB lAkaDI, CD lAkaDI tathA XY lAkaDI, e nenI apekSAe mATI che. jyAre XY lAkaDI, AB lAkaDI ane CD lAkaDI e baMnenI apekSAe nAnI che, paraMtu CD lAkaDI AB lAkaDInI apekSAe nAnI che ane XY lAkaDInI apekSAe meTI che. ahI koi CD lAkaDIne nizcaye mATI kaheze, te paNa khATu' che. ane nizcaye nAnI kaheze te paNa khATu' che. apekSAe CD lADI meATI paNa che ane nAnI paNa, phakta te konI apekSAe kahevAya che te ja jovAnuM che. bilakula dekhAze nahIM, eTale te vidyAthI te vastune citramAM batAvaze paNa nahI', ene artha e nathI ke e vastunu astitva tyAM nathI jyAre bIjo vidyAthI pahelA vidyAthI'nI apekSAe DhaMkAi gayelI, vastune spaSTa jue che, ane te vastune citramAM batAve che, have baMne vidyArthInA citramAM kanu citra sAcuM ane konuM citra khATu' kahevAya ? hakIkatamAM ane vidyAthInAM citra sAcAM che. chatAM pahelA vidyArthInA sthAna mATe khIjA vidyAthI nuM ane khIjA vidyArthInA sthAna mATe pahelA vidyArthInu citra khATu ja gaNAya. have jyAM sudhI ane vidyAthI eka khIjAnA sthAna (krizA)ne paricaya nahIM meLave, tyAM sudhI ane vidyAthI potapAtAnA A che sApekSavAda eTale khIjAnI apekSAe (AdhAra) vastunuM svarUpa samajAvavu te, AInsTAInanA sApekSavAda sAmAnya manuSya mATe buddhigamya nathI. paraMtu jainadharmInA sApekSavAda koIpaNa sAmAnya manuSya paNa samajI zake tevA che. koipaNa eka vyakti ( purUSa ) pitAnI apekSAe putra che mahena tathA bhAinI ape. kSAe saMbaMdhe) bhAI che. putra-putrInI apekSAe pitA paNa che, patnInI apekSAe pati paNa che. Ama judI judI vyaktinA sa`kha dhane laIne ( lIdhe) eka ja vyakti judI judI saMjJA pAme tenuM ja nAma sApekSavAda, For Personal & Private Use Only Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ citrane sAcuM ane saMpUrNa (Real & perfect) veMta ja ce aMdha puruSa, je hAthInA kAna kaheze ane bIjA vidyAthInA citrane khoTuM jhAlI Ubho rahyo hato, te be, "are ane apUrNa ja kahevAnA. kAraNa ke teo A tame zuM kahe che, hAthI te sUpaDA je eka bIjAne samajI zakatA nathI. che. tyAre pAMcame aMdha puruSa, je sUDha pakaDI bhagavAna mahAvIranA sApekSavAda pramANe Ubho hato, teNe kahyuM, "hAthI te ajagara koI vyakti apekSAe khoTI nathI, phakta je che. tyAra pachI chaThTho aMdha puruSa, hAthamAM e vyakti kayA daSTikoNathI pitAne abhi daMtazULa pakaDI kahevA lAge. hAthI bhAlA prAya Ape che te jovAnuM che, samajavAnuM ja che. Ama pita pitAnA maMtavyo raju che. ane jo e dRSTikoNa ApaNe samajamAM karI, eka bIjAnI sAthe jhaghaDavA lAgyA. AvI jAya te ApaNe paNa "te vyakitanI tyAre tyAM te hAthIne mahAvata AvI gayo. vAtane satya mAnIzuM, ane te ja rIte sAmI tene dareka aMdhapurUSe pitAnI vAta kahI tyAre vyakita paNa ApaNA daSTieNane samajaze, te mahAvate teone kahyuM, "tame cha e che te visaMvAda sarjAze nahi, ane kadAca jaNa eka rIte sAcA che, paraMtu tame badhA visaMvAda haze, to paNa, te naSTa thaze ane aneka rIte khoTA paNa che. Ama jaNAvI saMvAditA tathA saM5 sajaze. te mahAvate cha e cha aMdha puruSane AkhAya, dA. ta. ApaNe tyAM eka daSTAMta Ave hAthInA judA judA aMgo batAvI, samAdhAna che ane te A pramANe che. eka vakhata cha karAvI, jhaghaDo dUra karyo. ane A ja rIte aMdha mANaso ahIM-tahIMthI bhegA thaI gayA, bhagavAna mahAvIre, jhaghaDAo dUra karI, saM5 emAMnA ghaNAe hAthI viSe vAta ghaNI samAdhAna ane saMgaThana mATe sApekSavAdasAMbhaLelI, eTale teone hAthI jevAnI khUba (Low of Relativity) no upayoga karyo IcchA hatI. kayAMkathI hAthI tyAM AvI caDyo, hate. eTale cha e cha aMdhapurUSa hAthIne spazane- TuMkamAM eka ja vastu saMbaMdhI judA ndriyathI jovA mATe hAthI pAse gayA temAMnA judA daSTikoNathI, judI judI paristhitimAM eka aMdha puruSe hAthInuM pUMchaDuM pakaDayuM ane baMdhAyelA abhiprAya, te te dRSTikoNa ane kahevA lAge, hAthI te deraDA jevo che. te te paristhitinI apekSAe sAcA hoya che, A sAMbhaLI bIje aMdha puruSa, jeNe paga paraMtu vibhinna paristhiti ane dRSTikoNa pakaDaye hato. te belI uTha, "nA,nA, tuM mATe khoTA ja hoya che. eTale judA judA beTo che. hAthI te thAMbhalA jevo che." A daSTikoNa ane paristhitine samajavAnI ApaNe sAMbhaLI trIje aMdha puruSa je hAthInA paTa sIe jarUra rahe che. Ane ja jaina dharmamAM vALA bhAga pAse ubhe rahI hAthIne paMpA- syAdvAda ke anekAntavAda paNa kahe che. ane Lato hate, te bolyA, "tame baMne beTA jaina dharmanI dareka vAta sApekSa hoya che. che, hAthI divAla jevo che." A sAMbhaLatAM For Personal & Private Use Only Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ta ka - - = , , , , - - - - 11 yAda na kara bhAratIya darzanamAM Atmatatva" ema. TI. bUca. jAmanagara 1 - - - - " sad vijhA vasudhA vanita " bhAratIya darzanazAstranAM mULa UMDAM ane -trA prAcInatama che. bhAratIya dharma ane darzananA bhAratanuM bAhya rUpa jeTaluM bhavya ane prANa "veda" che. akSaya vicAronuM mAnamanahara che teTaluM ja tenuM AMtara rUpa sarevara "veda" che. sarvedanA dazamA maMDaLanuM abhirAma ane AbhAmaya che. pRthvI para 121 muM sUkta hiraNyagarbhanI stutinuM sabhyatAne vistAra karavAnuM zreya paNa bhAra pratipAdaka che, A sUkta gahana AdhyAtmika tane ja che. manusmRtinuM gauravavanta vidhAna tavethI bharapUra che. brahma sarva vyApI hovAnI mahatvapUrNa kalpanA vedanA keTalAMka sUkatamAM upalabdha che. AnuM sundara daSTAnta puruSa"etd deza prasUtasya sUkta (10-90) tathA "aditisUkata (1 zAzA grenmanaH | 89) che. sva sva caritra zikSeran "purA sarva ciDyAM rAmAnavAH " car mUtaM dara mAvyam I darzana' zabdane vyutpattijanya artha Ama puruSa tathA aditinI sarvavyApache -"dare ra ta nama ! jenA katA svIkArIne temanI vizvathI abhinnatA dvArA darzana thAya te darzana." zuM daSTigocara mAnavAmAM AvI che. thAya ? vastunuM satyabhUta tAtvika svarUpa atharvavedanA "spaMbha sUkta' (13 muM jenA dvArA khyAlamAM Ave te che darzana, kAMDa, 7muM tathA 8muM sUkta) tathA "ucchiSTa ApaNe keNu chIe ? kayAMthI AvyA ? A sUkta (11-9) nuM parizIlana karavAthI pratIti dazyamAna jagatanuM sAcuM svarUpa zuM che ? thAya che ke brahmanI vyApakatA tathA AtmAnI tenI utpatti kayAMthI ane kevI rIte thaI ? abhinnatAno siddhAnta atharvavedane sarvathA jIvana sArI rIte vyatIta karavA mATe kayAM mAnya che. brahmanI anyatama saMjJA " sAdhana-bhAga zreSTha che? A ane AvA (AdhAra) che. jagatanA samasta padArtha brahmanA prakAranA praznane samucita uttara Apa AzrayamAM nivAsa kare che tathA pitAnuM te darzananuM pradhAna dayeya che. astitva (sattA TakAvI rAkhe che mATe tenI For Personal & Private Use Only Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ skaMbha saMjJA sArthaka che. janma vizvanuM vedano aMtima bhAga upaniSadu che. A kAraNa che, brahAnuM paNa te kAraNa che. tethI grantha-ratnamAM vidika RSioe AdhyAtmika tene "jayeSTha brahma' paNa kahevAmAM AvyuM che. vidyAnA gUDha rahasyanuM vizada vivecana karyuM "ucchiSTa sUta" mAM ucchiSTa zabda che. bhAratIya tattvajJAnanI gaMgotrI upaniSade che. brahmane ja pratipAdaka che. ucchiSTa zabdane upaniSadomAM AtmAnA svarUpanuM vivecana artha che zeSa padArtha, bAkI raheluM. dazya khUba sUkSmatAthI tathA vistArathI thayeluM che. prapaMcano niSedha karyA pachI je avaziSTa rahe AtmAnI sattA A jIvanakALa sudhI vidya che te ja ucchiSTa che arthAt bAdhA rahita mAna rahe che athavA A jIvananI samApti parabrahma che. pachI paNa te cAlu rahe che. A samasyAnI A vicAradhArAnA anusaMdhAnamAM "nAsa- mImAMsA kaThopaniSaddamAM atyaMta recaka ane dIya sUkta (R. 2. 20-222) vizeSa vicA- kalAtmaka rIte karavAmAM AvI che. yama-naci. raNIya che. ahiM RSie gahana prazna upa- ketA saMvAda dvArA pratipAdana karavAmAM AvyuM sthita karyA che ane hiMmatapUrvaka uttara che ke AtmA nitya che, ane avasthAmRta ApyA che. "sRSTinA AdikALamAM asat na dene te prApta thatuM nathI. A AtmA hatuM, sat na hatuM, AkAza na hatuM, svarga viSayanuM grahaNa karavAvALI ApaNI sarva na hatuM. mRtyu ke amaratva na hatuM. divasa IndriyothI, saMkalpa-vikalpAtmaka manathI tathA ane rAtrinuM pArthakaya na hatuM. A niSedhA- vivecanAtmaka buddhithI para che, pRthapha che. tmaka vidhAne pachI RSi sattAtmaka vastunuM eka atyaMta ramaNIya rUpaka dvArA A varNana kare che ke te samaye basa eka ja tatvanuM "opaniSad' (.rU.8) nIce pramANe hatuM je vAyurahita banIne paNa pitAnA varNana kare che. sAmarthyathI zvAsa letuM hatuM. AnAthI atirikta bIjuM kaMI na hatuM." AtmAnaM rathina viddhi zarIra rathameva tu / A che vedanI nitAnta ane udAtta eka buddhiM tu sArathiM viddhi manaH pragrahameva ca // tvanI bhAvanA. " -te eka-tenA liMgana DrAyALa cAnyAdu viSayAna tey movAnA nirdhAraNa karavAmAM asamartha banela vedika gAmeya manopuramo rUlyAdu nISiH | RSioe te parama tatva mATe sarvatra "ta' mAMDUkaya upaniSaddamAM zuddha AtmAne ane "lata" evA napuMsaka liMgI zabdone "turI" darzAvyo che. jAgrata, svapna tathA vyavahAra karyo che. A parama tatva A suSupti te AtmAnI vibhinna avasthAo jagatanuM mULa kAraNa che. tenAthI cetana- che. paraMtu A traNa avasthAomAM AtmAnA acetananI utpatti thaI che. te eka che, aMzamAtrane paricaya prApta thAya che paraMtu advitIya che. tathA tenI sAthe samakakSa rahevA je guNa A avasthAomAM upalabdha vALI anya vastune abhAva che. thAya che temano pUrNa AtmAmAM abhAva For Personal & Private Use Only Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ rahe che. te samaye bAhya cetanA ke antaH- te yugamAM pravartamAna hatA. gosAla ghaNuM cetanA rahetI nathI, prajJA ke aprajJA rahetI samaya sudhI bhagavAna mahAvIranI sAthe rahyA nathI. adaSTa, agrAhya, avyavahArya, alakSaNa, hatA. paraMtu rasaiddhAtika matabhedane kAraNe acintanIya, avyapadezya, kevaLa Ama pratya- sAle bhagavAna mahAvIrathI chuTA thaIne yasAra, prapaMcepazama, zAnta, ziva aMta "AjIvaka matanI sthApanA karI, gosAla A caturtha kahevAya che. A ja AtmA che. niyativAdanA samarthaka hatA. temanuM pratipAdana Ane ja jANavo joIe. (nA . 7) % che ke prANinA kalezane udaya tathA asta kAra A AtmAne ghAtaka zabda che. kaI paNa hetu ke pratyaya vinA thAya che. tethI upaniSadU-yuga pachI keTalIka zatAbdIo gAsAlanA upadezane sAra have ke - khUba vilakSaNa hatI. jo ke upaniSaduyugamAM "na0i , 0i vici, nadhi giri paNa vaidika vicAradhArAne virodha karanAra "nathI karma, nathI kriyA, nathI vIrya, mATe dArzanika hatA tevuM pramANa (kaTha. 1/1/20) bhAgyanI sahAya levI joIe, je kaMi thaze maLe che paraMtu upaniSa-yuga pachI A te bhAgyane AdhAre thaze, mATe zAstranirdiSTa virodhAgni vizeSa pracaMDa ba. vaidika dhama yajJayAga, dAna-puNya vagere nirarthaka che. tathA darzana virodhane viSaya banyAM. A AnuM khaMDana jana darzane yathArtha rIte yuganA itihAsanAM sAdhana khUba alpa che karyuM che. jaina darzane gheSaNa karI ke jasTi paraMtu je kaMI sAdhana Aje upalabdha che utthAneti vA, kammeti vA, baleti vA, viritenA parathI A virodhanI tIvratAnuM anu yeti vA, purisakAre parakammetivA // (bhagavatI mAna karI zakAya che. jaina aMgo. bauddha sUtra 2/3/). nikA, brAhmaNa-grantha, pAchaLanAM upaniSada A samaye mahAbhAratanI racanA tathA mahAzAstamAM A viSayanI pracUra thaI, ahiM viradhavAdIonA matanuM khaMDana, sAmagrI upalabhya che. opaniSada-jJAnanuM sthApana tathA navIna Astika dhArAnuM sAmaMjasya upasthita karaA sAmagrInuM vizleSaNa karavAmAM Ave vAmAM AvyuM. mahAbhAratanAM zAntiparva ane te jana ane bauddha dharmanA sAcA svarUpanuM anuzAsana parva A vidhAnanAM samarthaka che. ApaNane darzana thAya che. A banne dharmoe paraMtu mahAbhArata jevA vizALakAya A virodhI matamAM sAmaMjasya utpanna kara - granthane sAra zrImadda bhAgavaddagItA che. vAne pUrNa ane prAmANika prayatna karyo. A granthanA sAtase lekamAM niHzreyasanI pUrNa kazyapane akriyAvAda, ajita prAptinA upAya subodha ane sarala bhASAmAM kezakambalane ucchavAda, prakRdha kAtyAyanane abhivyakta karavAmAM AvyA che. gItA vAdazAzvatavAda, saMjaya belaDriputtane anizcita vivAdathI mata-matAMtarathI para che. adhyAtma tAvAda ane muMbali gosAlane niyativAda tatvanA nirUpaNe mATe jeTalI bhinna bhinna For Personal & Private Use Only Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uM ke : matanI uddabhAvane te samaya sudhI thaI cUkI vAra karavAmAM AvI. AsurI-saMpane hatI te badhAne upayoga karIne gItA eka varNananA prasaMge, (a.16) AvA nAstikonI ramaNIya sAdhanamArganI vyavasthA kare che pravRttione ullekha kare che. gItAnI daSTie jIva caitanyAtmaka che. cArvAka -paraMtu gItAno uparokta tethI te paramezvaranI parA prakRti arthAt prayatna havA chatAM cArvAkenI pragati aTakI utkRSTa vibhUti che. tene ja "kSetrajJa" kahyo nahIM, paraMtu anukuLa paristhitimAM vizeSa che. karelAM karmanAM phaLa dhAraNa karavAne kAraNe samRddha thayA. A lokee vidika dharmanA athavA bhegAyatana hovAthI zarIrane "kSetra" adhyAtmavAdano pracAra karyo. saMjJA ApI che. kSetranA jJAtAne "kSetrajJa' cArvAka mAne che ke pRthivI Adi cAra kahe che. AtmA zarIrane-caraNathI mastaka mahAbhUtanA saMmizraNathI zarIranI sRSTi thAya paryata svAbhAvika anubhavathI. athavA upa- che ane A zarIrathI atirikta AtmA dezadvArA vibhAgapUrvaka spaSTarIte jANe che. nAmanuM keI tattva nathI. AtmAne dharma mATe tene "kSetrajJa" kahe ucita che. caitanya che. paraMtu A tanyane saMbaMdha AtmAnuM varNana bhinna bhinna adhyA- zarIra sAthe hovAne lIdhe zarIrane ja AtmA mAM karavAmAM AvyuM che. AtmA SavikA- mAnavAne rahe che. rithI rahita che. ajanmA, nitya, zAzvata, caitanya tathA zarIrane saMbaMdha traNa purANa hovA chatAM paNa navIna ja che. te prakAre samarthita karI zakAya che. avikArI, acchedya, adAhya, adya tathA (1) niyAyika paddhati dvArA H- zarIra azaSya che. te nitya sarvavyApI, sthira tathA hoya to ja tanyane udaya thAya che ane sanAtana che. zarIrane nAza thatAM caitanyane nAza siddha A jIva nAnAM nathI paraMtu eka ja thAya che. anna-pAnanA upagathI prakRSTa cetache. jevI rIte eka ja sUrya samasta jaganAno udaya thAya che tathA tene abhAva tane prakAzita kare che tevI ja rIte kSetrajJa hovAthI cetanAne hAsa thAya che. tanyane badhAM ja kSetrone prakAzita kare che. jIva lIdhe kArya karavA mATe zarIra Avazyaka sAdhana paramezvarane sanAtana aMza che. (maiyo che. mATe caitanya zarIranuM che tema siddha thAya jIvaTo navamUtaH sanAtana / ra6-7) bhaga- che, AtmAnuM nahIM. vAna aMsI che, jIva aMza che. trAsUtra (2 (2) anubhava dvArA -"skUla chuM,' -rU-42-12) A mantavyanuM samarthana kare che. "huM kRza chuM," "huM zAMta chuM" vagere anu mahAbhAratattara yugamAM sanDehavAdanI bhavanuM jJAna ApaNane jagatamAM Dagale ane asara tIvra banI. gItAmAM saLehavAdanI pagale thAya che. ahiM sthUlatA, kRzatA, zAMtine ApAtataH ramaNIya yuktionI nisAratA pUra- saMbaMdha maitanya sAthe zarIrathI niSpanna thAya che. For Personal & Private Use Only Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 (3) vidyakazAstranA pramANa dvArA :-bhautika jagatanA pratyeka bhAgamAM jIvanI sattA svIpadArtha sAthe tanyane saMbaMdha satya pratIta karavAmAM AvI che. thAya che. varSanA samayamAM dahIMmAM ceDA ja jIva ja padArthone jJAtA che, kamena samayamAM nAnA-nAnA kIDAo utpanna thAya che saMpAdaka che. pAsAne laI hAryA che ane sAmAnya lakSaNa caitanya che. caitancaDhALa nIvaDA kIDI jevA alpakAya prANImAM rahenAra jIva A saMsAranA dareka prakAranA jIvamAM tanya alpa parimANu-viziSTa hoya che. pradIpanI upalabdha thAya che. pratyeka jIva naisargika rUpe jema jIva saMkocazIla ane vikAsazIla hoya anaMtajJAna, anaMta darzana, anaMtasAmarthya che. (kAre dAravikhyAM kalIpavaMta.1/ra6) vagere guNathI saMpanna mAnavAmAM Avyo che. tAtvika dRSTie jIva arUpI che. tethI tenuM paraMtu jemAM AvaraNIya kamene lIdhe A jJAna indriyo dvArA thaI zakatuM nathI paNa svAbhAvika dharmone udaya thatuM nathI. pitAnAM sva-saMvedana pratyakSa tathA anumAnane AdhAre ja zubhAzubha karmonA prabhAvathI jIvanA svAbhA- tenuM jJAna thaI zake che. bhAvika guNo para eka prakAranuM AvaraNa bauddha darzana :-badhAM duSkarmo tathA chavAI jAya che. zubha kAryonAM anuSThAnathI A duSTa pravRttionuM mULa AtmavAdane mAnIne AvaraNanuM tirodhAna thAya che ane A budhe AtmA jevA pRthaka padArthanI sattAne guNone sAkSAtkAra jIvane thAya che. darzana, asvIkAra karyo che. mAnasika anubhava tathA jJAna vagere guNanA vizALa tAratamyane lIdhe bhinna pravRttione buddha svIkAre che paNa chanA anaMta bheda che. zubhAzubha kamene AtmAne tenA saMghAta (samUha)thI bhinna padArtha kta tathA karma phaLane bhaktA svayaM jIva che. mAnatA nathI. pratyakSacara mAnasa-pravRttione para tu chavAmA AvaraNIya kamAna lAdha A pAna vAlA dvArA thaI zakatuM nathI paNa svAbhAvika dhamene udaya thatuM nathI. pitAnAM sva-saMvedana pratyakSa tathA anumAnane AdhAre ja zubhAzubha karmonA prabhAvathI jIvanA svAbhA- tenuM jJAna thaI zake che. bhAvika guNo para eka prakAranuM AvaraNa bauddha darzana : badhAM duSkarmo tathA chavAI jAya che. zubha kAryonAM anuSThAnathI A duSTa pravRttionuM mULa AtmavAdane mAnIne AvaraNanuM tiredhAna thAya che ane A budhe AtmA jevA pRthaka padArthanI sattAne guNene sAkSAtkAra jIvane thAya che. darzana, asvIkAra karyo che. mAnasika anubhava tathA jJAna vagere guNanA vizALa tAratamyane lIdhe bhinna pravRttione buddha svIkAre che paNa jenA anaMta bheda che. zubhAzubha karmone AtmAne tenA saMghAta (samUha)thI bhinna padArtha kartA tathA karma phaLane bhaktA svayaM jIva che. mAnatA nathI. pratyakSagocara mAnasa-pravRttione For Personal & Private Use Only Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMjamAtra AtmA che. A pravRttionA samUha pAme che. Ama AtmA pariNAmazALI che sivAya anyatra tenI sattA kayAreya - pratyakSa dIpazikhA, dahIM ane jaLapravAha AnAM daSTArUpe dekhAtI nathI. temane siddhAMta mane vaijJA- nta che. eka avasthAne laya thatAM bIjI nika che. te mAnasadazAone svIkAre che paNa avasthA janme che. janmAktaranA grahaNamAM paNa temanuM ekIkaraNa karanAra AtmA jevA padArthane A pravAha cAlu che eka janmanA aMtima svIkAratA nathI. vijJAnane laya thatAM bIjA janmanuM prathama baddha mata anusAra AtmA nAmarUpA- vijJAna janma pAme che. jagatamAM vAstavika tmaka che. Indriyo dvArA anubhavelA pitAnA ekatA alabhya che. jagatamAM pariNAma ja svarUpanuM nirUpaNa kare che. te padArthone "saMjJA satya che, pariNAmanI aMdara koI pariNAmI kahe che. je vastumAM bhArepaNuM ane sthAnane padArthanuM astitva satya nathI. jagatanA satya gheravAnI zakti hoya tene "rUpa' kahe che. rUpa rUpanI avahelanA karyA vinA buddha jagatanI eTale AkAza sivAyanA cAra mahAbhUtothI pariNAmAtmaka vyAkhyA kare che. A daSTibinne baneluM zarIra. bhArepaNa vinAnA ane sthAnane "saMtAnavAda" kahe che. nahIM gheranAra dravyane "nAma" kahe che. nAma AtmAnI vAstavamAM sattA nathI. Ama eTale mana ane mAnasika pravRttio. Ama AtmAnI vAstavika sattA nahIM hovAthI nAmarUpa" no artha thAya che mana ane zarIra e ajJAta, avAstavika AmAnAM pAralaukika athavA mAnasika ane zArIrika pravRttio. sukhane mATe prayatna karanAra manuSya mUrkha che. zarIra tathA mana, zArIrika ane mAnasika nyAya darzana -A darzana anusAra pravRttione samuccaya AtmA che. rUpa eka AtmA ane IndrimAM bheda hova Avazyaka prakAranuM che ane nAma cAra prakAranAM che. vedanA che. indriyanuM kArya darzana, sparzana, svAda saMjJA, saMskAra ane vijJAna Ama AtmA vagere che. A kAryonuM saMcAlana karanAra rUpa, vedanA, saMjJA, saMskAra ane vijJAna e AtmA alaga che. pAMca rakaMdha puMjamAtra (samudAya) che. AtmA netra dvArA jue che, tvacAthI bhUta tathA bhautika padArtha rUpa, vastune sparza kare che ane jIbhathI svAda grahaNa kare sAkSAtkAra saMjJA, tenAthI utpanna thanAra duHkha, che. IndriyethI te alaga che. dareka Indriya sukha, udAsInatAne vedanA, bhUtakALanA anu- niyata viSayanuM jJAna kare che. te bIjA viSabhava dvArA utpanna thayelI smRtinI kAraNabhUta yanA jJAnamAM samartha banatI nathI, enAthI sUma mAnasika sthiti saMskAra tathA rItanya cetana AtmA pRthaka padArtha che. IndriyenI vijJAna che. kriyAnuM saMcAlana AtmA kare che, smRti tripiTakanAM mantavya anusAra AtmA e jJAna che ane tenuM kAraNa AtmA che. anitya che kAraNa ke tene kAlika saMbaMdha AtmA nitya che. zarIra bhasma thaI jAya paNa be kSaNane paNa nathI. te pratikSaNa pariNAma AtmA akSata che. For Personal & Private Use Only Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pUrvApara jJAnanA yugane pratyabhijJAna kahe jJAnane Azraya AtmA che. samasta Indriyache. je AtmA zarIrathI pRthapha na hoya te janya jJAnane AtmA manadvArA grahaNa kare che pratyabhijJAna thaI zake nahIM-kAraNa ke ekanA ane tene upayogamAM le che. sukha, dukha, jovAnI yAda bIjAne thaI zakatI nathI. IcchA, dveSa prayatna prANa amAna ityAdi vaLI smRti indriyane guNa nathI paraMtu AtmAnAM lakSaNa che, koI paNa acetana dravyamAM AtmAne guNa che. AtmA vinA smRti zakaya IcchA cheSa vagere dekhAtAM nathI. ahaMbhAva nathI. TUMkamAM Indriyo sAdhana che ane te dvArA paNa koI indriyamAM utpanna thato nathI, tethI AtmA jJAna prApta kare che. AtmAnuM astitva siddha thAya che. dehane nAza thatAM AtmAne nAza thate A darzana mAne che ke badhAM zarIramAM nathI tenuM kAraNa nIce pramANe che. eka dehanA eka ja AtmA nathI. je tema hatA te mRtyu pachI te dehadhArI AtmA bIje deha saune janma eka heta, maraNa paNa sAthe dhAraNa kare che. tyAre keInI preraNA vinA ja thAta, eka vyakti badhira thAya te anya te mAtAnA stananuM pAna kare che. pUrvajanmanA paNa badhira thAta. vaizeSika mata pramANe abhyAsathI ja A pravRtti zakaya bane che. AtmAonI saMkhyA anaMta che. vaLI je Ama AtmA nitya che. AtmAo mukta thAya che te pachI navIna naiyAyika mantavya anusAra AtmAnI sRSTinA prasaMge pAchA phare che. nityatAnuM eka vizeSa pramANa che. viSayamAM AtmA nitya ane avinAzI che. te rAga he te prANInA janmanuM kAraNa che. dravyarUpa che paraMtu prayatna karIne mokSane vItarAgane janma hete nathI, tatvajJAnanA adhikArI banIne sAcuM sukha prApta kare che. abhyAsathI vAsanAone nAza thAya che. vaizeSika AtmAnI sattAmAM vizvAsa vAsanAone nAza thatAM kAraNane abhAve rAkhe che. zubha ane azubha karmonA pariNAmakAyane paNa abhAva thAya che. eTale ke janya tenI sadgati ke durgatinA siddhAntane janma-maraNanAM baMdhana rahetAM nathI. janma- svIkAre che. pralaya thAya che tyAre jIva paramaraNanI samAptinI avasthA muktAvasthA che. mANarUpe sthita thAya che. te samaye sarvajJA AtmAnI mukhtAvasthA siddha thatAM tenuM nitya- AtmA ja tene "kyiA AraMbha" karavAnI tva siddha thAya che. preraNA Ape che. Ama vaizeSika daSTie vaizeSika darzana anusAra cetana dravya AtmA jagatane adhiSThAtA bane che. mAM AtmA ane manane samAveza thAya che. sAMkhya dazana- puruSa athavA cetanavaizeSike AtmAne paNa dravya mAne che te tatvane svIkAre che. A puruSane AtmAnI temanI vizeSatA che. A mantavya pramANe samakakSa mAnI zakAya. sAMkhya mate puruSa tatva sarva prakAranuM jJAna Indriya dvArA thAya che. che. temAM purUSa (AtmA)nuM astitva siddha For Personal & Private Use Only Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karavA mATe sAMkhyAcArya IzvarakRSNa nIce puruSa triguNAtIta ane alipta che. tenuM pramANe dalIla raju kare che. astitva mAtra zabda pramANuthI siddha thAya saMpAparArthatyAt trizuLavivAdhiSThAnAtu che, anya kaI pramANuthI nahI. puruSoDarita momAyA- vArtha pravRtto / puruSa nitya che. tene utpatti ke nAza saMghAta parArthe hovAthI, triguNAdithI nathI. prakRtithI alaga potAnA sUmarUpe te viparIta havAthI, adhiSThAnathI, bhestAbhAvathI sarvavyApI che jyAre puruSane khyAla Ave che ane mekSa mATe pravRtti hovAthI purUSanuM ke te jaDa prakRtinA prapaMcamAM gUMcavAya che astitva siddha thAya che." tyAre te tenAthI mukta thavA prayatnazIla bane sRSTinI racanA ane tenA saMcAlana pratye che ane viveka yukta jJAnathI puruSa mukta dhyAna ApavAthI uparokta pAMca cinha evAM thAya che. te udAsIna bane che. A avasthA dekhAya che ke jemane lIdhe jaDa prakati sivAya sAMkhya dRSTie kaivalyAvasthA athavA muktAeka cetana tatvanuM astitva svIkAravuM vasthA che. ga dazanathI AtmA saMbaMdhI puruSanuM (AtmAnuM astittva siddha thayA vicAraNA nIce mujaba che. jIvAtmA vividha pachI AtmAnA svarUpane prazna upasthita thAya prakAranAM karma karatA hovAthI tenAM zubhAzubha che. A saMbaMdhamAM vedAMtanI mAnyatA evI phaLane bhoktA bane che. jIvAtmA pUrvajanmanA che ke, badhA AtmAo paramAtmAmAMthI Avi- saMskAra (AzA)thI prabhAvita hoya che. bhAva pAmyA che ane temAM ja lIna thAya che. puruSa traNa prakAranA che, (1) baddha, (2) sAMkhya A siddhAtane svIkAratuM nathI. paraMtu mukta, (3) prakRti lIna, baddha puruSa karma te dareka jIvAtmAnI svataMtra sattAne mAne baMdhanamAM phasAyelA che, mahApuruSa pahelAM che. tethI IzvarakRSNa pratipAdana kare che ke baMdhana yukta hate. paraMtu have duHkhamAMthI "jananamaraNa karaNAnAM niyamAt yugapat pravRttezca / nA mukta thayela che. prakRtilIna puruSa AgalA puruSabahutvaM siddha traguNyaviparyayA caiva // " janmamAM baMdhana prApta karI zake che. -sAM. va. 28 Izvara A sarvathI bhinna che. kaleza, arthAt janma, maraNa ane Indriyo karma, vipAka (karmaphaLa), tathA Azaya alaga alaga hevAthI, niyamathI ane (saMskAra ) thI Izvara aprabhAvita rahe che, te badhA loko sAthe eka kAma na karI zakatA nitya mukta puruSa che. tene mATe zrutinuM hevAthI puruSa bahutva siddha thAya che." pramANe che. uparokta lakSaNa "baddha puruSanAM che. pUrva mImAMsAnA mata pramANe zarIra, baddha puruSa prakRtithI yukta thaI jIvarUpe janma Indriyo vagerethI bhinna AtmAnI sattA che. -mRtyunA cakramAM phasAye che. paraMtu mukta veda kahe che ke, "camana ho jAti " For Personal & Private Use Only Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ("yajJa pachI yajamAna svarge jAya che)' uttara mImAMsA (vedAnta) darzananI mRtyu thatAM yajamAnanuM zarIra bALI naMkhAya AtmA viSe nIce pramANe vicAraNA che. * che. AthI zarIra svarge jatuM nathI paNa je vedAnta kahe che ke "badana mAM je pratIti jAya che te AtmA A rIte "te A jIvana thAya che, tene viSaya zuddha, nilepa AtmA -mRtyunA baMdhanamAMthI mukta thAya che. e nathI, paraMtu adhyasta AtmA ja "ka"ne vidhAnathI paNa spaSTa thAya che ke mRtyu thavA- viSaya bane che. AthI adhyAsanI nivRtti vALe zarIra, indriya AdithI bhina keI vedAnta darzananuM prajana che. saMdigdha eka che je nitya che je avinAzI che je AtmA tene viSaya che jema ke, sUtele IhalokamAMthI paralokamAM jAya che te jIvAtmA manuSya svapnamAM pitAnI ISTa vastunA nAzathI che. "AtmAmAM jJAnano udaya thAya che paraMtu duHkhI thAya che, jAgrata thatAM svajanya-khathI vApnAvasthAmAM viSayo nahIM hovAthI "AmA te mukta thAya che, svastha thAya che. AvI ne jJAna rahetuM nathI. A rIte te jaDa ane rIte ja anAdi avidyArUpa saMsAra cakathI bedhasvarUpa paNa che. grasta thayela prANI pitAne tenAthI AkrAnta - samaje che. vedAntanA vAkathI yathArtha Atma AtmA kta ane bhoktA che. te vibhu -sAkSAtkAra thAya che, tyAre avidyAjanya che, ahaMbhAva-rUpe sarvatra vidyamAna che. te sarva duHkhamAMthI mukta bane che. svapnAvasthA zuddhajJAna svarUpa che. dezakALathI aparichinna che. te jJAtA che. te eka zarIra tyAgIne baMdha svapnAvasthAnA parikalpita dehane ja thAya che, kharo deha tene viSaya nathI. anya zarIramAM praveza kare che. svapnAvasthAnA mAyA parikapita anarthanI bhinnabhinna anubhavene lIdhe eka zarIramAM nivRttithatAM jAgrata puruSane bedhathAya che. A eka ja AmA" hoya che ane te bIjA rIte zravaNuM, manana, nididhyAsanathI je pakSa zarIranA nivAsI jIvAtmAne aneka mAnavAthI jJAna thAya che te dvArA adhyAsa parikalpita baddha" ane "muktanI vyavasthA thaI zake tRtva, bhakatRtva vagere anarthonI nivRtti che. anyathA ekanA mukta thavAthI bIjAne thAya che. nivaka vedAntadarzana che. tene paNa mukata mAnavA paDe. viSaya jIvAtmAbhUta saccidAnaMda brahma che. prabhAkara kahe che ke jIvAtmA bhokatA che. jIvAtmAnI pratIti asaMdigdha nathI. te zarIra bhogAyatana che, indriya bhoga sAdhana kartava, bhakatRtva AdithI rahita che. te che ane sukha-duHkha tathA pRthivI Adigya cit svarUpa che. che. je jIva, zarIra, indriya, bhogya ane vedAMta mate mokSadazA pahelAM jIvAtmA jJAna-A pAMcathI jJAna thAya che. vastuta: A cetana rahe che. mekSAvasthAmAM te jaDa thaI pAMcamAM samagra jagata samAviSTa che. jAya che, kAraNa ke jJAnanuM nAma ja cetanya che. For Personal & Private Use Only Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AthI jJAnIne cetana kahI zakAya. vasthAmAM jIvane jJAna rahe che. tethI duHkhanA anubhava thAya che. jo ke A rIte mekSAvasthAmAM duHkhanI AtyaMtika-nivRtti thAya chatAM AvI mekSAvasthAne zruti svIkAratI nathI. zruti mekSAvasthAmAM sarvAMaikya dRSTine apanAve che 17 madmA paricaya thAya che. pUrNa AtmAmAM A sava sukha-guNane abhAva rahe che. te samaye mAhya cetanA ke AMtara cetanA rahetI nathI, prajJA ke aprajJA rahetI nathI. adRSTa, avyavahAya, alakSaNa (cinharahita), aciMtanIya, anyapadezya (nAmarahita), kevaLa AtmapratyayasAra (eka AtmAnI sattAnuM ja mAtra bhAna) hAya che, prapa McApazama (jyAM samasta khAhya jagata zAMta rahe che), zAnta, ziva, advaitane A caturtha (turIya) kahe che, A ja AtmAne jANavA joie. A AtmA jAgRtAdi avasthAtrayIthI pRthak che. A AtmA kUTastha adhikArI che. A phUTastha AtmAnI ekatA nirguNu brahmathI siddha mAnavAmAM Ave che. OMkAra AtmAne dyotaka akSara che. 'yatra tvasya sarvamAtmaivAbhUt tatkena " zveta ? jena vinAnIcAt ? / " (mR. A. 2/4/4) ''arthAt jyAM badhuM ja Atmamaya manI jAya tyAM koNa kene jue ane koNa kAne sAMbhaLe ?" Ama zruti mekSAvasthAmAM dana ane jJAnAdinA abhAvanA eSa kare che paNa jaDa heAvAne lIdhe nahIM, para Mtu badhuM ja Atmamaya thavAne lIdhe. gItA ane upaniSado AtmAnA svarUpanI vizada carcA kare che. mAMDUkavya--upaniSada zuddha AtmAne 'turIya' kahe che. jAgRti, svapna ane suSupti e traNa AtmAnI avasthAe che. jAgRtimAM AtmA bAhya vastune anubhave che, svapnamAM AbhyaMtara mAnasane anubhave che ane suSuptimAM AnaMdanA anubhava kare che. A avasthAemAM AtmAne kramazaH vizva, tejasa ane prANa kahe che. A traNa avasthAemAM AtmAnA aMza mAtra sthaLa : jAmanagara tA. 15-10-83 3 . Ama bhinna bhinna dana AtmA viSe bhinna bhinna mantavya dharAve che. paraMtu save darzananu' lakSya eka ja che. mahAkavi kAlidAsa kahe che te pramANe " bahudhAyAmairbhinnA panthAnaH siddhihetavaH / tvayyeva nipatantyoghA jAhUnavIyA ivArNave // ' puSpadantAcArya ne paNa Ave ja anubhava che. te kahe che ke " rucInAM vaicitryAdRjukuTilanAnApathajuSAM / tRLAmejo nacattvamasi yasAmaLa va va " bhA. tra'. khuca, ema.e.,pI.eca.DI., saMskRtanA prAdhyApaka ane AcAya, zrI bI.ena. mahetA myuni. koleja, jAmanagara For Personal & Private Use Only Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ------gh vividhatAmAM ekatA (gItAnA jIvAtmAnA khyAla) le. prA. kizArabhAI esa. dave 120 khI. gItAmRtama pA~cavaTI sAsAyaTI, jAmanagara |||||||||| prAstAvika-- satnI sarvAM'gINa ceAjanAmAM jIvAtmAnu jaTila ane che. viziSTa sthAna che. adhyAtmalakSI--danA a Mtima satnI vibhAvanA karatAM paNa jIvAtmAnA khyAlane vadhAre mahatva e mATe Ape che ke satnI saMprAptinuM kendra, e mATenA puruSArthanuM prAraMbhakhiMduM jIvAtmA che. vaLI jIvAtmAnA svarUpanI vicAraNAnI sAtheAsAtha paramasattA, sAthenA tenA saMbaMdhanA prazna paNa mahattva dharAve che. prastuta lekhamAM gItAne jIvAtmAnA khyAla ane paramasattA, sAthenA tenA saMbadha vicAravAmAM AvyeA che. jIvAtmA zA mATe ? jIvAtmA zabda jIva ane AtmA evA e zabdonA sa'ceAjanathI anela che. cheka prAcIna samayathI nityatA ane aniyatA, kartApaNuM ane akartRtva, leAktApaNuM ane sAkSIbhAva Adi virodhI yugmA jIvAtmAnA svarUpa vize vicArAI rahyAM che. vaLI karmAnusAra * punarjanmanA khyAla sAthe enu' saceAjana thatAM A samasyA vadhAre AthI tamAma anityatAe, kartRtva, bhAtRtva ane AvAgamananI prakriyA 'jIva' zabda dvArA ane nityatA, sAkSIbhAva Aphri lakSaNA 'AtmA' dvArA nirdiSTa karavA vadhAre sugama che. upaniSadA rUpakanI bhASAmAM be pakSIo eka ja vRkSa para bese che" evu kahI jIva ane AtmAnA bhedanI ja rajUAta kare che. jIvAtmAnu svarUpa : jaina AgamA'puTTugala zarIra'nI vAta kare che. sUkSma zarIra ke kAraNa zarIra tarIke anya zAstrA jIvAtmAnA svarUpanI kalpanA kare che. mahAbhArata mAM, suprasiddha satyavAna sAvitrInAM upAkhyAna daramyAna' 'gujamAtra puruSa' nizca` co vahAt / ' ema kahI A jIvAtmA pratyeka manuSyanA aMguThI jevaDA che" evA parokSa nirdeza maLe che, For Personal & Private Use Only Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ purANee A sUkSma zarIra badhI nityatAmAMthI ja anityatA sarjAya che." jJAnendriya, kamendriya ane mana dharAve paramasattA akatA chatAM tenAmAM ja rahelI che" evuM darzAvI tene "bhaga zarIra saMkalpazakti AtmAnuM zarIra sAthe saMkalana gayuM che. karI chavabhAva utpanna thavAnuM kAraNa bane che. gItAmAM AvA spaSTa nirdeza sAthe jIvA. AthI ja gItA kahe che, bhAnuM svarUpa darzAvAyuM nathI, paraMtu mama zani datra tarimA dhAn ! zarIra yadavApnoti yaccApyutkrAmatIzvaraH / saMbhavaH sarvabhUtAnAM tato bhavati bhArata // gRhItvaitAni sa yAti vAyugaMdhAnivAzayAt // gItA. 14-3. zrotraM cakSuH sparza na ca rasana ghrANameva ca / arthAta, he bhArata! mahaddabrahma mArI adhigya manAM viSayAnure che. prakRti che ane huM temAM bIja mUka gItA 15-8-9 nAra chuM. tenAthI ja sarva prANIone arthAta jyAre A jIvAtmA zarIrane saMbhava thAya che." pAme che ane jyAre zarIrane choDe che, tyAre gItA pahelAMnA keTalAMka zAstro paramajema vAyu gaMdhane laI jAya che, tema mana- sattAmAM kriyAzIlatAne abhAva darzAvatA hatA. sahita indriyane laI jAya che ane AMkha, gItA e paramatatvanI ja parA prakRti kAna Adi Indriyo vaDe ja te viSane divya saMkalpazakti rUpe jagatasarjaka kriyA seve che. zIlatA tarIke darzAvI che. pitAnA nitya svarUpe A AtmA haNata be prakRtiene A vicAra darzAvatAM, nathI ane haNAto paNa nathI. zothI gItA kahe che, pRthvI, jala, agni, vAyu chedato nathI ane chedA paNa nathI. agnithI ane AkAza, mana, buddhi ane ahaMkAra baLI na zake, pANIthI palaLI na zake, A ATha tAmAM paramAtmAnI ja pavanathI sukAI na zake evuM tenuM nitya aparA prakRti vibhAjita thayelI che." . abhautika svarUpa che. (gItA 2-19 thI 24) (gItA. 7-) A ja saMdarbhamAM gItA AtmAne ahIM mana, buddhi, ahaMkAra Adi ajanmA, nitya, zAzvata ane purAtana kahe che. cetanasaMlagna to paMcamahAbhUte sAthe rahI chatAM zarIramAM teno nivAsa zAzvatakAlIna jIvAtmAne uddabhava kaI rIte kare che ? te na hovAnuM darzAvatAM gItA kahe che, darzAvAyuM che. jema manuSya junAM vastro tyajI vaLI kahevAyuM che ke AnAthI bIjI eka navAM vastra dhAraNa kare che, tevI ja parA prakRti che jenA vaDe A jagata dhAraNa rIte A AtmA junAM kalevara cheDI karAya che. (gItA. 7-4) navAM dhare che." Ama nitya AtmAnuM ahIM kheMdhapAtra bAbata e che ke punarjanma sAthenuM anusaMdhAna ahIM darzAvAyuM che. jIvAtmA avidyAjanita che yA te parama For Personal & Private Use Only Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattAnA vivartarUpa che e vicAra darzAvAye paDaze, paraMtu AtmonnatinA prayAse, A nathI, paraMtu "satamAMthI sata' janme che e jIvanamAM jyAMthI aTakyA, tyAMthI ja bIjA arthamAM ja ekanuM aneka thavuM, ahIM daza- jIvanamAM tenI zarUAta thAya che. saMbaMdha : punarjanma : mattaH paratara nAnyad kiMcidasti dhanaMjaya / gItA kahe che, jema dehadhArIne maci samidaM ghoraM sUve maLikALa rU bAlya, yauvana ane vRddhAvasthA prApta -gI. 7/7 thAya che te ja rIte bIjA dehanI ane prApti paNa thAya che. (gItA. 2-13) mamaivAMzo jIvaloke jIvabhUtaH sanAtanaH / parA prakRtimAM rahelI divya saMkalpazakti mana, uBInIndriyAna pratisthAni ti || jema jagatanuM kAraNa che-samaSTinuM kAraNa che -gI. 15/cha. tema ahaMtAnA maryAdita vartuLamAM paNa saMkalpa paramasattA sarvocca che. tenAthI para kazuM zakti mahatvane bhAga bhajave che. jIvAtmAne ' ja nathI. jema sUtramAM maNio parovAyelAM je maryAdita svAtaMtrya prApta che, tenA ja ! hoya tema, A badhuM (jIvAtmA sahita) enAmAM AdhAre saMkalpazakti jIvAtmAnuM bhAvI parovAyeluM che. nakakI kare che. Ama eka ane anekane saMbaMdha AdhArabuddhanA pratItyasamubhAdamAM saMkhAra Adheya je che. AkAzamAM vAyunuM adhIstha (saMskAra) tava je rIte punarjanmanuM kAraNa astitva che, tevI ja rIte jagata samagra manAyuM che, tema gItA saMkalpazaktine ja paramasattAne adhIna che, paNa A adhInatva nirdhAraka tatva gaNe che. jagata ke jIvAtmAnI sattAne vivartarUpa mAnavA najama aMgenI gItA nI mAnya- mATe nathI. tAnuM sauthI mahat tatva e che ke - jIvAtmA paramAtmAne sanAtana aMza samaraNa-vismaraNanI satata prakriyAo che. aMzarUpe ja jIvAtmA prakRtimAM rahelI jIvAtmAmAM cAlyA kare che. vyaktine potAnA manasahita cha Indriyene pitAnI tarapha AkarSe che. pUrvajanmanuM smaraNa rahetuM nathI, kAraNa ke ahIM jIvAtmA aMzarUpe sanAtana e jarUrI nathI. paraMtu "saMkalpabaLa vaDe havAne vicAra rajU thayuM che. jIvAtmA meLavela siddhi e AtmAnI zAzvata ane paramasattAno saMbaMdha samajAvate saMprApti che," evuM gItA bhArapUrvaka biMba-pratibiMbavAda gItAne abhipreta darzAve che (6-45 ane 6-43 tathA 7-19) jaNAtuM nathI. . AthI ja kahevAya che ke A jIvanamAM A vicAra jIvanAM tamAma anitya ghUMTele ekaDe AgAmI jIvanamAM pharI ghUTa lakSaNane mithyA mAne che-vighAre garamA For Personal & Private Use Only Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 fmakAno vicAramA " AthI chavabhAva Icchuka sAdhaka alaga alaga dRSTie ja kSaNika che ane darpaNa jatAM pratibiMba vicAravAnA. ApoApa adazya thAya che, tema ja jIvanuM jIvapaNuM nAza pAme che. jaina darzana anusAra samyapha darzana ane samyaka jJAna pachI samyapha cAritra e ja aMzarUpa jIvAtmA je sanAtana hoya sAdhakane krama che. tAtvika ane tArkika te chavabhAvane kSaNika kaI rIte gaNI zakAya? muzkelIo e sAdhakanI vyavahAru muzkelI gItA eka ane aneka bannene sat mAne kayAre ya banatI nathI. che. ekanuM aneka thavuM e anekavane mithyA darzAvatuM nathI. vividhatAne nakAratI ekatA AthI ja upaniSadanA mahAmaMgala gItAne abhipreta nathI paraMtu, vividhatA zabdomAM A vicAranI samApti karIe : vaccenI ekatA-vidhyane svIkAratI ekatA bAramA vA kare dadaDyo zroto nirie ja gItA anusAra jIvAtmA ane parama cAlato sattAno saMbaMdha che. * Adhunika pAzcAtya tatva "vividhatA saMdarbhagraMtha : vaccenI ekatAnA vicArane vadhAre mahatva 1 gItAtattvavicAra : A ja lekhakanuM. Ape che. grIna, breDale Adi tattva A prakAzana : yunivarsiTI graMthanimaNu beDa. ja vicAranuM samarthana kare che. samakAlIna jIvAtmA aMgenuM prakaraNa. tatvajJAna te sarvasAmAnyapaNe A ja vicAra 2 gItArahasya-lekamAnya tilaka, apanAve che. karmavipAka ane Atma svAtaMtrya upasaMhAra: 3 gItAnibaMdho-1-2. zrI araviMda. AtmA AzcaryasamuM tattva che. (gI. 2/29) takanI sarANa ane AtmatvaprAptino tatvajJAnanA pAyA 3 AtmAnI amaratA ane kema raMganA dare vizvAsa bhAratIya tatvajJAnanA pAyA che. je For Personal & Private Use Only Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222csecsesseeeeee328222332390 janma ane punarjanma rajU karanAra A. viSNudeva paMDita ema, e. amadAvAda 288seses93939999999ssessoesss taka-saMbaddha karyapaddhati vartamAnakALa kSaNajIvI che. jenuM kAma te baMne kALane joDavAnuM che. evI ja rIte janma ane punarjanmanI sAdI saraLa janma ane punarjanamane joDanAra koNa? e vyAkhyA A pramANe ApI zakAya, je karma prazna AvIne UbhuM rahe che. gaI kAle janma pAmyuM eja karma AvatI kAryAlayamAM janAra je mANasa che, te kAle pharIthI janmavAnuM che. jema ke. meM gaI baMne kamane joDe che. teNe je karma karyuM kAle mArA kAryAlaye jaIne eka karma karyuM. tenI tene khabara che. ane e jJAnanI sAthe mAne ke, eka karmane janma thayo. have tene eTale to vizvAsa che ke, mAre AvatI Aje huM eja kAryAlayamAM eTalA mATe jAu kAle e ja kAryAlayamAM javAnuM che. A rIte chuM ke je karma meM gaI kAle karyuM, te karma kahIe, te kamane janma ane punarjanma karavA mATe mAre e ja kAryAlayamAM AvatI ene kta puruSa pite che. have A vyAkhyA kAle javAnuM che. e prakAranI zraddhA laIne laIne ApaNe eka uMDI vicAraNA karavAnI huM Aje kAryAlayamAM jaI karma zaru karuM chuM. che. eTaluM te zAstrakAre nakkI karyuM che, je gaI kAla gaI, te bhUtakALa ane AvatI ke sRSTino janma kyAre thaye, enI vicAkAla AvavAnI che, te bhaviSyakALa, te baMnene raNuM karavAnuM kAma ApaNuM nathI. ApaNe te joDanAra vartamAnakALa te Aja : Aje huM je karma ApaNI sAthe joDAyuM che, tene laIne je kSaNe karma zarUM karuM chuM. te pahelAMnI AgaLa vadhavAnuM che. ane e karmamAM pragati kSaNa ane have pachI AvanArI kSaNa, te baMne sAdhavAnI che. dareka jIvaMta ane cetanavaMta kALane joDanAra vartamAnakALa, tenI kSaNa prANI A karmane vaza che. je karmane vaza keTalI? tene vicAra kara joIe. ema thaI tene janma thaye, teja karmane vaza thaI mAne ne ke bhUtakALa ane bhaviSyakALa tenuM mRtyu thavAnuM che. ane mRtyu pachI ciraMjIvI che. ane te baMne kALane joDanAra paNa tene punarjanma thavAne che. tenAM A For Personal & Private Use Only Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmane joDanAra ke'ka eka adaSTa tatva che, je dharmo jAgyA che, ane pracAra pAmyA che, jenI tene khabara nathI. sAmAnya mAnava te moTAbhAganA dharmo A karmane svIkAra paNa eka prANInA rUpe jIve che, mare che, kare che. AmAM mukhyatve buddha, brAhmaNa, ane pharIthI janme che, te paNa kamane zikha, pArasIka, ATalA dharmone pALatI vaza che. te adaSTa tatva karmanI sAthe tene prajAe karmane siddhAMta svIkAre che. ane joDI rAkhe che. ethI janma ane punarjanamano siddhAMta paNa have janma che ? te punarjanma paNa che. svIkAre che. AnI sAthe vartamAnayugamAM je e prakAranuM vivekajJAna jagADavAnuM che. enI avanavA vAdo jAgyA che ane jIvyA che, mImAMsA-vicAraNA karavAnI che. manuSyanI tenI vAta paNa ApaNe karI levI joIe. aMdara je AMtara cetanA rahelI che; temAM AmAM samAjavAda ane sAmyavAda paNa AvI vivekazakti suSupta rIte paDelI ja che. tene maLeluM jAya che. dharmanI draSTie A loko bhale nAstika A eka viziSTa pradAna che. eja enuM gaNAya, paNa karmanI dRSTie te te Astika paribaLa che, e vivekazaktine jagADavA mATe ja che. A badhA prakAranA vAdee karmanI tapa karavuM jarUrI che, huM karma ne vaza chuM,' paddhati-thiyarI svIkArI che. ane te karma evuM je ajJAna che, tene dUra karavAnuM che. paddhati mATe ja anyAya sAme laData ApI A eka moTo puruSArtha mAMgI le che. tenuM rahyA che. temane paNa lAge che ke, A anyAyanuM prArabdha tenA bhUtakALane ane tenA bhaviSya- mULa karmanI thiyarIne bhaMga che. jeNe jeNe kALane mATe upayogI haze. paNa teNe je karma karyuM, tene tene tenuM phaLa maLavuM joIe. puruSArtha karavAno che, te puruSArtha tene adaSTa je kAmamAM Aje eka vyakti jeDAI te rahetI zaktine samajavAmAM kAma Ave che. kAma tene maLavuM joIe ane to ja vizvanI jyAM sudhI manuSya vicAra kare nahi, viveka- vyavasthA sacavAya. Ama A badhA vAdonA zakti jagADe nahi ane puruSArtha zarU kare mULamAM kama paddhati rahelI che, e siddhAMtano nahi, tyAM sudhI janma ane punarjanamanI vAta svIkAra karavAmAM Ave, to AjanA vizvamAM samajAze nahi. ApaNe bahumatimAM chIe ane ethI A janma-punarjanmanI vAtamAM karmanuM ApaNe harSa pAmavAno che, e bhUmikA para rahasya chupAyuM che, ApaNe A vizvamAM je janma ane punarjanmanI vicAraNA karavAnI che. For Personal & Private Use Only Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ punarjanma vicAra punarjanma aMgenI aneka mAnyatAe jagatanA judAjudA dezeAmAM Aje ya pracalita che. lAkakalpanAmAMthI janmela tukkA jevA vicAre chevaTe, tatvajJAnanA sImADA para jaIne DerA-taMbu tANyA. pariNAme punarjanma a MgenI rUDha leAkamAnyatA gaMbhIra citananA viSaya banavA pAmela che jenI vaijJAnika ane zAstrIya vicAraNAnA traNa pAsAo che je nIce darzAvyA che. jana (1) laukika vicAra vA sAmAnya samAjaleka samAja FolksmAM pracalita leAkamAnyatA. (2) dha graMthAmAMnI leAkamAnyatA jeNe dha zAstromAM kathAnakanu svarUpa dhAraNa karI leAkamAnasamAM rUDha thayela leAkamAnyatA, (3) egaNIsamI ne vIsamI sadImAM vijJAna dvArA saiddhAMtika svarUpe pragaTa ciMtana, thatuM laukika-vicAradhArAne samajavA mATe AdivAsInA samAjamAM ghumIne-pharIne tema ja te a MgenA graMthA dvArA A vicArane jarUra pAmI zakAya che. AdivAsIomAM rUDha lekhaka : zrI puSkara caMdaravAkara caMdaravA (dhaMdhukA) mAnyatA che ke sagAMvahAlAMnA avasAna pachI te vyakti judA judA pazupa'khInA avatArane pAmI vAraMvAra gharamAM, khetaramAM ke chAparA mAthe AvI gharanA leAkanI saMbhALa laI jAya che. kusaskArI dhanIka vyakti nANAMnA sa Mcaya kaye ja jAya ane dhanane sAcavavA sivAya anya kAi jIvanAdane na varI heAya tevI vyakti saMpattine rakSavA kAje nAga banIne avatare che ne tenA nANAMnI te rakSA karyAM ja kare che, tevI eka pracalita leAkamAnyatA paNa che. zrAddhamAM tarpaNa karanAra saMtAne vAsa nAkhatI vakhate khAvA mATe makAnanA paDALa para bhegA thatA kAgaDAne pUja tarIke mAnI, punarjanmanA siddhAMtanA aparAkSa rIte svIkAra kare che, sAtheAsAtha zikSita ane bhadra samAjamAM Aje ya mAnyatA che ke dehamAMnI cetanAzaktinA vilaya thatA nathI. detu kSara che. cetanA-zakti akSara che AvA eka tAttvika siddhAMtanA kAraNe leAkamAnyatA baMdhANI ke deha paDatAMnI sAthe sUkSma deha yA caitanA zakti tarata ja punarjanmane pAme che. baMgALI kavi ne krAMtikArI gAyake temanA eka baMgALI kAvyamAM punarjanmanI leAkamAnyatAne jarUra For Personal & Private Use Only Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ khape lagADI che. AthI kahI zakAya ke Adi. jI. DI. eca. kala jevA vaijJAnika mAnavathI mAMDIne zikSita mAnava sudhI vicArakee A aMge taTasthatAthI punarjanma punarjanmane svIkAra A dharatI para thayela che. aMgenI vicAraNA karI che. Guide to Modern Thoughts Hi Halal is A lekamAnyatAne dharabavAmAM dharma- dehanI vicAraNA karatAM tenA lekhaka paNa A zAstrone paNa sAro hisso che. jAtaka dehane padArtha--Matter kahe che ane padArthane kathAomAM bhagavAna buddhanA punarjanmanI vAta guNadharma che parivartanane. vyavasthitapaNe ApavAmAM AvI che. hindu cetanAzaktine vilaya thatAM deha padArtha darzanazAstramAM saMcita-karmone siddhAMta che, bane che, jene eka guNa jaDatA che. te paNa jemAM gata-janmanA saMskAra bIjA janmamAM mRtadehamAM daSTigocara thAya che ne mRtadehane pragaTatA hoya che, tevuM kathavAmAM Ave che. kAM te bALI nAkhavAmAM Ave che yA dATI hinda-purANamAM A aMgenAM aneka dRSTAMte devAmAM. agnine seMpela mRtadeha bhasma thaIne prApta thAya che. avatAra puruSo aMge paNa parivartana pAme che ane dATela zaba mATI A vAta kahevAmAM Ave che. bane che. eka saMte gAyuM che, "miTTIse tuma puruSane pUrNa puruSa banavA mATe vAraM- AtA hai, miTTImAM tuma jAtA hai !" Aje vAra mAnavayonimAM janma levo paDe che, tevI A saMtanI vijJAna dRSTine samajI zakAya rUDhamAnyatA tema ja dhArmika vicAra bhAra- che. bAyabale kahyuM From dust thou Cometh tanA khUNe khUNe pravarte che, arthAt A vicA- from dust thou goeth. arthAta dehanuM rane rUDha ane paraMparAgata banAvavAmAM ne parivartana thaI gayuM mATImAM, pachI tene prasthApita karavAmAM purANo jevA graMthane mAnavapIMDa kaI rIte baMdhAya? A prazna phALo che. vivekAnaMda jevA mahAciMtaka paNa vijJAna janmAve che. punarjanma jevA vicAramAM zraddhA dharAvatA. . gItAkAre sthULa deha aMge 25STapaNe kahyuM che ke cetanA zakti jatAM teja tejamAM, paNa AjanA yuganA vikasatA ane jaLa jaLamAM, pRthvI yA mATI mATImAM, vikasI rahela bhautikazAstra ane rasAyaNazAstra avakAza avakAzamAM ane agni agnimAM dvArA tema ja mAnasazAstranI madadathI A maLI jAya che. pachI rahe zuM bAkI? vicArane eraNa para mUkI cakAsavAmAM gItAkAranI vicAraNA paNa mRtadeha mATenI Avela che. vaijJAnika che ane AjanA yuganA padArthavijJAna vaijJAnike dehane padArtha -matter tarIke pramANe temaja rasAyaNa vijJAnanI daSTithI oLakhAve che, khapAve che, teo dehane ne dehapIMDanI vicAraNA karI che. AthI A sUmadeha yA cetanAzaktine alaga pADIne padArtha tatvanA vilaya pachI punarjanmano prazna punarjanma aMgenI vicAraNA kare che, De, rahe na joIe. tema chatAM ya te laukika For Personal & Private Use Only Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 mAnyatAne rUDha banAvavAmAM purANa jevAM kathAnakAe hissA ApatAM te rUDha banela che. gaja hAthamAM laI samAjane sa'gIta pIrasI maMtramugdha karI de te kevu. Azcaya' kahevAya ? A kuLane abhyAsa karatA mAnasazAstrI ane geneticsnA zAstranA paMDita kaheze ke pUrvajanA saMskArakaNAnA puna-- janma A saMtAnamAM thA. A punaH janma saskAra ane svabhAvanA hAI zake paNu punarjanma mAnavAni ke pazunimAM thAya, te kathana AjanA A yugamAM mAnI na zakAya, tevuM azraddhAtmaka dIse che. saranAmuM : leAkAyatana, pe. caMdaravA, vAyAM-jALIyA tA. dhaMdhukA, jillA : amadAvAda pi. na'. 382255 tema chatAM ya mAnasazAstrane genetic zAstranI dRSTie punaHjanma zaya paNa che, te che saMskAra ne svabhAva svarUpe--sUkSma huM avataratA eka gAyakakuLamAM vacalI peDhInA e pUrvajo sagItajJa na khanatAM subhaTTo-ddhAo thayA. Ama saMgItanA saMskAra lagabhaga te kuLamAMthI bhUMsAvAnI aNI para che, tyAre A ja kuLamAM tyAranA trIjI peDhInA yuvAna sAragInA ajavaiyA tarIke ne gAyaka tarIkenI pratiSThAne pAme che. Ama kema banyuM ? khae vaDavAoe zastro hAthamAM lIdhAM hatAM, temanu saMtAna sAraMgI ane di XXXGXGXGXGXGXGXGXGXGXGXGXGNING mahattvanI vAta AtmAnI amaratAnI vAta punarjanmanA svIkAra vinA sa Mgata rIte buddhigamya thaI zakatI nathI, tethI punarjanmanI vAta jJAnI vidvajano pAse vinayapUrvaka esI jijJAsubhAve samajavI jarUrI che. For Personal & Private Use Only Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gurutvAkarSaNa (2) vicAraNuya prazna (haLavI samIkSA) (lekhaka-mohanabhAI ena. zAha jI. AI. DI. sI. kelonI bI. 5/48 makarapurA InDasTrIala esTeTa vaDedarA-2) (lekhakazrIe A nibaMdhamAM vijJAnavAdamAM prasiddha gurutvAkarSaNanA siddhAMtane upasAvanAra "phaLa-jhADa uparathI nIce kema paDe che ? upara kema jatuM nathI?" tarkanuM vizleSaNa karavA rUpe zAstrIya vicAraNArUpathI samIkSA karI che. gaMbhIrapaNe taTasthapaNe vicAravA sahune vinaMti che) eka ja kada-sAIjhanA traNa ghana padArthanA goLAe. (2) (3) ghana ghana padArtha padArtha ghana padArtha : ' lokhaMDano goLo sAganA lAkaDAne goLe devadArunA lAzane goLo For Personal & Private Use Only Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upara jaNAvela traNa ghanapadArthamAM devadAranA lAkaDAnA pudgalo svabhAve pudgala-paramANu-rajakaNanI sthiti-vyavasthA tenAthI ochA nakkara hoya che, tethI lokhaMDane alaga-alaga prakAranI che. gaLe vajanadAra hoya che ane sAganA lAka1. lekhaMDanA gaLAmAM khIcokhIca DAne-teja kadano goLo ochA vajanano hoya pudgala-paramANu che. keIpaNa be pugala-para- che ane devadAranA lAkaDAne goLa-teja mAgu-vacce khUba e che zunya avakAza hoya kadane tenAthI paNa vajanamAM halake heya che. che ane dareka be pudgala-paramANu ekamekanI sAthe vaLagIne rahelA hoya tevI sthiti che. have pravAhI-adha pravAhI padArtho- - 2, sAganA lAkaDAnA-teTalA ja 1 2 3 4 5 6 kadanA-gaLAmAM koIpaNa be pudgala-paramANu cIjha-mINa dIvela-tela pANI kesIna- vacce theDe avakAza hoya che. lekhaMDanA goLAmAM spIrITa mATe pudgale ThAMsIThAMsIne bharelA hoya che ane be pudgale vacce zUnya-avakAza hoya che. uparanA padArthomAM krama pramANe pudgalatema sAganA gALAmAM hotuM nathI, balka e paramANuM rajakaNo ochA thatA jAya che. matapudgala vacce zeDo avakAza rahe che. eTale laba emAM kama pramANe koIpaNa be pudaMgalaeTalA ja kadane goLa hovA chatAM temAM paramANu ke rajakaNo vacce avakAza/vadhata lekhaMDanA geLA karatAM-sarakhAmaNImAM ochA jAya che ane tethI ghana-padArtha karatAM vadhu pudgale che ane tethI te lokhaMDanA goLA sthitisthApaka che. karatAM halake che. have vAyu padArtho - 3. devadAranA lAkaDAnA geLAmAM-sAganA pRthvInA taLa upara amuka mAIla uca lAkaDAnA goLA karatAM-vadhu ochA pagale sudhI ekasIjana-nAITrojana-kArbana. vi. hoya che kemake temAM tenA koI paNa be padagala padArthonuM mizrita vAtAvaraNa che. ApaNe vAtAparamANu vacce vadhu avakAza hoya che. sAganA varaNamAM hAtha halAvIe chIe, tyAre havAne lAkaDAnA goLAne pudgale vacce je ava sparza thAya che. temaja pavana vadhu gatie kAza che tenAthI vadhu avakAza devadAranA vAya che, tyAre ApaNA zarIrane sparza thAya lAkaDAnA geLAnA keIpaNa be pagale che. tethI vAyu padArtho che, ema pratIti vacce che. thAya che. vadhumAM lekhaMDanA pudgala-svabhAve A-vAyu padArthomAM pANI ke tela karatAM vadhu nakkara hoya che. paNa vadhu chUTAchavAyA pudgala-paramANu-rajasAganA lAkaDAnA pagale svabhAve tenAthI konI sthiti che. eTale ke koI paNa be ochA nakkara hoya che. pudgala-paramANu-rajakaNa vacce pravAhI padArtho For Personal & Private Use Only Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tapAsIe: karatAM sauthI vadhAre avakAza che ane tethI phelAI javA mATeno pUro mArga ativizALa sauthI vadhu sthiti sthApaka che. vAtAvaraNa maLe che ane tethI temane vadhu A paristhiti gheDuMka UMDuM manana- vizALa mArga maLe che eTale phelAI javAne ciMtana-karatAM-cakkasa samajAze. have vijJA- temane svabhAva che. nano eka sarvasiddha siddhAMta e che ke pRthvItala upara badhe ja vAtAvaraNa keIpaNa eka samaye eka sthaLe, eka ja phelAeluM che, eTale vAyunA pudgalene anya vastu yA padArtha rahI zake che. ghana-yA te mAga karatAM takalIpha paDatI nathI ke avarodha pravAhI yA to vAyu. ubhA thatA nathI. jyAM ane jeTalA bhAgamAM keIpaNa be vastu yA tethI vadhu-eka vAtAvaraNa che tyAM bIju kaMIpaNa ghana ke samaye, eka sthaLe rahI zakatI nathI. pravAhI rahI zakatuM nathI, vAtAvaraNa paNuM vAtAvaraNamAM eka lokhaMDanA goLAe eTaluM badhuM vizALa che ke pudgalA-paramANu(3 iMcanA vyAsavALA) jeTalI jagA kI one temAM prasarI jatAM vAra lAgatI nathI. che. teTalI ja jagyA vAyumAM vAtAvaraNa eTale sthitisthApaka che. nathI. have teja goLAne hAthathI vAtAvaraNamAM have ghanapadArthonA pudgalonI sthiti eka bAju khaseDIe tyAre gALAnA khasavAthI teTalI jagAmAM avakAza thatAM tyAM teTalI jagAmAM AjubAjunuM vAtAvaraNa dhasI (1) lekhaMDane gaLe 3 IMcanA vyAsane AvI te ja jagA rekI le che. le ! temAM eka cakkasa jADAInI khIlI, ane gaLAne khaseDavAthI te vAtAvaraNa hatheDIthI ThekavA besADavA prayatna karo. khIlI mAMthI bIjI jagA roke che ane jeTalI vAMkI vaLI jaze paraMtu lokhaMDanA gaLAmAM gAmAM gALo che tyAM vAtAvaraNa ke koIpaNa ja jaze nahiM. temAM cheda pADI dAkhala thaI vAyu padArtha raheto nathI, temaja vAyunA pu6 zakaze nahi. galo-paramANuo vacce sarakhAmaNImAM vadhu A prayoga lokhaMDanA gALAmAM gIcogIca avakAza hoI vadhu sthitisthApaka ane sahe. rahelA pudgalenuM astitva darzAve che. lAIthI AjubAju gati karI phelAI jatA koI pudgale vacce zUnya avakAza jevuM che hoya che ane jagA rokatA jAya che. A ramatA jAya che. ane tethI temAM asaMkhyAtA pudgale- eTale ke vAyunA pagale-paramANuo paramANuo hovAthI vajanadAra che. ghana yA pravAhI padArtho karatAM svapaNe vaja- (2) have sAganA lAkaDAne goLa 3 namAM halakA hoya che temaja keIpaNa be iMcanA vyAsane lo. emAM te ja khIlI pudgalo vacce ghana ane pravAhI padArtha teTalI ja zaktithI besADo. khIlI cheda pADI karatAM vadhumAM vadhu avakAza hoya che temaja aMdara gheDI utaraze, matalaba lAkaDAnA vAyunA pudgalene AjubAju upara nIce gaLAnA pudgalo vacce thoDoka avakAza For Personal & Private Use Only Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hAvAthI te pudgalAne khIlInA aMtara javAthI Toka vinA sahelAIthI harIpharI zake che. khIlInI AjubAjunA lAkaDAnA pudUMgaaA jeTalA--pANI-pravAhI padArtha vacce ghanapadArthoM khasI jaI khIlIne aMdara utaravAnI meka-teTalI ja sahelAIthI harIfI zakatA nathI LAza karI Ape che ane tethI lekhaDanA ane temAM ceADu avarAdharUpa jevu lAge che. geALAthI te lAkaDAnA gALA vajanamAM halakA che. (3) huve tevA ja devadAranA lAkaDAnA gALA 3 iMca vyAsanA le. temAM uparokta jADAInI ja khIlI teTalI ja zaktithI esADA te te khIlI sAganA lAkaDAnA geALA karatAM devadAranA lAkaDAnA gALAmAM vadhu aMdara utarI jaze. jethI sAbita thAya che ke sAganA lAkaDAnA gALAmAM pudgalA vacce je avakAzIya sthiti che, tenA karatAM devadAranA lAkaDAnA gALAmAM koIpaNa e puddagalA vacce vadhu avakAza che ane tene lIdhe khIlI aMdara utaratAM te pudgalAne vadhu haTI javAnI ke khasI javAnI pUrI taka-meAkaLAza maLe che eTale khIlI vadhu aMdara utare che. 30 eja pramANe vAyumAM--vAyunA (khIlI sivAya) pudgalA vacce vadhumAM vadhu mekaLArA heAya che eTale ke pravAhImAM che tenAthI paNa vadhu-eTale mANasanuM zarIra-vAhanA anya ghana padArthAM-vAtAvaraNamAM khAsa roka uparanI sarva hakIkatAne prAthamika-muddA tarIke khyAlamAM lai have ApaNe guruvAkarNanA niyama para eTale ke ghana tathA pravAhI padArthanuM nIce ja paDavu. ane upara javu' nahi te viSaya para AvIe. gurutvAkarSaNu-pRthvInA dareka padArthane peAtAnA madhyakhiMdu tarapha kheMce che ane tethI ghana--pravAhI padArthA nIce ja pRthvI para paDe che ane upara jatA nathI, te siddhAMta para AvIe. eka sapharajana-moTuM jhaDa uparathI nIce paDe che"-paraMtu upara jatu' nathI. pRthvI paranI adhI vastuo ghana ane pravAhI padArthoM eja pramANe grIjhamAM era'DIyAmAM, telamAM, jyAre paDe che, tyAre nIce paDe che. upara pANImAM, kereAsInamAM ane spIrITamAM krama pramANe eTalI ja sahelAIthI khIlI utarI jAya che. agara pravAhImAM--khIjA koi ghana padArtha nA AdhAra laI prayAga karavA. * jatA nathI. vAyupadArkeTalAka gesIsa-dhumADo vi. urdhva gati kare che. eTale A uparathI je vijJAnIe bhUtakALamAM sAbita karyu ke pRthvI peAtAnA madhyabiMdu tarapha dareka vastune kheMce che ane te siddhAMtane gurutvAkaSa Nanu nAma ApyuM. * pRthvI sthira prakAza" mAM jaNAvela keTalIka mAkhatA uparAMta nIce pramANe hakIkata ghaTanA ciMtana-manana karatAM--STigocara thAya che. A siddhAMta temanA thakI ja khATA paDe che, kemake padArthAMmAM ghana, pravAhI, vAyurUpa badhA AvI jAya, jyAre vAyurUpa padArthoM For Personal & Private Use Only Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nIce paDatA nathI, paraMtu Urvagati kare che jatA hovAthI haTI jatA hovAthI vAyunA ane vAyuthI paNa dhumADe halake hovAthI paramANuo gaLAne avarodha-nakkara avarodha te urdhvagati kare che. ubho karI zaktA nathI kemake vAyunA paramANu pharIthI eka siddhAMta jaNAve che ke koI sthiti sthApaka che ane te ene mULabhUta paNa eka samaye eka sthaLe eka ja padArtha svabhAva che ane tethI gaLe nIce paDe che. ghana, pravAhI yA vAyu hoya che. jeTalI jagyA pachI avarodha rUpe pRthvI para Ave che. ghana padAthe rokI che teTalI ja ane te eTale geLe pRthvI para paDe che ane tenA padArtho rekelI jagAmAM anya koIpaNa ghana, pudgala-paramANu gIcogIca hoI te vAyunA pravAhI vAyu padArtho rahI zakatA nathI. pudgale pramANe bhedAI jaI urdhvagati karatA nathI. eTale gaLAnuM paDavuM ane prayoga : pRthvIne avarodha hovAthI te geLAne pRthvI eka 5 iMcanA vyAsane lokhaMDano goLa tye ane ubhA rahI tene hAthamAMthI choDI doH lekhaMDane goLe nIce paDavAnI gati (lekhaMDene gaLe nIce paDe che tenI samajati) kare che, tyAre tenI AjubAju najIkamAM je vAtAvaraNanA pudgala-paramANu- rajakaNu che - jaoNziDa naoN ... temAM koIpaNa be pudgala paramANu vacce vadhumAM vadhu avakAza heI-polANa hAI bAjumAM haTI jaI- urdhvagati karI-lekhaMDanA goLAnA paDavAthI tenI upara je zUnyAvakAza vekayuma-pedA thAya che tenI jagA A nIceghaDe che vAyunA pudgale jhaDapathI laI le che ane e vAtAvaraNanI yugalo pramANenI kriyA goLe jamIna para paDe che 228 .. tyAM sudhI cAlu rahe che. vizeSamAM gaLAnuM kada jeTalI jagA roke che teTalI ja jagAnA vAyunA pagale-paramANunuM vajana karavAmAM Ave te lekhaMDanA goLAnA vajana karatAM atizaya ochuM hoya che ja, temaja te geLAnA paDavAthI vajana vadhu hovAthI-vAtAvaraNane pudgale-paramANuM, pramANamAM ghaNuM ochA ane vadhu halakA loTajDano goLo :hovAthI temaja gaLAnA paDavAthI-te bhedAI , ; , - -AvaraNanAM pudgalaoN : udAMta kare che. " lokhaMDano goLanIce caDavAnI Ita : kare che tyAre ja For Personal & Private Use Only Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dhAraNa kare che. have koI gALeA paDe che tyAre pRthvI para paDatAM pahelAM vacamAM ja thALI dharI devAmAM Ave te te geALAne thALI dhAraNa karI deze; gALA nIce paDaze nahi athavA vacamAMthI ja koI hAthamAM jhIlI le teA paNa gALA pRthvI para paDaze nahi. eTale keI vastu pRthvI para paDe che. te peAtAnA vajanathI paDe che ane pRthvI-gALAnA paDavAnI kriyAnA mArgamAM AvatI hAvAthI avarodha rUpa che ane tethI geALAne dhAraNa kare che. jo pRthvI gurutvAkaSa NunA niyamane lIdhe dareka vastune peAtAnA madhyabiMdu tarapha kheMcatI hAya teA lekhaDanA gALeA hAthamAM rAkhe. tenI theADI nIce pahelethI ja eka thALI pakaDI rAkhIe ane tenI nIce pRthvI hAya tA gALA cheDI detAM thALImAM paDaze. geLA ane pRthvI vaccenu je gurutvAkaSa Nu kahevAmAM Ave che te zuM thALInA vacamAM AvavAthI adRzya thayuM? jema thALI gALAne jhIlI le che tema vizALa pRthvInuM paDa dareka vastune jhIlI rAkhe che, e jhIlI rAkhavAnA-dhAraNa karavAnA- pRthvI avarodharUpa hAvAthI svabhAva che emAM kaI gurutvAkaSa Nu hoya tevu mAluma paDatuM nathI. 32 che. pRthvI sthira prakAzamAM' jaNAvyu tema:- jo koI lAkaDAnA geALAne uttara dakSiNa ArapAra eka khArU pADavAmAM Ave ane temAMthI uttaranA cheDAthI eka gALI nAMkhavAmAM Ave te te gALI dakSiNa cheDA tarapha bahAra avakAzamAM paDaze, ahI huve lAkaDAnA gALAne pRthvI samajI levI, eTale pRthvImAM paNa uttara-dakSiNa khAru pADavAmAM Ave ane lAkhaDanA moTA geALA uttara taraphathI e AkArAmAM nAMkhavAmAM Ave te dakSiNa tarapha avakAzamAM bahAra nIkaLI jAya teA pRthvI e gurutvAkarSaNanA niyamanA AdhAre lekhaDanA gALAne pakaDI kema na rAkhe ? matalakha gALAne khArAmAMthI ArapAra pasAra thavAne koI avarodha nathI. eTale pasAra thai jAya che, jyAre vizALa pRthvInuM paDa avarodha kare che, mATe vastuo peAtAnAja vajanathI pRthvI para paDe che. emAM kAi gurutvAkarSaNa jevuM kaMI che ja nahi. pravAhI padArtho : nIce paDe tyAre e ja siddhAMte paDe che kema ke pravAhI padAtha nuM cAkkasa mApanuM vajana jeTalu' thAya teTalAja mApamAM vAyunA pudgaleAnuM vajana ghaNuM ochu thAya ane pravAhI padAtha paDatAM paNa AjubAjunA vAyunA pudgalA bhedAI jaI pasarI jAya che ane jyAM avakAza thatA jAya te avakAza vAyunA pudgaleAthI bharAta jAya eTale pravAhI padArthoM paNa paDe te pAtAnA ja vajanathI paDe che, ane pRthvInA avarodha hAvAthI pravAhI padArthoM AgaLa na jAya ane tethI pRthvIthI jhIlAi rahe che. paDe che. prayogA eka tapelAmAM pepaNI uMcAi sudhI pANI bharo. temAM lAkhaDanA gALA uparathI muka vAmAM Avaze te taLIe jaIne besI jaze. ane geALAnu` kada jeTaluM che teTalA ja mApatuM pANI tapelAnI dIvAla para cAre For Personal & Private Use Only Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 bAju pANInuM levala uMcuM jaze. eTale ke tapelAnuM taLIu lekhaMDanA goLAne dhAraNuM geLAnuM pANImAM nIce jaI taLIe besavuM karI rAkhe che. eTale pRthvInA gurutvAkarSaNane eTale pravAhI padArthanA pudgalo-paramANu niyama saMbhava nathI. lokhaMDanA geLAnA paramANu karatAM halakA che eja pANI bharelA tapelAmAM devadAranA ane te paNa gaLAne paDatI vakhate Aju lAkaDAne eja kadane geLo taLIe jAte bAju phelAI jaI goLAne paDavA mATeno nathI. balake theDo ja pANImAM utare che. e mArga mokaLo karI Ape che. tenA pariNAma geLAnA vajana jeTaluM pANInuM vajana thAya rUpe tapelAmAM je sAIDanI dIvAlo para teTaluM ja pANI DIspekajha thaI pANInuM levala pANInuM levala uMcuM caDhe che, tene te levala tapelAmAM sAdhAraNuM uMcuM jAya. eTale A uparanA vAyunA pugala paramANa rajakaNo lAkaDAnA geLA tare che ane tene dhAraNa paNa-vAtAvaraNamAM upara caDhe che. ane pANInA karanAra A gaLA nIcenuM pANI che. e pANI levalane upara lAvavAmAM madada kare che. vAyunA A lAkaDAnA geLAne vadhu nIce jatAM pudgalo paNa AjubAjunA vAtAvaraNamAM avarodha kare che ane dhAraNa karI rAkhe che. phelAI jatA hovAthI A phelAI javAno tevI ja rIte vAtAvaraNamAM mANaso-- svabhAva che. kema ke koIpaNa be pudagalo vAha vi. badhA ghanapravAhI padArtho pitAnuM vacce ati ghaNe avakAza che eTale haTI vajana, jeTalI jagA A padArtho reke, teTalI javAnI prakriyA thaI zake che. ja jagAnA paramANu pudgale vajanamAM halakA hovAthI ane phelAI ke prasarI javAne eTale lekhaMDano geLe pANImAM nIce svabhAva hovAthI temaja AjubAju avakAza jAya che, bese che te pRthvInA gurutvAkarSaNanA mArga, maLavAthI ane pRthvI dhAraNa karI niyamane lIdhe nathI. kemake tapelAmAM pANI rAkhatI hovAthI pRthvInA vizALa paTano bharela che ane pANI nIce te tapelAnuM avarodha hovAthI AgaLa nIce jaI zaktA taLIuM che je lekhaMDanA geLAne vadhu AgaLa nathI ane potAnA ja vajanathI pRthvI para jatAM avarodha ubhuM kare che, ane tethI sthira rahe che. For Personal & Private Use Only Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gurUtvAkarSaNa" haLavI vicAraNuM le. Ara. bI. zAha amadAvAda kahevAtA gurUtvAkarSaNanI asara dareka che, paraMtu lAkaDAne TukaDo pANInI upara padArtha upara eka sarakhI nathI, paraMtu padA- jatA raheze, lAkaDAnA TukaDAne dhakko mArIne thanA halakA bhAre paNAnA (DensITI) pramA. pANI tenI nIce jatuM raheze. zumAM ja thAya che. AthI jaNAI Ave che ke kahevAtA gurUlakhaMDa ke lAkaDA upara eka sarakhI vAkarSaNanuM baLa paNa lokhaMDa-pANI ane nahi, paraMtu ochA-vattA pramANamAM thAya che. lAkaDA upara eka sarakhuM AkarSaNa karI zakatuM udAharaNa tarIke pANI bharelA eka naLAmAM nathI, paraMtu darekanA upara ochA vadhatA sarakhAja vajanane eka lokhaMDane TukaDo tathA pramANamAM asara kare che. eka lAkaDAno kakaDo ane sAthe ja mukIe vaLI e ja pANInA naLAmAM pAMca ratala te vakhate lekhaMDano TukaDo pANInI nIce lAkaDAne TukaDo ane eka ratala lekhaMDane jaI besaze, ane lAkaDAno TukaDo pANInI TukaDo mUkIe te paNa eka ratala lekhaMDane upara taraze. pRthvInuM gurUtvAkarSaNa lokhaMDanA TukaDA pANImAM Dubaze paraMtu pAMca ratala ane lAkaDAnA banne TukaDAne pitAnA tarapha lAkaDAne TukaDe te pANInI upara ja raheze. kheMcavAne prayatna karaze. AthI spaSTa thAya che kenaLAmAM raheluM pANI lekhaMDa ane lAka kahevAtA-gu-karSaNanI asara paNa dareka DAnA TukaDAne jamIna tarapha taLIe jatA padArtha upara eka sarakhI thatI nathI. aTakAvavA prayatna kare che, paraMtu pANI karatAM paraMtu padArthanA vajana upara AdhAra lakhaMDa upara gurUtvAkarSaNa vadhu thatuM hovAthI rAkhe che, jema jema vajana vadhu tema tema A lekhaMDane taLIyA tarapha kheMcI zake che, jyAre asara vadhAre thAya che. ! lAkaDA upara gurUvAkarSaNa ochuM thatuM hovAthI eTaluM ja nahi, paraMtu padArthanA potAnA taLIyA sudhI kheMcI zakatuM nathI. guNadharma upara paNa AdhAra rAkhe che, ethI ulaTI rIte khAlI naLAmAM lokhaM- jema padArthanuM ghanatva (DensITI) vadhAre hane TukaDo ane lAkaDAno TukaDo banne sAthe tema asara vadhu ! tathA jema ghanatva (DensITI) mukIe ane pachI naLAmAM pANI bharI daIe, echuM tema echI asara kare che. tyAre lekhaMDane TukaDe pANInI nIce ja rahe A uparathI samajI zakAya che ke - For Personal & Private Use Only Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jema padArthanuM ghanatva vadhAre tema AkAzamAM kapAIne uMce gati karate gurUtvAkarSaNanI asara vadhAre thAya che, pataMga e chAvattA pramANanA ghanatvavALA ane jema ghanatva ochuM tema gurUtvA pakSIo tathA eraplene vigerene pRthvI karSaNanI asara ochI thAya." eka sarakhI rIte kheMcI jaI zake nahi. ane varALa jevI vastuone te pRthvInuM pRthvI sUryanI AjubAju eka kalAkanA gurUtvAkarSaNa bilakula kheMcI zakatuM nathI, 66000 mAIlanI jhaDapathI pharatI hoya te jamIna upara utpanna thayelI varALa AkAzamAM A badhAne eka sarakhA AkarSaNabaLathI kheMcI uMce caDe che, paraMtu jamIna upara AvatI nahi zakavAne pariNAme eka kalAkamAM ja nathI, varALa karatAM havAnuM ghanatva vadhAre uparokata batAvela kapAela pataMga-judAjudA hevAthI havA varALane uce dhakelI de che, ghanatvavALA, pakSIo ane eroplene vize paraMtu pRthvInuM gurUtvAkarSaNa varALane pakaDI hajAro mAIlanuM aMtara paDI jAya, paraMtu rAkhI zakatuM nathI. A pramANe banatuM nathI, A uparathI samajI zakAya che ke - varALa karatAM havA A hakIkata pUravAra kare che ke pRthvI - havA karatAM lAkaDuM pharatI nathI." lAkaDA karatAM pANI pRthvInuM vAtAvaraNa paNuM vAtAvaraNanA pANa karatAM patthara-lekhaMDa baLe dareka padArthane pitAnI sAthe sAthe eka vagerene eka karatAM bIjAne sarakhA baLathI eka sarakhI jhaDapathI laI jaI. gurUtvAkarSaNa zakatuM nathI. vadhune vadhu thatuM jAya che, A uparathI jaNAya che ke-- - pRthvInA vAtAvaraNamAM mukhyatve karIne AkAzamAM pitApitAnA mArI judI judI prakAranA havAnA thare heya che. baLamAM gati karatA judA-judA ghanatvavALA havAnuM ghanatva ane gatinuM baLa pramANupadArthone gurUtvAkarSaNabaLa eka sarakhI rIte vadhu hoya to te tenAthI ochA-baLavALA AkarSaNa karI zake nahi. padArthane potAnI sAthe kheMcI jAya che, paraMtu A paristhitimAM pRthvI pitAnI dharI A havA paNa je padArthane potAnI tarapha kheMcI upara ghUmatI hoya ke sUryanI AjubAju jAya che, te padArthanA dhanatva upara vadhAre pradakSiNuM karatI hoya tyAre judAjudA ghana- AdhAra rAkhe che. tvavALA padArtho upara eka sarakhuM gurUtvAka jyAre jyAre vaMToLIye thAya che. tyAre rSaNathI kheMcI zakatI nahi hovAthI eka sarakhI tyAre te ghaNuM cIjone potAnI sAthe kheMcI jhaDapathI pitAnI sAthe laI jaI zake nahi ane jAya che, paNa te vakhate te kAgaLa jevA padAtethI karIne dareka padArtho vacce pitAnA ghanatvanA rthane jeTalA baLathI jeTalA dUra kheMcI jAya hisAbe ghaNuM ja moTuM aMtara paDI jAya. che, teTalA baLathI teTalA dUra lAkaDAnA pIpane For Personal & Private Use Only Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 khekheMcI zakatA nathI. tathA lAkaDAnA pIpane jeTalA khaLathI kheMcI zake che teTalA khaLathI tenA karatAM vadhu vajanadAra peTI-paTArAne kheMcI zakatA nathI. vaLI vaTALIyA lAkhAMDanA khAlI pIpane jeTalA dUra khe'cI zake che, teTalA khaLathI lAkha DanA patarA vigerene teTalA dUra kheMcI zakatA nathI, tathA leAkhaMDanA patarA ke pIpane ghaNe dUra kheMcI janAra vaTALIceA paNa e traNa ratalanA cArasa nAnakaDA TukaDAne paNa kheMcI zakatA nathI. A hakIkata puravAra kare che kevaTALIyA jevA havAneA mATe ane ugra gatimAM rahelA jaththA paNa dareka vastune eka sarakhA maLathI eka sarakhI jhaDapathI kheMcIne laI jaI zakate nathI. paraMtu dareka vastunA ghanatvanA guNadharma pramANe ochAvattA pramA NamAM kheMcIne ochA-vattA aMtara sudhI laI jAya che. vaLI havA karatAM pANImAM kheMcI javAnI tAkAta vadhAre che, chatAM pUrajozathI vahI jatA nadInA pravAha paNa dareka vastune sarakhAvegathI khe'cI zakatA nathI. nadInA pUra-jozathI vahetA pravAhamAM paNa pULA, lAkaDAnA TukaDA, lAka DAnu pATiyu DukhI nA jAya tevuM dhAtunu vAsaNa ane pattharanA TukaDA tathA pattharanI meATI zilA vigere eka ja jagAe eka sarakhA vaheNamAM mukavAmAM Ave te paNa badhA eka sakhI gatithI kheMcAtA nathI; paraMtu pAtapeAtAnA vajana ane ghanatva (DensITI) nA AdhAre ochIvattI gatithI kheMcAya cAya che, ghAsanA pULA, sauthI AgaLa nikaLI jAya, tyAre pattharanI zilA bahuja ochA aMtara sudhI ane bahuja dhIme DhasaDAze. tathA lAkaDAnuM pATiyuM, lAkaDAnA kakaDA, dhAtunuM vAsaNa vigere paNa pAtapeAtAnA ghanatva pramANe AchI-vattI jhaDapathI taNAze, ane badhA eka sAthe nahi rahetAM taNAtA taNAtA AgaLapAchaLa thaI jaze. paraMtu pUra-jozathI vahetA pANInA pravAha badhAMyane eka sarakhI gatithI kheMcIne eka sAthe rAkhI nahi ja zake, A hakIkata pUravAra kare che ke... "pANInA pUrajozathI vahetA pravAha AchA-vattA ghanatvavALI cIjone eka sarakhA aMtaramAM eka sakhI jhaDapathI khe'cIne laI jaI zakatA nathI." tevI rIte pRthvInu vAtAvaraNa paNa ochAvattA ghanatvavALI cIjone eka sarakhA aMtaramAM eka sarakhI jhaDapathI khe'cIne laI jaI zakatu nathI. tethI karIne pRthvI jo peAtAnI dharI upara kalAkanA 1000/- mAIlanI gatithI ghUmatI heAya tathA sUrya nI AjubAju kalAkanA 66000/- mAIlanI jhaDapathI pradakSiNA karatI hAya teA. AkAzamAM kapAelA uDatA pataMga, ochAvattA ghanatvavALA pakSIo tathA eraplene je vakhate AkAzamAM uDI rahelA hAya te vakhate pharatI tathA doDatI pRthvInI sAthesAthe rahI zake nahi. tethI pRthvI tathA uparokta vastuo vacce mATu a Mtara paDI jAya eTaluM nahi, paraMtu For Personal & Private Use Only Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ uparokta pataMga, pakSIo tathA eraplenA vacce paNa ghaNuM ghaNuM aMtara paDI jAya. paraMtu A pramANe banatuM nathI. AkAzamAM rahelA vAdaLA AkAzamAM rahelA khadhA vAdaLA eka sarakhA ghanava- ( DensITI )vALA hAtA nathI. judA judA vAdaLAnA jaththA, judA judA ghanatvavALA hAya che, eka prakAranI sarakhI aDapanI gativALI havAmAM vAdaLAM AgaLa pAchaLa thaI jAya ane tethI ja tenA judA judA AkAra dekhAya che. AchuM pAtaLuM utAvaLe doDIne AgaLa thaI jAya che, jyAre ghaTTa vAdaLa pAchaLa rahI jAya che ane tethI ja AchA tathA ghaTTa vAdaLA upara nIce ADA avaLA bhegA thaI jAya che ane chUTA paDI jAya che, tethI tenA judA judA AkAra banI jAya che, ane thADIka vAramAM te AkAra vIkharAI jaI ne navA navA AkAro dhAraNa kare che. A pratyakSa hakIkata paNa dekhADI Ape che ke "eka sarakhI gatithI gatimAna havA ke pavana paNa adhA vAdaLAne eka sarakhI gatithI kheMcI laI zakatA nathI, ane ardhA kalAka pahelAM joyelA vAdaLAnA jaththAe ardhAM kalAka pachI ghaNA ja AgaLa pAchaLa thaI gayelA dekhAi Ave che, paraMtu ardhA kalAka pahelAM joyelA vAdaLAnA jaththA ardhA kalAka pachI tenI sthitimAM joi zakAtA nathI." A rIte pANInA pravAhamAM vastuomAM ardhA kalAka pachI meATu' mukelI aMtara 37 judA paDI jAya che. tema ja ardhA kalAka pahelAM joyelA vAdaLAnA jaththAomAM ardho kalAka pachI paraspara aMtara paDI jAya che te ApaNe pratyakSa anubhava karIne khAtrI karI zakIe chIe, tevI ja rIte AkAzamAM kapAI ne uDI rahela pataMga judA prakAranA pakSIo ane eroplenA paNa pRthvInI gurUtvAkaSa Na zakti tema ja vAtAvaraNane paNa peAtAnI sAthe kheMcI laI javAnI zakti ochA vadhu ghanatvavALA padArthoM upara eka sarakhI kAma karI zakatI nahi hAvAthI sAthe ne sAthe rAkhI zake tema nahi heAvAthI jo pRthvI peAtAnI dharI upara tathA sUrya nI AjImAjI pharatI hAya teA peAtAnI sAthe sAthe rAkhI zake nahiM, tema ja uparokta vastuonI vacce paraspara paNa peAtAnI gatinA hiMsAme je aMtara paDe tenA karatAM aneka gaNuM aMtara paDI javu joie.... paraMtu A prakAranu` peAtAnI gatinA pramANamAM je aMtara paDavuM joie te vadhArAnuM khilakula paDatuM nathI. varALa ane dhumADo varALa tathA dhumADAnuM ghanatva ghaNuM ochu hAvAthI pRthvI tene peAtAnI tarapha kheMcI tA zakatI nathI, paraMtu jamInanI sapATI upara pedA thayelI varALa dhumADAne pakaDI paNu zakhI zakatI nathI ane varALa tathA dhumADA pRthvInA kahevAtA gurUtvAkarSaNanI pakaDamAMthI chaTakI jaI ne UMcA AkAza tarapha cAlyA jAya che. For Personal & Private Use Only Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ave che ane sUryanA gurutvAkarSaNane kAraNe lagabhaga 20 akSAMza sudhI rAtrinA samaye A badhA graha sUryanI AsapAsa phare che, pravane tAro dekhI zakAya paNa nahIM. tevuM vaijJAnike mAne che. vaLI ekaja dizA tarapha namelI rahIne paraMtu dhruvanA tArAne ke saptarSinA pRthvI pharatI hoya te sapTembara mAsamAM tArAone sUryamAMnA graha tarIke mAnavAmAM pRthvInA gatinA hisAbe pRthvInA rAtrivALA AvatA nathI ane teone pharavAmAM sUryanuM bhAgathI pazcima dizA taraphane bhAga namela gurutvAkarSaNa asara kare tema paNa mAnavAmAM rahe temaja A vakhate jUna mAsa karatAM AvatuM nathI. lagabhaga 9 karoDa mAIla sIdhI rekhAmAM vartulAkAre lagabhaga 14 karoDa mAIla bhramaNa jethI karIne dhruvanA tArAne ke saptarSinA karIne pUrva tarapha tathA teTaluM ja uttara tarapha tArAone sUryanI AjubAju pharavAnuM keija kATakhuNe pRthvI pharatI pharatI Ave. kAraNe nathI. sUryanI apekSAe pRthvIne uttara taraphane vaLI sUryamaMDaLanA grahonA paNa darekanI bhAga rAtrivALo bane. pRthvInA gatinA gatinI jhaDapa judI judI mAnavAmAM Ave che hisAbe tene pazcima taraphano bhAga namela ethI karIne pRthvIne ane dhruvanA tArA rahetA hovAthI pravane tAre uttara-pUrvamAM vacce kAyama mATe ekasarakhuM aMtara rahI eiTale IzAna dizAmAM kSitija upara zake nahIM ane aMtaramAM phera paDe eTale dekhAvuM joIe. kAyamane mATe eka sthAna para dhruvane tAro tenAthI ulaTuM mArca mAsamAM uttaradekhI paNa zakAya nahIM. pazcima kSitija eTale vAyavya dizAmAM kSitija sUryanI pazcima-dizAmAM jUna mAsamAM upara dekhAvo joIe. kAraNa ke mArca mAsamAM rahelI. pRthvI para sUryanI apekSAe pRthvIne pRthvInI gatinA hisAbe pRthvIne pUrva bhAga pazcima tarapha rahe ane uttara goLArdha tarapha bhAga namele hoya. sUrya tarapha namele rahe te samaye 90 vaLI A rItane pheraphAra ekadama thata akSAMza upara mAthA upara dekhAte dhruvane nathI, paraMtu dararoja thoDA pramANamAM thata tAre Disembara mAsamAM pRthvI sUryathI pUrva rahe che. tenA pariNAme dara traNa mahine ATale dizAmAM Ave tyAre uttara goLArdha sUryathI pheraphAra jaNAI Ave ane tethI karIne dhruvanA ulTI dizAmAM namelo rahe tyAre 18 1/2 tArAnuM sthAna dararoja ochA pramANamAM paNa karoDa mAIlanuM aMtara paDI javAthI 90 pharatuM ja rahevuM joIe, ane kAyamanA mATe akSAMza upara mAthA upara dekhI zakAya nahIM. ekanAeka sthAne dekhI zakAya nahiM. paraMtu divasavALA bhAga tarapha namele dekhAya paraMtu dhruvano tAre kAyamanA mATe eka ja ane te samaye viSuvavRtta ke tenI najadIkanA sthAna para dekhAya che, te hakIkata che. te For Personal & Private Use Only Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ave che ane sUryanA gurutvAkarSaNane kAraNe lagabhaga 20 akSAMza sudhI rAtrinA samaye A badhA graha sUryanI AsapAsa phare che, dhruva tAro dekhI zakAya paNa nahIM. tevuM vaijJAnike mAne che. vaLI ekaja dizA tarapha namelI rahIne paraMtu dhruvanA tArAne ke saptarSinA pRthvI pharatI hoya te sapTembara mAsamAM tArAone sUryamAMnA graho tarIke mAnavAmAM pRthvInA gatinA hisAbe pRthvInA rAtrivALA AvatA nathI ane teone pharavAmAM sUryanuM bhAgathI pazcima dizA taraphano bhAga namela gurutvAkarSaNa asara kare tema paNa mAnavAmAM rahe. temaja A vakhate jUna mAsa karatAM AvatuM nathI. lagabhaga 9 karoDa mAIla sIdhI rekhAmAM [vartulAkAre lagabhaga 14 karoDa mAIla bramaNa jethI karIne dhruvanA tArAne ke saptarSinA karIne pUrva tarapha tathA teTaluM ja uttara tarapha tArAone sUryanI AjubAju pharavAnuM koIja kATakhuNe pRthvI pharatI pharatI Ave. kAraNa nathI. sUryanI apekSAe pRthvIne uttara taraphano vaLI sUryamaMDaLanA grahonA paNa darekanI bhAga rAtrivALo bane. pRthvInA gatinA gatinI jhaDapa judI judI mAnavAmAM Ave che hisAbe tene pazcima taraphane bhAga namela ethI karIne pRthvIne ane dhruvanA tArA rahetA hovAthI pravane tAre uttara-pUrvamAM vacce kAyama mATe ekasarakhuM aMtara rahI eiTale IzAna dizAmAM kSitija upara zake nahIM ane aMtaramAM phera paDe eTale dekhAve joIe. kAyamane mATe eka sthAna para dhruvane tAro tenAthI ulaTuM mArca mAsamAM uttara- dekhI paNa zakAya nahIM. pazcima kSitija eTale vAyavya dizAmAM kSitija sUryanI pazcima-dizAmAM jUna mAsamAM upara dekhAvo joIe. kAraNa ke mArca mAsamAM rahelI. pRthvI para sUryanI apekSAe pRthvIne pRthvInI gatinA hisAbe pRthvIne pUrva bhAga pazcima tarapha rahe ane uttara goLArdha taraphane bhAga namelo hoya. sUrya tarapha namela rahe te samaye 90 vaLI A rItano pheraphAra ekadama thata akSAMza upara mAthA upara dekhAte dhruvane nathI, paraMtu dararoja thoDA pramANamAM thata tAro Disembara mAsamAM pRthvI sUryathI pUrva rahe che. tenA pariNAme dara traNa mahine ATalo dizAmAM Ave tyAre uttara goLArdha sUryathI pheraphAra jaNAI Ave ane tethI karIne dhruvanA ulaTI dizAmAM namelo rahe tyAre 18 1/2 tArAnuM sthAna dararoja ochA pramANamAM paNa karoDa mAIlanuM aMtara paDI javAthI 90 pharatuM ja rahevuM joIe, ane kAyamane mATe akSAMza upara mAthA upara dekhI zakAya nahIM. ekanAeka sthAne dekhI zakAya nahiM. paraMtu divasavALA bhAga tarapha namelo dekhAya paraMtu pravano tAre kAyamanA mATe eka ja ane te samaye viSuvavRtta ke tenI najadIkanA sthAna para dekhAya che, te hakIkata che, te For Personal & Private Use Only Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nI nathI, puravAra kare che ke hakIkta puravAra kare che ke "pRthvI ekaja (1) pRthvI sUryanI AjubAju pharatI dizA tarapha uttara goLArdha namele rAkhIne nathI. - sUryanI AjubAju pharatI nathI." je AjubAju pharatI hoya te jUna (3) pRthvI pitAnI dharI upara paNa mAsamAM viSuvavRtta uparathI rAtrinA samaye pharatI nathI. dekhAte dhruvano tAre Disembara mAsamAM rAtrinA je pitAnI dharI upara pharatI hoya te te samaye viSuvavRtta para dekhAya nahIM. viSuvavRtta najIkanA akSAMza uparathI dhuvane (2) pRthvI ekaja dizA tarapha uttara tAre ekanA eka sthAna para joI zakAya nahIM. goLAI namele rAkhIne pharatI nathI. paraMtu AkhI rAtri daramyAna judI judI je te pramANe uttara goLArdha ekaja rekhAo upara dekhAvo joIe, ane rAtrinI dizA tarapha namate rAkhIne pharatI hoya to zarUAtamAM sIdho uttara tarapha dekhAte pravane sapTembara mAsamAM viSuvavRtta najIkanA akSAMza tAre madhya rAtri pachI asta thavo joIe. uparathI madhyarAtrie pravano tAro IzAna paraMtu te prakAre paNa banatuM nathI. dizAmAM kSitija upara tathA mArca mAsamAM ane rAtrinI zarUAtamAM je sthAna para viSuvavRttanajIkanA akSAMza uparathI madhyarAtrie dekhAya che tenA teja sthAna para dekhAya che. vAyavya dizAmAM kSitija upara dekhAva joIe. tenA teja sthAna para AkhI rAtri daramyAna paraMtu e prakAre banatuM nathI ane kAyamane dekhAya che, te hakIkta pUravAra kare che ke pRthvI mATe ekanA ekaja sthAna para dekhAya che, te pitAnI dharI upara paNa pharatI nathI. vicAravA jevI vAta padArtho be jAtanA, Indriyagamya ane atIndriya. Indriyagamya padArtho IndriyanI madadathI jaNAya, atIndriya padAtho IndriyethI na jaNAya te vyavasthita zraddhApurvaka buddhi, tarka anusAra ane jJAnI purUnA vacanathI jaNAya. For Personal & Private Use Only Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ E3 83 E3 E3 E3 E3 E3 83 83 E3 E3 E3 E3 E3 E3 83 E3 pRthvI phare che ! e siddhAntanuM khaMDana lekhaka-eca. ke. zamAM (dilhI) E3 E3 E3 E3 E3 E3 E3 E3 E3 E3 E3 E3 E3 E3 E3 E3 E3 (A lekha aMgrejImAM lekhaka pAsethI ubhI thAta ane 365 divasanuM eka varSa maLela lekha ghaNuM maTe che. mAtra tenI prastA- pUruM karavA mATe tene pitAnI dharI para 366 vanA rUpa eka vibhAgamAM pragaTa karyo che. vakhata pharavuM paData; nahiMtara enuM vArSika AmAM keTalIka vicAra-dhArA amone paribhramaNa apUrNa raheta. mAnya nathI. chatAM amuka vicAro sArA jANI (2) te ja pramANe je pRthvI sUryanI punaHvicAraNA mATe A lekha prasiddha karyo AsapAsa phare te caMdrane eka caMdramAsa pUre che. saM.) karavA mATe, eka pUnamathI bIjI pUnama athavA agatyanI nedha eka suda paDavAthI bIjA suda paDavA sudhInI F: pratyeka mAnavI satyane cAhe che ane - yAtrA karavA mATe 360+30=390 aMza ane pharavuM paDe. ' asatyane dhikkAre che. vaLI caMdrane eka varSamAM 12 pUnamanI koI vastu athavA siddhAMta ke je khAmI kaLA karavA mATe pRthvInI pharate 13 vakhata (truTi) thI bharelAM hoya te pitAnA bAhya- pharavuM paDe. caLakATathI mAnavIne asara ( Appeal ) kare nahIMtara sUryanI pharate pitAnuM vArSika che, paraMtu A asara alpajIvI hoya che, paribhramaNa pUruM karavuM azakaya thaI paData. ane satyanuM ekAda kiraNa hAtha lAgatAM A pramANe pRthvI ane caMdra banene adazya thAya che. eka varSamAM 360 aMzanuM vadhArAnuM vartuLa pRthvI phare che" e siddhAMtanI A pharavuM jarUrI thaI paDe che. dazA che. paraMtu A vastu keI sthaLe, kaI rIte je pRthvI sUryanI AsapAsa pharatI athavA keI samaye sAbita thaI zake ema nathI. hoya te- vaLI pRthvI athavA caMdranuM kaI vadhAtene divasa ane rAtanI eka AkhI rAnuM vartuLa (paribhramaNa) banatuM nathI ke musApharI pUrI karavA mATe (360+1) = 361 jene lIdhe 360 aMzanI vadhArAnI musApharI aMza pitAnI dharI para pharavAnI AvazyaktA karavAnI jarUriyAta ubhI thAya, For Personal & Private Use Only Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMsamAM perIsa-cuDona ( Paris- evA adyatana (vikasita) sAdhane ke sAhitya Meudon) nAmanI eka vedhazALA che. na hatAM ke je samALAne bArIkAIthI temAM AMtararASTrIya samayanI eka ophisa avakana karI zake ane cokkasa (akSara) che. (BIH.). nirNaya para AvI zake. jemAM evAM sAdhane che ke je eka sekaMDane vaLI te vakhate ApaNI pAse atyAre hajAro bhAga ne samaya) mApI zake che. che tevI sAdhana-saMpanna vedhazALA paNa na hatI. kAraNa ke teo (vedhazAstrIo, joI AthI ja 360 aMzanI gatinI A aniyamitatA dhyAnamAM levAmAM AvI nahIM zakyA ke 1974nuM varSa eka sekaMDanA nAnA ane tene ukela paNa zodhI zakAya nahiM. apUrNAka jeTaluM ochuM hatuM. paraMtu vartamAna yugamAM ApaNe dUranA have je samayane A nAne apUrNAMka sthaLe jaI zakIe chIe, dUra sthaLe beThelA mApI zakAto hoya te eka aMzane hajAra bIjA vaijJAnika sAthe sahayogathI kAma karI bhAga mApa paNa saraLa thaI paDe. zakIe chIe. che paraMtu A eka vicitra ghaTanA che ke ane sauthI vadhu kRtrima sAdhane vaDe kaI vaijJAnike caMdranA mAsika paribhramaNamAM vastuonuM avalokana (nirIkSaNa) karI athavA pRthvInA dainika paribhramaNamAM 360 zakIe chIe. aMzanI thatI truTi jovAnI paravA paNa na AvI moTI aniyamita gatine ApaNe karI. (nahiMtara e sAbita thaI cUkayuM heta zI rIte avagaNIe ? ke dAbI daIe? ke pRthvI sUryanI AsapAsa pharatI nathI) athavA sadaMtara bhUlI jaIe ? ( je pRthvI kharekhara sUryanI AsapAsa phare jyAre ApaNe AvA vaNaukelyA-prazna para te pachI vaijJAnikane pRthvI ane caMdranI prakAza pADavA mATe duniyAnI judI judI bAbatamAM thatI 360 aMzanI A vadhArAnI vedhazALAo pAse jaIe chIe tyAre ApaNane musApharI sAbita karavI paDaze. eka ja prakArane javAba maLe che; "ame AvI nahIMtara e sAbita thaI jAya che ke vastumAM mAthuM mAratA nathI, paraMtu ame prakRtinA saMzodhanamAM (rahasyanA bheda ukelapRthvI sUryanI AsapAsa pharatI nathI. vAmAM), dUra rahelA tArAonI gatimAM, AkazuM A pragatizIla yugamAM koI bhUla rSaNa baLamAM (pulsars), maMgaLa ane gurunI svIkAravI ane taddana tene visAre pADI devI kakSA vacce AvelAM ane sUryanI AsapAsa ane tenA satyanI cakAsaNI karavAno prayatna karatA nAnA grahomAM, dhUmaketuo vigeremAM na kare e zakaya banI zake kharUM ?' parevAyelA chIe." A siddhAMtanI jayAre prathama rajuAta pRthvI ane caMdranA paribhramaNano abhyAsa thaI tyAre eTale ke gelIlIonA samayamAM karyA karavAnuM temane yogya lAgatuM nathI, For Personal & Private Use Only Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * tathA pRthvInI ghaTanA para temanI zI che, te pachI A navA siddhAMta mATe jarUrI asara thAya ? te tapAsavAnuM temane yogya sAbitIonI cakAsaNI sahelAIthI thaI zake lAgatuM nathI. che ane temane svIkArI zakAya che. AthI amane lAge che ke nedha 1 - je aMzanA mApane ame pRthvI paranI koI vedhazALA A ghaTanAnI amArA navA siddhAMtamAM ullekha karyo che, tene tapAsa karatI nathI. barAbara rIte ane ekasAIpUrvaka abhyAsa nahiMtara A aniyamita-gati Aja dhruvanA divaso daramiyAna dhruvanA pradezamAM thaI dina sudhI ukelAyA vinAnI rahetI nahIM zake che. paraMtu hAlamAM paNa je vaijJAnikoe A siddhAMtamAM je muddAone ullekha che pRthvI sUryanI AsapAsa phare che" e te A aMzemAMthI (frome degrees) uddabhave siddhAMtanI punaH tapAsa karavA para pitAnuM che ane e aMza satya vastunI cakAsaNI dhyAna kendrita karyuM hota te A vicitratA- karavAmAM madada kare che. ene khyAla temane AvatAM vAra na lAgI A aMzanI tapAsa karyA pachI ja A hota ane sAce ukela zodhI zakyA hota. siddhAMte pAke pAye samajI zakAya che. " jo AvI koI vedhazALA astitvamAM nedha 2 - atuonA pheraphAra, divasa heya tene khyAla je kRpA karI mane Ape ane rAtrinI laMbAImAM thatA pheraphAra, sIdhA te satyanI sevA khAtara huM temane tarata ja ane trAMsA kiraNanuM patana ane dhruva AgaLa saMparka sAdhIza. 6 mAsane divasa ane 6 mAsanI rAta amArI saMzodhana kendranI prayogazALAmAM ene pRthvI phare che e siddhAMtanI sAbitI AvI vastuo (bAbato)ne egya abhyAsa tarIke lekhI zakavA na joIe. thAya che ane samajavAmAM Ave che. A te sUrya uttarathI dakSiNa ane dakSiNathI je A siddhAMta (cAlu siddhAMta)ne gya uttara musApharI kare che, tenI asare che, ane rate tapAsanAra (cakAsaNI karanAra) koI kendra amArA siddhAMte A ja vastu sAbita karavAno na hoya, ane je nirIkSaNa (avalokana) nI prayAsa karyo che. keI aphara (cakkasa) ane nizcita paddhati na upara je ghaTanAne ullekha karavAmAM AvyA hoya te e siddhAMta (Theory) ne ame che. te uparAMta amArI pAse 266 muddAo dhAraNAtmaka (jugArI-zaratI) bhUmikA para evA che ke je pRthvI phare che e siddhAMtane svIkAravA taiyAra nathI. eTo pADe che ane amArA siddhAMta "sUrya paraMtu eka navA siddhAMtane tapAsavA eka khase che" ene samarthana Ape che. enA kendra che ane vaLI eka nizcita paddhati paNa pakSamAM ubhA rahe che). For Personal & Private Use Only Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ulaTuM 266 muddAnI vAta bAjue jyAre vastunI ghaTanAnI khAtarI A thatAM, emAMnA eka paNa muddAnI vartamAna nakkara pRthvI paranA aMzenI gaNatarIthI ApaNe siddhAMta sAbitI ApI zakate nathI. ameLavI zakIe chIe). nedha3-"pRthvI phare che. e siddhAMtanI mA nedha 5:- amAro siddhAMta pRthvI, jhINavaTabharI cakAsaNI karavA mATe yeca [caMdra ane sUryanI gati sAthe saMkaLAyelo che. sthaLa, egya samaye, yogya sAdhano ane gaLe AthI kadAca ene vistAra brahmAMDamAM dara utare evI paddhationI jarUra paDe ke jethI rahelA tArAo sudhI na paNa hoya athavA kharuM pariNAma lAvavAnA amArA kAryamAM tenI sAthe saMbaMdhita paNa na hoya. nahiMtara madada thAya, A siddhAMta nirarthaka gucavADAbharela paraMtu judI judI vedhazALAomAMthI je banI jAta. '' bAtamI ame meLavI tenA parathI amane ema nedha 6 -amAre siddhAMta mAne che ke lAge che ke pRthvI eka niyata sthAnethI pitAnI dharInI - A dizAmAM koI prayAsa thatuM ja nathI. AsapAsa pharI rahI che ! te sUryanI AspAsa) AthI eka vakhata svIkRti pAmele A bIlakula pharatI nathI. paraMtu ame jene "saura siddhAMta sthagita banI jAya che (stands rekhA" kahI che tenAM para sUrya khase che - still). pachI bhale temAMnI keTalIka kSatio uttarathI dakSiNa 6 mAsamAM ane dakSiNathI spaSTapaNe bahAra AvI gaI hoya. uttara saura varSanAM bAkInAM 6 mAsamAM-caMdrane - ahIM eTaluM umerI zakAya ke zu be gati che tenI pahelI gati pRthvInI AsapAsa che; ane bIjI gati sUryanI viruddha sUrya ane dUra AvelA tArAo athavA avakAzI ghaTanAnA nirIkSaNamAM kAme lagADavAmAM dizAmAM che, eTale ke dakSiNathI uttara ane AvelAM sAdhane pRthvInA paribhramaNa ke parikramaNa uttarathI dakSiNa. ane tenI asare tapAsavAmAM kAMI madadarUpa noMdha 7H saura rekhA ke je sUryanA thaI zake evAM nathI.. mArganuM sUcana kare che, te paNa eka kSatija surekhA che, te pRthvIthI 30 lAkha mAIla nedha 4 - khagoLazAstrIe pRthvInuM ghara, ane pRthvInI dharIne samAMtara che, ane paribhramaNa sthira (niyata) tArAonA eka tenI laMbAI 516 lAkha mAIla che. varSamAM jAdA judA khUNAethI avalokana karatAM vAstavika ghaTanA" e mathALA heThaLa thatA sthAnaphera parathI sAbita kare che. ame je ghaTanAo vigatavAra ApI che te paraMtu A mAyAjALa jevAM keNIya 360 aMzanuM rAta ane divasanuM eka avalokana (Parallax)ne abhyAsa karavA vartuLa pUruM karavA mATe sUryanI AsapAsa javAnI ApaNune jarUra nathI, na pharatI evI pRthvI pitAnI sIdhI dharI For Personal & Private Use Only Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ para (uninelined Axis) kre che e khAtarImAMthI prApta karavAmAM AvI che. AnA te ja pramANe caMdra saMbaMdhita AdhAra-ddha caka pAta pRthvInI AsapAsa mAsika paribhramaNu 360 aMzamAM puru kare" tenA para che. paraMtu " svIkRta siddhAMta " e mathALA heThaLa je ghaTanAone rajU karavAmAM AvI che te...." sUrya'nI AsapAsa pRthvI phare che. ane divasa ane rAtanu eka vartuLa 361 azamAM pUru kare che ane paribhramaNa karatI pRthvInI AsapAsa 360 aMzamAM caMdra eka mAsika paribhramaNa pUru kare che" tenAM para AdhArita che. ghaTanAsthira neTa naM. 13- - cadranA tArAmAsa (The sidereat Month ) The star month-e samayanA gALA che je daramicAna caMdra eka tArAmAMthI (pAsethI) nIkaLI pharI pAche te ja tArA AgaLa Ave che. A samayanA gALAnI labAI 27 divasa, 7 kalAka, 43 miniTa ane 11.47 sekaMDa thAya che ane pRthvI (The synodic month ) eTale sUryanA saMdarbha`mAM pRthvInI AsapAsa eka vakhata bhramaNa karavAthI thatA samayanA mAsa gALA. tenI la'bAI 29 divasa, 12 klAkaeN, 44 miniTa ane 2.78 sekaDa che. A badhu zakaya tyAre ja ane ke jyAre pRthvI ane caMdra 360 aMzanuM vartuLa manAve. pRthvInA paribhramaNanA doSa keTalAka saikAthI cAlu ( pracalita ) rahyA che; Anu krUkta kAraNa eka ja che ke vaijJAnika mAne che ke sU ane candra peAtAnuM vatuMLa (gatinuM vartuLa ) 360 azamAM pUruM kare che, tenA piraNAme pRthvIne anulakSI thatA cAMdramAsanA upara pRthvI 361 azamAM peAtAnu dainika pari-ApelA samaya caMdra 360 aMzamAM mAsika bhramaNa pUru kare che ane caMdra 390 aMzamAM pravAsa kare che. tenuM pariNAma che ane te peAtAnuM mAsika paribhramaNa purU kare che. tenAM sAmita karI zakAya che. piraNAma che. eTale ke eka siddhAMta ( thIyerI )nI satya khInA bIjA siddhAMtanA paNiAma tarIke gaLe na utare evI rIte uMce uThAvavAmAM Ave che. A gADhALA gUMcavaNa bharelA mane che ane bhUleAnI paraMparA sajA ya che. paraMtu caMdranI khAkhatamAM 390 aMzanA mAsika bhramaNa ane pRthvInI khAmatamAM dainika 361 auMzanA bhramaNanuM pariNAma che. ema kheATI rIte dhAravAmAM Avyu che, (jIe " vAstavika ghaTanA " e zISa ka heThaLa-muddona.) neTa naM. 2 :- jo pRthvI sUryanI AsapAsa pharatI hAta tA tenI kalpa vAmAM AvelI kakSAnI laMbAI paTa karADa mAIla (eTale ke Azare 580 miliyana mAila)nI thAta koI niyata tArAnA saMdarbhamAM samayanI gaNatarI kevI rIte thai zake ? ca Mdra pRthvInI For Personal & Private Use Only Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAthe AgaLa dhase che ane tene kaI paNa niyata tArAthI ghaNuM dUra javuM (deADavu) ja joie. A ullekha zakaya tyAre ja mane ke jyAre je tArAnI vAta thAya che te tAro paNa caMdranI jhaDape AgaLa dhasatA hAya. jo pRthvI peAtAnAM bhramaNakakSAnA mAge. AgaLa dhasatI heAya te dhruvanA tArA paNa uttara dhruvathI laMba--aMtare hAI zake nahI ane pRthvInA uttara dhruvanA saMda'mAM dhruvane sthira tArA zakya tyAre ja ane ke, pRthvI eka sthaLe sthira hAya. jyAre ema sAkhita thaI gayuM che ke pRthvInuM dainika bhramaNa ane caMdranuM mAsikavAmAM Ave che, bhramaNa 360 azamAM thAya che tyAre e sAbita thaI cUke che ke pRthvI pAtAnI dharI para phakata phare che ane eka sthaLe sthira che, ane caMdra AvI sthira pRthvInI AsapAsa phare che. jyAre ema sAbita thai gayu hoya ke, pRthvI phakta pAtAnI dharI para pharatI eka ja sthaLe rahe che. tyAre e paNa sAbita thaI cUke che ke sUya pAtAnI saura rekhA para uttarathI dakSiNa ane dakSiNathI uttara khase che ane Aja ghaTanA RtuenA pheraphAra, divasa ane rAtrinI lakhaimAM taphAvata, sIdhAM ane trAMsA kiraNe! tema ja dhruva AgaLa 6 mAsane divasa ane 6 mAsanI rAta saje che. nATa na', 1:--mahAbhArata kALamAM paNa khagALazAstrIe sUryanI musApharImAM mAnatA hatA, kAraNa ke cyAnuM samarthAMna bhISme pitAmahanAM niNu yamAMthI maLI Ave che ke jemaNe sUya peAtAnA dakSiNanA pravAsethI pAchA uttaramAM Ave tyAM sudhI peAtAnu mRtyu mulatavI rAkhyu hatu. nATa naM. 2 H-- bhAratIya khagALazAsra mujaba paNa sUrya uttara-dakSiNa ane pAche dakSiNathI uttara khase che. temanA khagALazAstrIya AkhA kATho A dhAraNA para AdhArita che, ane temanI gaNatarI haMmezA sAcI hAya che ane grahaNa vigere banatA banAvAnI gaNatarI karavAmAM A siddhAMtanuM anusaraNa duniyAmAM thAya che, paraMtu A prinsipalane saiddhAMtika ( thIereTIkala ) jJAnamAM avagaNu Ave! virAdhI-vicAra Azrcaryajanaka che. noTa na'. 3 :-keTalAka bhagALazAstrIo evuM mAne che ke sUrya pRthvInI AsapAsa phare che athavA pRthvI sUryanI AsapAsa phare che, chatAM amArAM nirIkSaNA ekasarakhI rIte barAbara samajAvI zakAya che ane tema karavAthI gaNatarImAM kai bhUla AvatI nathI. paraMtu amArA siddhAMtAthI raju karAyela zakAtA nathI. 266 muddAonA khulAse ekethI ApI temanA gaLe utare evI sAkhItI tyAre ja ApI zakAya ke, jyAre ema dhAravAmAM Ave ke " pRthvI sthira che ane sUrya uttarathI dakSiNa ane pachI dakSiNathI uttara khase che." nATa naM. 4 :- pRthvInI dharI dhruvane joDatI 180 a Mze AvelI eka aitija surekhA che, For Personal & Private Use Only Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ noTa naM. 5 -uttara dhruva ane dakSiNa keTalAka loko mAne che ke, pRthvI dhruva haMmezA ekanI eka ja dizAnuM sUcana pitAnI dharI para phare che ane vaLI kare che kAraNa ke, pRthvI sUryanI AsapAsa sUryanI AsapAsa paNa phare che pharatI nathI. te bIjA keTalAka evuM mAne che ke pRthvI eka sthaLe sthira rahelI che ane phakta te neTa naM. 6 -bhramaNanA siddhAMta mujaba potAnI dharInI AsapAsa phare che je nakaze pRthvIne pitAnI kakSA para dizAgata ane sUrya ja pRthvInI AsapAsa eka sthAnee batAve che, teNe pRthvIne 22 mI varSanA gALAmAM pharI rahe che. DiseMbare jamaNI bAjue athavA pUrva tarapha. 21 mI jUne DAbI bAjue athavA pazcima mArA jevA haju keTalAka prAcIna khALa tarapha, 23 mI sapTembare dakSiNa bAjAe zAstrIo che ke jeo ema mAne che ke ane 21 mI mArce tenAthI viruddha uttara pitAnI dharI para pharatI pRthvI sthira bAjue darzAvavI joIe. che ane sUrya uttara dakSiNa ane pAchA dakSiNa-uttara sIdhI saura rekhA para pRthvInA paribhramaNanI gatio, sUryanI khase che ane A rekhA pRthvInI kSatija (pRthvInI ?) AsapAsa dUranA caMdranI gati dharIne samAMtara che. ghaDiyALanA kAMTAthI viruddha dizAmAM darzAvavI neTa naM. 9-emAMnA prathama be siddhAMta (amArAM) 266 muddAone saMtoSa ApI noTa naM. 7H .amArA siddhAMta mujaba zake ema nathI. paraMtu 4 dAyakA jeTalAM pRthvIe sUryarekhA ( sUryane khasavAne lAMbA samayanA amArA abhyAsa bAda ame mArga) nI sAme pitAnI kSitija dharI para je siddhAMta rajU karavA mAgIe chIe te ubhA rahevuM joIe. (AvelI hovI joIe. trIje siddhAMta barAbara ane vijJAnika rIte e badhAne (266 muddAone) ukela ApI dakSiNa dhruva jamaNI bAjue ana uttara zake ema che. dhruva DAbI bAjue Avela levA joIe. te noTa naM. 10 - amArI pAse 6 pRthvIe ApaNuM bAjuthI jyAM sAdhano che ke ame je no siddhAMta sUryane khasavAne mArga Avelo che tenI rajA che tenI rajU karavA mAgIe chIe temAM rahelI viruddha dizAmAM paribhramaNa karavuM joIe. vigatavAra badhI bAbatone sAbita karI zake ema che. noTa naM. 8:-pRthvInA sUrya sAthenA saMbaMdhane A keyaDo ukelavAnA traNa siddhAMta noTa naM. 11 -amArA siddhAMtano dAvo che ke sUrya eka surekhAmAM (ke jene ame joIe. For Personal & Private Use Only Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saura rekhA" kahI che) gati kare che. zake ema che. prakRtimAM dareka bAbata zakaya keTalAka khagoLazAstrIone kadAca vicitra che ane AthI koI paNa siddhAMtane agni lAgaze, paraMtu enI ekadama avagaNanA na (AkarI) parIkSAmAMthI pasAra kyAM vinA karavI joIe (ene dhyAnapUrvaka pUrepUrI tene avagaNavo joIe nahIM. joyA vinA) amArA mata mujaba pRthvIne samagra keyaDo ane sUrya sAtheno tene sarva haka svAdhIna saMbaMdha e badhAne zakaya ukela eja ApI li. De. eca. ke. zamAM IIIII 08:23ssssssssssssssss gaMbhIratAthI vAMce ! ! ! satya AMtarika viziSTa yathArtha anubhavathI oLakhAya che. Indri, buddhi ane mananI sImA pUrI thayA pachI AMtarika viziSTa yathArtha anubhavanuM kSetra Ave che tethI dekhAya te sAcuM ! mArI buddhimAM bese te , manAya e mithyA Agraha samaju vivekIoe kara. ucita nathI ! ! ! Seassessssssee For Personal & Private Use Only Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ GiEEP IETET-I9RITEIGIBERSHE HEIGHIGHS agnipurANanA AdhAre brahmAMDa-varNana" lekhakaH ratilAla choTAlAla purohita (UMjhAvALA) ema. e. sAhityAcArya, kAvyatIrtha, sAhitya ratna saranAmuM : 356, pArzvanAthanagara (janatAnagara) cAMdakheDA. (ji. gAMdhInagara-382424] BIGGET GEOGGESTIGEEEEEEEEEEEEEIGIGIB agnipurANa prAcInatama purANuM che. A mahAtala, sutala, talAtala ane sAtamuM purANanA pravakatA agnideva che. eTale A rasAtala athavA pAtALa. purANanuM mahatva anya purANe karatAM vadhAre A pAtALanI bhUmi anukrame kALI, hoya te svAbhAvika che. agnideva eka mahAna pILI, lAla, sapheda, kAMkarAvALI, pattharovALI tejasvI devatA che. emanA zrImukhethI karAyeluM ane suvarNamayI che A sarva (badhAM ja) bhUgoLa-saMbaMdhI varNana atyaMta prAmANika pAtALe atyaMta ramaNIya che. ane jJAnanI kasoTI upara kasAyeluM hoya te A pAtALamAM daitya ane dAnave Adi svAbhAvika che. agnideva sarva daSTA ane trikA- sukhapUrvaka nivAsa kare che, samasta-pAtALonA lAbAdhita jJAnI hatA. temaNe A jagatane nIce zeSanAga virAjamAna che. je bhagavAna pitAnA cakSuo dvArA dRzyamAna karIne tenuM viSNunA tame guNa pradhAna zarIra mAnavAmAM varNana yathAvat karela che. Ave che. A zeSanAgamAM atyaMta guNa che. - agnideva kahe cheke tethI emane "anaMta" paNa kahe che. te A bhUmine vistAra 70,000 (sIttera pitAnA mastaka upara A pRthvIne dhAraNa kare che. hajAra) jana che. tenI UMcAI 10,000 pRthvInA nIce aneka naraka che, paraMtu (daza hajAra) jana che. je bhagavAna viSNunA bhakta che. te A (pRthvInI aMdara 7 (sAta) pAtALa narakamAM paDatA nathI. che. dareka pAtALa 10,000,-10000 (daza sUryadevathI prakAzita thanArI pRthvIne -daza hajAra) jana vistRta che. eTale vistAra che, teTalo ja naka - sAta pAtALonAM nAma A pramANe che. [ antarikSa athavA bhuva oMka] ne vistAra atala, vitala, nitala, prakAzamAna mAnavAmAM Ave che. For Personal & Private Use Only Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRthvIthI 1,00,000 (eka lAkha) talathI 6 (chan) kareDa ejana jana dUra sUryamaMDaLa che. upara "satyalaka virAjamAna che. sUryathI 1,00,000 (eka lAkha) satyalokamAM pharI mRtyune AdhIna na thanArA jana dara caMdramA che. puNyAtmA devatAo ane RSi-muni nivAsa kare caMdramAthI 1,00,000 (ekalAkha) jana che. Ane ja "brahmaloka" paNa kahevAya che, upara nakSatra maMDaLa - jyAM sudhI pagathI cAlIne javAya nakSatra maMDaLathI 2,00,000 (be lAkha) che, te sarva "bhUloka che. bhU-lekathI jana upara zuka che. sUryamaMDaLane vacceno bhAga bhUvarloka zukathI 2,00,000 (be lAkha) jana kahevAya che, sUryalethI upara dhruvalaka sudhInA bhAgane svargaloka kahe che. dara maMgaLanuM sthAna che. maMgaLathI 2,00,000 (be lAkha) jana A vistAra 14,00,000 (cauda lAkha) jana che. Aja "lekaca" che. upara guru che. ane Aja aMDakaTAhathI aMDAkAra-kaDAI] guruthI 2,00,000 (be lAkha) jana gherAyeluM vistRta brahmAMDa che. upara zanaizcaranuM sthAna che. A brahmAMDa kramazaH jala, agni, vAyu tenAthI 1,00,000 (eka lAkha) jana ane AkAzarUpa AvaraNa dvArA bahArathI upara saptarSionuM sthAna che. gherAyeluM che. - saptarSiothI 1,00,000 (eka lAkha) A badhAnI upara ahaMkAranuM jana upara dhruva prakAzita thAya che. AvaraNa che. A jalAdi AvaraNa uttarottara traNe lokanI ATalI ja UMcAI che, dazagaNA moTA che. arthAt trikI (bhU bhuvaH svaH)nA uparanA ahaMkAra rUpa AvaraNa mahattattvamaya bhAganI caramasImA dhruva ja che. AvaraNathI gherAyeluM che. pravathI 1 karoDa jana upara "maha- A sarva AvaraNe ekabIjAnA kramathI seMka" che. jyAM kalpAMta-jIvI "bhRguAdi dazagaNA moTA che. siddhagaNa nivAsa kare che. mahattattvane paNa gherIne pradhAna (prakRti) maharlokathI 2 karoDa jana upara "jana- rahelI che. te anaMta che, kAraNa ke Ane lokanI sthiti che jyAM sanaka, sanaMdana kyAreya aMta thato nathI. eTalA mATe enI Adi siddhapuruSa nivAsa kare che. keI saMkhyA athavA mA5 nathI. A prakRti janalekathI 8 karoDa jana upara saMpUrNa jagatanuM kAraNa che. tene ja "aparA tapAlaka' che. jyAM vairAja nAmavALA deva. prakRti' kahe che. AmAM evA evA asaMkhya tAo nivAsa kare che, brahmAMDa utpanna thayelA che. ke jema lAkaDAmAM For Personal & Private Use Only Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ agni ane talamAM tela rahe che. evI rIte AvA saMvatsaramaya rathacakamAM saMpUrNa pradhAna (prakRti)mAM svayaMprakAza cetanAtmA kALacaka pratiSThita che. vyApaka svarUpe virAjamAna che. bhagavAna sUryanI bIjI dhuMsarI 45,500 | ( pistAlIza hajAra pAMcaso) ejana lAMbI che.' A saMzayamI [ paraspara joDAyelA ] pradhAna ane puruSa saMpUrNa bhUtonI Atma bane dhuMsarIonA mApanA samAna ja bhUtA viSNuzakitathI AvRta che. [ gherAyelI tenA yugadhenuM parimANa che. che. bhagavAna viSNunI svayaMbhUtA te zakti te rathanI dhurAomAMthI je nAnuM che, ja prakRti ane puruSanA saMga ane viyAganuM te ane tenuM yugAI dhruvanA AdhAre sthita che. kAraNa che. te zakita ja sRSTinA samaye temanAmAM gAyatrI, bRhatI, uSNukA, jagatI, kSebhanuM kAraNa bane che. jevI rIte pANInA trikaTupa, anupa, ane paMkti A saMparkamAM Avela pavana kaNikAomAM vyApta sAta chaMda ja sUryadevanA sAta ghoDAo che. zItalatAne dhAraNa kare che. tevI ja rIte bhaga- sUrya daSTigocara the te udaya che vAna viSNunI zakti paNa prakRti purUSamayane ane daSTithI adazya tha te ja astakAla che. dhAraNa kare che. viSNu zakitano Azraya ema mAnavuM joIe. laIne devatAdi prakaTa thAya che. te bhagavAna jeTalA pradezamAM prava raheluM che, pRthvIthI viSNu svayaM sAkSAta brahma che, jenAthI A laIne te pradeza paryata saMpUrNa deza pralaya ne te saMpUrNa jagatanI utpatti thAya che. kALamAM naSTa thaI jAya che. sUryadevanA rathane vistAra 9,000 (nava saptarSiothI uttara-dizAmAM uparanI hajAra) jana che. tarapha jyAM dhruva raheluM che, AkAzamAM tetathA te rathano IzAdaMDa tenAthI Dabala divya ane prakAzamAna sthAna ja virATa rUpa meTa arthAt 18,000 (aDhAra hajAra) dhArI bhagavAna viSNunuM trIjuM caraNa che. jana che. te rathanI dhuMsarI 1,57,00,000 puNya ane pApa kSINa thaI javAthI doSa (eka karoDa sattAvana lAkha) jana lAMbI che. rUpI kAdavathI rahita saMyata-manavALA mahAjemAM A rathanA caka (paiDAM) lAgelA che. mAonuM te parama uttama sthAna che, A temAM pUrvAha, madhyAhna ane aparAhna A traNa viNa-padathI gaMgA pragaTa thaI che. je nAbhi che. maraNa mAtrathI saMpUrNa-pApone nAza | saMvatsara, parivatsara, IDAvatsara, karanArI che. anuvatsara, ane vatsara-A pAMca ArA che. AkAzamAM je zizumAranI AkRtivALe cha Rtuo enI cha nemio che. temaja tArAono samUha dekhAya che tene bhagavAna uttara-dakSiNa be tenuM zarIra che. viSNunuM svarUpa mAnavuM (jANavuM) joIe, For Personal & Private Use Only Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - para te zizumAra-cakranA pucchabhAgamAM avanI maMgaLanA rathamAM paNa eTalA ja paDAe sthiti che. jaDelA che. A prava jAte pharatA pharatA caMdramA ane guru ane zanaizcaranA rathamAM paNa ATha sUryAdi grahonI parikramA kare che. -ATha ghoDAo joDelA che. bhagavAna sUryane te ratha pratimAsa bhinna rAhu ane ketunA rathamAM paNa AThabhinna Aditya devatA, chatraSi, apsarA, ATha ghaDAo joDelA che. grAmaNa (yakSa) sarpa tathA rAkSasethI bhagavAna viSNunA zarIrabhUta je jala che, adhiSThita che. tenAthI parvata ane samudra vagerenI sAthe bhagavAna sUrya ja ThaMDI, garamI tathA kamaLanA samAna AkAravALI pRthvI utpanna jalavarSomAM kAraNabhUta che. thaI. graha, nakSatra, traNa leka, nadI, parvata - te ja jagaveda, yajurveda, ane sAma samudra ane vana-A badhuM bhagavAna viSNunuM vedamaya bhagavAna viSNu che, te ja zubha svarUpa che. ane azubhanuM kAraNa che. je che ane je nathI, te sarva bhagavAna caMdramAno ratha traNa paiDAothI yukta che. viSNu ja che, vijJAnano vistAra paNa bhagavAna te rathanI DAbI ane jamaNI bAjumAM viSNu ja che. vijJAnathI atirikta kaI . kaMda-kusumanA jevA sapheda-raMganA daza ghoDAo vastunI sattA nathI. joDela che. bhagavAna viSNu jJAnasvarUpa ja che teja I te ratha dvArA te caMdra deva nakSatra paramapada che manuSya te ja prApta karavuM joIne lekamAM vicaraNa kare che. 33,333 (tetrIsa jethI cittazuddhi dvArA vizuddha jJAna prApta hajAra traNase tetrIsa) devatA caMdradevanI karIne te viSNu svarUpa thaI jAya. satya ane amRtamayI kalAonuM pAna kare che. amA- anaMta jJAna svarUpa brahma ja viSNu che. 'hAsyAnA divase "amAnAmaka" eka rAmudranI uttare ane himAlayanI dakSiNe e mi (kalA)mAM rahela pitRgaNa caMdramAnI je varSa che, tenuM nAma bhArata che. tene bacelI kalAomAMthI eka mAtra amRtamayI vistAra 9,000 (nava hajAra) jana che. kalAnuM pAna kare che. svarga ane mokSane IrachanArA manuSyanA mATe * caMdramAnA putra budhane ratha vAyu ane A karmabhUmi che agnimaya dravyane banela che. mahendra, malaya, sahuca, zukita- temAM ATha (8) zIghagAmI ghoDAe mAna, himAlaya, viMdha, ane pAriyAtra joDelA che. A rathathI budha AkAzamAM A sAta ahIMnA kula parvate che, IndradvIpa, vicaraNa kare che. kase, tAmravarNa, gatimAna, nAgadvIpa, - zukranA rathamAM paNa ATha ghoDAo saumya, gAMdharva ane vAruNa-A ATha joDelA che. dvIpa che. For Personal & Private Use Only Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " pa3 ' ? samudrathI gherAyeluM bhArata navame dvIpa che "bhAja" nAmathI prasiddha che. bhArata dvIpa uttarathI dakSiNa tarapha hajAro A dvIpamAM sAta pradhAna nadIo che. jana lAMbo che. bhAratanA upara pramANe nava lakSathI laIne zAkadvIpa sudhInA lokonI bhAga che. bhAratanI sthiti madhyamAM che UMmara 5000 (pAMca hajAra) varSa che. Ama pUrva tarapha kirAta ane pazcimamAM ahIM varNAzramadharmanuM pAlana karavAmAM yavane rahe che. madhya-bhAgamAM brAhmaNa Adi Ave che. vaNe nivAsa kare che. Arya kara, vivaMza ane bhAvi-A. vedasmRti Adi nadIo pArijAtra tyAMnA brAhmaNa Adi varNonI saMjJAo che. parvatathI nIkaLI che. caMdramA temanA ArAdhya deva che. lakSadvIpane viMdhyAcaLamAMthI narmadA vagere pragaTa vistAra 2,00,000 (be lAkha) yojana che. thaI che. te eTalA ja moTA IzvarasanA samudrathI sahaya-parvatamAMthI tApI, poSaNa, gherAyelo che. enA pachI zAmala dvIpa godAvarI, bhImarathI ane kRSNavelA vagere che. je plekSadvIpa karatAM bamaNo moTo che. nadIone prAdurbhAva thayo che. vapumAnanA sAta putra zAmaladvIpanA malayAcalathI kRtamAlA vagere ane svAmI thayA. jemanAM nAma A pramANe che.mahendra parvatamAMthI visAmA vagere nadIo nIkaLI che. ta, harita, jImUta, lahita, vaita, zaktimAna parvatamAMthI kumArI vagere = mAnasa ane suprabha A nAma uparathI ne tyAMnA sAta varSa che, te lakSadvIpa karatAM ane himAlayamAMthI caMdrabhAgA vagere bamaNo che. nadIono prAdurbhAva thayo che. tathA tenAthI bamaNuM parimANavALA suda jabUdvIpane vistAra 1,00,000 (eka nAmaka" madIrAnA samudrathI gherAyeluM che. lAkha) jana che. kumuda, anala, balAhaka, droNa, kaTha A dvIpa mATe cAre taraphathI 1,00,000 mahiSa, ane ka mAna-A maryAdA parvata (eka lAkha) jana vizALa khArA pANInA che. tyAM sAta pradhAna nadIo che. kapila, samudrathI gherAyeluM che. aruNa, pati ane kRSNa-A tyAMnA brAhmaNa A kSAra samudrane gherIne vakSadvIpa 1 Adi varNa che, tyAMnA loko vAyudevatAnI rahelo che. medhAtithinA sAta putro lakSa pajA kare che. te madirAnA samudrathI leka dvIpanA svAmI che. zAMtamaya, zizira, gherAyelA che. sukhadaya, AnaMda, ziva, kSetra, ane prava AnA pachI kuzadvIpa che. jyotimAna A sAta ja medhAtithinA putra che, A nA putra A dvIpanA svAmI che. ubhida, badhAnA nAma uparathI uparanA sAta varSo che. dhenumAna, dvira, laMbana, vairya, kapila, gemedha, caMdra, nArada, hRdabhi, maka, ane prabhAra-A sAta temanAM nAma che. sumanA ane zaila-A te varSonA suMdara A putronA nAma para sAta varSa (pradeza) maryAdA parvata che. tyAMnA suMdara nivAsI che. damI, zuSamI, neha, ane maMda A For Personal & Private Use Only Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kema karIne tyAMnA brAhmaNa, kSatriya, vaizya ane A pramANe che--sukumArI, kumArI, nalinI, zUdronI saMjJAo che. je brahmasvarUpadhArI dhenukA, IkSa, veNukA ane gabhastivavI maga, bhagavAna viSNunuM pUjana kare che. vidrama, magadha, mAnastha ane maMdaga-A tyAMnA hemaula, yutimAna, puSyavAna, kuzazaya, brAhmaNe Adi varNa che. je sUryarUpadhArI hari ane maMdrAcala- A sAta tyAMnA varSa bhagavAna nArAyaNanI ArAdhanA kare che. pUrva che. A kuza dvIpa potAnA ja barAbara zAkaDhIpa kSIrasAgarathI gherAyele, vistAravALA ghInA samudrathI gherAyelo che. kSIrasAgara puSkaradvIpathI pariNita che. ane te vRta samudra kaca dvIpathI pariveSTita tyAMnA adhikArI rAjA savananA be putra che. rAjA yutimAnanA putro kaca dvIpanA thayA, jemanA nAma mahAvita ane ghAtaka svAmI che. temanA nAma upara tyAMnA varSa che. temanA nAmathI tyAMnA be pradeza prasiddha che. (pradeza) prasiddha che. tyAM eka ja mAnasettara nAmaka kuzala, manuga, uSa, pradhAna, aMdhakAraka, varSa parvata vidyamAna che, je, te pradezanA muni ane duMdubhi-A sAta ghatimAnanA madhyabhAgamAM valayAkAre rahela che. tene putro che. te dvIpanA maryAdA parvata ane vistAra ane UMcAI 50,000 (pacAsa nadIo paNa sAta ja che. parvatonAM nAma hajAra) yojana che. tyAMnA leke 10,000 A pramANe che.-kacara, vAmana, aMdhakAraka, ( daza hajAra) varSa sudhI jIvana dhAraNa kare ratnazaila, devAvRta, puMDarIka ane duMdubhi A che. tyAM devatAleka brahmAjInI pUjA kare che. dvIpa paraspara uttarettara bamaNuM vistAravALA puSkara dvIpa svAdiSTa-jalavALA samudrathI che. te dvIpamAM je varSa parvata che. te paNa gherAyelA che. te samudrano vistAra te dvIpanA dvIponA samAna ja pahelAnA dvIpanA parvatothI samAna ja che. samudramAM je jala che, te bamaNa vistAravALA che. tyAMnA brAhmaNa Adi kyAreya ghaTatuM athavA vadhatuM nathI. zukala varNa kramazaH puSkara, puSkala, dhanya ane tithya ane kRSNa-banne pakSamAM caMdramAnA udaya -A nAmathI prasiddha che. A badhA tyAMnA ane astikAlamAM phakta 510 (pAMcase daza) zrI harinI ArAdhanA kare che. AMgaLa sudhI samudranuM pANI ghaTatuM athavA kaca dvIpa dadhimaMDedaka ( chAza ne vadhatuM jovA maLe che, paraMtu tenAthI pANImAM samudrathI gherAyelo che. ane te samudra zAka- nyUnatA athavA adhikatA jaNAtI nathI. madhura dvIpathI pariveSThita che. tyAMnA rAjA bhavyanA je pANIvALA samudranI cAre tarapha tenAthI bamaNA sAta putra che te ja zAkadvIpanA zAsake che. parimANavALI bhUmi suvarNamayI che. paraMtu temanA nAma A pramANe che.-jalada, kumAra, tyAM keIpaNuM jIvajaMtu rahetA nathI. tenA sukumAra, maNavarka, kuttara, maMdAkI ane drama, A pachI "lokAloka parvata che. jene vistAra badhAnA nAma parathI tyAMnA pradeza prasiddha che. 10.000 (daza hajAra ) jana che. kAleka udayagiri, jaladhara, raivata, zyAma, kedraka, parvata eka tarapha aMdhakArathI gherAyelo che. AMbikeya, ane suramya parvatakesarI A ane te aMdhakAra aMDakaTAhathI AvRta che. sAta tyAMnA maryAdA parvata che ane sAta aMDakaTAha sahita badhI bhUmine vistAra ja tyAMnI prasiddha nadIo che. nadIonAM nAma 50,00,00,000 (pacAsa karoDa) yojana che. For Personal & Private Use Only Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 52SSESSE25252SSESZSES2S2SSESSE bhAratIya khagoLazAstra lekhaka : Do. himmatarAya ma. jAnI tathA temanI suputrI zrI bhAratIbena hi jAnI amadAvAda SISESTSESESTSESESESTSEESISE SESTSE bhAratIya-khagoLazAstrIya-jJAnane AraMbha bhAratIya khagoLazAstranuM svarUpa kevuM che? ghaNA jUnA kALathI thayela che. vedomAM tenAM te mATe ApaNI pAse je sAdhane upalabdha keTalAka aMgeno ullekha jovA maLe che. jema che, te uparathI eTaluM nizcitapaNe kahI zakAya ke nakSatro saMbaMdhI jJAna taittirIya saMhitAmAM che ke nakSatronI oLakha ane temanAM nAma taittirIya brAhmaNamAM ane bIjA sthaLoe tathA bIjA khagolIya-padArtho tarIke raho jovA maLe che. saMvatsaranAM nAma zukala yaju- (sUrya, caMdra, maMgaLa, budha) ItyAdinI gatinuM veda saMhitAmAM maLe che. bAra mahinAnuM varSa jJAna tathA pRthvIthI temanuM dhraratva, vyAsamAna, ane tera mahinAnuM varSa ema bheTavALA ane temanA nAnA-moTApaNAnuM (danuM) ullekhothI adhika mAsavALA cAMdravarSanuM ane jJAna, temanuM tAvika-baMdhAraNa ItyAdi jJAna sauravarSanuM vivecana jovA maLe che. A kAma karIne AgaLa vadhatuM cAlyuM che. dhUmaketu, sivAya paNuM bIjI ghaNI-khagolIya bAba- ulkAo, ItyAdi padArthonuM jJAna paNa tene avAranavAra ullekha najare caDhe che. AmAM AvI jAya che. A uparathI eTale jUne vedane kALa siddha thato hoya teTalo jAne khagolazAstrIya vRddhagarga sahitA ke je mahAbhAratakALathI jJAnano paNa kALa mAnavo paDe che. thaDAka samaya pahelAM thaI gayelA vRddhagarganI kRti che, jene kALa eka rIte mahAbhAratakALa AjakAlanA nUtana matAvalaMbI vidvAnonA jeTalo jUno Thare che. chatAM navya-vidvAnA matamAM paNa A kALanI arvAcIna sImA matamAM I. sa. pUrve 1000-900 ne mAnya 7000 varSathI ochI AMkI zakAtI nathI. rakhAya che. temAM AvelA grahakeSa ane Ama bhAratIya janene khagoLazAstranuM jJAna grahapurANa nAmanA adhyAyamAM azvinI vedakALathI maLeluM che, ema kahevAmAM koIthI Adi nakSatramAM keTakeTalA tArAo che ? vAM laI zakAya tema nathI. temaja sUryAdi-grahonAM biMbane vyAsa keTale For Personal & Private Use Only Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ che? te ane temanA viSayanuM keTaluMka vizeSa ghaTI, muhUrta, ahorAtra, pakSa, mAsa, Rtu, jJAna paNa jovA maLe che. ayana, varSa A badhAnuM mApa A kAla27 nakSatro uparAMta bIjA keTalAMka vibhAgamAM AvI jAya che. nakSatronA nAma, zara ane bhegAMza paNa jevA Ama gaNita, gela ane kAlajJAnane maLe che. grahonI kakSAo kevaDI che ? ane AvarI letuM zAstra khagoLazAstra kahevAya che. pRthvIthI keTale UMce che ? tenuM sAna sUrya kholazAstrano A upalakI paricaya che. siddhAMta Adi graMthamAM spaSTa rIte kaheluM A jJAnane A rIte varNavavAnI pariche. Ama jotAM bhAratIya khagoLazAstra vaidi pATI ArSa pAMca siddhAMtothI laI Aja kavADamaya, ArSa-sAhityamAM tathA varAhamihirathI sudhInA badhA ja siddhAMta- mAM jALavI laI ketakara sudhInA khagela-onA graMthamAM rAkhavAmAM AvI che. varNavAyeluM che. A badhAne uparachallo - Arya bhaTTe pitAnA prasiddha graMthamAM ya ahI batAvIe chIe.. gaNita, gela ane kAlajJAna e traNeyane (1) kAlajJAna (2) bhagaNajJAna (3) madhyama- AryabhaTTa kahe che, tema jaNAvI graMthAraMbha grahAyana (4) spaSTagrahAnayana (5) caMdra karela che. grahaNa-Anayana prakAra (6) sUryagrahaNa-Anayana - bhAskarAcArye gaNita, grahagaNita ane prakAra (7) graha nakSatra yuti (8) graha-graha yuti (graha-yuddha) (9) grahonA udayAta-kAlanuM gola A vibhAgone AvarI laI pitAnA jJAna (10) ISTakAlika lagna jJAna (11) graMtha siddhAMta-ziromaNinA lIlAvatI - mahApAta. ityAdi gaNitanA AdhAre jANI (aMkagaNita), bIjagaNita, grahagaNita zakAya tevA viSayone ApaNe grahagaNitanA ane golAdhyAya te rIte cAra khaMDeramAM vibhAgamAM gaNIza. uparokta jJAna ApeluM che. brahmAMDanI utpatti ane jagatanI utpa A rIte bIjA siddhAMta-graMthonA ttinA jJAna sAthe AkAzIya-padArthonA jJAnana (khagolajJAnanA graMthanA) kartAoe A pari. ane te mATenA upayogI sAdhano jevAM ke pATInuM anusaraNa kareluM che. akSAMza, laMbAza, krAMti ItyAdi jANavA mATe prAcIna - AcAryoe paripATInuM dijJAna, yAttarAdi vRttonuM jJAna ane bhautika-khagoLazAstranI apekSAegANi evA badhAjJAnanA prakArone golajJAna kahIzuM tika khageLazAstramAM vadhu dhyAna ApeluM che. truTithI laI kalpaparyatanA kALanuM siddhAMta, saMhitA tathA herA ema mApana ane temAM grahonA paribhramaNanI saMkhyA traNa moTA vibhAgomAM vaheMcAelA jyotiSaItyAdi bAbatanuM jJAna jemAM hoya tene zAstramAMthI phalita ane saMhitAnA keTalAka 'kAlajJAna kahIzuM. vibhAgane bAda karatAM bAkInA khagoLazAstranuM For Personal & Private Use Only Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - pa7 vAya che? jJAna siddhAMtagraMthamAM ApeluM che ane te prazna. 4. paMca mahAbhUta kayA kayA che? ane upara vicAra-vimarza karIne siddhAMtarUpe temanAmAM prathama kayuM utpanna thayuM ? matanI sthApanA karI che. prazna. 5. samudro kevI rIte pedA thayA? prAcIna ane ati-prAcIna tiSa- samadro keTalA che ? ) - zAstrIya graMthamAM sUryasiddhAMta, sUryaprajJapti prazna. 6. nadI kene kahe che? ane vRddhagarga saMhitAmAM praznottarIrUpe ghaNA prazna. 7 nadIo ane parvate kevI rIte khagoLazAstrIya viSaye carcAyelA che. pedA thayA? sUryasiddhAMtane bhUgalAdhyAya, jAti prazna. 8. parvate zAthI sthira rahe che? popaniSadadhyAyamAM jovAthI A vAta temanAmAM guruva (bhAre paNuM). khyAlamAM AvI zakaze. kevI rIte rahyuM che? sUryapragatimAM keTalIka bAbatonA uttare prazna. 9. tichI gativALo vAyu kevI rIte apAyelA che. temAM keTalIka vivAdAspada carcA samAyelI che. prazna. 10. vAdaLAM kevI rIte bane che? ane vRddhagarga saMhitAmAM AvA keTalAka zAthI varase che? prazno temanA uttara sAthe apAyelA che. prazna. 11. velIo kevI rIte pedA thaI? jemAMthI keTalAMkane khyAla ahIM ApavAmAM prazna. 12. vanaspatio phaLa ane kula zAthI Avyo che. " Ave che? vRddhagarga saMhitAnA mahAsalilA- prazna. 13. sUrya ane caMdranA udayAsta zAthI thAyanA uttarArdhamAM jene grAhakoSa nAmane thAya che? adhyAya gaNavAmAM Avyo che, temAMthI tathA prazna. 14. temanAM kiraNe kevI rIte gaNa nakSatrakamaMgaNuMdhyAyamAMthI ane nakSatra zakAya che? kendrabha nAmanA adhyAyamAMthI A praznAvalI prazna. 15. caMdramAnI kaLAnI vRddhi zA mATe taiyAra karavAmAM AvI che. jemanA uttaro paNa thAya che? vRddhagasaMhitAnA uparokta adhyAyamAM prazna. 16. caMdramAM kalaMka dekhAya che, te zI apAyelA che. cIja che? prazna. 1. AkAza, aMtarikSa ane pRthvI prazna. 17. sUryanuM sUrya paNuM zI vastu che? kevI rIte utpanna thayAM che? prazna. 18. divasa ane rAtri kevI rIte pRthvI zAnAthI utpanna thaI? thAya che? prazna. 2. aMtarIkSa kevuM che? prazna. 19. divasa ane rAtrimAM paheluM ke? prazna. 3. sthAvara-jaMgama padArtho kevI rIte prazna. 20. zukala ane kRSNa pakSa zuM che ? utpanna thayA ? ane temAM prathama koNa che? For Personal & Private Use Only Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prazna. 21. sUrya ane caMdra pRthvIthI keTale phrI che ? prazna. 22. graheAmAM grahapaNu' zuM che? graheAnA utkrayAsta kevI rIte thAya che? prazna. 23. graheAnA tejanI hAsa-vRddhi zA mATe thAya che ? prazna. 24 graheAne zu' kai cIjanA spa thAya che ? jenA kAraNe tejamAM hAsa-vRddhi thAya che? prazna. 25. maMgaLa, budha, guru, zukra ane zani e graheAnA kiraNAnuM pRthakaraNa thaI zake che? prazna. 26. graheAmAM paraspara yuti Adi camatkAra kevI rIte thAya che? prazna. 27. grahayuddha (pidhAna ) athavA ekabIjAnI samIpamAM AvI javAnu ane che, tyAre kAnu' teja adhika rahe che ? prazna. 28. grahaNa kevI rIte thAya che ? grahaNeAnA raMga kevI rIte jANI zakAya che? prazna, 29. grahaNamAM kANu kene grasita kare che, arthAt kANu kAne DhAMkI de che ? prazna. 30. dhUmaketu zI vastu che? dhUmaketu keTalA che? temanA mArga (kakSA ) kevI rIte jANI zakAya che ? temanI pUchaDImAM zuM raheluM che ane temanA lApa kevI rIte thAya che ? prazna. 31. vAdaLAM kevI rIte ane che ? temanAmAM pANI kayAMthI Ave che? ane zA mATe varase che ? para prazna. 32. vIjaLI zAthI paDe che ? prazna. 33. tArAo zAthI khare che? prazna. 34, indra dhanuSya zuM cIja che ? indradhanuSya kevI rIte bane che? prazna. 35. koI koI vakhate pratisU zAthI dekhAya che? prazna. 36. dizAe zI rIte jANI zakAya che ? zAthI khaLabhaLATa prazna. 37. AkAzamAM thAya che ? prazna. 38, bhUkaMpa zA mATe thAya che? prazna. 39. dizAo zAthI camake, che ? prazna. 40, sadhyA vividha raMganI zA mATe hAya che? prazna. 41. sUrya, caMdra ane bhaumAdi graheA upara pariveSa (kuMDALu) zAthI dekhAya che ? prazna. 42. nakSatra keTalAM che ? nakSatronuM nakSatrapaNuM zuM che.? prazna. 43. divasa ane rAtrinI hrAsa-vRddhi kevI rIte ane che? prazna. 44. saptaSi zuM cIja che ? temanI gati keTalI che ? prazna. 45. mRga ane vyAdha vagere viziSTa AkRtivALA tArA keTalA che ? ane temanA parimANa keTale, che ? prazna 46. pRthvInA vyAsa keTaleA che? AvA badhA praznonI vizada carcA karI siddhAMta rUpe temanA uttarA ApavA e zAstrIya khageALa-zAstranuM mAhyAbhyatara svarUpa che. For Personal & Private Use Only Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ E3 E3 E3 E3 E3 E3 E3 E3 E3 E3 E3 E3 E3 E3 E3 3 E3 khagoLa ane jaina darzana : - nAnAlAla vasA 3 E3 83 E3 E3 E3 E3 E3 E3 83 E3 E3 83 E3 E3 E3 E3 vijJAna aMge, jaina-darzanane abhigama temanuM vItI jAya che." vagere ghaNI Ave che. jaina-darzanamAM : "ta," Azcaryajanaka zodha karavAmAM AvI hatI. "AMkaDA-baddha mAhitI ApavAnI "taijasa"- "reDiyezana, dhAtuonI paraMparA." "satyanI khojanI bhAvanA" ArapAra nIkaLI jAya, evuM umAsvAtinuM tathA "jJAna" para khAsa bhAra mUkavAmAM maMtavya e temanI zodha nathI. temane te Avyo che. mAtra nirdeza che. jaina darzanamAM seMkaDo cheka prAcIna-kALamAM. mahAna jaina-vicA. varasa agAuthI te maMtavya jANItuM haze rakoe keTalAka evA kudaratI rahasya zodhyAM ane te pahelI sadImAM umAsvAtie hatAM ke je bAkInA jagatane jANatAM be nepyuM. hajAra varSo nIkaLI gayAM. vAstavamAM emanuM tatvArthAdhigama sUtra AjanA vijJAna-pustaka jevuM ja lAge, pudda pANI ukALavAnI sAdI bAbata laIe. galanI racanA mATe ANu-saMyojananA ullekho, bAkInA jagatane A vAtanI jANa cheka AtmAnI gati vagere maMtavyone barAbara aDhAramI sadI pachI thaI. pracAra thaye heta te AkhuM bhArata A pANImAM, mATImAM, vAyumAM prAcIna darzana mATe gaurava laI zakata. samAtisUkSma jIvAta che," e zeAdha svapnanuM arthaghaTana "philasuphI tathA bAkInA jagate mAikroskopanA yaMtre kalAkSetramAM pratika upacoga" "sukha zodhyA pachI karI, paNa jaina-darzanamAM aDhI- ane dAkha agenI vicAradhArA-A hajAra varSothI A vAta zabdastha-graMthastha mane vidhAna jainAe mAnava-jAtane Apela prabaLa phaLe che. prAcInakALamAM jetu' che eTaluM ja khagoLanuM ciMtana-khAsa karIne nahotuM kahevAyuM, paNa "sUkSma sRSTi," che. vizvaracanA saMbaMdhI jana-maMtavyo ochA sUkSma ane "vadhu sUma" Aje ya vijJAnIone Adara pAmyA che. jaMtuo che, "eka palakArAmAM aDhAra dAkhalA tarIke-"judA judA leka ane AyuSya-aDhAra peDhI jeTaluM jIvana "judA judA samaya parimANene thaI che. For Personal & Private Use Only Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 khyAla" "samaya atUTa mA5 nathI,' nukazAna mAtra tene ja nathI thatuM, paNa samagra "judA judA saMdarbhomAM tenuM pramANa samakAlIna jagatane thAya che. jI-judu che." e sApekSavAdI vicAra mane lAge che ke vallabhI vAcanA jaina jaina tattva darzanamAM ati purANuM che. pariSada pachIthI nirIkSaNa ane prayogo aMtarIkSamAMthI avAja ke pudagala karavAnuM choDI devAyuM haze. bahAra na jaI zake," e eka tejasvI tyAre AjubAju thatA darzane abhyAsa zodha hatI. utkrAMtine tathA sTeDI sAyakala paNa baMdha paDyo haze. nI thIyarIne maLI AvatI bAbata jevI SaTakhaMDAgama jevA jaina-gaNitanA ghaNuM vAte jaina darzanamAM che. prAcIna ullekhomAM temaja dhavalamAM pAI cha ArAnuM baMdhAraNa" "anAdi nuM parimANa sthUla apAyuM che. kharuM jotAM anaMtane siddhAMta" vagere ati adyatana AryabhaTTe enuM bahu sUkSama parimANa kesmolojInA pratipAdanemAMnA eka ApyuM hatuM. zuddha-vijJAnathI dUra javAne lAge che. A eka dAkhalo che. - "vizvamAM hajAre sUryo che ane jenee lageridhama sahitanA jaTila aMka gaNitamAM bhAre beja karI hatI. tyAMnA jIvane judA prakAranAM che paraMtu tyAre vikaselI sAIna kesAInanI evuM jainamaMtavya Adhunika lAge che. trikeNamiti kema choDI dIdhI? jenee "zUnya' ane 'anaMtanA gaNita je bIjagaNita ane vikemiti sAthe tatvajJAnane vaNI laIne zAstrIyatA nI paraMparA cAlu rahI hota te jenee Agraha vyakta karyo che. khagoLa-vidyAmAM ghaNAM unnata-zikhare jana eTale zAstrIyatA, jena eTale sara karyA hatA. vijJAnamAM mAnanAra, jaina eTale aneka rAzio, nakSatra, tithi, vAra, vagere satyenA astitvane svIkAra karanAra, evI bAbatamAM jenoe bhAratIya-kelenDarane svIchApe tyAre hatI. kAra karyo . ghaNA tejasvI khagoLa zAstrIdharmAstikAya" ane "adharmAsti o jaina hatA. kAya jevA gati ane InazIyAnA prAcIna- maMtavyamAM nave kaI umere siddhAMta sAva sahelAIthI zodhanAra mahAna- thaI zake nahIM, enuM kAraNa rUDhicustatA darzanamAM pachInA kALamAM sarjanAtmaka vidyAnI sivAya bIjuM zuM hoI zake ? upAsanA kema baMdha thaI gaI? e eka | gaNita, padArtha vijJAna, rasAyaNa zAstra, keyaDo che. khagoLa e vijJAna zAkhAo che. zAstra nahIM. bhAre vicAravaMta buddhizALI, tarkayukta zAstro ane vijJAnamAM pharaka e che ke samAja jyAre jIvaMtatA gumAve che, tyAre zAstro aphara hoya che. zAstra-vacanAmAM For Personal & Private Use Only Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pheraphAra karI zakAto nathI. tema chatAM, samajUtInI ghaNI badhI bhUmikA che. AtmA pATha bheda thayA ja kare che. eka akSarane svarga, naraka, deva-devIo, saMskRta bhASA, pheraphAra na karavAne Agraha rAkhanArA samA- vArtAo, nItinA siddhAMte vagere vageremAM jamAM ceDA siddhAMta-bheda paDyA ja che, ane keTakeTaluM sAmya che? upaniSade, sAMkhyadarzana, tethI seMkaDo che phirakAo ane saMpradAye yega, vagere kSetramAM jaina darzanane maLatI astitvamAM AvyA che.) ghaNI samAna vicAradhArAo che. pahelI pATalIputra jaina pariSada vijJAna ane zAne sarakhAvatAM vijJAna vakhate ja kaMThastha jaina sAhitya, graMthastha aMge ApaNe kahI zakIe ke vijJAnanA karavAnuM nakakI thayuM, A pachI ghaNA samaya siddhAMta navA khALI zakAya. kudaratanA rahabAda vetAMbara-digaMbara matabhedanI zarUAta nI navI samajUtI ApI zakAya. thaI hatI. eka jUthanA graMtha bIjA jUthane vijJAna kayAreya satyano dAvo kare mAnya na hatA. e pachI eTalA badhA phirakA nahIM, eTaluM ja nahIM, jUnA maMtavyone thayA ke be pAMca hajAranI kula vastI dharAvato choDI devA tatpara rahe. pitAnA ja arthaghaTanane sAce mAne che. ekAda AInsTAInane kaIke kahyuM kejaina nAnakaDo saMpradAya jaina dharmanA arthane nahIM. tamArA sApekSavAdanI tarapheNamAM Aja jaine kula 70 lAkha che. je pAMca hajAra sauthI vadhu graMtha lakhAyA che. have jane bAkInA jainene khoTA mAne, bIjA tamAre siddhAMta sAcA! phirakAnA jaina sAdhuone name paNa nahIM, to temaNe javAba Apyo ke "bhale hajAra ApaNe ApaNA darzananA maMtavyane vizva lakhAya, paNa eka ja phakarAne na pAse kevI rIte svIkAra karAvI zakIe? siddhAMta sApekSavAdane beTa pADI zake bhAratanI vastI 70 karoDa che. jene mananI AvI udAratA hoya to ja satyanI mAtra eka Take che. eka TakA vastIe khUba khoja thaI zake, ane vijJAnanI e mULabhUta buddhiyukta, DAyanemIka-jIvaMta ane namra rahevuM paraMparA che. joIe. AdAna-pradAna mATe paNa taiyAra rahevuM gaNita, bhUgoLa, khagoLa vagere kSetramAM paDaze, navA sudhArA thayA karatA hoya, te svIkAravAstavamAM, prAcIna kALathI jaina dharme vAnuM valaNa hovuM joIe. alabatta zaMkA ghaNuM ApyuM che. tema ghaNuM svIkAryuM paNa che. karavI ja joIe. zaMkA e satyanI kheja jaineno vikAsa kaI alaga cokAno vikAsa nuM prabaLa sAdhana che zaMkA na hoya te nathI, paraMtu samAMtara rIte saha-astivathI tarkanuM valoNuM thAya ja nahI. zaMkAthayelo vikAsa che. ene pahoMcI vaLyA bAda ja navA vaidika dharma ane jaina dharma vacce siddhAMtane svIkAra karAvI zakAya? For Personal & Private Use Only Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prAcInakALamAM vAdavivAda eTalA mATe ja vidvAne hajAra varSa kAma kare, te ya na thatA hatA. pahoMcI vaLAya. vijJAna ke dharma vacce vAstavamAM kaI paraMtu vijaLInA dIvA, mAIkrophIlma, athaDAmaNa nathI. khAsa karIne jaina dharma to kepyuTara, IlekaTronika kamyunikezana, judA vijJAnane puSTi Ape che. judA zaheramAM TI. vI. para bIjAnA kAryanuM ghaNA jaino te ema paNa mAne che ke nirIkSaNa karI zakAya evI sagavaDa, eka sattaramI sadImAM yuropamAM laI javAyelA paLamAM chapAtI seMkaDo nakale, eka sAmaTo ghaNA mahatvanA rahasyamaya pustakane kAraNe asaMkhya yunivasITIone saMzodhanamAM sAmela tyAMnA vijJAna vicArane puSTi maLI che. karavAnI zakti vagerenI madadathI saMzodhananuM kArya bhAre jhaDapI banAvI zakAya. eTale ke Adhunika vijJAnanA vikA eka ja prakAranI hasta-pratane kepyuTara samAM jaina tattva-vicAra mULamAM che, ja judI pADI Ape. bhASAnI zailI, amuka evuM abhimAna teo rAkhe che, paNa e ja rUDha zabda prayoga, parathI hastapratonuM vagI loke vartamAna vijJAnane vadhumAM vadhu virodha karaNa jhaDapI bane. tene kALa jhaDapathI nakakI kare che. je pitAnuM saMtAna che tene virodha thaI zake. lekhakane jIvana-samaya vivAdathI zA mATe ? para banI zake ? eka kAraNa e hoI zake ke vartamAna kepyuTarane pANini zabdakezathI ane vijJAnanuM bhayaMkara hiMsAtmaka pAsuM leke vyAkaraNanA niyamothI paricita karAya. e jaI zakyA che, ATalI ghora hiMsA Teka- kepyuTara amarakeza paNa jANe ane zabdAlejanA vikAsathI ja zakaya banI che. nuzAsana paNa. e pachI lAkha smRti dharAtIrakAmaThAthI thoDAka se mANasa mArI vatA A gaNakaryAtrA ka zabda kayA kAvyamAM zakAtA aNu-babathI lAkhane saMhAra kema vaparAya che te jANI lekhane sarakhAvI thAya che. zake, samIkSA karI zake, vagIkaraNa karI paraMtu beba, tapa, baMduka eTale ja Ape, pATha bheda kahI Ape, Aje siMdhu vijJAna nahIM. mAnavajAtane paraspara najadIka lipinA ukelamAM gaNayaMtro ja kAma Ape lAvavAmAM, jJAnano vikAsa karavAmAM, roga che. dareka zodhaka vidvAna pAse aneka hasta sAmenI, bhUkhamarA sAmenI, laDatamAM paNa prato skrIna para javAnI sagavaDa hevAthI te vijJAnika jANakArIe khUba bhAga bhajavyo che. samIkSAmAM bhAga le. avakAzamAM ghUmatA upa eka sAdI vAta laIe. jainabhaMDAromAM graho A badhA saMzodhanane saMkalita lagabhaga vIsa lAkha (ke tethI vadhu) prAcIna karI Ape. hasta pratA che tenA abhyAsa ane saMzodhana Ama hajAra gaNI jhaDapa thaI zake. jJAnanI mATe vijJAna ghaNuM karI zake. Ama te hajAra kSitijo vikasI zake. For Personal & Private Use Only Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vijJAna nirdoSa paNa che, enI avagaNanA kema thAya ! vijJAna zabdanI sUga na rakhAya. zAstrIyatAnA pracAraka eTale ke vijJAna virodhIoe chellAM thoDA varasothI vijJAnanI paribhASAnA khATo upayoga karavA mAMDayA che. vijJAnanA tarkanI madadathI vijJAnanI ebsaDITI' manAvAya che. tee AInasTAInane TAMke che. khIjA' vAkayA le che. kayAreka teA DAna vIkajhonA yuddha jevuM lAge che. kAraNa ke vijJAna koI vastu nathI. e mAtra jJAnanI bhAvanA che. enI sAme laDavAnA ze| atha` ? pharI paththarayugamAM javuM che ? peAtAnA matagye ke peAtAnI thIyarIne sAcI karAvavA jo avizvasanIya vigatA ke kahevAtA camatkAronA, Azraya levAya, teA pracAranA pAyA kAcA rahI jAya che, koI videzI- sAmayikamAM kAika lekha hAya ke pAte zukranA grahamAM gayA. je joyuM tenu varNana te kare che. keI raziyAnA ekAda cegIne nAme bhUta-pretanA phoTAnI vAta kare che, A badhI vigate para anumAneA na karAya. Ama camatkArA, aMdhazraddhA, vaheme, mAnyatAo, dhArmika siddhAMta tarIke khapAvavAmAM Ave che. dhama eka cIja che. vArtA khIjI vastu che. jo satyanA kheAjanI mAge javu haze, tA saheja kaDaka zistapAlaka thavuM paDaze. vaijJAnika saMzeAdhaka ane melI vidyAnA dAvA karanArA bAvAe ane bhagavAne tathA zAstra vaccenA bheda pArakhavA paDaze. 13 A khAmatamAM huM mahArAja zrI annayasAgaragaNInA ullekha karIza. varSAthI tee pAtAnAM maMtavyo ane vicArA age khullA manathI kAma kare che. virAdhI vicArasaraNIne puratuM vajana Ape che ane satya tAravavAnI ke ziSa kare che. mArI ahIMnI upasthiti emanA mAnasika audAya nA phaLa rUpe ja che. ahI, ghaNA vidvAno mAne che ke- pRthvI daDA jevI goLa nathI, pharatI avakAza vijJAnano vikAsa dAveza thAya nathI, gurutvAkaSa Nu jevu kAMI nathI. che, tevA nathI, cadra para AMkAI gayuM. nathI" vagere. A mAnyatA saMbadhe pustaka lakhAyAM che. A mAmatamAM ApamAMthI ghaNA sa MzAdhana kare che. zakAe vyakta karI che, te sArI vAta che. ene atha e thAya ke Apane samajAvavAmAM Ave, athavA teA Apane keAI samajAvI zake te, Apa ApanA matavyamAM pheraphAra karavA taiyAra che. mAre eka-e muddAe! rajU karavA che. eka te pazcimanA khristI samAjanA be-traNa TakAnA rUDhicusta ma tathyeA para AdhAra nahI rAkhavA joie. bAIbalamAM sAta divasamAM Izvare sRSTi sarajI, evI temanI mAnyatA utkrAMtinA siddhAMta vaDe chinna-bhinna thai eTale, tee utkrAMti viruddha baLApo vyakta kare che. pRthvI phare che." evuM kahenAra vidvAnane e leAkAe jIvatA saLagAvye che, For Personal & Private Use Only Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kazuM nathI. bAIbalanI viruddha mAnyatA vyakta Ape te ja zobhe. mAnavIya vijJAna, karanArA asaMkhya-lokone emaNe ThAra mAryA satyanA vadhu pramANavALuM vijJAna, ahiMsAne che. e jhanuna bhAratamAM kayAreya na hatuM. puSTi Ape evuM vijJAna, mAnavajAtanA AryabhaTTe kahyuM hatuM ke pRthvI phare che. utkarSa mAM kAma kare evuM vijJAna, e kapile kahyuM hatuM ke pRthvI aNanI Agraha jaine rAkhe, paNa tene sariyAma virodha na thAya. banelI che. zrI mahAvIre kahyuM hatuM ke vizva anAdi ADakatarI rIte melI vidyA, kApAlike, anaMta che. camatkAranI vAto phelAvanArAo, dhuNanArAo cAvake kahyuM hatuM ke mRtyu pachI vagerene Teke na maLI jAya, te jainee jovuM joIe. kabarane pUjavAthI kazuMka prApta thAya, evI atAkika vAta IralAmIo kRSNa gItAmAM vedanI TIkA suddhAM karI che. nathI svIkAratA, to jene te na ja karI zake, zaMkarAcArye advaitavAda pravata , dezamAM lokonI buddhi para ajavALuM phekavAnuM, tene prabaLa banAvavAnuM, puruSArthane roe liMga-pUjA karI. bhAva phelAvavAnuM kAma jaine karI zake. Ama aneka vicAradhArAo A dezamAM karma vadhArI temaja ghaTADI zakAya che. vyakta thaI zakI, vijJAnane virodha karavAnA mANasamAM sArA-narasA thavAnI zakti che. ubharAmAM, utsAhamAM, sAta divasamAM pRthvI sakarmothI, jJAnathI, cAritrayathI, tapathI mANasa banAvAImAM e mAnanArAnI tarapheNa bhUlathI potAnA jIvanane temaja bhAvi mArga badalAvI karI na besAya, mATe ja A cetavaNI che !!! zake che. jenene pAye saMghabhAvanA che. saMgha ApaNAM A pAyAne siddhAMta che. eTale lekazAhI. saMgha eTale sAdhu, zrAvaka, te pachI tarkanI najare ApaNe ema na zrAvikAone sarakheja matAdhikAra, kahI zakIe ke badhuM lakhAyeluM che nimeluM ajANe paNa jene rAjAzAhIne sAmaMtazAhIne che tema ja thAya che. je lakhAyeluM hoya te Teke na Ape. eka rAjA, eka pakSa, eka puruSArthane avakAza nathI hoto. eka pustaka, eka vicAranA jhanUnathI jaine je puruSArtha hoya te lakheluM badalI dara rahe. saMghane e ja artha ahiMsAno zake che ke, pheka thAya che. vidhAtAnA lekha e ja artha. ahiMsA jhanunathI dUra mithyA na thAya, e vicAra ApaNe nathI. rahevA zIkhave. e vicAra gaLathUthImAMthI sAMbhaLyA karyo che. jainenI je vyApaka nIti che ene anu- mATe ApaNe tene sAcA mAnIe chIe. saratAM AMdolana jaine kare vijJAna jaina jaine vidhAtA para nahIM, paNa potAnA dharmanA mULamAM che te jene vijJAnane puSTi mananA puruSArtha para AdhAra rAkhe che, je For Personal & Private Use Only Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mANasanA aneka bhava nakkI hoya, mokSa paNa vaijJAnika sAdhane, prayogazALAo, pheTAo, nakkI hoya, te zA mATe te tapa kare? te pradarzana, semInAra, saMzAdhakane saMparka pachI eNe hAtha joDIne besI rahevAthI nakkI vagere aneka rIte abhyAsa thaI zake che. karelI paLe chUTakAro meLavaze ja! athavA te nirIkSaNathI avakAzI-padArtho, nakSatro nakkI karelI rIte tapazcaryA thaI jaze, parisaha vagerenA sthAnamAM phera paDe che, te jANuM sahana thaI jaze. badhuM nimita che, pachI eNe zakAya che. sUrya prakAzanA rAzimAM pravezavAnA manathI kazuM karavAnuM nathI. je che te yaMtra samayane paNa kALe karI phera paDe che. tenI rUpe che. ApaNe A takane svIkAra na ja beMdha na levI ? ane junA gaNita pramANe. karI zakIe. ja paMcAge taiyAra karavAM? abhyAsa karyA pachI tamAma siddhAMta mAnava-jAtanA itihAsamAM pheraphAra thayA che. e paNa puruSArthanA jaina-siddhAMtane puSTi badalAvI zakAya. vijJAnanA kahevAtA siddhAMta Ape che. ApaNe be ghoDe na caDI zakIe. dharamULathI badalAvI zakAya, e adhikAra pratyeka jJAnI che. je puruSArthane bAjue mUkIe, to ja vahema, paNa e sAru bhAre-abhyAsa joIe. aMdhazraddhA, camatkAra, jyotiSanI duniyAne jagatamAM maLatI badhI ja mAhitinI jANa Asare levuM paDe. je cAritrya baLa, tapazcaryA hovI joIe. bIjAe karelA parizramane ane jJAnanI bhAvanAne mahatva ApIe te khyAla have joIe. pitAnI bhUlanI sabhAaMdhazraddhA jevI aneka lAlacanA vaLagaNamAMthI natA hovI joIe. e rIte ja ghaNuM badhuM paNa mukti meLavI zakIe. sAbita thaI zake. athavA te ghaNuM badhuM sUrya, caMdra para vastI che, evuM eka samajI zakAya. vidvAna jaNAve che. haze! emAM zuM ? nyUTana khagoLa viSe jANavuM hoya te bhUgoLa, je paNa sUrya para vastI hovAnuM mAnato havAmAna zAstra, gaNita, padArtha-vijJAna hate. rUDha mAnyatAo se-baso varasa vadhu rasAyaNazAstra, jIvazAstra, aNuvijJAna, sAmAjika jIve temAM navAI nathI. ghaNI mAnyatAo ItihAsa, mAnavamane A aMge karelA saMgharSo, hajAra varSathI badalAtI nathI. nahIM te prayAsa, judI judI saMskRtionA vicAre, ATaATalA vividha dharmo ja na hota. ATaluM vagere badhuM jANavuM joIze te ja khagoLanA mithyAtva na hota ! virATa kSetrane khyAla Ave. hAlanA yugamAM nirIkSaNa ane abhyAsa have to bhAratanA keTalAya upagraho mATe aneka sAdhano upalabdha che vizALa avakAzamAM gayA che. te dara thoDI miniTe pustakAlayA suprApya che, koI eka ja viSayanA pRthvInA phoTA le che. bhAratIya avakAzayAtrI asaMkhya graMtha maLe che. dUrabIne, vedhazALAo, pRthvInI kakSAmAM, thoDA samayamAM, cakkara kepyuTara, kelakyuleTara, ucca gaNita, uraca mAraze. abhyAsa mATe ApaNe pAse puSkaLa For Personal & Private Use Only Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmagrI upalabdha che. jainasamAja sAdhana- saMpanna che, zikSita che. jAgRta che. mAnava- jAta pratyenI peAtAnI pharajothI sabhAna ane saci'ta che. vijJAnane bhayajanaka banatAM aTa kAvavA, tenI kalyANakArI zaktione vega ApavA ApaNe ghaNuM karI zakIe. mAkI kAMTA pAche teA pharaze nahI. mANasa have zikheluM bhUlIne DAhyoDamarA thAya te nahI' ane, duSTonA paribaLA majabUta che te saMrakSaNanA, sajjanAnA killA majabUta banAvavA' sivAya bIjo koI mAga nathI! ene ja ApaNe samyak jJAna kahIe chIe. khagALa kSetra bhAre uttejanAtmaka che. khagALa daIna ane vicAra mananA ati U'DANane sparzI zake che. enI kalpanAmAM philasUphInu jora che. ana tane ** khagALazAstra mAnavInA itihAsanu junAmAM junuM zAstra che. khagALanA nirIkSaNe ja tamAma vidyAo vikasAvI che, vizva saMskRtie khageALanI RNI che. mAtra gaNita ke vijJAna nahI, mAnavanI kavitA paNa AkAzI padArthAe prerI che. caMdra, zuSka pahADI pradeza nathI, e te che! atyAreya tema banyuM che, hajI vadhu saMyamita mAnava-haiyAnI eSaNAne vAcA ApatI zItala mAnava-jAta sa pUrNa DAhI na thAya teA paNa tenuM gAMDapaNa sImita banI zake ema anAvI zakAya. saravaNI che. khyAla, aneka vizvanA khyAla, saMyamanA alaga parimANeA, ati dUranI nihArikAe ane tArA vizvA, bleka heAla (zyAma gata) vagere bhAre rahasyamaya khAkhatA che. buddhine AhvAna rUpa che. navA siddhAMtA ane vicArAne te kSetramAM moTA avakAza che. Apane saune khagALa jevA bahulakSI vidyAmAM rasa levA badala huM vaMdu chuM, rajA lauM chuM. ane samajavA jevI vAta ! ! ! vicAro, taryuM ane samajaNune vivekapUrvaka vaparAya nahI te svaccha davAdanA vikAsa thAya tethI jJAnIenI nizrAe vivekabuddhinI keLavaNI karavA prayatnazIla thavu. For Personal & Private Use Only AbhAra. Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - nAma : - nAma ---- - pRthvI sthira che !!! temaja sapATa che !!! (ciMtanabharyuM saMzodhana) le. mohanalAla ena. zAha-vaDodarA, vartamAna-chelA 150 varSanA bhUgoLa ja lekhaMDano goLa paDe che zAstrIoe ApaNane zIkhavADyuM ane ApaNe grahaNa karI lIdhuM, te AdhAre pRthvI nAraMgI jevI che, ane pazcimathI pUrva tarapha phare che, tethI rAtri-divasanA pheraphAra AkRti 1 thAya che. sUrya sthira che, eTale ane tenI AsapAsa 24 kalAkamAM potAnI dharI para 25000 mAIlanA viSuvavRtta parano gherAvo pazcima lekhaMDano goLo pUrva pharI rahe che, eTale rAta-divasa thAya che ane viSuvavRtta sUryanI pharate sUryamALAmAM laMbagoLa cakra- vartamAna bhUgoLazAstrI pRthvInI gati- kAre eka varSamAM pharI rahe che, emAM badhI pramANe Rtuo mAluma paDe che A pUrvabhUmikA para AdhArita nIcenuM lakhANa che. nuM aMtara 5, sekanDamAM kApe ane pAse jaNAvela AkRtimAM-viSuvavRtta geLe jamIna para paDe. gaLAne taMbhanI uparanA eka zaheranA medAnamAM Avo staMbha dakSiNe gabaDAvavAne che. pUrva-pazcima UbhuM karIe, Toca upara ra4ra che ane tarapha nahi. * nIce paNa ra4ra = 4 corasa phuTa che. have pAMca sekanDamAM pRthvI-pazcimathI. uMcAI 100 phuTa kalpI laI e. pUrva tarapha pharatAM 0 thI 5 mAIla pUrva Toca upara lekhaMDano geLe che tene tarapha jAya A mATe nIcenuM keSTaka khAsa uparathI gabaDAvIe te mAne ke 100 phuTa samajavuM. For Personal & Private Use Only Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 kalAkamAM gati 25000 mAIlane ane pAMca sekanDa daramyAna-goLAne uparathI gherAve. nIce paDavAnI kriyA daramyAna-goLAne kaI 1 kalAkamAM Azare 1040 mAIla ja AdhAra heta nathI. 1 mInITamAM 18 mAIla goLa staMbha AgaLa ja dakSiNamAM najIka5 sekanDe = 1 mAIla thAya. mAM ja paDe che. eTale sAbita thAya che ke eTale pAMca sekanDamAM staMbha pazcimathI pRthvI pazcimathI pUrva tarapha pharatI nathI. pUrva tarapha 1 mAIla AgaLa jAya. kema ke ane AvI kaI pRthvInI gati nathI ane pRthvIne cUMTI rahelo che, eTale pRthvI pazcima tethI pRthvI sthira che, ema nakakI thayuM. thI pUrva tarapha phare te sAthe sAthe staMbha A prayoga-pratyakSa karavA jevo kharo ! paNa pUrva tarapha 1 mAIla jAya. eTale chellA 100-150 varSanA bhUgoLa have lokhaMDano gALe staMbhanI Toca para zAstrIoe ApaNane zIkhavADeluM sadaMtara sthira hoya te staMbhanI sAthe sAthe te paNa khoTuM che. ApaNe abudha hatA-eTale mAnasika pUrvamAM doDha mAIla jAya. rIte svIkArI lIdheluM. paraMtu vAstavamAM paraMtu te gALa nIce gabaDAvatAM ene pRthvI sthira che. pharatI nathI. je kaMI phare staMbhane saMparka choDI de che. ane pAMca che te sUrya, caMdra vagere che, ema cokkasa sekanDamAM jamInane saMparka sAdhe eTale ke pratIti thAya che. goLAne dhAraNa karanAra sAdhana pRthvI malI have-bhamaraDo pitAnI Ara-dharI para rahe che. phare che sAthe sAthe jamIna para paNa Ama paraMtu e pAMca sekanDa daramyAna-(puthvI tema goLAkAre pharate rahe che. eka ja jagAe. pazcimathI pUrva tarapha pharatI hovAthI) staMbha javaleja jamIna para sthira rahI pharato hoya pUrva tarapha doDha mAIla AgaLa jAya che eTale che, eTale tene paNa eka gati potAnI dharI pAMca sekanDa daramyAna-eTale ke gaLAne upara para eka bIjI gati-pharatAM pharatAM-goLa thI nIce paDavAnA samaya daramyAna-goLAne kUMDALAkAre jamIna para ema be gati che. staMbha ke jamIna-pRthvIne saMparka-sparza che tevI ja be gatie pRthvInI che ema nathI, eTale staMbha pUrva tarapha AgaLa nIkaLI ApaNane zIkhavADeluM te khoTuM che. gaye hevAthI-geLe staMbhathI pazcima eka pitAnI uttara-dakSiNa dhruva vaccenI dizAmAM 1 mAIla vegaLe paDe kAlpanika dharI paranI gati ane bIjI joIe. sUryanI pharate sUryamALAmAM pRthvInuM eka paraMtu tema thatuM nathI. goLa-pRthvI varSamAM pharI rahevuM te. para staMbhanI sAme ja dakSiNa dizAmAM najIkamAM bhamaraDAnA uparanA bhAge cUMTADIne- ja paDe che. 1 mAIlane cheTe paDato nathI. darathI cuMTADIne rAkhela nAnI TIkaDI ke For Personal & Private Use Only Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nathI. bhamaraDAmAM upara beselI bArIka TAMcaNI tadauparAMta pharatA bhamaraDA para pANInuM bhamaraDe pharate hovA chatAM TIkaDI ke TAMcaNuM TIpuM nAkhIe te teTalI ja gatie pANInuM khaDI jatI nathI, paraMtu je TIkaDI ke TAMcaNI TIpuM bahAra pheMkAI jAya che. AjubAjunA pharatA bhamaraDA para mUkavA jaIe to bhama- vAtAvaraNamAM to pRthvI para traNa bhAgamAM raDAnI gatithI TIkaDI ane TAMcaNa bhamaraDA samudra-agAdha samudronuM pANI bharela che. parathI dUra pheMkAI jAya che ane vAtAvaraNamAM pANI pRthvI para dharatInA AdhAre raheluM paDe che. che. paraMtu jhADa, makAna mAphaka eMTIne raheluM tevI ja rIte pRthvInI pazcimathI pUrva gati-eka kalAkanA 1040 mAIla hoya te tethI te pRthvInI gatinA dhoraNe teTalI ja pRthvIne cUMTelA padArtho jevA ke makAna-jhADa gatithI badhA samudronuM agAdha pANI joradAra vagere, mULamAM majabUta rIte dharatImAM beThelA rIte phekAI javuM joIe ane dharatIno bhAga heI, vAtAvaraNamAM phekAI na jAya te banavA AvA joradAra pANInA mArathI relamachela joga che. kema ke pRthvInI sAthe sAthe te paNa ane pralaya jevo thaI javo joIe. parata pharatA heya. tema vAstavamAM thatuM nathI. eTale mAnavAne kAraNe maLe che ke pRthvI paraMtu pRthvI upara rahelA ane pRthvIthI pharatI nathI, paraMtu sthira che. chUTA rahelA padArtho jema ke mANasa pANI, pRthvI goLa baMgaDInA AkAranI vagere-pRthvInI ATalI jabarajasta gati sapATa che. pazcimathI pUrva tarapha hevA chatAM mANaso temAM bhUmitalathI nIcANavALA bhAgamAM vagere pheMkAI jatA nathI. paraMtu potAnI pANI-samudro che. bhUmitala UMcu hovAthI zakti pramANe pharatA-cAlatA hoya che. samudronuM pANI nIce jaLavAI rahe che. ane tethI paNa sAbIta thAya che ke pRthvI TekarA-DuMgaro parvate paNa che, eTale tenI pharatI nathI, paraMtu sthira che. je pRthvInI vacce samudranuM pANI jaLavAI rahe che. nadInuM ATalI badhI gati hoya te pRthvI upara paNa tema ja che. sarovaranuM paNa tema ja che. meTo khaLabhaLATa thAya. eka--be seMkaDa mATe pRthvIne je nAraMgI jevI goLa dhAradharatIkaMpa thAya che, te loko keTalA gabharAI vAmAM-mAnavAmAM Ave to uparanA bhAganA jAya che? vAsaNanA paNa avAja thAya che. samudranuM pANI nIcenA DhaLAvavALA bhAga paraMtu ATalI badhI gati hovA chatAM tarapha dhasI Ave ane nIcenA bhAganuM pANI vAsaNa vagere TakarAtAM nathI mANasa mANasa avakAzamAM DhaLAI javuM joIe. A sAbIta paNa hAlatAM-cAlatAM TakarAtAM nathI. badhuM ja karavA lAkaDAne meTo goLa daDe banAvarAvI cakkasapaNe hAlatuM-cAlatuM hoya che. temAM samudro jevA upara nIce nAnA-moTA For Personal & Private Use Only Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ u khADA pADI temAM pANI bharavuM. tethI pANI DhALAva tarapha vahI jaze ane gALAnI adha nIcenA bhAgamAM khADAvALA bhAgamAM pANI bharaze! te raheze ja nahi. sthira geALAmAM na rahetA pharatA gALAmAM tA rahe ja kevI rIte ? AjImAjI jorathI uDI paDe ane chaMTakAva ja thAya. chatAM samudromAM pANI jaLavAI rahe che. nadImAM ane sarovaramAM paNa, ethI sAkhIta thAya che ke pRthvI sthira ane sapATa che. mANasane pavanane susavATo-vAvAjha u kema lAgatu' nathI? viSuvavRttathI upara 100 mAila ane nIce 100 mAila ema kula 200 mAIlanA paheALA vistAramAM keAI paNa pRthvI para pazcimathI pUrvamAM cAlatA jatA hAya ane tenI gati kalAkanA cAra mAIlanI hAya. (sAmAnya rIte ATalI ja gati hAya che) jyAre pRthvInI gati kalAkanA 1040 mAila viSuvavRttanA upara- nIcenA 200 mAilanA vhALA vistAramAM hAya tA musAphara je pUrvamAM jaI rahyo che, tene kalAkanA 1040 mAIlanI ja spIDa-gatinA pavananA sAmanA karavA paDe. kema ke pRthvInI gati kalAkanA 1040 mAila hAya, pazcimathI pUrva tarapha te ATalI gativALI pRthvI para sAmethI pavananI gati pUrvathI pazcima lagabhaga eTalI ja hAya. eTale ke pRthvInI gatithI virUddha dizAmAM pavananI gati hAya ane tema anubhavAya eTale pazcimathI pUrva tarapha cAlanAra mANusanI gati kalAkanA traNa mAIla ane sAmethI pavananA susavATA lagabhaga eka kalAkanA jAya 1040 mAIlanI jhaDapavALA eTale vAvooDA karatAM paNa adhika chatAM te phekAI jatA nathI para Mtu sthira rIte cAlI zake che. pRthvI 1040 mAIlanI gatine lIdhe pRthvI para ubhelA ke cAlatA musApharanI paNa eTalIja gati hAya, jo ATalI badhI tenI gati hAya tA musApharane keTaleA badhA joradAra pavana lAge musAphara dharatI para rahI zake nahi, uDI ja jAya. eTale pariNAme mANasa uDI ja mANasa pRthvIne vaLagI ke cAMTIne rahelA padmA nathI (jema jhADa ane makAna che tema) ane e pagalAM vacce paNa kSaNabhara mANusa pRthvInA sAMpa cheADI de che, eTalAmAM pRthvI keTalAka mITara AgaLa nIkaLI jAya. A prakAranI pRthvInI gati hoya te mANasa eka kalAkamAM pazcimathI pUrva tarapha traNa mAIla AgaLa javAne badale-mANasanI pITha pAchaLanA 1037 mAIla paranA koI sthaLa para mANasa ubhA rahe kema ke pRthvI eka kalAkamAM 1040 mAIla pazcimathI pUrva tarapha AgaLa nIkaLI gaI heAya ja eTale ke pRthvInI kAI pazcimathI pUrva gati che ja nahi. pRthvI pharatI nathI paraMtu vAstavamAM pRthvI sthira che. bANAvaLI :--koI eka bANAvaLI pRthvI para viSuvavRtta para pUrva tarapha mhAM rAkhI peAtAnuM tIra cAkkasa pramANanI zakitathI pUrva tarapha cheDe che. tIrapeAtAnA saparka mANasa sAthenA-pRthvI sAthenA cheDe che ane pAMca sekaDa pachI 05 mAIla para pRthvI para te tIra paDe che paraMtu pAMca sekanDamAM te pRthvInI gati 15 mAIla For Personal & Private Use Only Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pazcimathI pUrvanI che eTale e hisAbe te tIra mANAvaLInI pAchaLa pazcimamAM savA mAIla para paDavu joI e, paraMtu te tIra tA khANAvaLInI sAme ja 0aa mAila para paDelu che, eTale sAbIta thAya che ke pRthvIne gati nathI. / teA kalAkanI pRthvInI gati pazcimathI pUrva-1040 mAIlanI viSuvavRtapara hAya te te ja ke tenI sAmenI gatimAM mANasa melensa jALavI zake paraMtu uttara dakSiNa dizAmAM cAlavA jAya teA gabaDI paDe. kema ke pRthvInI pelI gatinI dizA karatAM 90. uttara-dakSiNa cAlatAM belensa jaLavAya nahi eTale mANase ke vAhanA uttara dakSiNa dizAmAM cAlatAM athaDAi paDe ane akasmAte thAya, paraMtu tema thatuM nathI. uttara-dakSiNa dizAmAM paNa mANasAnA-vAhanAne vahevAra nira kuzapaNe cAlu hoya che. A dAkhalAnImanamAM kalpanA karaze. teA Abehuba citra dorAze, prayAgamAM lAkaDAnA gALA-Asare 6" DAyAmITaraneA banAvI-pRthvInI kalpelI gati pramANe pheravavA pazcimathI pUrva ane tenA mANasA gabaDI jAya para caNA-vaTANAnA dANeA mUkavA. dANA sarakasamAM jothu haze ke eka kalAkAra pazcimathI pUrva taraph jaze. paraMtu te lAkaDAnA gALA para peAtAnA paga AgaLa dANAne hAthanA dhasArAthI uttara-dakSiNa lai ke pAchaLa pherave che geALA AgaLa pAchaLa javA kozIza karaze. tA e dANeA kTAI kare che ane je dizAmAM gALeA phare che te jaze. ane 300 thI 60 DIgrI para (Azare) dizAmAM tenu mhAM ane pITha hAya che tema eka dANA uttaramAM ke dakSiNamAM paDaze. hAya teA ja melensa jALavI zake, para Mtu tenI paraMtu evuM thatuM nathI mANasA vAhaneA uttara AjImAjInI DAkhI-jamaNI dizAmAM e gALA--dakSiNa pUrva-pazcima badhI ja dizAmAM para-(gALAnI gatinI sAIDanA bhAga para) cAle che mATe pRthvI sthira hAya tA ja Ama paga mUkavA jAya teA belensa rahetu nathI. manI zake. paDI jAya che. pRthvI pharatI nathI have pRthvI para ubheleA bANAvaLI pRthvInI gatinA dhoraNe pAMca sekanDamAM-(pRthvI para vaLagIne ubhA rahela hAvAthI 15 mAIla pUrva tarapha jateA rahelA heAvA joie ane tethI tenuM tIra je (pRthvI pharatI nathI tethI) 0 mAIla AgaLa paDelu che te tenI pAchaLa savA mAIla para paDeluM maLavu joie. paraMtu vAstavamAM tema thatuM nathI mATe pRthvI sthira che pharatI nathI. 71 For Personal & Private Use Only Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * hiMduonI prAcIna-arvAcIna--vaijJAnika phrena vaijJAnika vizeSa 2. dhanvaMtari 3. suzruta 1. azvinikumAra uDatA rathA tathA uDatI naukAo tathA Ayurveda . 4. * agniveza zarIra vijJAna Atreya 5. caraka 6. zAlihAtra cha, medhAtithi 8. mRtsamada 9. AryabhaTTa 10 varAhamihira 11. bhAskarAcArya 12. medhAyana 13. brahmagupta 14. bhAradvAja zeAdha 15. nAgArjuna 16. maharSi kaNAda zastra zAstranA AdiSThava taka-- vADhakApa (sarjarI) zarIra vijJAna pazu cikitsA dazAMza paddhati zUnya zAya samaya Azare jyAtiSa gurUtvAkaSa NanA siddhAMta avakAza vijJAna vimAna, peAlAda rasAyaNa vijJAna aNu vijJAna tathA padArthavijJAnanA praNetA 17. pre. subramaNyama vizva 2/0 karoDa varSa purAtana che tenI zeAdha 18. bhRguRSi phalita jyAtiSa 19. arvAcIna 0 sara jagadIzacaMdra jha vaijJAniko : . AcAya praphulacaMdra . 2500 thI 3000 varSa pahelAM I. sa. pU. 1300 I.sa. pUrve pamI zatAbdI 3500 vaSa pahelAM 2500 varSa pahelAM rekhAgaNita,khIjagaNita,1600varSa pahelAM nyUTananI khagoLa, jyAtiSacaMdra sU grahaNanI vyAkhyA khagALa zAstra 0 rAmAnuja gaNita tathA pRthvInI AkaSa Na zaktinI vyAkhyA 2000 thI 2400 varSa pahelAM I. sa. pU. 800 2500 va pahelAM zivakumAra bApujI talapaTe pazcimanI zeAdha 20mI sadImAM suzruta graMtha lakhyo caraka pahelAMA kSetramAM ghaNuM sa`zodhana thayuM caraka graMtha lakhyo haya Ayurveda lakhyA 0 caMdra zekhara vyaMkaTaramaNa . For Personal & Private Use Only RgvedamAM AnuM vaNa na che--Ayurveda jJAna brahmA pAsethI meLavyu DAlTana Arya bhaTTa pachI 1200 varSa haDappAnA avazeSAmAM tAlavAnA sAdhanAmAM AavazeSA jovAmaLeche / / pAInI kimata amaNe zeAdhI lIlAvatI'' graMthanA racayitA 36 varSanI umare A graMtha lakhyA . bhAradvAja vimAna bhAradrAja saMhitAnA praNetA rasa ratnAkara graMthanA praNetA . DA. khurANA 0 nAralIkara . bhAbhA jha (gatijJa) vikrama sArAbhAI 0 DaoN. medhanAtha sAhA . bhRgu sa`hitAnA racayitA Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pAlanapurane sthApaka rAjA prahUlAdanadeva yazavaMta je. rAvala prAdhyApaka, ' ba. kAM. A. sA. enDa ke. koleja pAlanapura 385001 (pAlanapura tatvajJAna saMgaThI vakhate pahelA divase rAtre surezabhAI zAhe (mAjI pramukha nagarapAlikA) pAlanapuranA ItihAsa upara je prakAza pAtharela, tenI TuMkI vigata rUpe A nibaMdha raju karyo che. saM.) moTA derAsara) jovA maLe che. derAsaramAM sitAMja DAbI bAjunI dIvAlamAM khUNAmAM AvelI che. babbe jagyAe khaMDita che. bhIMtamAM jaDatI vakhate A khaMti aMze yathAgya gaThavI devAmAM AvelA che. A sthAna pratimAnuM asala sthAne lAgatuM nathI. anyagya sthAnethI kaIka kAraNasara bhraSTa thatAM tene ahiM lAvI sAcavI rAkhavAnA udezathI dIvAlamAM goThavI dIdhI haze, ema spaSTa lAge che. raukAo pachI pAlaNapuranA sthApakanI A pratimA Aje paNa hayAta che te eAchA mahattvanI vAta nathI. gujarAtanA madhyakAlIna itihAsamAM pAlaNapurane sthApaka eka virala rAjapurUSa hatuM. prastuta lekhamAM visarAI gayelA A vyaktitvane ane durlabha pratimAne jAheramAM lAvavA prayatna karavAmAM AvyuM che. A pratimA pAlanapuranA sthApaka rAjA prahalAdanadevane lagatA bahu alpa-nirAza prahUlAdanadevanI che. te pAlaNapuramAM AvelA prApta thAya che. jena-pradhe ane utkIrNa - palavIAja pArzvanAthanA jinAlayamAM (hAla lekhamAM jovA maLatA ullekhane AdhAre 10. che. joke kAra : che : For Personal & Private Use Only Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tenA bahuvidha vyaktitvane paricaya maLI rahe nI vacce AveluM hatuM. ahIM teNe pitAnA che. kavitAmAM tene "pAla paramAra' tarIke jIvanane ghaNe samaya paNa vItA haze tema ullekhe che, jaNAya che. prahUlAdanano cokkasa upasthitikALa nirdhA. nagara vasAvyA bAda tene gujarAtamAM rita karavuM muzkela che, paraMtu tenA moTAbhAI gauravavaMtu sthAna prApta thAya te mATe teNe dhArAvarSanA zAsanakALane temane jIvanakALa sabhAna prayatna karyA hatA. A mATe teNe gaNAvI zakIe. (vi. saM. 1220 thI vi. che te vipula dravya ane puruSArthane vyaya karyo hato. saM. 1279) caMdrAvatInA paramAra rAjA A nagara gujarAta dezanA netrasamuM' (gurjara yazadhavalane te dvitIya putra che. A yaza- trInetrAma) ane anya nagaronA samUhanuM AbhUSaNa (AbharaNamapurekarANAma) hatuM. dhavala ane tene mATe putra dhArAvarSa-jeNe caMdrAvatImAM dIrghakALa paryata rAjya karyuM te laMkA ane alakAnagarInA garvane cUre hatuM, baMnene pATaNanA rAjAo sAthe ghaniSTa karatuM hatuM (laMkAlakAmadagadacchidi). rastAo, saMkha hatA, kema ke A paramAra rAjavIo kUvAo, va, pathikAla ane nagarane pharatA pATaNanI sattAnA Azrita hatA. pAlaNa puranI keTathI suzobhita karyuM hatuM. A nagarane AsapAsane padeza dhAnyadhAra (dhAndhAra) A lagatAM kAvyamaya varNane ema saubhAgya ane paramAra rAjAonI sattA nIce hate. * "hIra saubhAgya' nAmanA jaina mahAkAvyamAM jovA maLe che. ke prabaMdhe prahUlAdanane mATe " kSitipati" A sivAya nagaranI zebhAmAM abhivRddhi zrI abudAcala vibhu jevAM vizeSaNe je karatuM pralAdanavihAra' nAme saMgemaramaranuM - derAsaramAM Avela pratimA paNa rAjacihnothI bhavya jinAlaya paNe baMdhAvyuM hatuM. Abu vibhavita che). jyAre prahUlAdane rAjapadavI ane kuMbhAriyAnAM jinAlaye je kalAtmaka grahaNa karI hoya tevAM koI etihAsika pramANe A vihAra haze, tevI kalapanA saheje karI joivA maLatAM nathI. dhArAvarSadeva'nA lekhakane zakAya. A jinAlayanA nirmANa pAchaLa saMkamata pramANe prahUlAdana tenA moTAbhAI dhArA- LAyelI eka ghaTanA prabaMdho rocaka rIte the varSanA rAjyane kharekhara kartA-hartA hate. che. jene sArAMza A pramANe che :. ' caMdrAvatIthI dakSiNamAM Avela A ramaNIya prahUlAdane Abu upara acalezvaramAM dhAtunI pradarzamAM teNe sva-nAme nagara vasAvyuM. pitAnI eka jina pratimA gaLAvI hatI. pariNAme rAjakIya ane vidyAkIya pravRttionA vikAsAthe tenA zarIre kucha raMga thaye. regathI trasta A sthaLa tene sAnukULa jaNAvyuM hoya, tema banI bhaTakatuM hatuM, tyAre mArgamAM zIlavala lAge che. kema ke A sthaLa te samayanI ) nAmanA AcAryo tene baMdha karyo ane samRddha rAjanagarIo-caMdrAvatI ane pATaNa- rogamuktino upAya sUcavya "jinAlaya baMdhAvI For Personal & Private Use Only Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ou temAM jo bhagavAna pArzvanAthanA makhanI pratiSThAvidvAna hatA, cha danAnA AdhArastha bhasame karAve ane tenA snAtra-jaLathI snAna kare te| A rAga dUra thAya." hatA, badhI kalAone majJa hatA ane kumArAmAM agraNI hateA, teNe peAtAnA bhatrIjA sAmisaMhane ( dhArAvarSanA putra) zAstromAM prAvINya prApta karAvyuM hatuM. muninA vacanAnusAra teNe nagara vasAvI temAM eka vihAra paNa baMdhALyA, jemAM sthApela pratimAnA darzIna te pratidina peAtAnA mahelanA gavAkSamAMthI karatA hatA. A sivAya teNe zrIcaMdraprAbhAkriprasAdo paNa maMdhAvyA hatA. A kathA ApavAnA uddeza jaina dharmanu` mahattva darzAvavAne paNa hAI zake, prakha dha prahUlAdanane jaina dharmAvalakhI gaNAve che. caMdrAvatInA paramAra rAjA zaivadhamI hatA, te suvidita che. te anya-dhamAM pratye udAra valaNa dharAvatA haze, evuM A vRttAnta parathI phalita thAya che. A dharma taraphanA valaNathI ane kAryAMthI jaina-prakha`dhA tenI prazasti kare, te svAbhAvika che. peAte saMskRtane vidvAna huMteA. uparAMta utkRSTa sarjana-pratibhA dharAvatA hatA. gujarAtanA rAjakavi sAmezvare tenI siddhakavi tarIke prazaMsA karI che. huM devI sarasvatI ke svarganI kAmadhenu sAkSAt prahlAdanane AkAra dharI pRthvI upara avatarI hAya' tevuM lAge che, pAtha parAkramavyAyoga' nAme saMskRta nATaka tenI jANItI racanA che. AcAya bharate 'nATayazAstra'mAM rUpakAnA je daza prakAra varNavyA che, temAMnu vyAyega prakAranu A rUpaka che. Abu para acalezvaranA pratiSThA maheAtsava prasa Mge te bhajavAyuM hatuM. rUpakanA prAraMbhamAM kavi peAtAnI kAvya-zailInA guNAnA nirdeza kare che, jemAM prasAda, samatA ane samAdhi mukhya che. prahUlAdananuM vidyApurUSa tarIkenuM pAsu sau prathama dhyAna kheMce che, mAtra rAjakAryoMmAM ja vyasta na rahetAM vidyAkIya-pravRttiomAM paNa te rasa lete hatA. tenA samaya daramyAna gujarAtamAM hemacaMdrAcAya ane temanA ziSya samudAye jJAnantyAta peTAvI hatI. prahlAdana paNa A vAtAvaraNathI sAva alipta kema rahI zake ? te tatkAlIna gujarAtanA nAmI AcAryAM ane rAjakAraNIonA saMparkamAM rahetA haze. pAlaNapura paNa pATaNanI jema vidyAvRddhinu kendra ane te mATe teNe aneka vidvAno,nAmAM AcAryAne AkaryAM. tathA zAstro racavA, lakhavAnI suvidhAo karI ApI, te mAtra vidyAnurAgI hatA evu nathI. svayaM sama A sivAya jalheNunI 'sUktimuktAvalI' ane zAGga dharapaddhatimAM praaAdana ke pra lAdanane nAme uddhata thayelAM paMgho jovA maLe che. kavi sAmezvare 'kIrti kaumudI'nI kavivaNu - prahlAdananI kavipratibhAne bhavya aMjali apI che, jemAM tene 'sarasvatInA putra' tarIke ane vijayazrInA svAmI' tarIke khiraDhAvyA che, leAja ane mujanA karuNa vRttAnta para For Personal & Private Use Only Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 ramya-kathAo racatA kavi (malAdana)ne joIne ane pralAina ghaNIvAra madada karatA hatA te sarasvatI punaH pulakita banI hatI. prasiddha hakIkata che. pAlaNapuranI DIphaTarImAM A nagaranA pATaNanA rAjAo sAthenA saMbaMdhe ghaNuM saMsthApaka vize ekathI vadhu taka jovA maLe chetrIpUrNa hatA. zatruMjaya tIrthanI yAtrAmAM che. jemAM dhArAvarSanA eka saradAre A nagara kumArapAle agragaNya ghaNuM purUSone sAthe lIdhA vasAvyuM hatuM. evo eka ullekha che. kadA hatA. jemAM prahUlAdanapurane sthApaka paramAracita prahalAdane jarUra paDaye pitAne bhAInA vaMzI prahUlAdana paNa hato. (paramAravazya rasainyane havAle paNa saMbhALatA haze, evuM prahUlAdanapura nivezakAraka prahalAdanA...) A uparathI anumAnI zakAya. "vijayazrIne gujarAtanA mahAamAtya vastupAle tenI taraphanA pati tarIkenuM birUda amaratuM ja tene mATe sadbhAvane kAraNe pAlaNapuranA pAhala vihAranI jAyuM hoya te zakya nathI. tenuM yuddha mulAkAta lIdhI hatI. kauzalya jANItuM che. itihAsa tene samarthana prahUlAdana kavi, vidvAna yuddhavizArada Ape che. gujarAtane rAjA ajayapAla mevADa hovA uparAMta mahAna dAnavIra paNa hatA. nA rAjA sAmaMtasiMha sAthenA vigrahamAM gaMbhIra rIte ghavAye hato. tyAre prahUlAdana tene paDakhe dhArmika, sAMskRtika ane janahitanAM kAryomAM teNe pitAnuM jIvana vitAvyuM hatuM. tenA rahI pUrNa tAkAta tathA kauzalyapUrvaka laDa hate. ghavAyele ajayapAla azakata bane javAthI janakalyANakArI vrata je prahUlAdanane tyAre prahalAdananI talavAre tenuM rakSaNa karyuM Azraya karI rahyuM hatuM, te viramI gayuM, evuM hatuM. Abu prazasti ane suratsava mahA suratsava mahAkAvyane kavi jaNAve che kAvya A vRtAntane samarthana Ape che, pATaNanA (zrIpraphlAdanamantaraNa virata vizvopakAravratama) rAjAone zatruo sAmenA vigrahamAM dhArAvarSa ['svAdhyAyamAMthI sAbhAra uddadhRta. III inIIIIIII, For Personal & Private Use Only Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ osTreliyA taLa nIce nathI cArlsa ke. jahonsana leTara (kelipheniyA) yu. esa. e. osTreliyA nakazAmAM batAvAya che tema nIce nathI kemake- hokAyaMtrane nirdezaka kaTo haMmezAM uttara dizA tarapha ja. ciMdhAyeluM hoya che. A Compass Always Points North N.P. (GLOBE) (PLANE EARTH) WALL OF ICE E EARTH OFAT CIRCLE (GLOBE) QUATOR EQUATOR (GLOBE) NORTH CENTER (PLANE EARTH) A 45 SOUTH SHIP | s SHIP ON PLANE EARTH 45deg SOUTH ago SP GLOBE) 306 9 Graphic Proof that the Earth is Not a Globe pRthvI goLa nathI vidhAnanI na thAya te te ekasAI pUrNa kAma karI Alekhika sAbitI : zakaze nahIM. A kAraNane lIdhe. A sAdhanane khalAsInuM hekAyaMtra haMmezAM samatala sthira rAkhavA mATe ghaNuM paddhatio apasapATI para sukavuM joIe, kAraNa ke jo tevuM nAvavAmAM AvI che. jyAre A yaMtra para For Personal & Private Use Only Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAnika asara na paDatI hAya, tyAre A annanI cu'bakIya sAyanA ghana cheDA ha MmezAM uttara dvizA tarapha ciMdhAyelA rahe che. A sAthe pAchaLa darzAvela A lekha ApaNane e prayeAjanA mATe madada rUpa thaze. vahANu ane sapATI pRthvI para darzAvavAmAM Avyu che, jyAre vahANa ne gALAkAra pRthvI para darzAvela che. 78 A lekhamAM vahANa ne geALAkAra pRthvI para 45 dakSiNa akSAMza para darzAvavAmAM AvyuM che. vahANu '='nI A sthiti darzAve che ke A vahANu paranA heAkAyatra mATe uttara dizA darzAvavI azakaya che, kAraNa ke A sthAnathI uttara dizA pANInI nIce bhUgarbha mAM jamInanI pelI mAjI Ave che. jyAre hAkAyaMtranA nirdezaka kAMTA jamInanI aMdaranI mAju uttara dizA nathI darzAvI zakatA. vahANu 'ne paNa A lekhamAM lagabhaga teja akSAMza para darzAvavAmAM AvyuM che, paraMtu tene sapATa pRthvI para darzAvela che. AthI A vahANu paranA hAkAyaMtranI sAya sahelAithI kAi avarodha vagara uttara krizAna nirdezana karI zake che, kAraNa ke te hamezAM samatala jamIna para che. A sAthe e paNa noMdhI leA ke- A lekhamAM gALAkAra pRthvInA uttara dhruva gALAkAra pRthvInI Toce darzAvela che,dizAmAM, jyAre sapATa pRthvInA uttara dhruva kendra A lekhanI athavA te sapATa pRthvInI madhyamAM darzAvela che. A AlekhamAM vahANa ne avakAzamAM vela che. A sthiti tadna azakya che, paraMtu jo pRthvI gALa hAta ane tenA uttara dhruva pRthvInA gALAnI TAce heAta tA tenAthI ghaNA aMtare A azakaya, paraMtu samatala sthitimAM Avela heAvA chatAM A vahANu paranA hAkAyaMtranI seAya uttara dhruva tarapha ciMdhAyelI rahe che; jo pRthvI gALa hAta tA vahANu va' paranA heAkAyaMtranI cuMbakIya sAyanA ghana cheDe AkRtimAM (AlekhamAM) vahANu 'va' najIka TapakAM TapakAM vALA tIra dvArA darzAvelI avakAzamAM, ciprAyelI hAta. jo goLAkAra pRthvI para A sthitimAM mahAkAya tranI cu'khakIya-sAyanA ghana cheDA uttara tarapha ciMdhAyelA rahetA hAya, te AlekhamAM darzAvela vahANa va'nI najIkanAM ghATAM tIra kadAca darzAvela dizAmAM te hAkAya tranI seAya ciMdhAyelI hAvI joie. tamAre dhyAnamAM rAkhavuM joie ke A dizA bhUgarbha mAM dariyAnA pANInI nIcenI mAju che. uttara-dhruvIya vistAranA samatala para Avela vahANunuM hAkAyaMtra eka ja sapATI jALavI rAkhIne jevI rIte dizA nirdezana kare che. tevI ja rIte AlekhamAM sapATa pRthvInA gALAkAra bhAga para darzAvela vahANu ''mAMnA DhAkAyaMtranA nirdezaka kAMTA paNa vahANunI najIka darzAvela ghATAM tIranI dizAmAM naisagika krizA-nirdezana kare che. ke.je A ekaja evI kAya paddhati vAstavikatA, ane tarka paddhati (reasoning) sAthe saMmata thAya che. For Personal & Private Use Only Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ osTreliyA le. cArlsa ke. jahonsane mAnavajAta ane jagatanA bhaviSya mATe pahelA peja para A mulAkAta zabdazaH osTreliyA eka uddIpaka ke cAvI rUpa pragaTa karavAmAM AvI. A bAtamI baMdhI banI zakaze. jagyAoe pracAra pAmI hatI. mAnavajAtanuM ane jagatanuM bhAvI A nAnA zabda osTreliyA para kema Ava A bAtamI osTreliyAmAM paNa pahoMcI laMbana dharAve che ? kipalIge kahyuM gaI ane tyAra bAda UPI nI sarvIsanA che ke "tamArAM AjubAjumAM jyAre patrakAre amArI tasvIra kheMcavA mATe LA badhA potAnI viveka adi gumAvI V AvelA hatA. beThAM hoya che tyAre je tame tamArI osTreliyAne amArI tasvIrenI jarUra viveka buddhi jALavI zakaze..." hatI ? 34 eprIlanA roja osTreliyA TAIma - je osTreliyAnI prajA pitAnuM zaramALa mujaba 15 miniTa mATe ABC radio, paNuM choDI daI, je ghelAM aMgrejoe temane siDanI, osTreliyA sAthe kerIlIna ghaNA lAMbA samaya sudhI pRthvInA taLa,(taTa) jesa dvArA TelIphena para mArI mulAkAta nIce mukelAM che, temane mAna ApavAnuM choDI levAmAM AvelI. meM badhAne kahyuM. meM daI, pitAnA jagatamAMthI bahAra AvI ucca be kalAka pahelAM ja reDIye melaborna sagaThita avAjamAM ekI sAthe bolaze ke (osTreliyA) parathI jyAre mArI vAtanuM teo satya jANe che ke teo pRthvIne prasAraNa karyuM tyAre mArI mulAkAta melaborna taLanI nIce udhe mAthe nathI laTakatAM" nA baTayuTana sAthe thayelI. mArA o have tyAM uparanI vicArasaraNInA dvAra viSayanA lekha samAcAra patro dvArA, khulI gayA che, paraMtu huM nathI jANatA ke osTreliyAmAM sarvatra pracAra pAmyA. tene aMta ke ane kevI rIte Avaze.? huM temane kahIza ke-e leke (osTre. - eprilanI zarUAtamAM . vozITane liyana) duniyAnI badhI krAMtione D-C mAM mArI mulAkAta eka vyakti dvArA aMta lAvI de, tevI krAMtinI, vivekalevAmAM AvI. buddhinI ane bhagavAnanI sapATa tyArabAda 14 mI eprilanA roja prathvInI zodha mATenAM uddIpake banI vozIMgTana sTAraDI-sI'nAmanA dainikamAM raheze, For Personal & Private Use Only Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ chIe, savAla e che ke zuM teo vAstavamAM uddI. ApaNe je rASTramAM rahIe chIe tyAMnA paka banI zakaze? samaya te batAvI Apaze. lekene vANIravAtaMtrya, vicArasvAtaMtrya ane A samAcAra paNa osTreliyAmAM ghaNe presa svAtaMtrya maLyAM che, te keTalA AzIvAda sthaLe pahoMcI jaze. ame kayubeka ne rUpa che. AvarI letAM kendrIyalamAM (pazcimanA * perIsamAM) TelIphena parathI pracAra karIe . . huM dareka lekhakane tenA vicArazIla lekhe * mATe AbhAra pAThavuM chuM satya rUpI bhagavAna pAmInA vaijJAnika ane keneDAnA dareka samAcAra patrane, mAsikone, reDIne, leoe amAre A pracAra C.B.S.T.Y. spensarDa neTavarka kAryakramane tathA dareka para je che amane mokalavA mATe teo vyaktine AzIrvAda tathA samRddhi arpe tevI pAse A tumAM paisA nathI. huM lAsa abhyarthanA...astu. ' ' vegAsane AvarI letI seTa leka sITI. mAMthI pracAra karUM chuM, amArA ajAyaba dha phaleTa arthanyujha Free Press mAMthI ame ghaNA lekhe bahAra me 19 8 - pADayA che. amerikAmAMthI sAbhAra udhUta' senerI zikhAmaNa 0 pA5 sApa karatAM paNa bhayaMkara che evuM jANavA chatAM rAcI-mAcIne pApa karavAnI vRtti jIvanamAM ajJAnanuM aMdhAruM gADhapaNe phelAyela che, ema sUcave che. 0 bIjAne upadeza ApatAM aMtaranI ApaNI javAbadArIone dhyAnamAM 2khAya te upadeza ane ApaNI vacce rahelI khAI pahelI na thavA pAme. vicAromAM parivartana karavAmAM mANasa AMcake khAya che. ke jethI AcAranuM parivartana maulika rIte thatuM nathI. For Personal & Private Use Only Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ gurUtvAkarSaNa le. cArsa. ke. jahonsana lencesTara kelipheniyA (USA) F. E. N. (phaleTaarthapUja) nA AgalA 11716 karatAM paNa vadhu mAIlanI jhaDape aMkamAM ame pRthvI gaLAkAre pharate eka avakAzamAM gati karIe chIe. goLa che." e siddhAMtane sAbita karatI koIpaNa vivekI ke sujJa mANasa ke jene khUba ja pracalita evI pAMca sAbitIonuM pUrNa khAsa zikSaNa maLeluM na hoya, paraMtu jenAmAM khaMDana karyuM che. have ApaNe A aMkamAM sAmAnya vicArazakti heya, evo mANasa gurUtvAkarSaNano siddhAMta ane pRthvInI gati AvA DhaMgadhaDA vinAnA tarkathI taddana virUddha viSe carcA karIzuM. (whirling globe) abhiprAya, maMtavya para vizvAsa mukavA na (goLAkAre pharate goLe). A zabdane ja prerAya. pRthvInI gati sAbita karavA mATe pUrNa artha samajavA mATe ApaNe pharIthI ghaNA prayatna thaI cUkayA che. AMkaDAonI vigatavAra gaNatrI karIzuM. A uddezya mATe karelA dareka prayogoe tenA Astronomy to elements of uddezyanI virUddhamAMja sAkSI purAvI che. dareka Astronomy" (khagALazAstramAM mULa prayoge evI sAkSI purAvI che ke "pRthvI to ke siddhAMto pramANe pRthvI ane sthira ane acala che pRthvI gati kare kAzamAM dara kalAke 66600 mAIlanI gatithI che mATe koI sAbitI hoya te tenI dareka eka ja dizAmAM (jamaNakakSAmAM) pravAsa kare che. vyaktine khabara che, kAraNa ke tene Dhahere Astronomy for every body pramANe samagra duniyAmAM phelAI gayela hoya, paraMtu AkhI sUryamALA bhAyarA nakSatra jUtha nI AvI keI sAbitI nathI. dizAmAM dara kalAke 36,000mAIlanI gatithI amane ghaNAM lekanA patra evuM kahetAM bramaNakakSAthI ekadama muktapaNe uDatI hoya AvelA che ke "gurUtvAkarSaNanA niyamane che. have AmAM dainika gati pramANe dara kalAke kAraNe pRthvI goLa che ema ame mAnIe 1000 mAIla umere. jhaDapanI A rakamamAM chIe." ame gurutvAkarSaNanA siddhAMtane Teke have "dhrujatI gati ke je Precessional ApavA mATe jenI khAsa agatyatA che te movement (saMkramaNa gati), (jao (pRthvInI gatinI) vigate upara, AgaLa scientific American sept, 1929 pp204 ApelI che. have sauthI vadhu jarUrI evI ne umere kare. A badhI gationo sara- pRthvInI gatine ja jyAre abhAva che. vALa karatAM, dara eka mInITamAM ApaNe tyAre ame have praznanA bIjA tabakkAvAra For Personal & Private Use Only Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ /1 eTale ke "AkarSaNa para AvIe chIe dareka maMDaLa enA para AdhArita rahe, have ame batAvIzuM ke gurUtvAkarSaNanA upagrahe, karatAM abajogaNuM vadhu kada dharAsiddhAMtane Teke ApavA mATe keTalI badhI vatuM tevuM ja joIe. Adhunika mAnyatA hAsyAspada mAnyatAonI jarUra che. nyuTana pramANe ApaNe sUrya ghaNuM tArAomAM piteja dUranA padArtho (graha, tArAo, vagere) eka nAne tAre che. eka mAnyatA pramANe upara gurUvAkarSaNa baLanI asara thAya che. evuM tene vyAsa lagabhaga 864390 mAIla che. mAnatuM na hatuM. F.E.N. (phaleTaartha nyUjha) nA ane Arctures (sUrya karatAM bIjA ja pahelA aMkamAM nyuTananA ja avataraNe ApelAM kame kadamAM meTa tathA pRthvIthI bIjA che, jenA parathI uparanI vAta sAbIta thAya che. je kame najIkano tAre) ne vyAsa 21000000 mAIla che. Antares (vizALa Adhunika "Universial attraction kadanA tArAomAMne eka) ne vyAsa (vizvakIya AkarSaNa) nA siddhAMta pramANe 40,0000000 (cAlIsa kareDa) mAIla che. avakAzamAM anaMta-jagatenI hAra tathA pratyeka jagatanuM pitAnuM sUryamaMDaLa ane evI paNa sAbitI che ke amuka ghaNA enA para AdhArita padArtho (grahe, upagraha) dUranA tArAo pRthvIthI 1000000 karatAM vizALa vyAsane samAveza thAya che. (dasa lAkha) prakAzavarSa dUra che. avakAzamAM A dhAraNA mujaba ApaNe sUrya 1,30,000 dasa lAkha prakAzavarSa barAbara eTale ke gaNe pRthvI karatA moTo che, ane ApaNuM 5,882,336,640,000000000 mAIla vizvanA kendramAM (madhyamAM) che. e pitAnA thAya che. A te kaMIja nathI, paraMtu aMkanI zaktizALI AkarSaNane lIdhe pRthvI, caMdra (AMkaDAonI) ane zUnya (bhIMDA) nI ane cahene potAnAM sthAna para jALavI hAramALA che. paraMtu A sAmAnya strI-purUSa rAkhe che, paraMtu sUrya sthira nathI. te lAyarA mATe upayogI nathI. jayAM sudhI A jagata nakSatra jutha tarapha gAMDAnI jema deDe che chetyAMsudhI AvA aMtarene kaI saMbaMdha (gati kare che.) te pite ApaNuM karatAM nathI dareka mAnavInI kAryakAraNuzakita ane karoDa gaNuM rAkSasI (vizALa) vizvane eka anubhava AnA sAme baLavo pukAre che.. bhAga bane che. ane te paNa...e pramANe AthI evI kaI vyakti che ke je AvI anaMta vizvonI hAramALA (kaDI) sarjAya che vicAramALAne (pRthvI sthira che vagere...) ane te cAlyA ja kare che. gurutvAkarSaNanA samajI zake ane pitAnuM zIra UMcuM rAkhI siddhAMta pramANe dareka maMDaLane pitAnA para jAhera karaze ke huM AnA upara zraddhA rAkhuM AdhArDsi graha, upagrahe, vagerene temanA che. avicArI prajA enA para vizvAsa sthAna para (bramaNakakSAmAM) rAkhavA mATe dharAve che, kAraNa ke teo sAcI vastu sthiti AkarSaNa zaktinI jarUra paDe che. eTale nathI jANatA. teo bhUlI jAya che ke A For Personal & Private Use Only Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vicAradhArAne phakata siddhAMtano Teke che, halakI che ! A siddhAMta eka kahapata ane jeo A siddhAMta-virodhI che, teonI vArtA che. gurUvAkarSaNane niyama pAse sarva bAbate, kAryakAraNa zakti ane astitvamAM ja nathI. bAIbalane sAde upadeza che. phaleTa artha nyujha je vastu uparathI nIce paDe che te tenI - me 1978nA aMkamAMthI AjubAjunI havA karatAM vadhu bhAre che, tathA sAbhAra upUta ghaNI vastuo havAmAM tare che, kAraNa ke teo tenI AjubAjunI havA karatAM vadhu | kaSAyane nigraha zI rIte ? jIvanamAM khaLabhaLATa upajAvanAra kaSAye kharekhara egya rIte kAbUmAM na levAya te jIvana-zaktio oLAI jAya che. tethI samajaNapUrvaka viveka keLavI kaSAyane kAbUmAM levA nIce mujaba prayatna karavA jarUrI che. 0 jaDapadArthanI AsaktimAMthI tIvra IcchArUpa lebha upaje che. 0 IcchAnI pUrti mATe mAyA karavI paDe che. 0 IcchAnI pUti thavAthI mAna upaje che. 0 IcchAnI pUrtimAM Dakhala karanAra upara gusso Ave che. tethI vivekapUrvaka jaDa-padArthonI Asakti ghaTADavA prayatna karAya te - kapAye Apa Apa nabaLA paDI jAya !! For Personal & Private Use Only Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aMdhazraddhAmAM keNu caDe ? AjanA zikSita jagatamAM dharma zraddhAmAM paravAnA dvArA je svargamAM javAnI AzA AsthAvALA gRhastha upara zikSita samAja rAkhe che te dharmanA anuyAyIne kevA zraddhALu taraphathI keTalIka vakhata aMdhazraddhALu hevAne kahevA? (aMdhazraddhAnI atiriktA ane paisA AkSepa karavAmAM Ave che. eka vakhata mAnI laIne svargamAM javAnI paravAne vecanArA laIe ke dharmazraddhALu gRhasthamAM kyAreka keTalAka dharmanA dharmaguruo pratye aMdhazraddhA aMdhazraddhA paNa hoI zake. paraMtu kharekhara rAkhanArAonI saMkhyA paNa Aje nAnI aMdhazraddhAmAM sauthI vadhu keNa caDI jAya che. sUnI nathI. te paNa samajavA jevuM che. (5) paNa sauthI vadhu aMdhazraddhALu te te zraddhA tathA aMdhazraddhAnI taratamatA e ja che ke Aje vikasI rahelA vijJAnanA (1) jana zAstromAM kahelA karmavAdanA siddhAMta raja-ba-reja pharyA karatA siddhAMtanI buddhi. pramANe dareka AtmA potapotAnA kamane pUrvakanI cakAsaNI karyA sivAya ja jyAreAdhAre sukhaduHkha prApta kare che tathA zrI tyAre vijJAniko taraphathI jAhera karavAmAM sarvajJa bhASita dravyAnuyoganA varNane pratyakSa- AvatA siddhAMtane zraddhApUrvaka sAcA mAnI paNe anubhava siddha satya puravAra thaI rahyA le che ane jyAre agAu jAhera thaI gayelA hovAnI spaSTa khAtrI jevAthI bAkI gaNitA hoya tevA siddhAMtamAM ja vAraMvAra parivartana nuga Adi sarvaga tathA zrI jinavacana thAya che tyAre tyAre vAraMvAranA parivartanane upara zraddhA rAkhanArane zraddhALu kahI zakAya paNa saMpUrNa satya tarIke svIkArI le (AvI rIte zrI jinavagana upara sUrNa che te ja sauthI vadhumAM vadhu aMdhazraddhA rAkhanArane paNa TalAka kahevAtA zikSita- " zraddhALa che. vaLa aMdhazraddhALu tarIke oLakhAve che.) Aje buddhivAdanI vAta karanArA, pratyakSa (2) brAhmaNa-vaiSNava Adi vaidika dharmanI anubhava pramANunI vAta karanArA paNa jyAre zAkhArUpa dharma pALanArAo paNa pApa-puNyanA eka paNa pratya-pramANa sivAyaja pRvI sthira phaLa svarUpa sukha-dukhanI prApti mAne che tathA hevAnA aneka pratyakSa pramANa hovA chatAM bhagavAna, prabhu, RSi, mahAtmAo AdinA varadAna-zrApa dvArA paNa sukhaduHkhanI prApti A paNa vaijJAnika niyamenA AdhAre ja pRthvIne mAne che. tethI te zraddhA-aMdhazraddhA mizrita gaNAya pharatI mAne che ane aneka prakAranA purAvAo (3) paraMtu jeo AkhA jIvana daramyAna raju karavA chatAM paNa ghaNuM maTe varga A kharAba kAryonuM vadhu paDatuM AcaraNa karIne viSayamAM vicAraNA karavA paNa taiyAra nathI. , chevaTe maratI vakhate ja pApanuM prAyazcitta are ! keTalAka to sAMbhaLavA paNa taiyAra nathI. pApanA ekarAra dvArA karIne dharmaguru dvArA teonI mukhya dalIla e che ke "zuM A svargamAM javAne paravAno meLavI lIdhuM che badhA vaijJAnike atyAra sudhI kahI gayA che te aMdhazraddhAmAM caDI jAya che. te khoTuM che!" AvA aMdhazraddhALuone mA ( jeo AkhA jIvana daramyAna pApakAya. paramAtmA, bhagavAna ke sarvajJa karatA vaijJAnika hiMsA-anIti-dagA-phaTake. vizvAsaghAta Adi ja vadhu vizvAsapAtra che. vaijJAnike ja jANe karIne mRtyu samaye paisA ApIne svargamAM temanA bhagavAna che. je aMdhazraddhAnI pArAkASTha javAne paravAne kharIdI le che. ane AvA sivAya kAMI ja nathI. For Personal & Private Use Only Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ROICCCCCCCCCCCCCCCCCEEEEEEEEEE saMskRta kaviyoM kI AtmahaSTi le. DaoN. rAjeMdrasiMha ilAhAbAda yU. pI. DOCCCCCCCCCCCCCCCCOCOCCOOCCES bhAratIya-darzana ke cUDAnta-siddhAntoM ne abhyudayonmukhI pariNati2 / yadi buddha-carita, cirakAla se hI na kevala nivRttimArgI mumu- zaGkaradigvijaya evaM kaphikaNAbhyudaya kA lakSya kSuoM ko balki pravRttimArgI, vyavahAra-zikSaka bauddha, vedAnta (sanAtana) evaM jaina dharma kA kavijanoM ko bhI prabhAvita kiyA hai| kAvya abhyudaya nirUpita karanA hai, to raghuvaMza, kAntA -sammita-sadupadeza kA eka vilakSaNa kirAta, zizupAlavadhAdi kA lakSya artha-nirusrota? hai / prabhusammita vedazAstropadeza kI paNa hai / isI prakAra gItagovinda, kumAra bhAMti na to kAvya meM avazyakaraNIyatA hotI sambhavaM evaM naiSadha Adi kA lakSya kAmahai aura nahI mitra sammita nItizAstropadeza nirUpaNa hai| kI bhAMti usameM AdAna-vikalpa hotA hai| isa prakAra spaSTa hai ki puruSArtha-vizeSa kAvya kI sampreSaNIyatA to priyAlapana ke kA paripAka hone ke kAraNa pratyeka kAvya kI samAna nisarga madhura hotI hai| varNya-varNana-sImA bhI sunizcita ho jAtI prAyaH adhikAMza kAvyoM kA pratipAdya hai / kAmAzrayI kAvya meM nizcaya hI bhogaikoI na koI prakhyAta athavA kalpita lokavRtta 3varya' athavA jAgatika rasa-raMga kA pratyakSa hotA hai / dazarupaka evaM uparUpakAdi abhi- tiraskAra nahIM kiyA jA sakatA hai aura na neya kAvyoM meM tathA muktaka, prabandhAdi zravya hI dharmAzrayI kAvya meM sAMsArikatA kA samakAvyoM meM kAvyazAstrIya dRSTi se kathAnaka bheda rthana ! parantu ina sahaja lakSmaNa-rekhAoM meM hote hue bhI eka samarupatA sarvatra dRSTigocara - hotI hai, aura vaha hai pratyeka kAvya meM kisI 2. nanu kAvyena kriyate sarasAnAmavagamazcaturva geN| eka puruSArtha kA soGgopAGga citraNa, usakI laghu mRdu ca nIrasebhyaste saMketa : hi trasyanti zAstrebhyaH // sadraTAlaMkAraH 1. kAvya yazase'rtha kRte dharmAdisAdhanopAyaH sukumArakramoditaH / vyavahAravide zivetarakSataye / kAvyabandho'bhijAtAnA, sadyaH paranivRtaye hRdayAhUlAdakArakaH / / vakroktijIvitam kAntAsammitatayopadezayuje // caturvaga phalaprAptiH sukhAdalpadhiyAmapi / kAvyaprakAzaH, pra0 ullAsaH / kAvyAdeva / sAhityadarpaNaH For Personal & Private Use Only Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Abaddha hote hue bhI saMskRta kAvya kA eka kAraNa Anandamaya hI hai| saMskRta-trAsadiyoM durlabha guNa hai| ke abhAva kI yahI dArzanika pRSThabhUmi hai, saMbhavataH AtmadRSTi evaM tattvacintana kA jisake prabhAvavaza hI kAlidAsa ne duSyanta hI yaha prabhAva thA ki saMskRta nATakakAroM ne zakuntalA ko, bhavabhUti ne rAma aura sItA trAsadiyAM nahIM likhii| kyoMki trAsa ko tathA bhAsa ne udayana evaM vAsavadattA ko athavA duHkha dArzanika dRSTi se sata nahIM hai cirapratIkSita, anapAya-saMzraya sammilana kA sopAdhika hai / ajJAna athavA mAyA se baddha pAtra banAyA / videzI nATakakAra isa jIva hI duHkhI hotA hai / vastutaH pratyeka dArzanika dRSTi se aparicita evaM asaMstuta duHkha ke mUla meM ajJAna hI hai / priyajana hone ke hI kAraNa, yathArtha ke nAma para kI mRtyu, abhiyAna kI asaphalatA, AkAMkSA patana, parAjaya, vinAza evaM pravaJcanA sarIkhI kA TUTanA, apamAna, pratyAkhyAna, durAzA, niSedhAtmaka vRttiyoM (Negative tendeneis) kuNThA, vaJcanA duHkha ke jitane bhI siddhapITha hai kI saMsthApanA karate rahe / yadi zeksapiyara saba ke mUla meM ajJAna hI to hai / vivekI kA maiphabetha kAlidAsa kI mamatAmaya tUlikA vyakti to tattvacit hotA hai, paramahaMsa hotA ke AyAma meM baMdhA hotA to nizcaya hI vaha hai, ataeva vaha aise sandarbho meM duHkhI nahIM vinAza kI vibhISikA se bata gayA hotA / . hotA3 / karmagati para vizvAsa karake taTastha yaha to eka sAmAnya pravRtti kI bAta bana jAtA hai| huI, parantu prasaMga cAhe zRMgAra athavA karuNa kA 4 jaba duHkha sat nahIM hai to usakA bhAva ho, dRzya cAhe vilAsavanikA kA ho athavA hogA kaise ? aura jaba sukha athavA Ananda pitRvana kA ! saMskRta kaviyoM kI dArzanika dRSTi asat nahIM to usakA abhAva bhI kaise sadaiva sarvatra prabhAvI rahI hai / kAlidAsa kA hogA / parabrahma paramezvara kA to svarUpa hI to sArA kavitva hI jaise darzana kI pRSThahaiM-sat cit evaM Ananda ! vahI parabrahma bhUmi para AdhArita hai / aisA pratIta hotA isa samUlI sRSTi kA nimitta kAraNa bhI hai, hai mAno sampUrNa zAkuntala hI 'pratyabhijJA upAdAna kAraNa bhI, ataeva karmabhUta sRSTi bhI darzana' kI vyAvahArika-vyAkhyA mAtra hai| kAraNabhUta brahma ke hI svarUpAnukUla hone ke zAkuntala kI nAndI meM hI jala, agni, 3. duHkheSvanudvignamanAH / / - yajamAna, sUrya evaM candramA, AkAza, pRthvI - sukheSu vigataspRhaH / tathA vAyu ke rUpa meM avasthita virATa' zivavItarAgabhayakrodhaH sthitadhImunirucyate // hai kI kalpanA karake kAlidAsa apanI darzana gItA 2/56 dRSTi kA sUtrapAta karate hai 5 / zaiva-darzana meM 4. nAsato vidyate bhAvo nAbhAvo vidyate 5. pratyakSAbhiH prapannastanubhiravatuvastAsataH / gItA 2,56 bhiraSTAbhirIzaH / zAkuntala 1,1 For Personal & Private Use Only Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 'tattA' evaM 'idantA' kA yugapat avagAhana viyoga kI ulbaNatA tathA AtmAparAdha-zaMkAdi karane vAlI buddhi ko pratyabhijJA' kahate haiM 6 / ke kAraNa naSTa ho jAtA hai to duSyanta kAvyakautukakAra AcArya bhaTTatauta (10 ma. (pazu) zakuntalA tathA bharata (pazupati, AtmazatI I0) buddhi ko tAtkAlika mAnate haiN| svarupa) ko svataH pahacAna letA hai9 / yahI parantu yahI buddhi jaba smRti (atItaviSayA) yathoktamasmat paramagurubhiH zrImadutpalapAdaiH se bhI yukta hokara sakriya ho jAya to vahI taistairapyupayAcitairupanata pratIti pratyabhijJA, (pahacAna, peogrutione) stanvyA sthito'pyantike, bana jAtI hai| kAnto lokasamAna __evamaparijJAto na rantu yathA / vastutaH jIva kA svarUpa hai-zivo'ham lokasyaiSa tathAnavekSitaguNaH arthAt maiM ziva hU~ ! parantu ajJAna-vaza yahI svAtmApi vizvezvaro, ziva svarupa pazu (jIva athavA aMza) jaba naivAla nijavaibhavAya tadiya pazupati (ziva athavA aMzI) se vicchinna ho tatpratyabhijJoditA // jAtA hai to svayaM ko nAma-rupAtmaka svIkAra ____9. rAjA-priye / krauryamapi me tvayi karane lagatA hai, parantu nirantara zAstrAnu prayuktamanukUlapariNAma saMvRttam , zIlana karane tathA sAdhaka janoM kI saMgati meM yadahamidAnI tvayA pratyabhijJAtamAtmAna rahane ke kAraNa yadi saubhAgyavaza yaha ajJAna pazyAmi / samApta ho jAtA hai, to jIva ko apane smRtibhinnamohatamaso diSTayA pramukha zivatva kA bodha ho jAtA hai / zivo'ham sthitAsi me sumukhi / kI anubhUti pratyabhijJA8 hai / uparAgAnte zazinaH samupagatA rohiNI yogam // -zAkuntalam 7/22 zAkuntala meM durvAsA kA zApa hI ajJAna yahAM vizeSa tathya yaha hai ki pratyahai / jaba ajJAna kA vaha AvaraNa pazcAttApa bhijJAna loka meM dono ora se hotA 6. tattedantAvagAhinI pratItiH pratyabhijJA / hai / uparyuta vAkya meM to rAjA svayaM ko zakuntalA dvArA 'pratyabhijJAta' 7. smRtivyatItaviSayA matirAgAmigocarA / mAnate haiM, parantu satya yaha hai ki . buddhistAtkAlikI protA sarvaprathama unhoMne hI zakuntalA ko prajJA traikAlikI matA // pahacAnA hai| prajJA navanavonmeSazAlinI pratibhA matA // nATaka ke cauthe aMka meM sakhiyAM rAjA -kaavykautukm| ko hI pratyabhijJAnamaMthara hone kI AzaMkA 8. isI tathya ko locanakAra abhinavane karatI haiM-sakhi ! yadi nAma sa rAjA dhvanyAloka 1/8 kI vyAkhyA meM navAgatA pratyabhijJAnamaMtharo bhavet tatastasmA idavadhU ke draSTAnta se samajhAyA hai mAtmanAmadheyAGkitamaDa'gulIyaka darzaya / For Personal & Private Use Only Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAlidAsa ke pratyabhijJAdarzana kA vyAvahArika mana ekAdaza indriya hai / saMkalpa-vikaevaM avicArita-ramaNIya rupa hai / pratyabhijJA lpa se yukta hone ke kAraNa samyak pUrNa dazana kA kAlakrama cAhe jo ho parantu zAku- zarIra para prabhAvI hai / mana indriya rUpI ntala meM vaha caritArtha avazya hotA hai| azvoM ko niyaMtrita karane vAlA khalIna (lagAma ____ nATaka ke prArambha meM hI kAlidAsa hai16 / manuSyoM ke bandha aura mokSa kA bhI Arya mana kI carcA karate haiN| yaha vahI mana , hai, jisakI zivasaMkalpatA10 veda meM prastuta kI niyAmaka vahI hai / mana kI isI apratihata garimA ke kAraNa kAlidAsa natamastaka haiM / gaI hai aura zrImadbhagavadgItA meM jisakI unake samasta kAvyoM meM mana hI nirNAyaka acalatA ko sthiraprajJatA kI AdhArazilA tathA antima mAdhyama hai / nandinI gAya svIkAra kiyA gayA hai11 / duSyanta ko apane hiMsra pazuoM ke liye 'mana se bhI' dharSita usI Arya mana kA pratyaya hai, jo ki karane yogya nahIM hai17 / virahiNI yakSiNI bhI AcArapUta hai, niSkalmaSa hai, dharma pravaNa hai12 / kisI vyAdhi (roga) se pIr3ita na hokara vaha mana eka sthiraprajJa rAjarSi kA hai, na ki 'AdhikSAmA' hai18 / rati bhI kAma ko upAvAsanA-lampaTa kisI sAdhAraNa vyakti kA rAjarSi duSyanta kA vahI saMskAra-pUta mana lambha detI huI mana athavA hRdaya ko hI jIvana ke aneka nirNAyaka moDoM para unakA sAkSI banAtI hai19 / isa prakAra, kAlidAsa, sAtha detA hai / zakuntalA-pratyAkhyAna13 meM tathA __ apane samasta pAtroM ko 'mama pUta' prastuta karate hai tAki te lokottara AdarzoM ke pratimAna hemakUTa parvata14 para vahI pavitra duSyanta ko Rta aura satya kA bodha karAtA hai / usI bana sakeM / manaHpUtatA ke hI kAraNa kAlidAsa mana ke kAraNa pArvatI ko bhI apane prAkta ke samasta caritra anukaraNIya bana sake haiM / prANavallabha pinAkI kA bodha hotA hai15 / indriya-saMghAta, mana, buddhi Adi ke anantara sUkSmatA-krama meM AtmA AtI hai / 10. tanme manaH zivasaMkalpamastu / 11. draSTavya-gItA 2/60,61 16. AtmAna rathina viddhi manaH pragrahameva 12. asaMzaya kSatraparigrahakSamA yadAyamasyAma- ca / kaThopaniSad bhilASi me manaH / -zAku0 2/22 17. sA duSpragharSA manasApi hiMsraH / 13. kAma pratyAdiSTAM smarAmi na parigraha munestanayAm / -raghuvaMzamahA0 2/26 balavattu dUyamAna pratyAyayatIva 18. AdhikSAmA virahazayane sanniSaNNaikyAmAM hRdayam // zAku0 5/31 / 14. kintu khalu bAle'sminnaurasa iva putre rvAm / uttarameghe zlo0 26 snihyati me manaH / -zAku0 aM6 19. hRdaye vasasIti matpriya yadavocasta15. umArupeNa te yUyaM saMyamAstimita manaH / davaimi kaitavam / zambhoryatadhvamAkraSTumayaskAntena lohavat // upattArapadaM na cedidaM tvamanaGgaH kumAra0 2/58 kathamakSatA ratiH // kumAra0 4/9 For Personal & Private Use Only Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAlidAsa AtmA kI sattA, usakA bandhana- bhI lokAntara meM apane piyaroM kI durdazA kA mokSa, usakA saMsaraNa-saba svIkAra karate haiN| anubhava hone ke kAraNa mahAna kleza hotA zakuntalA ko patigRha preSitakara maharSi kaNva hai24 / isa prakAra kAlidAsa jIvana-maraNa, apanI AtmA ko 'prakAma-vizada' anubhava AtmA, lokAntara tathA saMsaraNa Adi kA na karate haiM20 / dhairya dhAraNa karane ke sandarbha meM kevala samarthana karate haiM balki apane pAtro yakSa bhI 'Atmabodha' kI hI carcA karatA hai| ke sAtha hI sAtha svayaM ko bhI unase sambaddha pratyAkhyAtA zakuntalA ko bhI saMzaya kI ghar3I evaM sandarbhita svIkAra karate hai / meM 'Atmabodha' hI hotA hai21 / parantu kAli- saMskRta ke anya kaviyoM ne bhI kAlidAsa dAsa baddha AtmA ke nahIM pratyuta bhukta- sammata isa AtmadRSTi kA anukaraNa kiyA hai / AtmA ke svapnadarzI hai / zAkuntala ke bharata- zizupAlavadha meM mAgha zizupAla ke pUrva janmoM vAkya meM vaha 'punarbhava' ke prati anAsthA (hiraNyakazipu tathA rAvaNa) kA dRSTAnta dete vyakta karate hue mukti kI AkAMkSA karate hai22 / hue batAte haiM ki pativratA nArI ke samAna parantu AkAMkSA-mAtra vyakta karane se sunizcalA prakRti bhI janmAntara meM bhI prANI kyA hogA? akSINa vAsanAyeM manuSya ko kA sAtha nahIM chor3atI / bhavabhUti kI samasta punaH ghaTAdhAma para lA hI detI haiM / raghuvaMza prItivyAkhyAyeM Atmika stara para kandalita mahAkAvya meM sItA ko apane hI pUrva janmA- haiM zarIra-stara para nahIM / rAma aura sItA rjita pAtako ke visphUrjana kA bhAva hotA kA prema basa, gUMge kA guDa' thA / usa prema hai, ataH punarjanma ko anivArya mAnakara bhI ko basa vahI dono samajhate the, saMsAra nahIM26 / vaha ghabar3AtI nahIM, balki kaThora tapa se una naiSadhakAra zrIharSa kavi se adhika eka pAtakoM ko samUla utpAdita kara dene ko udbhaTa dArzanika the / ataH dArzanika-cintana samudyata ho uThatI haiM23 / putrahIna duSyanta ko unake kAvya meM bhI pade pade anusyUta hai / 20. jAto mamAya vizadaH prakAma mahArAja nala kA azva khuroM kI coTa se pratyarpitanyAsa ivAntarAtmA-zAku06/22 jo dhUla ur3AtA hai una dhUtikaNoM ko kavi, 22. nanvAtmAna bahu vigaNayannAtmanaivAva lambe / uttara me ilo 5 24. nUna prasUtivikalena mayA prasikta 22. mamApi ca kSapayatu nIlalohitaH dhautAzruzeSamudakaM pitaraH pibanti // .. punarbhava parigatazaktirAtmabhUH // zAku0 6/25 - -zAku0 7/35 25. satIva yoSit prakRtiH sunizcalA / .. 23. mamaiva janmAntarapAtakAnAM vipAkavisphUrjathuraprasahyaH 14/62 pumAMsamabhyeti bhavAntareSvapi // bhUpo yth| me jananAntare'pi tvameva -zizupAla0 1/72 '. bhartA na ca viprayogaH / 14/66 26. hRdaya tveva jAnAti prItiyoga parasparam / -raghuvaMzamahAkAvyam uttara0 6/32 For Personal & Private Use Only Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ aNu rupa meM sthita mAnasoM kI upamA detA cintana-paraka hotA hai / ataH unameM Atmahai / mAno ye asaMkhya mana ziSya bana kara dRSTi kA pallavana honA koI naI bAta guru rupI azva se vegapUrvaka dauDane kI nahIM hai / kalA sIkhane Aye hai| nala-damayantI ke abhirAja DaoN. rAjendra mizra praNaya-prasaMga meM bhI kavi ne anekazaH mano. pravakA saMskRta-vibhAga vRttiyoM ko upanyasya kiyA hai / ilAhAbAda vizvavidyAlaya / prastuta nibandha meM una kAvyoM kI carcA 27. ajasrabhUmItaTakuTTanodgatairupAsyAmAna jAnabUjha kara nahIM kI gaI hai, jinakA lakSya caraNeSu reNubhiH / dharma athavA prasaMgataH mokSa puruSArtha hai, kyoM rayaprakarSAdhyayanArtha mAgatairjanasya / ki aise kAvyoM kA to saMvidhAnaka hI tattva cetobhirivaa'nnimaangkitaiH||-naissdh09/59 MITHILWA Seeeeeee9e908 (c)(c)(c)(c)(c)n vizuddha jJAna praveze ? jJAna apane ApameM svAnubhUtijanya aura 0 cetanA ke mAdhyama se prakaTa hotA hai / iMdriyAM, buddhi evaM mana usameM sahAyaka hote haiM, kiMtu utpatti ke upAdAna nahIM ___ataH svAnubhUtikI dharAko aura cetanAko mahApuruSoM ke kRpA kaTAkSase nirmala batAye rakhanA jarUrI hai / S$$$$$$$$$s$99999999sss:$$ For Personal & Private Use Only Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya darzana meM AtmA kI avadhAraNA eka AlocanAtmaka dRSTi DaoN. lAlacandra jaina. prAdhyApaka prAkRta zodhasaMsthAna. vaizAlI ____ Atma-tattva bhAratIya-dArzanikoM ke darzanoM meM bhI dravya kI dhAraNA pradhAna hai / cintana kA kendra bindu rahA hai / yahA~ hama IsAI-zana AtmA ko ajara-amara nahI isa bAta kA vicAra kareMge ki bhAratIya mAnatA, vahA~ Izvara-tattva pradhAna hai / Izvara Atma-sambandhI cintana kI pradhAna preraNA aura hI AtmAoM kA sraSTA hai| isI prakAra usakI prakRti kyA hai ? bhArata meM Atma- hegela aura breDale ke darzanoM meM nirapekSa pratyayacintana kI pradhAnatA rahI, kintu aisA kahane tattva yA para brahma pramukha dhAraNAe haiN| kA tAtparya yaha nahIM hai ki anya saskR. isa dRSTi se bhAratIya AtmavAda kI katipaya tiyoMmeM AtmA ke svarupa para vicAra nahIM nijI vizeSatAeM haiM jo, udAharaNa ke lie huA / AtmA ke sambandha meM vicAra vizva yUropIya-darzana meM, usa rupa meM nahIM pAI kI dUsarI saMskRtiyoM meM bhI huA aura jAtIM / hamArA yaha vaktavya kramazaH samajhA kisI na kisI rUpa meM Aja bhI ho rahA aura samajJAyA jA sakegA / saMkSepa meM kahe hai, kintu itara-darzanoM meM Atma-cintana kI to bhAratIya darzana kA Atma-cintana usake samasyA utanI pradhAna nahIM rahI ! udAharaNa mokSavAda se ghaniSTha rUpa meM sambandhita hai / ke lie hama pAzcAtya darzana ko le sakate . isakA kyA abhiprAya hai ? AtmA kI kalpanA haiM / pleTo ke darzana meM pratyaya-jagata kI aura usake svarupa kA vicAra kaI dRSTiyoM se pradhAnatA hai / vahA~ zreyasa-pratyaya kA sthAna kiyA jA sakatA hai / ve samasta dRSTiyA~ sarvopari hai / isI prakAra erisTATala (arastU) mAnava-jIvana kI vyAkhyA ke prayatna meM janma ke darzana meM AkAra aura dravya, tattva tathA letI haiM / udAharaNa ke lie manuSya jJAtA hai, gati-hIna gati dAtA Izvara jo vizva-prakriyA isalie AtmA meM jJAna-zakti kA Aropa kA lakSyabhUta kAraNa bhI hai, pradhAna tattva kiyA jAtA hai / hama kahate hai ki AtmA dikhAI dete haiN| dekArta aura spinojA * ke cetana yA caitanya rupa hai / phrAMsa ke prasiddha For Personal & Private Use Only Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dArzanika dekArta ne AtmA kA pradhAna vyAvataka guNa cintana zakti yA socanA mAnA thA / isake viparIta bhautika dravya kA vyAghaka guNa hai vistAra athavA dezagatatA yA dezarUpatA / isa dRSTi AtmA ko dezagata nahIM kahA jA sakatA | dekArta ko yaha siddha karanA par3atA hai ki hamArI samasta manodazAeM cintana kA hI rUpa hai / isake viparIta yUnAnI dArzanika pleTo ne AtmA meM tIna vibhAga yA zaktiyAM mAnI thI arthAt mUla Avega tathA buddhi / sambhavataH pleTo ke buddhi aMza ko amara mAnatA thA kI bAta yaha hai ki pleTo aura de hI AtmA kI dhAraNA hamAre sAMsArika jIvana ke AdhAra para banAte haiM, kintu bhAratIya darzana prAyaH jIva aura AtmA meM bheda karate hai / unhoMne AtmA ke svarupa para mukhyatayA mokSa kI dRSTi se vicAra kiyA hai / sAMsArika jIvana se saMpRkta aura zarIra se sambaddha caitanya ko, jisameM taraha-taraha kI gure haiM, ve mukhyataH hindU darzana meM jItra nAma se pukArate haiM / / dekhane donoM mokSa kI dRSTi se yahAM kA Atma-sambandhI cintana katipaya vizeSa niSkarSo para pahuMcatA dikhAI par3atA hai / punarjanma kI siddhi ke lie AtmA kI amaratA mAnanA Avazyaka aura paryApta hai / kintu mokSa kI kalpanA yaha Avazyaka banA detI hai ki AtmA ko apane mUla rUpa meM vizuddha arthAt sukha-duHkha Adi manodazAoM se virahita tattva mAnA jAya / hama dekheMge ki prAyaH sabhI darzana kisI na kisI rUpa meM ukta mAnyatAoM ko kSudhAeM AtmA 8 sthAna dete haiM / anAtmavAdI cArvAka darzana tathA paMcaskandhavAdI bauddha darzana hI isake apavAda haiM / pradhAna bhAratIya darzana meM Atma-tattva bana gayA, isake do mukhya kAraNa the, pahalA kAraNa to yaha thA ki bahuta prArambha meM karma - siddhAnta tathA punarjanma kI dhAraNAeM bhAratIya manISA meM pratiSThita ho gayI, dUsare yahAM upaniSad kAla meM hI mokSavAda kI mAnyatA sarva svIkRta - sI bana gayI / punarjanma ke siddhAnta ne AtmA kI amaratA ke vizvAsa ko janma diyA, mokSavAdane AtmA ke nijasvarupa kI avadhAraNA ko jaisA ki hama dekheMge krAntikArI rupa diyA / Atma-tatva kI pradhAnatA kA tIsarA kAraNa zramaNa-dharmo kA udaya aura prasAra thA / jaina dharma aura bauddha dharma donoM hI sRSTi kartA Izvara ko svIkAra nahIM karate, phalataH unake darzanoM meM AtmA yA jIva-tattva ke vizleSaNa kA mahattva bar3ha gayA / zramaNa-dharmadarzanane mokSa kI avasthA ko jIvAtmA ke nija - svabhAva se sambaddha kiyA, yahI vicAra upaniSadoM meM bhI prakaTa huA / phalataH mokSavAda kI dRSTi se, Atma-tattva kA svarupAnveSaNa mahatva kI cIja bana gayA / AtmA viSayaka cintana kA prArambha kaba aura kahAM se huA, isake sambandha meM koI bhI nizcayAtmaka kathana karanA kaThina hai / Rgveda meM AtmA sambandhI cintana virala hai, phira bhI vahA~ para zarIra Adi se bhinna sAratatva ke rUpa meM usakI kalpanA kI gaI hai| upaniSadoM meM AtmA viSayaka jo vivecana upalabdha hotA For Personal & Private Use Only Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai, usase do mahattvapUrNa bAtoM para prakAza pita nahIM huA hai / isake viparIta bAda ke par3atA hai / eka to yaha ki upaniSada kAla darzana apane Atma-sambandhI cintana ko ke pUrva hI AtmA viSayaka cintana vidyamAna pramANoM athavA tarko dvAra! puSTa karane kA thA, jisake puraskartA kSatriya the / dUsare prayatna karate haiM / upaniSadoM kA AtmA viSayaka cintana paramparA itanI bhUmikA ke bAda hama AtmaprApta Rgvedika cintana se bhinna thaa| sambandhI vibhinna-matavyoM kA alaga-alaga upaniSadoM ke adhyayana ke AdhAra para kahA darzanoM ke anusAra varNana karege / anta meM jA sakatA hai ki upaniSada kAla meM Atma- hama jaina darzana ke etad sambandhI samanvayavidyA kSatriyoM ke pAsa thI aura RSi loga kArI vicAroM kA vivaraNa deMge / usake jAnane ke lie ziSyatA bhAva se unake sarva prathama yahA~ para yaha ullekha kara pAsa jAte the / - denA Avazyaka hai ki AtmA ke lie bhArajaisA ki hamane kahA ki bhAratIya darzana tIya-vAD.maya meM vibhinna zabdoM kA prayoga meM Atma-sambandhI cintana kA sUtrapAta huA hai| jaise amara koza, medinI Adi upaniSadoM meM huA, kintu upaniSadoM kA cintana saMskRta kozoM meM AtmA, atma, dhairya, buddhi, vaktavyoM ke rupa meM hai, vahA~ Atma-sambandhI svabhAva, brahma, paramAtmA, zarIra, kSetrajJa, puruSa, kathanoM ko tarka dvArA siddha karane kA prayatna mana cetanA jIva, sva, parabrahma, sAra, ahaMkAra nahIM dikhAI par3atA / aisA nahIM ki upa- svarUpa, pravRtti, cintana, viveka, buddhi yA niSada kAroM ke mana meM Atma-tattva ko tarkanA zakti, prANa, utsAha, putra, sUrya, agni lekara vimarza mUlaka prazna nahIM uThate, kintu aura vAya1 zabda AtmA ke vAcaka batalAye ve prazna bhI prAyaH sAMketika haiM, una para vizad gaye haiN| rupa meM tarkAnuprANita vicAraNA prAyaH upalabdha - 1. (ka) AtmA atmo dhRti buddhiH svabhAvo nahIM hotI / udAharaNa ke lie bRhadArANya brahmavama ca ||-amr koSa, 3/ kopaniSad meM kautUhala ke sAtha kahA gayA hai-'vijJAtAramare ! kena vijAnIyAt'-arthAt 3/ zloka 108 (kha) kSetrajJa AtmA purUSaH / vahI, 1/4/28 AtmA jo jJAtA hai use kisa ke dvArA jAnA jAya ? kalevare yatne svabhAve paramAtmani isa prazna kA samAdhAna saMketa rUpa meM bhale cittai dhRtau ca buddhau ca paravyAvartane hI huA ho, tarka dvArA puSTa rupa meM niru pi ca / / iti dharaNiH / .. 1. (ka) dAsa guptAH bhAratIya darzana kA (ga) AtmA pusi sagabhAve pi prayatnaitihAsa bhAga 1 pRSTha 31 manasorapi / dhRtAvapi manISAyAM (kha) jaina sAhitya kI itihAsa kI zarIra bRhyaNorapi ||-iti medinI, pUrva pIThikA pRSTha 8 85/38-38 For Personal & Private Use Only Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina AgamoM meM bhI AtmA ko vibhinna nAmoM se anihita kiyA gayA hai / dhavalAra meM AtmA ke jIva, prANI, jantu kSetrajJa, puruSa, pumAna, AtmA, antarAtmA, jJa, aura jJAnI paryAyavAcI nAma batalAye gaye haiM / isI prakAra Adi purANa meM bhI jIva, kartA, vaktA, prANI, bhokA, pudgala, veda, viSNu svayaMbhU, zarIrI, mAnava, saka, jantu, mAnI, mAyI, yogI, saMkuTa, arkuTa, kSetrajJa, agra aura jIvAtmA ke nAmo kA ullekha kiyA gayA hai | 3 antarAtmA, 2. (gha) kSetrajJAvAtya nipuNI, iti haimaH / - 3/150 AtmA citte ghRtya yatne, ghiSajAyA kalevare / paramAtmani jIve ke hutAzana sabhI rayoH // svabhAve iti hemaH / 2/261-62 (Ga) hindI zabda sAgara, pra. bhA. pra. saM. 1865, pR. 437 (ca) dArzanika, traimAsika, sampAdaka yazadeva zalya, varSa 21, aMka 2, aprela 1875, jIvo kabhI ya vaktA ya prANI bhotA ya polo / vede NihU sayaMbhU ya sarIrI taha mANavo // sattAM tu yamANI yamAI jogIya saMkaDo / 10 ko khetta aMtarappA taheva ya // --paTUkhaMDAgama dhavalA TIkA | 1/1/1/2 / 81-82, pR. 118-20 3. jIvaH prANI ca jantuzca kSetrajJaH puruSastathA / pumAnAtmAntarAtmA ca jJo jJAnItyastha payamAH // - Adi purANa ( mahApurANa), 24 / 103 (a) vaidika athavA hindu-darzana meM AtmacintanaM Atma-tatva ke cintana kI jo dhArA upaniSadoM meM pravAhita huI usakA vikAsa vahIM samApta nahIM huA / kAlakrama se vikasita hone vAle vividha vaidika darzanoM meM Atma-tattva cintana kA pradhAna (mUlabhUta ) viSaya bana gayA / upaniSad - ttarakAlavartI Atma-svarupa kA svatantra dRSTi se gambhIratA pUrvaka cintana kiyA aura usa viSaya meM apanI-apanI dhAraNAeM prastuta kI / upaniSadoM meM upalabdha AtmA ke vividha rUpoM ke pariNAma svarUpa hindu darzanoM meM AtmA sambandhI vividha vicAradhArAoM kA pratipAdana ho sakA hai / sarvadarzana saMgraha, SaDdarzanasamuccaya Adi prAcIna AcAryoM meM nyAya vaizeSika, sAMkhya- yoga aura pUrva mImAMsA tathA uttara mimAMsA (vedAnta) ko vaidika darzana kahA hai / kyoM ki ina darzanoM meM upalabdha dArzanika cintana kA pramukha AdhAra vedavAGa maya hai / jaisA ki hama dekhoM ki hindu darzanoM meM AtmasvarUpa ke viSaya meM samayasamaya para parivartana hotA rahA isalie unameM eka rupatA nahIM hai / isa dRSTi se yaha paramparA bauddha paramparA se samatA rakhatI pratIta hotI hai / jaina dharma-darzana meM aisI bAta nahIM hai | vahAM AgamakAlIna sAhityase le kara Aja taka upalabdha dArzanika sAhitya kA Alocana karane se pratIta hotA hai ki AtmavAda kI jo mAnyatA RSabhadeva ke samaya meM thI vaisI hI Aja bhI hai / usameM kisI For Personal & Private Use Only Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAra kA parivartana nahIM huA / vaidika darzanoM meM AtmA sambandhI vividha vicAraNAeM upalabdha hone ke kAraNa pratyeka vaidika paramparA kA alaga alaga ullekha, karanA Avazyaka hai / (ka) nyAya-vaizeSika nyAya-vaizeSika darzana vastuvAdI darzana hai / isa paramparA meM AtmA ko zarIrAdi se bhinna eka svatantra, dravya mAnA gayA hai / 1 isa darzana ke cintakoM ne AtmA ko svabhAva se jaDavat batalAyA hai / anya jar3a drayoM se isa dravya meM yaha bheda kiyA gayA hai ki "catanya jo AtmA kA svAbhAvika nahIM Agantuka guNa hai, usakI utpatti, AtmA meM hI ho sakatI 9 hai / isa taraha AtmA ko caitanya yA jJAna kA AdhAra mAnA gayA 2 hai / isa viSaya meM unakA tarka hai ki jJAna yA caitanya kI utpatti AtmA kA mana ke sAtha aura mana kA indriyoM ke sAtha, aura indriyoM kA viSaya ke sAtha sannikarSa yA saMyoga hone para hotI hai / apane isa siddhAnta ke kAraNa nyAya-vaizeSika AtmA ko caitanya 1 - na zarIrasya caitanya' - | parizeSAdAkAryatvAt tenAtmA samadhigamyate / prazastadeva pAdabhASyam, pR0 49-50 1- draSTavya : DA0 rAdhAkRSNan : bhAratIya darzana ( bhAga 2 ) pR0 148 - 49 / 2- (ka)- buddhAdInAM guNAnAmAzrayo vaktavyaH sa evAtmA / - kezava mizra, ta0 bhA0 pR0 148 / (kha) jJAnAdhikaraNamAtmA / ta0 saM0, pR0 12 11 svarupa na kaha kara caitanyavAna kahanA abhISTa samajhA hai / jaisA ki kahA jA cukA hai muktAvasthA meM zarIrAdi kA abhAva hone se use caitanya vihIna mAnA hai / nyAya-vaizepika kA yaha siddhAnta anyabhAratIya dArza - nikoM ko santuSTa na kara sakA, phalataH use kar3I AlocanA kA viSaya bananA paDA, jaisa ki hama Age dekheMge / unhoMne AtmA ko kSetrajJa, niranvayI, zAzvata, avinAzI, vyApaka jJAtA, dRSTA, kartA, pApa puNya karmoM kA bhoktA, prati zarIra bhinna aneka aura apari mI batAyA hai / buddhi, sukha, duHkha, icchA, dveSa aura prayatna AtmA ke vizeSa 3 guNa batAye gaye hai / sAMkhya-yoga : jise anya darzanomeM AtmA kahA gayA hai use sAMkhya- yoga darzana puruSa kahA gayA hai / nyAya vaizeSika kI taraha sAMkhya yoga dArzanika bhI puruSa ko zarIrAdi se _liMgam / nyAyasUtra 3- (ka) icchAdveSa_ 1-1-10 (kha) sukhaduHkhAdivaicitryAt pratizarIraM bhinnaH / _ tasya sAmAnyaguNAH sukhAdayaH paM'ca buddhayAdayo nava vizeSaguNAH / kezava mizraH taka bhASAyAM, pR0 160 (ga) vibhavAnmahAnAkAzastathA AtmA / maharSi kaNAda : vai0, sU0, 7-1-22 (gha) sa ca sarvatra kAryopalambhAd vibhuH, paramamahatparimANavAnityarthaH / vibhutvAcca nityo'sau vyomavat / kezava mizra : ta0 bhA0, pR0 146 For Personal & Private Use Only Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhinna mAnate 1 haiM / Izvara kRSNa ne sAMkhya zarIra kI kalpanA kI hai / yaha liMga zarIra kArikA 2 meM prakRti aura puruSa kA bheda bada- puruSa ke sAtha anAdi kAla se hai / puruSa jAte hue kahA hai ki puruSa caitanya svarupa aneka hai isalie liMga zarIra bhI aneka hai / apariNAmI triguNAtIta vivekI aviSayaka, pratyeka puruSakA liMga zarIra alaga-alaga hotA asAmAnya (asAdhAraNa) aprasava dharmI, nitya, hai| yahI punajanma kA kAraNa hai / tattvajJAna kUTastha, niramava, akartA, bhoktA, dRSTA vyA, (viveka) hone para liMga zarIra aura puruSa kA paka anAdi evaM sAkSI mAtra, tathA kaivalya saMbadha naSTa hoM, jAtA hai / yoga dArzanika bhI svabhAva vAlA 3 hai / sAMkhyanyAya-auzeSikoM sAMkhyo kI taraha hI puruSa kA svarupa batalAte kI taraha jar3a yA cautanya ko puruSa kA svabhAba hai| guNa nahI mAnatA balki caitanya ko puruSakA donoM meM mahatva pUrNa aMtara yaha hai svabhAva mAnatA hai / sAMkhya-yoga dArzanika ki yogadarzana meM eka sadAmukta / puruSa puruSa ko jJAna svarupa nahI mAnate / ina ke kI mAnyatA hai jise vaha Izvara kahatA haiM / mata meM jJAna prakRti kA guNa hai, puruSa kA nahIM / isI prakAra Ananda puruSa kA svarupa (ga) mImAMsAH na mAnakara buddhi kA guNa mAnate haiM, jo prakRti mImAMsA darzana meM AtmA kI parikalpanA kA hI pariNAma haiN| sAMkhyayoga dAzanika nyAya vaizeSika darzana kI taraha hai / prabhAkara puruSa ko aneka mAnate 4 hai| isakI anekatA usake matAnuyAyI AtmA ko zarIrAdi se siddha karate hue sAMkhya kArikA 5 meM kahA bhinna caitanya guNa kA. AdhAra nitya, jJAtA, hai ki pratyeka manuSya ke janma maraNa indriyAM vibhu, kartA, bhotA, abinAzI, aparivartanazIla, karma evaM usake anya kAryakalApa bhinna aneka, prati zarIra bhinna bhinna mAnate 2 hai| bhinna hote haiM / ataH puruSa aneka haiM sAMkhya kumArila prabhAkara kI apekSA AtmA ko dArzanika baMdha aura mokSa prakRti kA mAnate caitanya svarupa mAnate 3 hai| paJcadazI meM hai, puruSa kA nahIM balki puruSa meM ye Aro kumArila mata ke varNana meM vaha lAyA gayA hai pita hai / sAMkhyayogya dArzaniko ne eka liMga ki kumArila mata meM AtmA gUDha caitanya 1. sAMkhya pravacana bhASya, 6,4, 6, 3, 2, 39 / 1. bhA. da. (saMpAdaka DA. na. ki. debarAja) triguNamavivekIviSayaH sAmAnya pU0, 433 / ma-cetana prasavadharmI vyakta tathA 2. (ka) zA. bhA. (zavara svAmI) 1.1.57 pradhAnaM tadviparItastathA ca pumAn (kha) pra0 5: pR0 143-6, // sAM. kA. a / 3. (ka) yahI kA. 19 / (kha) vaHda. sa. (haribhadra) (ga) pazcadazI, (mitra dIpa prakaraNa) zloka kA. 41 88-90) 4. sAM. kA.,23 / 5. sAMkhya kArikA, 18 3. zloka vArtika (AtmA....) 645) For Personal & Private Use Only Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAlA dravya arthAt AtmA juganU kI taraha AtmA kA nyAya-vaizeSika tathA prabhAkara kI bodhAtmaka aura abodhAtmaka hai / 4 taraha Agantuka guNa na mAnakara sAMkhyoM kI . ___ cidAMsa rupa meM AtmA vastuoM ko jAnatA taraha svabhAva mAnatA hai jisakA mokSa meM bhI hai aura acidAMsa rupa meM AtmA jJAna sukhAdi kSaya nahIM hotA hai / brahmasUtra zAMkara bhASya meM pariNata hokara aha, pratyaya kA viSaya meM AtmA zarIrAdi se bhinna nitya, zuddha, banatA hai / ataH isa mata meM AtmA jJAtA buddha, mukta, ajara amara, nirAkAra niravayava, aura jJeya donoM hai / prabhAkara AtmA ko jJAtA vyApaka, vizuddha caitanya svarupa, niSkriya, apa. aura jJeya donoM mAnane ke viruddha hai| prabhAkara riNAmI, upAdhizUnya, (kama janya) sukha duHkha AtmA ko jJAtA hI mAnate haiM jJeya nhiiN| se para, 1 jJAtA, jJeya se rahita jJAna svarUpa inake mata meM jJAna jJAtA aura jJeya tInoM mAnA gayA hai / zakara AtmA ko aneka na eka sAtha prakAzita hote haiM / ise tripuTI mAnakara eka mAnatA hai| advaita vedAnta meM pratyakSa kahate 5 hai| jIva aura AtmA ko bhinna-bhinna svIkAra (gha) advaita vedAntaH kiyA gayA hai / avidyA ke kAraNa AtmA advaita vedAnta saMpradAya meM upaniSadoM kI zarIrAdi upAdhiyoM se paricchinna ho kara jIva kahalAne lagatA hai / zaMkara jIvoM ko taraha brahma aura AtmA meM abheda mAnA gayA zarIrAdi kA svAmI, kartA bhoktA, 2 ahakArI, hai / isa kathana kI puSTi ke lie zaMkarAcArya aneka prati zarIra bhinna, sakriya mAnatA hai / ne upaniSadoM ke mahAvAkyoM ko uddhRta avidyA ke kAraNa isakA punarjanma hotA hai / kiyA 6 hai| lekina zaMkara ne tAtvika rUpa se jIva aura yaha mata AtmA ko jJAna kA, viSaya AtmA meM abheda svIkAra kiyA hai / nahI mAnatA hai / yadyapi AtmA niguNa hai, 3 jisakI abhivyakti mokSa meM hotI hai| lekina isakI tAtparya yaha nahIM hai ki vaha jagat kI taraha asat acit (jaDa) evaM ba biziSTAdvaita : duHkhAtmaka hai / isI doSako dUra karane ke rAmAnuja dvArA mantavya tIna tattvoM meM lie zakarane AtmA ko sat , cit aura AtmA cit tattva hai / rAmAnuja mI anya Ananda svarupa mAnA hai / caitanya ko zaMkara dArzanikoM kI taraha AtmA ko zarIrAdi se 4. pra0 80, 6, 95-96 / / bhinna jJAnavAn , caitanya svarupa, nitya, satya 5. bhA. da., ruparekhA, (ema. diriyannA), aNu, avyakta, svayaM prakAzaka, Ananda rupa, pR. 305. 306 // 1. bra. sU. zA. bhA. 1.1.4; 1.3.8, 2.3.7 / ahaM brahmAsmi, (bR. Da., 1 / 4 / 1) 2. bra. zA. bhA. 2.3. 17 / . tattvamasi, chA. u0,6|8|6| ayamAtmA 3. bhA. da. (DA~ rAdhAkRSNana) bhA. 1, pR. brahma) bR. 3. 2 / 5-19 / 593 / For Personal & Private Use Only Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jJAtA, kartA, bhotA niravyaya tathA aneka siddhAnta ke AdhAra para bauddha darzana meM AtmA mAnate haiM4 / AtmA ko rAmAnuja ne sUkSma anitya hI nahIM balki kSaNika mAnA gayA (DaoN. rAdhAkRSNana / bhA. 2, pR. 682-684 / hai| isalie bauddhoM kA AtmavAda siddhAnta mAnakara jJAna kI apekSA vyApaka mAnA 1 hai| 'AtmavAda' ke nAma se prasiddha hai| bauddha isa rAmAnujane baddha, mukta aura nitya kI apekSA prakAra kI AtmA meM vizvAsa nahIM karate the jIva ke tIna bheda batalAye hai / DaoN. na. ki. jo sthAyI ho| unhoMne sthAyI tattva ko devarAja dvArA sampAdita bhAratIya darzana 2 meM bhrAmaka kahA thA / zAzvata AtmA meM vizvAsa isakA vivecana kiyA gayA hai| karane vAloM kI majAka karate hue unhoMne nimbArkAcAyaH, mAdhvAcAya Adi kahA ki yaha mAnyatA kalpita sundara nArI ke vedAntiyoM ne kucha bAtoM ko choDakara prati anurAga rakhane kI taraha hAsyAspada hai| rAmAnuja kI taraha Atma svarupa kA vive- mastiSka ke vicAroM aura saMvedanA ke atirikta cana kiyA hai / DaoN rAdhAkRSNana ne apane AtmA nAmaka koI padArtha nahIM hai / upaniSada apane bhAratIya darzana (bhAga 2) meM ina matoM vaidika darzana aura jainadarzana meM mAnya AtmA kA vistAra se varNana kiyA hai. jo yahA~ ke viSaya meM bhagavAn buddha capa dikhalAI paDate apekSita nahIM hai / hai / dUsare zabdoM meM Atma-tattva siddhAnta kI bauddhoM kI vyAkhyA yaha prakaTa nahIM karatI ki va bauddha darzana meM Atma-cintana cautanya kA AdhArabhUta koI sthAyI AtmA hai / bauddha darzana meM Atma-tattva kA siddhAnta anityavAda yA kSaNikavAda ke siddhAnta para dhauddha darzana meM AtmA sambandhI vyAkhyA AdhArita haiN| bauddha darzana kA matavya hai ki do prakAra se kI hai| (1) pacaskandhoM ke parivartana yA kSaNikatA hI yathArtha sat haiN| AdhAra para aura (2) nAma-rupa ke AdhAra kSaNikavAda kA siddhAnta ke pratipAdana bhI para / bauddha darzana ke 'anantA' ko samajha lene unhoMne apane prasiddha kAraNa-kArya siddhAnta para unakI AtmA sambandhI vicAraNA yA tItya samutpAda ke dvArA siddha kiyA hai| vyAkhyA ko saralatA se samajhA samajhAyA jA kSaNikavAda siddhAnta ke anusAra pratyeka vastu sakatA hai| anantA kI vyAkhyA vinayapiTaka kA astitva dANika haiM, koI bhI vastu do ke mahAvagga meM Aye hue anantalakkhana sutta kSaNo taka vidyamAna nahIM rahatI haiM / ataH meM upalabdha 1 hai / vahAM para rupa, vedanA, saMjJA, koI bhI vastu sthAyI nahIM hai| kSaNikavAda saMskAra aura vijJAna ina paMcaskandhoM ko 4. bra. sU. zrI bhASya, 1. 1. 1, 2. 3. anatta siddha kiyA gayA hai| unheM aisA mAnane meM tarka diyA gayA hai ki ve anitya 31 / aura bhI draSTavya, bhA. darzana evaM duHkha rupa hai| paMcaskandhoM ko anatta 1. bR. sU. zrA bhASya, 23. 26 evaM 31 / 2. pR. 567 / 1-vinayapiTaka, 1. 8. 20-23 For Personal & Private Use Only Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kaha kara batalAyA gayA hai ki ina skandhoM se vedanA aura tRSNA, jo pudgala rupa hai, 6 bhinna koI anya sUkSma tattva nahIM hai, jise unhe AtmA nahIM mAnatA hai| lekina jaina AtmA kahA jA ske| jise jJAna ho yA darzana se bauddha darzana isa artha me bhinna hai jo nirvANa prApta karatA ho aise zAzvata tattva ki vaha inase bhinna AtmA kI kalpanA hI ke viSaya me pAli tripiTaka meM koI saketa nahIM karatA hai, jaba ki jaina darzana eka aise nahIM hai| mahAvagga ke anattalakkhaNa sutta ke Atma tattvakI kalpanA karatA hai jo upayoga atirikta abhidhammapiTaka ke kathAvatthu 2 meM svarupa tathA utpAda, vyaya aura dhauvya rupa, bhI isI prakAra anantA kI vyAkhyA kI gaI dravya haiN| hai / AtmA ke zAzvata svarupa ke viSaya meM hInayAna bauddha darzana meM vasubandhu ne bhagavAna buddha sarvatra mauna hI parilakSita hote spaSTa kahA hai ki paMcaskaMdhoM ko choDakara hai|3 isa mauna se aisA pratIta nahI hotA AtmA nAmaka koI tattva nahIM hai / / hai ki unakA abhiprAya zAzvata AtmA ko mahAyAna darzana meM bhI jJAnapravAha ko svIkAra karanA hai| unake isa kathana kA AtmA kahA hai aura nityaAtmA ke hone kA AdhAra isase Age AtmA ko vedanA dharma nibaMdha kiyA gayA hai| dinAga jaise vAlA batalAnA haiN|4 spaSTa hai ki zAzvata AcAryo 2 ne AtmA aura anAtmA ko vAda meM mAnya AtmA kI dRSTi se bauddha darzana saMjJA mAtra kahakara unakI pAramArthika sattA kA cintana anAtmavAda ke nAma se prasiddha na hone kA ullekha kiyA hai / mahAyAna huA jisameM kSaNika savedanAoM se pRthaka darzana meM anAtmavAda yA nairAtmyavAda kA kisI nitya AtmA ko mAnya nahIM kiyA abhiprAya, AtmA kA uccheda nahIM hai / isa gayA hai / dIrgha nikAya meM sIlakakhandhavagga ke kathana kI pRSTi mahAyAna sUtra3 aura laMkAbrajIlasutra aura majjhimanikAya ke mUlapaNNAsa- vatAra4 meM Aye hue prasaMgo se ho jAtI hai / kasutra kA abhiprAya yahI hai ki AtmA skandha. phira bhI AtmA ko zAzvata na mAna kara sadhAta se bhinna nahI hai| jaisA ki hama zarIra ghaTaka dhAtuoM kA samuccaya kahate hai| dekheMge ki bauddha darzana (pAli-tripiTaka) jaina nAgArjuna ne tattvamAtra ko sat asat ubhaya darzana kI bhaoNti indriya, viSaya, mana, vijJAna, aura anubhayAtmaka koTiyoM se vinimukta kaha 1. abhidhamma piTaka, 11/112 6. kundakunda. samayasAra, 39-55 1. nAtmAstri skandhamAtra tu kama ilebhi2. dIghanikAya, mahAvagga, 2/1 saMskRtam / abhidhama koza 3-18 3. majjhima nikAya mUlapaNNAsaka, 2. (ka) prajJApAramitA, piNDArthaH pU0 (kha) ___35/3/5-24 laM kAvatAra sUtra 10-428 4. majjhimanikAya 1/22/34 / / 3. mahAyAnasUtra, pR0 103 5. majjhimanikAya, uparipaNNAsaka 2/2/1.6 4. lakAvatAra, 2-99, 2-6 For Personal & Private Use Only Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kara5 spaSTa kahA hai ki bauddha mata na Atma- pAhuDoM vizeSa kara samayasAra meM AtmA kA vAdI hai aura na anAtmavAdI hai6 / spaSTa vivecana nizcaya aura vyavahAra naya se kiye hai ki dhAtu aura skandha kA samaSTi rupa hI hai / dusare zabdoM meM jaina darzana meM AtmA AtmA hai / dhAtuoM ke saMghAta se bhinna kA cintana bauddhoM, kI taraha kevala niSedhAtmaka AtmA kI paramArtha sattA nahIM hai / Atma zailI ke dvArA hI nahIM huA hai, balki vahAM dRSTi kA uccheda karanA cAhie / yaha kathana bhAvAtmaka zailI dvArA yaha bhI batalAyA gayA karane ke kAraNa mahAyAnavAdI pudgala nairAtmya hai aura kaisA hai samayasAra meM dusarI zailI vAdI kahalAne lge| isI prakAra se samasta ke dvArA vatalAyA gayA hai ki zuddha AtmA dharmoM ko anutpanna batalAne se ve dharma jJAyaka svarupa, upayoga svarupa, zuddha dazananairAtmavAdI ke rupa meM prasiddha hue / bauddha jJAnamaya, arupI (amUrtika) para. dravya se darzana meM AtmavijJAna kI kalpanA Atma- bhinna2 rupa-rasa-gandha se rahita, avyakta pAdiyoM ke AtmA ke samAna hI hai jisakA paitanya guNa se yukta, zabda rahita, indriyoM vistRta vivecana karanA yahA~ sambhava nahI hai| dvArA agrAhya, nirAkAra janma-jarA aura maraNa se prajJApAramitA 7 kI vyAkhyA karate hue rahita ATha guNoM se yukta hai4 / siddhoM kI sva ke pravAha ko AtmA kahA hai / usI taraha zarIra rahita avinAzI, atIndriya, rupa meM rupAdi ko AtmArUpa kaha kara AtmA nirmala aura vizuddhAtmA5 trasa-sthAvara se ke sthiratva hone kA niSedha kiyA gayA hai 8 bhinna hai6 / zuddha , AtmA nirdaNDa, nirdvandva, (ba) jaina darzana meM Atma cintana nimama, niSphala, nirAlamba nIrAga, nirdoSa nirmUDha, nirmama, nimrantha, niHzalya, niSkAma, jaina darzana meM Atma cintana bahuta hI niSkrodha, nirmAna aura nirmada 'atIndriya mahattva pUrNa mAnA gayA hai, kyoM ki Ise mahAna, nitya, acala zreSTha para padArtho ke uttama guNoM kA dhAma, samasta dravyo meM Alambana se rahita zuddha hai 8 / mokSa pAhuDa uttama dravya aura samasta tattvoM meM parama tattva kahA gayA hai / isa avinAzI tattva 2. sa. sA0 gA0 38 kA vivecana bhI anya tattvoM kI naya zailI 3. (ka) vahI, ga0 49-(kha) ni0 sA0 gA0 se kiyA gayA hai / kundakundAcArya ne apane 46, (ga) pra0sAgA0 2-80 mAdhyamika kArikA, 16-204. niyama sAra gAthA 47 vahI, 18-6 5. vahI gAthA 48 7. ahitAha mAnatvena sva santAna evA- 6. pravacana sAra gAthA-2-50 tmA / prajJApAramitA TIkA, pR0 14 7. niyamasAra gAthA 43-44 8. Atmehi na sthAntavyam / vahI, pR0 18 8. pra0 sA0 gA0 2-100-9 mokSa pAhuDa 1. kArtikeyAnuprekSA, gAthA 204 gAthA 35 For Personal & Private Use Only Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ meM bhI kahA hai ki Atmasiddha, zuddha sarvajJa sthiti banghasthAna, sakleza sthAna, saMyamalabdhi sarvadarzI ora kevalajJAna rupa hai| sthAna, jIva samAsa ora guNa sthAna jIva ___ niSedhAtmaka zailI dvArA AcArya ne nahI hai4 / kSAyika bhAva, kSAyopazAmika, batAyA hai ki zuddha AtmA kyA nahIM hai, ora aupazamika bhAva jIva hai / caturgati zuddha jIva na pramatta hai, na apramatta hai| usake rupa saMsAra paribhramaNa, janma, jarA, maraNa, na jJAna hai, na darzana hai aura na caritra hai, roga zoka, kula, strI, puruSa napuMsakAdi na kama hai, na no kama hai. paryAya zuddha jIva ke nahIM hai / kyoM ki na sacittAcitta padArtha hai1 / zarIrAdi baddha aura varNAdi uparyukta bhAva pudgala dravya ke pariNAma dhana dhAnya Adi abaddha pudgala jIva ke nahIM haiM / ataH vyavahAra naya kI apekSA uparyukta hai ora na vaha aneka bhAvo se yukta hai| bhAva jIva ke kahalAte hai6 / jisa prakAra yadi ye pudgala dravya jIva ke hote to dudha ora pAnI donoM pRthak-pRthak hote haiM, pudgala bhI jIva ho jAtA / vyavahAra naya lekina Apasa meM mila jAne para eka se se zarIra ora jIva eka hai lekina nizcaya- pratIta hone lagate haiN| usI prakAra jIva dRSTi se zarIra ora jIva bhinna-bhinna ora upayukta pudgala ke pariNAma pRthakjIva samasta para bhAvoM se bhinna hai 2 / pRthak hote haiM ora paraspara meM mila jAne para eka adhyavasAna karma, adhyavasAna bhAvoM meM tIna se pratIta hone lagane haiM 7 udAharaNArtha kisI puruSa athavA manda anubhAga gata no kama kama - ko mArga meM luTate dekhakara vyavahAra se kahA udaya, kamoM kA tIvra athavA manda bhAva se jAtA hai ki amuka mArga luTatA haiN| usI yukta anubhAga, jIva ora karma kA saMyoga prakAra jIva meM karmAdi dekhakara vyavahArI loga jIva nahIM hai / kyoM ki ye sabhI bhAva unheM jIva ke kahane lagate hai| jaise mArga pudgala dravya ke pariNAma hai| AcArya ne nahI luTatA hai puruSa luTatA hai, usI prakAra udAharaNa dvArA samajhAyA hai ki vyavahAra naya se vAstava meM karma, varNAdi jIva ke nahI se adhyavasAnAdi bhAva jIva usI prakAra hai hote hai / saMsArI jIvoM ke saMsArAvasthA meM jaise ki senA ke nikalane para senA ke samaha hI upayukta kama', varNAdi hote hai / muktA. ko rAjA vyavahAra se kahA jAtA hai / vasthA meM usake nahI hote hai| yadi jIva ke vaNa', gandha, rasa, sparza, rupa, zarIra, sasthAna sAtha varNAdi bhAvoM kA abhinna sa ba dha hotA saMhanana, rAga, dveSa moha, pralaya, kama, varga to jIva aura ajIva me koI bheda hI nahI vargaNA, sparddhaka adhyavasAya, anubhAga, yoga 4. vahI, gA0 50-55 / ni0 sA0 gA0 sthAna, bandha sthAna, udaya sthAna, mArgaNAsthAna, 40 eva 45 1. samayasAra, gAthA 6-7, 19-22 5. niyamasAra, gA0 41-42 / 2. vahI, gAthA 23-37 6. sa0sA0, gA056 3. vahI gA0 39-49 7. vahI, gAthA 57 For Personal & Private Use Only Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hotA1 / dUsarA doSa yaha AyegA kiM pudagala meM sAMkhya-yoga eka aisA AtmavAdI darzana dravya ko jIva mAnanA paDegA 2 ataH ekendriya hai jo AtmA ko jJAna svarupa nahIM mAnatA dvIndriya, trIndriya, caturindriya, paMcendriya jIva, hai, isakI vistRta mImAMsA kI gaI hai / jJAna bAdara sUkSma, paryApta, aparyApta ye saba nAma svarupa AtmA kA paryavasAna sarvajJatA meM huA kama kI prakRtiyAM haiM / ye saba vyavahAra hai / AtmA apane karmoM kA kattau, bhoktA nAma kI apekSA jIva kI haiM, vAstava meM aura svAmI hai / ina vizeSaNoM ke dvArA una (pAramArthika dRSTi se) nahIM hai / cintakoM ke mata kI mImAMsA karanA abhISTa jaina darzana meM AtmA ke svarupa kA prati- hai jo AtmA ko vAstava meM karttA-bhoktA nahIM pAdana karate hue kahA gayA hai ki AtmA mAnate haiM / sAMkhya darzana ke dArzanikoM kA cetana svarupa, upayogAtmaka apane kiye gaye mata hai ki puruSa akartA hai aura upacAra karmoM kA svAmI hai, puNya-pApa karmo kA rupa se kama phaloM kA bhoktA hai / jaina kartA, evaM una karma phaloM kA bhoktA, zarIra dArzanikoM ko unakA yaha kathana tarka saMgata parimANa, amUrtika aura kama saMyukta hai| pratIta nahIM huA hai| isI prakAra una dArzanibhAvapAhaDa meM upayukta vizeSaNoM ke atirikta koM kA yaha kathana bhI ThIka nahIM hai jo AtmA ko anAdi nidhana bhI batalAyA hai| AtmA ke kama phaloM ke pradAtA rupa meM kundakundAcArya ke uttaravartI sabhI AcAryoM ne Izvara kI kalpanA karate hai| .. AtmA ke isa svarupa kA anukaraNa kiyA hai| isI prakAra AtmA ko zarIra pramANa jIvako cetana svarupa kahane kA tAtparya batalA kara una vaidika darzanoM ke siddhAnto yaha hai ki cetana AtmA kA svAbhAvika guNa kA nirAkaraNa kiyA gayA hai jo AtmA ko hai Agantuka nahI, jaisA ki nyAya vaizeSika vyApaka aura anurupa mAnate haiM / jaina darzana aura mImAMsakoM ne mAnA hai / jaina darzana kI aneka AtmAoM meM vizvAsa karatA hai / bhAMti sAMkhyayoga aura vedAntiyoM ne bhI AtmA aisA kahane kA tAtparya yaha hai ki advaita . ko cetana svabhAvavAlA mAnA hai| AtmA ko vedAntiyoM kI taraha jaina dArzanika raha nahIM upayoga svarupa kahakara jaina dArzanikoM ne una mAnate haiM ki AtmA eka hai / unhone AtmA mato kA nirAkaraNa kiyA hai jo AtmA ko kA sUkSma se sUkSma vargIkaraNa kiyA hai / jJAna svarupa nahIM mAnate haiM / bhAratIya darzana jaise-umA svAmIne kahA hai ki AtmA ke do 1. vahI, gA0 58-60 2. kattA moha amutto sarIra mitto 2. draSTavya-vahI, gA0 61-64 dasaNaNANuvayogo niviTTho, jiNavariMdehiM / / 3. (ka) vahI, 0 5-68 ___-bhAvapAhuDa 148 (kha) pra0 sAgA0 2-90 3. (ka) dravyasaMgraha gAthA 2 / 1. paMcAstikAya gAthA 27 (kha) tatvArtha sUtra 2/8 ___ aNAiNihaNo ya / For Personal & Private Use Only Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bheda hai / saMsArI aura mukta, saMsArI AtmA jIva bhAva se mukta ho jAtA hai / yahAM bhI do prakArakA hai sthAvara aura trasa / sthAvara- yaha bhI draSTavya hai ki jaina-darzana meM AtmA pAMca prakAra ke batalAye gaye hai-pRthvI, jala, aura jIva meM bheda nahIM kiyA gayA hai / teja, vAyu vanaspati / trasa jIvoM ke bhI jahAM taka AtmA ke astitva kA prazna aneka bheda batalAye haiM jaise do indriya, tIna hai, naidika tathA jaina dArzanikoMne prAyaH indriya, cAra indriya, asaMjJI, saMjJI / isake samAna tarka diye haiM, cArvAka tathA baudho atirita 20 prarupaNAoM ke dvArA jIvoM kA kI AlocanA meM bhA ukta darzana-padhdhatiyoM vizada vivecana upalabdha haiM / uparyuta AtmA meM samAnatAye haiM / kintu mokSa ke svarupa ke vizeSaNoM kI vyAkhyA nizcaya aura vya- evaM prakriyA ko lekara paidika-darzanoM evaM vahAra naya ke dvArA kI gaI hai / jisakA jaina-darzana meM dUragAmI vibhinnatAeM hai / yahA~ vivecana karanA sambhava nahIM hai| apane brahmasUtra bhASya meM AcArya zaMkarane yahAM yaha ullekhanIya hai ki yadyapi naizeSika, sAMkhya Adi hindU darzanoM kA bhI AtmA caitanya-svarUpa hai, lekina anAdikAla sazakta khaNDana kiyA hai, kevala baudhdha aura se karmaphala se saMyukta hone ke kAraNa vaha jaina darzana kA hI nahIM / yoM mokSavAda kI azuddha hai / isa azuddhi kA pUrNa-rupa se kSaya dRSTi se advaita vedAnta aura sAMkhya meM paryApta ho jAne para AtmA apane svAbhAvika svarUpa samAnatA hai / bandha aura mokSa AtmA ke ko prApta kara sakatA hai| saMsArI AtmA mUla rupa ko nahIM chUte, unakI pratIti azuddhi ko kramazaH apane guNoM kA vikAsa adhyAsa yA aviveka ke kAraNa hai| yaha kara ananta darzana, anantajJAna, ananta sukha mAnyatA sAMkhya aura advaita vedAnta donoM meM aura ananta vIrya rupa ho jAtI hai / ataH pAI jAtI hai / zakarane sAMkhyakA khaMDana siddha hai ki mukta hone para AtmA kA na mukhyatayA usake prakRtike jagata ke kAraNatva to abhAva ho jAtA hai, na kisI meM vaha ko lekara kiyA hai / sAMkhya mata jagata vilIna ho jAtI hai aura na jaDa rupa ho kA kAraNa prakRti ko mAnatA hai, advaita jAtI hai / mokSa-avasthA meM vaha surakSA sva- vedAnta brahma ko / kintu donoM ke mokSavAda rUpa bhI rahatI hai| meM gaharI samAnatA hai / bandhana, mokSa, sukha upasaMhAra duHkhAdi manodazAyeM mUla Atma-tattva meM nahIM jaisA ki hamane bhUmikA meM kahA thA haiM / ise pramANita karane ke lie sAMkhya tathA bhAratIya darzana meM Atma-tattva kA vizleSaNa vedAnta nimna tarka dete haiN| koI vastu mukhyatayA mokSavAda kI dRSTi se kiyA gayA hai apane svabhAva ko nahIM chor3a sakatI-uSNatA isake phalasvarUpa katipaya vaidika-darzanoM meM ko chor3a kara agni kI sattA sambhava nahIM AtmA aura jIva kA bheda karate hue jIva hai / yadi sukhaduHkha bandhanAdi AtmA ke tattva ko kama mahattva diyA gayA hai / ina svAbhAvika dharma hai to vaha unase kabhI darzanoM ke anusAra mokSAvasthA meM AtmA chuTakArA nahIM / For Personal & Private Use Only Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Yuan Yuan Yuan Yuan Quan Yuan Yuan Yuan Quan Yuan Yuan Yuan Yuan Quan Yuan Yuan jyotiSa-rAja-prajJapti eka paryavalokana anuyoga pravartaka muni kanhaiyAlAla "kamala" zrI mahAvIra varddhamAna kendra mAuMTa AbU (rAja.). eka Agama ke do upAMga :- kartA ne kahA hai-"isa. bhAgavatI jyotiSa "jyotiSa-rAja-prajJapti" ke sakalana kartA rAja-prajJapti kA maiMne utkIrtana kiyA hai|" grantha ke prArambha meM "jyotiSa-gaNa-rAja prApta" isa grantha ke racayitA ne kahIM yaha nahIM isa nAma se kI gaI svatantra saMkalita kRti kahA kiko hI kahane kI pratijJA karatA hai / "maiM candra prajJapti yA sUrya-prajJapti kA isakA asaMdigdha AdhAra candra-prajJapti ke kathana karuMgA", kintu donoM upAMgoM ke Adi prArambha meM dI huI tRtIya aura caturtha gAthA hai| aura anta meM dI gaI gAthAoM meM "jyotiSa isI prakAra candra- prajJapti aura sUrya rAja-prajJapti,, yahI eka nAma isake racayitA pajJapti ke anta meM dI huI prazasti gAthAoM ne spaSTa kahA hai. isa sandarbha meM yaha pramANa meM se prathama gAthA ke do padoM meM2 sa kalana paryApta hai| gAhAo : yaha grantha eka grantha ke rupa meM kaba taka 1. phuDa-viyaDa-pAgaDattha, vuccha puvvasuya- mAnA gayA ? aura isake do adhyayanoM athavA sAra Nissada // zruta-skandhoM ko upAMgoM ke rUpa meM kaba mAna suhuma gaNiNovaidu, joisagaNarAya paNNattiM // 3 // se liyA gayA ? isa sambandha meM aitihAsika nAmeNa iMdabhUtti, goyamo vaMdiUNa tivihennN|| pramANa kI upalabdhi ke abhAva meM kucha kahane pucchai jiNavaravasaha, joisarAyassa meM asamartha haiN| paNNattiM // 4 // jyotiSa-rAja-prajJapti kA nAmakaraNa :gAhA ___ graha, nakSatra, tArA, jyotiSI deva haiM, iya esa pAgaDatthA, abhavvajaNahiyaya dullabhA iNamo // inaka ra / inake rAjA arthAt indra hai-1. candra aura uvittiyA bhagavatI, joisarAyassa 2. sUrya / jisa grantha meM jyotiSa-rAja paNNattI // 1 // "candra-sUrya" se sambandhita gaNita ho, usakA For Personal & Private Use Only Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nAma "jyotipa-rAja-prajJapti" sarvathA ucita kAla kahA jA sakatA hai / lagatA hai| ___isa graMtha para pU. A. zrI bhadrabAhusUri kRta saMkalanakartA ne yadi atIta meM nAma ke "sarya prajJapti kI niyukti" vRttikAra AcArya anusAra saMkalana kiyA hogA to prathama adhyayana malayagiri ke pUrva hI naSTa ho gaI thI aisA "candraprajJapti" meM kevala candra sambandhita gaNita ve sUrya prajJapti kI vRtti meM svayaM likhita hai| aura dvitIya adhyayana sUrya-prajJapti meM kevala "jyotiSa-rAja-prajJapti" pUrva zruta kA jharaNa sUrya sambandhita gaNita hI rahA hogA, kintu bartamAna meM to katipaya gAthAoM sakalanakartA candra prajJapti kI divatIya ke atirikta candra prajJapti aura sUrya prajJapti gAthA1 / meM pAMca padoM ko vaMdana karatA hai aura ke sabhI satroM meM akSarazaH samAnatA hai| tRtIya gAthA2 meM vaha kahate haiM kijyotiSa-rAja-prajJapti ke saMkalana kartA:- pUrvazruta kA sAra niSyanda-"jharaNA" rupa prazna uThatA hai-"jyotiSa-rAja-prajJapti" sphuTa-vikaTa sUkSma gaNita ko pragaTa karane ke ke sakalana kartA kauna the ? isa prazna kA liye "jyotiSagaNa-rAja-prajJapti" ko kahagA nizcita samAdhAna sambhava nahIM hai, kyoMki isase spaSTa dhvanita hotA hai-yaha eka svatantra saMkalana kartA kA nAma kahIM upalabdha nahIM kRti hai| hotA hai| candra prajJapti aura sUrya prajJapti ke pratyeka __. "Agama-sudhA-sindhu" bhAga 7 kI anu- sUtra ke prArambha meM "tA" kA prayoga hai / yaha kramaNikA meM "candra-prajJapti" aura "sUrya - "tA" kA prayoga isako prAcIna kRti siddha prajJapti" ko gaNadharakRta likhA hai / saMbhava karane ke lie amogha pramANa hai| hai isakA AdhAra candraprajJapti ke prArambha kI candra-sUrya prajJapti ke pratyeka praznasUtra ke caturtha gAthA1 ko mAna liyA gayA hai / isa prArambha meM "bhaMte" kA prayoga aura uttara sUtra gAthA se yaha siddha hotA hai ki yaha gautama ke prArambha meM "goyamA" kA prayoga nahIM hai| gaNadhara kRta jyotiSa-rAja-prajJapti hai| jaba ki anya aMgaupAMgoM ke sUtroM meM "bhaMte" __kyoMki gAthA meM kahA hai ki- aura "goyamA" kA prayoga prAyaH sarvatra hai, "indrabhUti' nAma ke gautama bhagavAna - 1. NamiuNa sura-asura-garula-bhuyagaparimahAvIra ko tIna yoga se vaMdanA karake vadie gayakilese // "jyotiSa rAja-prajJapti" ke sambandha meM pUchate haiN|" arihe siddhAyarie uvajjhAya savvajyotiSa rAja prajJapti kA saMkalana kAla : sAhU ya // 2 // bhagavAna mahAvIra aura gaNadhara gautama 2. phuDa-viyaDa-pAgaDattha', buccha puvvasuya svAmIkA samaya Isa grantharAja kA saMkalana saar-nnissd| 1 nAmeNa iMdabhUitti, goyamo vaMdiuNa tivihennN| suhuma gaNiNovaITTha, joisagaNarAya pucchai jiNavaravasahaM, joisarAyassa paNNatti / paNNattiM / / 3 // For Personal & Private Use Only Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ataH yaha mAnyatA nirvivAda hai "yaha kRti pUrNa - rupa se svatantra - saMkalita kRti hai / grantha ekaH utthAnikAyeM do jyotiSa - rAja - prajJapti kI eka utthAnikA candraprajJapti ke prArambha meM dI huI gAthAoM kI hai aura eka utthAnakA gadya sUtroM kI hai / ina utthAnikAoM kA prayoga pratiyoM ke sampAdakoM ne vibhinna kiyA hai / vibhinna rUpoM meM 1. kisI ne donoM utthAnikAyeM dI hai / 2. kisI ne eka gadya--sUtroM kI utthA nikA dI hai / 3. kisI ne eka padya - gAthAoM kI utthAnakA dI hai / isI prakAra prazasti - gAthAyeM candra-prajJapti ke anta meM aura sUrya - prajJapti ke anta meM bhI dI hai| jaba ki ye gAthAyeM jyotiSa - rAja prajJapti ke anta meM dI gaI thI / saMbhava hai jyotiSa - rAja - prajJapti ko jaba do upAMgoM ke rUpa meM vibhAjita kiyA gayA hogA, usa samaya donoM upAMgoM ke anta meM samAna prazasti gAthAyeM de dI gaI hai / jyotiSa - rAja - prajJapti kI saMkalana zailI kA vaicitrya : cira- atIta meM jyotiSa -rAja-prajJapti kA saMkalana kisa rUpa meM rahA hogA ? yaha to Agama - sAhitya ke itihAsa - vizeSajJoM kA viSaya hai, kintu vartamAna meM upalabdha candraprajJapti tathA sUrya - prajJapti ke prArambha meM dI gaI viSaya-nirdezaka samAna gAthAoM meM prathama prAbhRta kA pramukha viSaya "sUrya maNDaloM meM sUrya kI gati kA gaNita " sUcita kiyA gayA hai, kintu donoM upAMgoM kA prathama sUtra nakSatra mAsa ke muhUrtI kI hAni - vRddhi kA hai / prathama pA. 5 pAhu-sUtra 16 meM 5 pratiprattiyoM kA pratipAdana aura sUtra 17 meM svamata kA pratipAdana pUre Agama meM kevala ye do sUtra 16 aura 17 hI aise hai, jinameM pratipattiyAM aura svamata - pratipAdana vibhinna sUtroM meM hai zeSa sabhI pratipattiyoM vAle sUtroM me svamata pratipAdana eka hI sUtra meM hai / sUrya-sambandhI gaNita aura candra saMbandhI gaNita ke sabhI sUtra yatra-tatra vikIrNa haiM | graha, nakSatra aura tArAoM ke sUtroM kA bhI vyavasthita krama nahIM hai / ata AgamoM ke vizeSajJataH sampAdaka zramaNa yA sadgRhastha ina upAMgoM ko Adhunika saMpAdana zailI se sampAdita kareM to gaNita- jJAna kI AzAtIta vRddhi ho sakatI hai / isake sAtha hI kucha prazna cintanIya bhI hai jaise 1. 2. nakSatroM ke vihita - bhojana se kArya - siddhi sUcaka sUtra kA uddezya kayA hai ? gaNita - pradhAna Agama meM phalita kA kayoM AyA yaha eka sUtra ? 3. isa sUtra kI upAdeyatA zramaNacaryA ke to sarvathA viparIta hai, hI kintu gRhastha dharma ke bhI anukUla nahIM hai / ataH isa sUtra kA uddezya kathA ho sakatA hai / sUrya prajJapti prAbhRta 10, prAbhRta prAbhRta 17, sUtrAMka 51 meM " nakSatroM ke bhojana aura una se hone vAlI kArya siddhi kA vidhAna hai / For Personal & Private Use Only Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa Agama grantha kI pUrNatA pratipattiyoM kI he, ataeva bIsa prAbhRtoM kI tathA prathama prAbhRta prAmANikatA saMpAdana ke sAtha hI sannihita hai:- ke ATha prAbhRta prAbhRtoM kI viSayAnukrama sUcaka ___ prathama daza prAbhRtoM meM aura antima 17 gAthAoM meM praznavAcaka vAkya hai / kintu dazama se 20 paryanta arthAt-antima cAra prAbhRtoM prAbhRta kI viSaya nirdezaka gAthAoM meM praznameM pratipattiyAM hai| zeSa cha prAbhRtoM meM prati- vAcaka vAkya nahIM hai| pattiyAM nahIM hai / sabhI pratipattiyoM kI saMyukta prathama dvitIya prAbhRta kI pratipatti saMkhyA saMkhyA 341 hai| sUcaka gAthAyeM to haiM, para zeSa-prAbhRtoM kI yahAM "pratipatti" zabda kA abhISTa artha pratipatti saMkhyA sUcaka gAthAye upalabdha pratiyoM anyAnya jyotiSa-gaNitajJoM ke vibhinna mata meM nhiiN| yA mAnyatAe hai| saMbhava hai ye gAthAyeM vicchinna ho gaI hai saMkalanakartA zratadhara ne pratipattiyAM to dI. yA gAthAoM ke racanA kAla meM antara rahA hai| kintu kisa jyotiSa-gaNitajJa racita kis| nimnAMkita prAbhRtoM kI gAthAeM vichinna hai| grantha se uddhRta yaha pratipatti hai ? aisA eka 1. prathama prAbhata ke prathama prAbhRta prAbhUta meM bhI "pratipatti ke sambandha meM kahIM bhI sUcita igyArahave sUtra kI gAthAyeM vichinna hai| nahIM kiyA hai| 2. prathama prAbhata ke dvitIya prAbhUta-prAbhUta meM sUtra 13 kI gAthAye vicchinna hai| ____ yadi saMkalana kartA sabhI pratipattiyoM ke saMdarbha-pranthoM meM se pratipattiyoM se sambandhita __3. prathama prAbhUta ke tRtIya prAbhRta-prAbhRta meM sUtra 14 kI gAthAye vichinna hai / sabhI uddharaNa dekara sthala-nirdeza karate to , 4. prathama prAbhRta ke paMcama prAbhRta- prAbhRta meM prastuta Agama grantha gaNitajJa-jagata meM apratima sUtra 17 kI gAthAyeM vichinna hai| mahattva prApta krtaa| . 5. prathama prAbhUta ke saptama prAbhRta prAbhRta meM jyotiSa rAja prajJapti ke katipaya aMza sUtra 19 kI gAthAyeM vichinna hai| vicchinna hai : navama prAbhRta ke sUtra 31 meM do pratiisa Agama grantha ke saMkalana kartA ne pattiyoM kA praznasUtra vichinna hai| utthAnikA meM praznakartA gautama gaNadhara ko isI sUtra meM svamata-pratipAdaka sUtrAMza aura uttara dAtA bhagavAn mahAvIra ko mAnA vicchinna hai| For Personal & Private Use Only Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ CCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCC jambalIpa kA sthApatya evaM saMkSipta vivaraNa zrImatI phUlakuvara jaina prAdhyApaka mAdhava mahAvidyAlaya ujjaina (ma.pra.) 980993000999d$s3090003829989 saMkSipta rUpa rekhA jambUdvIpa kA sthApatya jambUddhIpa kA sthApatya ___ yaha tIna loka anAdi-nidhana-akRtrima hai / isako banAne vAlA koI bhI Izvara jambUdvIpa kA vistAra Adi nahIM hai| isake madhya bhAga meM kucha jambUdvIpa kI paridhi kama caudaha rAju laMbI eka rAju caur3I aura jambUdvIpa kA kSetraphala jambUdvIpa kI jagatI moTI sanALI hai| isameM sAta rAju adho loka hai evaM sAta rAju UMcA Urdhvaloka hai vedikA tathA madhya meM ninyAnave hajAra cAlIsa yojana vizeSa UMcA sumeru parvata hai / isakI nIMva eka hajAra jambUdvIpa ke pramukha dvAra vijaya Adi devoM ke nagara yojana hai jo ki citrA pRthvI ke andara hai| vana khaNDa vedikA citrA pRthvI ke Upara ke samabhAga se lekara sumeru parvata kI UMcAI ninyAnave hajAra jambUdvIpa kA saMkSipta vivaraNa cAlIsa yojana hai| . tIna so gyAraha parvata kahAM hai ? jambU- madhyalokake ThIka bIco-bIca meM eka dIpa kI sampUrNa nadiyAM kitanI haiM aura kahAM yojana vistRta golAkAra jambUdvIpa hai| kahAM hai ? __ jambUdvIpa kA vistAra : madhyaloka meM cauMtIsa kama bhUmi asaMkhyAta dvIpa-samudroM se veSTita gola tathA chaha bhoga bhUmi jabU vRkSa se yukta jaMbUdvIpa / yaha eka lAkha jambU vRkSa-zAlmalI vRkSa yojana vistAra vAlA hai| cA~tIsa AryakhaNDa jabUdvIpa kI paridhi : tIna lAkha solaha eka so sittara mleccha khaNDa hajAra do sau sattAisa yojana, tIna koza vedI aura vanakhaNDa eka so aTThAIsa dhanuSa ora kucha adhika jambUdvIpa ke aThattara jina caityAlaya sADhe teraha aMgula hai, arthAt lagabhaga isa jambU- dvIpa meM hama kahAM haiM ? 1264908000 mIla hai / For Personal & Private Use Only Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaMbUdvIpa kA kSetraphala : sAta sau navve karor3a, chappana lAkha, caurAnave hajAra, eka sau pacAsa yojana hai / arthAt tIna nIla, solaha kharaba, bAIsa araba, satattara karor3a chayAsaTha lAkha (31622776600000) mIla hai bUdvIpa kI jagatI : ATha yojana (32000 mIla) UMcI, mUla meM bAraha ( 48000 mIla) aura Upara meM cAra yojana (16000) mIla vistAra vAlI hai / jabUdvIpa ke parakoTe ko jagatI kahate hai, yaha jagatI mUla meM vajramaya, madhya meM sarvaratnamaya aura zikhara para vaiDUrya maNi se nirmita hai / isa jagatI ke mUla pradeza meM pUrva-pazcima kI aura sAta-sAta guphAeM haiM, toraNoM se ramaNIya, anAdi-nidhana guphAyeM mahAnadiyoM ke liye praveza dvAra haiM / vedikA : jagatI ke uparima-bhAga para ThIka bIca meM divya suvarNamaya vedikA hai / yaha do koza UMcI aura pAMca seo dhanuSa caur3I hai / jagatI kA upari vistAra cAra yojana meM vedI ke vistAra ko ghaTAkara zeSa ko AdhA karane para vedI ke eka pArzva bhAga meM jagatI kA vistAra hai, yathA 32000-500 -= 15750 dhanuSa / 2 vizeSa : do hajAra dhanuSa kA eka koza aura cAra koza kA eka yojana hone se cAra yojana meM 32000 dhanuSa hote haiM, ataH 32000 dhanuSa meM 500 dhanuSa ghaTAyA hai / bedI ke donoM pArzva meM uttama vApiyoM se saMyukta vana-khaNDa haiM / vedI ke abhyaMtara bhAga 4. 25 meM mahoraga jAti ke vyaM Mtara devoM ke nagara haiM / vyaMtara nagaroM ke bhavanoM meM akRtrima jinamandira zobhita hai / jaMbUdvIpa ke pramukha dvAra : cAroM dizAoM meM krama se vijaya, vaijayaMta, jayaMta aura aparAjita ye cAra gopura-dvAra haiM / ye ATha yojana ( 32000 mIla) Uce aura cAra yojana ( 16000) mIla vistRta haiM / saba gopuradvAroM meM siMhAsana, tIna chatra, bhAmaNDala aura cAmara Adi se yukta jina - pratimAeM sthita haiM / ye dvAra apane vyaMtara devoM se rakSita haiM parama bhAga meM satraha khana uttama dvAra bhavana haiM / apane nAma ke / pratyeka dvAra ke (taloM) se yukta, vijaya Adi devoM ke nagara : dvAra ke Upara AkAza meM bAraha hajAra yojana laMbA, chaha hajAra yojana vistRta vijaya deva kA nagara hai / aise hI vaijayaMta Adi ke nagara haiM / ina me aneka deva-bhavanoM meM jina mandira zobhita hai / vijaya Adi deva apane apane nagaroM meM deviyoM aura parivAra devoM yukta nivAsa karate haiM / vanakhaNDa vedikA : jagatI ke abhyaMtara bhAga meM pRthvI tala para do kosa vistRta Agra vRkSoM se yukta vanakhaNDa haiM / suvarNa ratnoM se nirmita usa udyAna kI vedikA do kosa UMcI, pAMca sau dhanuSa caur3I hai| jaMbUdvIpa kA saMkSipta vivaraNa tIna sau gyAraha parvata kahAM hai ? sumerU parvata videha ke madhya meM hai / chaha kulAcala sAta kSetroM kI sImA karate haiM, cAra gajadaMta meru kI vidizA meM haiM / moha For Personal & Private Use Only Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vakSAra-videha kSetra meM hai / battIsa vijayA arthAt saMpUrNa jaMbUdvIpa meM satraha lAkha battIsa videha deza meM haiM aura do vijayAdha, bAnave hajAra nabbe nadiyAM hai / inameM videha bharata aura airAvata meM . eka eka hai / ataH kI nadiyAM caudaha lAkha aThattara hai / sItA cauMtIsa vijayA hai| battIsa videha ke, sItodA kI jo parivAra nadiyAM hai ve devakuru battIsa, bharata-airAvata ke do aise cautIsa -uttara kuru meM hI bahatI haiN| Age pUrva vRSabhAcala hai / haimavata, hari tathA ramyaka videha pazcima videha meM vibhagA, tathA gaMgA aura hairaNyavata meM eka-eka nAbhigiri aise cAra siMdhu aura raktA raktodA hai / jitanI parivAra nAbhigiri hai| sItAnadI ke pUrva-pazcima nadiyAM hai, ve sabhI apane apane kue se taTa para aise cAra yamaka giri hai / devakuru utpanna hotI hai| uttara kurU meM do-do tathA pUrva pazcima cautIsa kama . bhUmi bhadra sAla meM do do aise ATha diggaja bharata-kSetra ke Arya-khaNDa kI eka karma parvata haiN| sItA-sItodA ke bIca bIsa bhami vaise hI airAvata kSetra ke Arya khaMDa sarovaroM meM pratyeka sarovara ke kinAre para kI eka karma bhami tathA battIsa videhoM ke pAMca-pAMca hone se do sau kAMcanagiri hai / AryakhaMDa kI 32 karma bhUmi ese 34 kama jabadvIpa kI sampUrNa nadiyA kitanI bhami hai / ina meM se bharata-airAvata meM SaT- . hai aura kahAM-kahAM hai ? kAla parivartana hone se ye do azAzvata kama bharata kSetra kI gaMgA-siMdhu 2.. ina kI bhUmi hai, evaM videhoM meM sadA hI karma bhUmi sahAyaka nadiyAM 28000 haimavata kSetra kI vyavasthA hone se ve zAzvata karma bhUmi haiN| rohita-rohitAsyA 2+ inakI sahAyaka nadiyAM chaha bhoga bhUmi 56000+ harikSetra kI harita-harikAMtA 2+ haimavata aura hairaNyavata meM jaghanya bhoga ina kI sahAyaka nadiyAM 112000+ videha bhami kI vyavasthA hai, vahAM para eka kosa kSetra kI sItA-sItodA 22 inakI sahAyaka zarIra kI UMcAI hai, eka palya Ayu hai, 168000 (8400042) + vibhagA nadI 12. aura yugala hI janma lete hai yugala hI inakI sahAyaka 336000 (28000412) battIsa marate hai| dasa prakAra ke kalpavRkSoM se videha dezoM kI gaMgA-siMdhu aura raktA-ratodA bhoga sAmagrI prApta karate hai| nAma kI 64+ inakI sahAyaka nadiyAM 896- harivarSa kSetra aura ramyaka kSetra meM madhyama 000 (14000-x 64) / ramyaka kSetra kI bhoga bhUmi kI vyavasthA hai / vahAM para do nArI-narakAMtA 2+ inakI sahAyaka nadiyAM kosa UMce, do palya Ayu vAle manuSya hote 112000+ hairaNyavata kSetra kI suvarNa kUlA haiM / ye bhI bhoga-sAmagrI ko kalpa vRkSoM se rupyakUlA 2+ inakI sahAyaka 56000+ prApta karate haiN| airAvata kSetra kI raktA ratodA 2+ inakI devakuru-uttarakuru kSetra meM uttama bhoga sahAyaka 28000=1792090 / / bhUmi kI vyavasthA hai / yahAM para tIna kosa For Personal & Private Use Only Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Uce, tIna palya kI Ayu vAle manuSya ina vediyoM kI UMcAI AdhA yojana hote haiM / ye chahoM bhoga-bhUmiyAM zAzvata haiM aura vistAra pAMca sau dhanuSa pramANa hai / yahAM parivartana kabhI nahIM hotA hai| sarvatra vanakhaMDa AdhA yojana cauDe hai / jabUvRkSa-zAlmalI vRkSa jabUdvIpa ke aThattara jina caityAlaya ___ uttarakuru meM IzAna-dizA meM jaMbU vRkSa sumeru ke cAra vana sambandhI 16+ chaha eva devakuru meM naiRtya dizA meM zAlmali kuLAcaLa ke 6+ cAra gajadaMta ke 4+ solaha vRkSa hai| vakSAra ke 16. cautIsa vijayA ke 34+ . cautIsa Arya khaMDa jabU zAlmali vRkSa ke 2-78 / ye jabadvIpa eka bharata meM, eka airAvata meM aura battIsa ke aThattara caityAlaya haiM / inameM pratyeka meM videha dezoM me battIsa aise Arya khaNDa 108-108 jina pratimAyeM virAjamAna hai. cautIsa hai| unako merA mana vacana kAya se namaskAra hoveM / eka sau sittara mleccha khaDa isa ja bUdvIpa meM hama kahAM haiM ? bharata kSetra ke pAMca, erAvata ke pAMca aura yaha bharata kSetra, jaMbUdvIpa ke 190 veM battIsa videha ke pratyeka ke pAMca-pAMca 5+5+ bhAga yojana pramANa hai / isake chaha khaNDa meM (3245) = 170 mleccha khaMDa hai| jo Arya khaMDa hai, usakA pramANa lagabhaga nimna vedI aura vana khaNDa prakAra hai| jabUdvIpa meM 311 parvata hai, una meM dakSiNa kA bharata kSetra 238 3/19 yojaAju bAju yA cAroM tarapha maNimayI vediyAM nakA hai / padma sarovara kI lambAI 1000 aura vanakhaDa haiN| . yojana haiM tathA gaMgA siMdhu nadiyAM 5-5 soM . nabbekaMDa pramakha hai. gAvita 14 yojana parvata para pUrva-pazcima bahakara dakSiNa nadiyAM jahAM giratI haiM vahAM ke 14 vibhaMgA meM mur3hatI hai / yaha Arya khaMDa uttara-dakSiNa nadiyoM kI utpatti ke 12, videhakI gaMgAdi 230 yojana cauDA haiN| pUrva pazcima meM 1000 -raktAdi-64 nadiyoM kI utpati ke 64 -500+500=2000 yojana lambA hai / ese 14+12+64=90 kuMDa haiM / ina ke inako Apasa meM guNA karane se 23842000 cAroM tarapha utanI hI vedI aura vanakhaNDa haiN| =476000 yojana pramANa Arya khaNDa kA 26 sarovara haiM--kulAcaLa ke 6+ sItA kSetra phala ho jAtA hai / isake mIla banAne sItodA ke 20=26 / inake cAroM tarapha vedI se 476000-4000=1904000000 (eka haiM aura cAroM tarapha hI vanakhaDa hai / jitanI sau nabbe karor3a cAlIsa lAkha) mIla pramANa nadiyAM haiM, unake donoM pAzrva bhAgoM meM arthAt kSetra phala ho jAtA hai / . 179209042=3584180 maNimayI vedikA isa Arya khaNDa ke madhya meM ayodhyA haiM aura utane hI vanakhaDa haiN| nagarI hai / isa ayodhyA ke dakSiNa meM 119 For Personal & Private Use Only Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ " yojana kI dUrI para lavaNa samudra kI vedI hai lavaNa samudra hai aura uttara meM 4,76,000 aura uttara kI tarapha itanI hI dUra para vija- mIla jAne se vijayAdha parvata hai / usI yA parvata kI vedikA hai / ayodhyA se prakAra ayodhyA se pUrva meM 4000000 mIla pUrva meM 1000 yojana kI dUrI para gaMgA dUra gaMgA nadI tathA pazcima meM itanI hI nadI kI taTa vedI hai arthAt AryakhaNDa kI dUra para siMdhu nadI hai| dakSiNa dizA meM lavaNa samudra, uttara dizA meM Aja kA sArA vizva isa AryakhaMDa vijayA', pUrva dizA meM gaMgAnadI eva meM hI bhAratavarSa meM rahate haiN| pazcima dizA meM siMdhu nadI hai', ye cAroM svayaM bhUta jina geha, Arya khaNDa kI sImA rUpa hai| akRtrima jaMbUdvIpa madhya zobhe / ____ ayodhyA se dakSiNa meM 476000 mIla baMdu attari jina madira (cAra lAkha chahattara hajAra) mIla jAne se se 11 POSSSSCCSCCCCCCCCCCCCCCCC0) RD kucha loga aisA bhI kaha dete haiM ki 'jo pratyakSa pramANita haiM, vahI vAstavika hai, Ara jisake lie vaisA sAdhya nahI vaha hai dhAraNA rUpa / kintu isameM bhI yaha Apatti A sakatI hai aura vaha ki Apa jise pratyakSa kahate 7 C haiM vaha bhI apratyakSa hI haiM, vahAM bhI dhAraNA ne apanA prabhAva mastiSka para jamA rakhA hai, jisase dhAraNA ke anurUpa saMyojanA kI jAtI hai| For Personal & Private Use Only Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ___EX E3 X E3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 candrayAtrA : vAstavika tathya kayA ? - le. Do. tejasiMha gauDa-ujhauna E3 3 3 E3E3. E3 E3 E3 E3 E3 E3 E3 E3 E3 3 3 3 ___ bhAratIya Astika-paramparA ke pratIka ke jo kucha mAnatA AyA hai, usameM visaMvAda rUpa meM candra yuga yugoM se hamArI niSThA ho sakatA hai kintu vivAda nahIM / para Aja aura AsthA kA abhinava Aloka rahA haiN| jaba vijJAna ke kathita pahorAe ne candra para apane guNa-vizeSa ke kAraNa candra cirakAla pahu~cane aura vahAM se pRthvI ke samAna hI se amRta varSo mAnA gayA hai aura divya prApta dharAtala kI miTTI aura caTTAnoM ke TukaDe loka kI viziSTa-vibhUtiyoM meM se eka anupama le Ane kI ghoSaNA kI hai, usase vicAravAna deva ke rupa meM bhI vaha ArAdhanA kA mAna vyakti ke liye eka cintana kI nai dizA bindu iSTa-phaladAyI kalpataru tathA kAmitArtha khula gaI hai| priya ciMtAmaNi bhI rahA hai| vaha vijJAna kI satyatA ko pArakhane ke . prANimAtra candra ke prati kRtajJa hai| liye bAdhya ho gayA, isa liye nahIM ki pratyeka dharma-sampradAya candra kI cirantana zakti vijJAna ne candra para vijaya prApta kara lI hai| ke prati nata-mastaka hogA, usake gauravagAna gAtA apitu isa liye hi kyA yaha saba satya hai ? AyA hai / usakI utpatti, gati aura kRti yadi satya hai to isameM kalpanA kA Azraya bhI usakI stuti se hama samajha pAte haiN| kyoM liyA gayA ? yaha isa liye bhI Avavaha nIrava-nizItha meM apanI kamanIya kiraNoM zyaka ho gayA ki vAstavikatA se kozoM dUra kA komala sArtha dekara peDa pA~voM ko pari rahakara vijJAnavAdI aise kalpita satyoM kA pakva karatA hai, isaliye use 'auSadhIza" jAla aba taka phelAkara apanA astitva jamAte kahA jAtA hai| usameM chipA kAlA cinha Aye haiN| usako 'zazalAMchana' kahane meM sahayogI banatA vijJAna kA zAstrIya artha hai zilpa aura hai| vaha apanI kalAoM ke saMkoca vikAsa ke zAstra / zilpa kA Azraya bhautika sampadAoM kAraNa kSayI bhI aura pUrNa hone para apAra kI abhivRddhi karatA hai aura zAstra kA Azraya pArAvAra kI lahariyoM meM. ubhAra lAtA hai, AdhyAtmika sampadAoM kI / pAzcAtya vaijJAisa liye vaha samudra kA beTA bhI mAnA nika zilpa ke sahAre bhautika-sampatti meM gayA hai| Age bar3hate rahe / bhAratIya-maharSi-varga zAstra zraddhA aura vizvAsa kI bAhoM meM simaTA kA parizrama kara AdhyAtmika lakSya kI paripUrti huA yaha saMsAra dharma aura zAstra ke sahAre karane meM bahuta lagA rahA / kintu isakA yaha For Personal & Private Use Only Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ artha kadApi nahIM rahA ki vijJAna kI dhArA ko bhAratavAsiyoM ne sadA ke liye bidA kara diyA | hA~ ! itanA avazya hai ki vijJAna ke isa pakSa ke samakSa apanA AtmasamarpaNa kabhI nahIM kiyA / kucha samaya se ki epolo yAna pahucane kA prayAsa vahA~ pahu~ca bhI gayA / taba isa sambandha meM bhAratIya manISiyoMne, tattva- ciMtakoM vicAra karanA prArambha kiyA, jisameM do dhArAeM pramukha haiM / yaha carcA cala rahI hai 8- 9-10 ne candra para kiyA, aura epolo-11 prathama vicAradhArA ke anusAra epolo 11 candra, para pahuMca gayA hai aura vaha hamAre zAstro - purANo meM varNita tathyoM ko svayaM pramANita kara rahA hai| hamAre pUrvAcAryoM ne jo kucha likhA vaha satya hai, udAharaNArtha ' ' kalyANa mAsika (gorakhapura) meM prakAzita pU. svAmI zrI karapAtrIjI mahArAja kA lekha athavA jyotiSmatI (solana) traimAsika patrikA kA sampAdakIya dekheM | amerikana antarikSayAtrI 29 julAi 69 ko candramA ke bhUtala para utara gaye, mAnava ke caraNa sparza se candraloka pulakita ho uThA, epolo-11 ke nirmANa meM 24 araba DaoNlara vyaya huA / tIna hajAra se adhika vyakti, vaijJAnika, takanIrI, zilpI, DAkTara, iMjIniyara Adi aharniza kArya karate rahe / epolo 11 ke kAryakrama meM eka miniTa kA bhI antara naM paDA / candraloka meM utare hue antarikSa- yAtriyoM kA patha pradarzana bhUtala meM bane antarikSa ghara se huA, yaha bhUlanA na cAhiye ki candraloka kA zAsaka bhUtalavAsI mAnava hI rahA, candramA para pahuMcA antarikSayAtrI vizva ko eka prabala ' aNubama se bhasma kara sakegA ? mAnava ke sAdhAraNa jIvana meM kyA antara AegA ? kyA bAr3ha, tUphAna, AMdhI, bhUkampa kA vaha niyantraNa kara sakegA ? mAnava jIvana ko aura adhika sukhI banAne meM vaha kisa mAtrA meM sahAyaka hogA ? yaha to bhaviSya batAegA / Aja taka to yahI siddha huA hai ki purANoM meM likhI yaha bAta - rAvaNa kA putra nArAyaNa prati dina prAtaH candraloka kI saira karane jAtA thA / sarvathA asatya nahIM hai aura kAlpanika bhI nahIM / Adi ( jyotiSmatI varSa 13 aMka 1) / " Idhara kucha vidvAnoM ne Adhibhautika, Adhidaivika AdhyAtmika dRSTi dra trividha rUpa ko spaSTa karate hue apane zAstroM ke saMrakSaNa kA prayAsa kiyA hai / dUsarI . vicAradhArA ke anusAra epolo yAna candramA taka pahu~cA hI nahIM hai / isa kathana kI prAmANikatA ke liye candraloka, vahAM taka jAne ke mArga, vahAM Adi kA zAstrIya dRSTi se vimarza, tathA vijJAnavAdiyoM dvArA sUcita mArga, gati Adi ke AdhAra para hI tathyoM kA anveSaNa pramukha svIkRta huA hai / rupa " tattvajJAna vastu kA sampUrNa darzana karAtA hai aura vijJAna vastu ke AMzika svarupa kA prAyogika kakSA se darzana karatA hai / isI AdhAra para paM. gaNivarya zrI abhayasAgarajI For Personal & Private Use Only Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ma. kI siMhagarjanA hai ki- tattvajJAna kA sthAna bhAMti epolo-11 kI bAte ina dinoM yatra vijJAna kI apekSA kaI dRSTiyoM se UMcA aura tatra carcA kA viSaya banI huI hai / mahattvapUrNa hai / isa sambandha meM ve eka samI bhautikavAda ke dharAtala para khar3e vijJAna karaNa prastuta karate hai| ne yantra vidyA kI nipuNatA ko parAkASTA ke "tattvajJAna A~kha hai, vijJAna kA~ca hai| kAraNa epolo 11 kI saphalatA ke mAdhyama tattvajJAna prANa hai, vijJAna zarIra hai| se kucha bhautika siddhiyAM prApta kara lI hai; tattvajJAna A~kha hai, vijJAna hAthapaira hai| isa viSaya meM niSedha nahIM kiyA jA sakatA, kintu itane mAtra se hI vijJAnane atIndriya tatvajJAna dAyA pAva hai, Ara vijJAna padArtho ko bhI utkRSTa bhautika sAmagrI ke bAMyA pAMva hai / baha para jAna liyA hai, aisA to nahIM khaa| ataH vijJAna kA eka aMga hai| jA sakatA / tatvajJAna sarvAgINa aura vijJAna ekAMgI hai| isa dRSTi se epolo 11 pRthvI se lagabhaga phira bhI pracAra-prasAra bahumukhI prasthApanA / DhAI lAkha mIla dUra jA kara kisI jJAta pradeza kI aura prayoga-parIkSaNa Adi ke AvaraNa se ___ meM utarA ra ho, use candra para utarA huA vaha satyavat AbhAsita hotA rahatA hai / " mAna lenekI jaldI ucita nahI hai| kyoMki isa liye satya se dUra bhaTakate hue vijJAna svayaM isa viSayaka kucha kar3iyoMko mAnava ko satya ke nikaTa lAkara usakA Ajataka haThAne meM saphala nahIM huA hai, tathA darzana karAnA hI munijIvanakI sArthakatA hai, kucha anahonI dhAraNAo ke kAraNa vijJAna kI isI bAta ko dhyAna meM rakhakara-pU. paM. zrI mUlabhUta dhAraNAeM bhI Digane lagI hai / aisI abhayasAgarajI ma0 ne apane manana yogya sthiti meM vijJAna svayaM prayogoM ke mAdhyama se vicAra janatA ke sammukha prastuta kiye / jabataka paryApta parIkSaNa na kara le aura antima unake dvArA candrayAtrA kA rahasya madana bhI pariNAma prakaTa na kare taba taka presa pleTalokapriya bana gayA hai| epoloyAna kI phorma ke AdhAra para kiye gaye pracAroM ko candrayAtrA. kA rahasya viSaya para pUjya munirAja adhika mahatva dekara utpanna kI gaI dhAraNAoM ke vicAroM ko hI yahAM prastuta kiyA jA kI jAla meM phasanA ucita nahI hai / rahA hai / yathA epoloyAna-11 candramA para nahIM pahuMcA "vartamAna samAcAra-patroM ke AdhAra para hai, isa kathana kI puSTike liye nimnAMkita aisA pratIta hotA hai ki vijJAna ne koI tarka prastuta kiye haiN| adbhuta siddhi prApta kara lI ho, aura mAnava (1) vaijJAniko ke anusAra epolo seTarna loka se candraloka para apane caraNa bar3hA diye rokeTa ke dhavake se upara 190 mIla pahuMca ho, vaijJAnika siddhi ke utkRSTa namUne kI kara pRthvI kI do pradakSiNA karane ke bAda For Personal & Private Use Only Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 spesa risarca senTara kepa keneDI meM baiThe hue hogA, aisA isa vicAra-mathana se spaSTa jJAta niyaMtrako ke baTana dabAne ke pariNAma svarupa hotA hai / yadi epolo vastutaH pRthvI se upara epolo kA muMha candramAkI ora tirachA ho gayA ho to lagabhaga DhAI lAkha mIla dUra sthita gayA aura usa dizA (pUrva) meM 230000 epolo ke AkAza-yAtriyoM ke sAtha nAsA ke mIla dUra gyaa| vaijJAnikoM ne samparka kisa prakAra rakhA ? isameM samajhane kI bAta yaha hai ki pRthvI epolo ke AkAza-yAtrI TelIvijhana seTa dvArA se UMcAI to kevala 190 mIla kI hI hai| citroM ko kisa prakAra prasArita karasake ? nAsA ke gaijJAnikoMne bAtacIta kI hai, pRthvI se dUrI 230000 mIla kI, kintu TelIvijhana seTa para progrAma Aye haiM, yaha UMcAI 190 mIla se adhika nahIM hai| isI bAta hI pramANita rahatI hai hi epolo pRthvI liye epolo-11 ke candra para utarate samaya se Upara 190 mIla hI arthAt , AyanosphInIce kI ora utaranA pdd'aa| yara kI maryAdA taka hI gayA hai aura bAda meM - vastutaH candra AkAzIya piNDa hai aura pUrva dizA meM tirachA DhAI lAkha mIla gayA hai ? hamAre jagata se 31 lAkha 68 hajAra mIla yadi sIdhA DhAI lAkha bhIla UMcA gayA UMcA hai / vahA~ pahuMcane ke liye epolo ko hotA to 200 mIla ke AyanosphIyara ke satata Urdhva gamana karanA Avazyaka thA, isase bAda ke ekjhosphIyara meM gaye hue epolo ke yaha spaSTa hotA hai ki epolo pRthvI se sAtha kaoNsmika rejha ke avarodhoM ke kAraNa tirachA gayA hai, upara nahIM / vaijJAnika AkAzayAtriyoM se samparka nahIM jisa vizva meM hama rahate hai vaha pUrA rakha sakate / bizva kA atyanta choTe se choTA asaMkhyAtavAM vaijJAnikoM ke kathanAnusAra pRthvI se bhAga hai| samasta vizva ke madhyamavatI jambU DhAI lAkha mIla Upara vyoma yAtrI gaye the, TIpa ke dakSiNa hisse ke bharatakSetra ke dAhine vahAM vAtAvaraNa nahI hai to rokeTa kA dhaDAkA bhAga ke madhya khaNDa ke ati alpa TukaDe meM vahAM kisa prakAra huA ? candra ke gurutvAvizva vartamAna pUrA hai / bharatakSetra kA mApa pUrva karSaNa meM praviSTa ho bhramaNa kakSA meM sthira pazima 10800000 mIla ora uttara-dakSiNa hone ke liye tathA bhramaNa-kakSA se nikAla 10388 mIla kA hai|. madhyakhaNDa ke madhya kara candra ke gurutvAkarSaNa se chaTane ke liye auTa se dakSiNa-pazcima ke madhya vAle (neRtya epolo ke vyomayAtriyoM ne rokeTa kA visphoTa koNa) 370000 mIla dUra 8000 mIla ke kiyAhI hai / taba vekyUma meM Idhana jale hI vyAsa vAle pradeza para hama rahate haiN| kaise? yahAM se epolo pUrva kI ora gayA hai kadAcit hama yaha mAna leM ki jaise meM aneka parvata hai, unameM se kisI ve zvAsa ke liye AksIjana kI TaMkI le eka parvata para epolo kA avataraNa huA gaye the, usI prakAra oksIjana kI TaMkI meM For Personal & Private Use Only Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . se jalate hue gesa dvArA visphoTa huA hogA zukra aura pRthvI hai, pRthvI kA upagraha candra kintu jale hue Idhana kA avazeSa athavA hai, isa liye eka hI kakSA meM pRthvI ke dhueM kA bAhara nikalanA kisa prakAra huA? Age candra hai jo mAtra pA~ca azakA koNa ___ bAtAvaraNa ke binA jalA huA iidhnn| hI banAtA hai, kintu pRthvI kendravAdiyoM ke mAnyaathavA dhuAM vAtAvaraNa ke mAdhyama ke binA / - tAnusAra, "pRthvI se Upara candra" hai yaha nikala hI nahIM sakatA hai| isa se bhI yaha bAta Aja kA vijJAna nahIM mAnatA hai| kahA jA sakatA haiM ki 190 mIla se Upara isa liye epolo yAna ko ve Upara kyoM bhejeM ve nahIM gaye haiM aura DhAI lAkha mIla tirache vijJAna kI dRSTi se tirachA bhejanA hI gaye haiN| saMgata hai / (3) AkAzayAtriyoMne epolo yAna kI khir3a jaba ki vAstava meM candra to Upara kiyoM para barpha aura kuharA jama jAne aura hI hai, tirachA nahIM / ataH apolo kI usake kAraNa spaSTa na dekha sakane kI zikA tiryag gati pramANita kara detI hai ki candra yata nAsA ke saijJAnikoM ke samakSa kI hai| " para na pahu~ca kara bharata kSetra ke madhya khaNDa __ ke pA~ca karor3a mIla vyAsabAle kSetra meM 2 // isa para vicAraNIya tathya yaha hai ki lAkha mIla dUra kisI parvata para epolo yAna vAstava meM yadi ve DhAI lAkha mIla Upara gaye utarA ho / vaha adhika saMgata bhI lagatA hai| hote to zUnya bAtAvaraNa meM barpha yA kuharA kahAM se A sakatA hai ?. . (5) yadi saijJAnikoM ke kathanAnusAra kadAcit ho taba bhI use sUrya ke pracaNDa epolo vastutaH candramA para gayA ho, to hama tApa se sUkha jAnA caahiye| yahAM se pUrNimA ke candra ko 9 iMca kI parantu barpha aura kuhare ke AvaraNa rakAbI ke jitanA dekhate haiM, tadanusAra candra para epolo yAna se nahIM dIkha pAne kI bAta __ ve pahuMce ho, to vahAM pahuMcane ke bAda pRthvI para epolo ke vyomayAtriyoMne kyoM aura kaise kI? 36 ica-3 phuTa ke vyAsa vAlI thAlI jaisI dikhAI denI cAhiye / kyoMki pRthvIkA ___isase yaha pramANita hotA ki epolo vyAsa lagabhaga 7926 mIla kA aura candra kA kevala 190 mIla hI Upara gayA hai ora vyAsa 2160 mIla kA hai, arthAt ina donoM DhAi lAkha mIla tirkhA gayA hai / ke bIca lagabhaga cau gunA antara hai / kepa . (4) epolo tirachA gayA hai, yaha bAta ke neDI se vizeSa rupa se prakAzita AkAzIya kepa keneDI se prakAzita epolo kI dizA citrAvalI (Space pictures series) batAne vAle isa citra se bhI spaSTa hotI haiN| aura samAcAra patra meM prakAzitaM aneka citroM ___ dUsarI vAta yaha hai ki vijJAna kI meM se eka bhI aisA nahIM hai ki jisa meM mAnyatAnusAra kendra meM sUrya, bAda meM budha, pRthvI kA vyAsa bar3A batAyA gayA ho / For Personal & Private Use Only Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sabhI meM hama yahAM se candra ko jaisA ndha meM koi mahattvapUrNa vivaraNa prakAzita dekhate haiM paisA hI dRzya dikhAI detA hai, nahIM kiyA hai| isase spaSTa hai ki ___ epolo-51 ke digantavyApI virATa siddhi ___yadi epolo vastutaH candra para pahacA mila jAne kI ghoSaNA ke pazcAt bhI rusa hotA to yahAM se hama candra ko dekhate hai, kA rahasya pUrNa mauna nizcaya hI kisI tathya utanI hI pRthvI vahAM se kyoM dikhAI detI ? ko chipAye hu hai / candra kI apekSA caugunI baDI pRthvI kA dRzya (8) candra kI utpatti, candra aura pRthvI citra meM kyoM nahIM ? kA antara tathA candra kA vAtAvaraNa athavA isa liye naijJAnikoM ne "candra tala se jIva sRSTi sambandhI dhAraNA Adi ke sambapRthvI kA udaya" zIrSaka dvArA isa dRzya ko ndha meM vijJAnane Aja taka nizcita rUpa se ghaTAyA jarura hai kintu vAstava meM yaha citra kucha spaSTa nahIM kiyA haiN| isI bIca kucha paijJAnikoM ne 2 // lAkha mIla tirachA pahucane para kAlpanika rupa meM svIkRta mAnyatAoM ke AdhAra liyA ho aura vahAM se jaisA candra dikhAI para kI gai epolo yAtrA vAstava meM satya ke diyA ho usakA honA sambhava haiN| kitanI nikaTa ho sakatI hai / yaha bhI (taTastha bhAvase) gambhIratApUrvaka vicAraNIya hai| parantu vijJAna kI sthApita mAnyatAnusAra bahuta hI gabhIratApUrvaka vicAra karane para pRthvI se 2 // lAkha mIla dUra candra ke hone / ___ yaha bhI jJAta hotA hai ki sAmUhika rupa se kI sthApita dhAraNA ke adhIna baMdhe hue gaijJA bhAratIya prajA ke sAMskRtika tattva ko kSINa nikoMne isakA dUsarA hI artha ghaTAyA hai| . karane ke liye videzI zAsakoM ko kUTa nIti . (6) epoloyAna jisa sthAna para utarA ke AdhAra para suniyojita yaha kAryakrama hai| hai, vahAM se patthara, miTTI, kaMkara, gIlApana kyoMki pratyakSa rupa se videzIjana bhArata se Adi hone se bhI vaha koI pavatIya pradeza bidA ho kara bhI sAMskArika rupa meM vicAroM ko bhI hai, aisA spaSTa hotA hai| dUSita karane vAle tattvoM ke bIja gaharAi se candra kA vimAna to divya ratnoM se banA choDa gaye hai, tathA samaya samaya kA pracAra huA hai| . prasAra ke bala para usa bIja ko sIMcate rahate ... (7) amerikA aura rusa donoM eka dUsare hai, jisa ke pariNAma svarupa Aja unakI ke pratispardhI haiM, AkAza ke kSetra meM rusa do paddhati se zikSita navIna bhAratIya prajA svayaM caraNa Age thA aura hai / amerikA kA epolo vijJAnavAda hI cakAcauMdha ke kSaNa apane hI AkAza saMzodhana ke kSetra meM haiM jabaki rusa mukha se apanI anamola saMpatti rupa zAstro kA lyanA 15 thA, vaha lyUnA 15 bhI epolo ko nirarthaka aura kAlpanika mAnane laga gai hai| 11 ke sAtha hI candra para pahuMcA esA kahA epolo yAtrA bhI isa prakAra ko kUTajAtA hai, kintu rusa ne lyUnA 15 ke samba- nIti kA aMga hai / esA lagatA hai to koI For Personal & Private Use Only Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Azcarya nahIM karanA cAhiye / kolambasa inDiyA ke bharose jisa prakAra amerikA pahuMca gayA aura mRtyu paryanta usakA apanA bhrama dUra nahIM huA, isI prakAra vAstava meM vijJAna pUrNa rupeNa sthira bhUmi para aba taka khar3A nahIM ho pAyA hai, katipaya mAnyatAoM ke AdhAra para sthira banane ke liye prayatnazIla vijJAna pratidina naye naye sAdhanoM se susajjita prayoga zAlAoM ke vividha saMzodhanoM ke bala para sthira svarupa prApta nahIM kara pAyA hai tathApi candramA taka hama pahuMca gaye / dekho vahAM miTTI hI hai anya kucha nahIM / ityAdi jozile pracAra se aura anyAnya prakriyAoM ke sahAre bhAratIya prajA ke mAnasa meM ghara banAkara bane hue zAstroM ke prati niSThA .. ko zraddhA ko zithila banAne kI nIti apanAI haiN| esA pratIta hotA hai / upa praznoM aura unase sambandhita tathyoM ke AdhAra para epolo kI candra yAtrA (?) ke rahasya ke prati sazaMka honA svAbhAvika hI hai / bhAratIya veda vedAMga ora jainAgamo meM candramA ke sambandha meM vibhinna dRSTiyoM se vicAra vimarza kiyA haiM 'sUrya' - prajJapti' aura 'candra - prajJapti' jaise jaina graMthoM ke varNana se yahI pramANita hotA hai ki epolo candramA kI aura nahIM gayA hai | purANoM meM varNita candramArga aura vahAM kI sthiti ke lakSya meM rakhate hue kucha vidvAnoM ne 'sthitasya gatizcintanIyA' vAlI ukti ke anusAra purANokta varNana ke sAtha apolo kI yAtrA kA sAmya baiThAne kA prayAsa kiyA hai, kintu dIrghakAlIna adhyayana, manana aura saMzo ke AdhAra para pU. pa. munizrI abhayasAgarajI ma. gaNIkA to sadaiva yahI nizcita mata rahA hai aura hai bhI ki - " vijJAna asatya nahIM hai, apitu vijJAna ke nAma para jo Aja vikRta rUpa se prastutIkaraNa ho rahA hai, vaha anucita haiM, kyoMki usameM kalpanA aura anumAnakI pramukhatA adhika hai / apane inhIM vicAro kI puSTi meM munizrI ne epolo-8 kI candrayAtrA para likhA thA (1) - " epolo- candramA kI aura gayA aura candra kI 10 pradakSiNA karake vApasa A gayA' yaha bAta samAcAra patroM meM paDhI, taba eka prazna utpanna huA ki candramA pRthvI ke upara hai athavA tirachA ? yadi UMcA ho to epolo koM pRthvI kI bhramaNakakSA meM se sIdhA upara jAnA cAhiye, kintu samAcAra patroM meM prakAzita hue citro aura unake sambandha me diye gaye vivaraNoM ke anusAra - " pRthvI se 190 mIla epolo- upara jAkara pRthvI kI pradakSiNA karake bhramaNa kakSA meM se nikalA aura candra kI aura tirachA 2,30,000 mIla gayA haiM / " vijJAna kI pustakoM meM sUrya ko kendra meM batAkara usake AsapAsa sabhI grahoM kI kakSAeM batAI gaI hai / usameM pRthvI tIsare-kamameM hai aura candra pRthvI ke upagraha ke rupa meM usake AsapAsa ghUmatA hai, ataH epolo pRthvI se tirachA gayA ho yaha adhika sambhAvita hai / (2) - "tIsare raoNkeTa ke visphoTa ke bAda epolo-pratighaMTe 39360 kilomITara kI gati se candra kI aura praviSTa huA ora isa prakAra 63 ghaMTe meM vaha candra para pahucemA / ' isa For Personal & Private Use Only Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ prakAra batAyA gayA, to 39360-638287 choTI tathA AdhI rakAvI ke samAna vibhinna 9680 kilomITara dUra epolo 8 pahuMcatA haiN| svarUpo meM kaise dikhAi hai ? aura candra to yahAM se 360000 kilomITara mATara (6)-dinAMka 25-12--68 ke nivedana meM hI dUra hai, to epolo 8 candra para kisa batAyA gayA haiM ki "pRthvI se 6400 ki. prakAra pahuMcA hogA? mi. taka pRthvI para sthita sTezanoM ke sAtha (3)-"epolo 8 ko candramA ko aura aMkuza athavA saMparka raha sakegA, tadanantara jAne meM 63 ghaMTe kA samaya lagA aura prati yAna kA bhaviSya AkAza yAtriyoM kI buddhi ghaMTA 39360 kilomITara kI usakI gati thI. aura bhAgya para nirbhara haiM !" tathA candramA se pRthvI ko aura lauTate samaya kinta vyoma yAtriyo ko nIMda kI golI 54 ghaMTe kA samaya lagA aura usa samaya 4 lene kI sUcanA candra taka ke vivaraNoM ke gati pratighaMTA 38600 kilomITara kI thI, . thA, praznottara, baDe dinoM ke sauMdeza, mukhya rokeTa ko aisA kyoM ? jAte aura Ate samaya kA atara jalAne kI preraNA pRthvI kI parikramA ke bAda candra aka samAna hone para bhI samaya meM aMtara ra kI aura rAkeTa ke muha kA parivartana candrakI kyoM paDe ! saMbhava hai ki kisI kAraNa vaza hI 10 pradakSiNA ke pazcAt pRthvI kI aura samaya kama ho bhI jAya kintu gati baDhane epolo 8 ke muha ko ghumAnA Adi bAte kI apekSA ghaTI kyoM ? yatro ke mAdhyama se suprasiddha rupa se batAI (4)-epolo-8 di. 23-12-68 ke gaI hai| to 6400 kilomITara ke bAda epolo dina 5 // baje pRthvI se 100000 mIla dUra ke sAtha vaujJAnikoM kA samparka thA athavA pahuMcA aura vahAM se 1,23,336 mIla dUrI para nahIM ? yaha prazna sahaja hI utpanna hotA hai / candra thaa| asA vaijJAnikoMne batAyA haiN| (7)-aujJAnikoM ke kathanAnusAra yadi 24600 mIla prati ghaMTo kI gati se epolo / epolo 8 vastutaH candra para pahuMcA ho to 8 gayA hai to 24600424-590400 mIla di. 28-12-1968 ke nivedana meM AkAzapRthvI se dUra epolo-8ko pahuMcanA cAhiye, yAtriyo ne isa prakAra kaise batalAyA hogAkintu isase viparIta vaha 100000 mIla hI ... "candra ke dharAtala para se jAte hue sambhA. kyoM pahu'cA ? (2)-candra ke vyAsa kI apekSA pRthvI vya jvAlA mukhI jaisA kucha nirdeza milatA kA vyAsa cAra gunA adhika hai, phira bhI 5 pRthvI candra ke dharAtala se candra kI apekSA AkAzayAtri candra se 69 mIla hI dUra cogunI baDI na dikhakara kAle makhamala ke vastutaH pradakSiNA karate hoM to jvAlAmukhI kI andara jaDe hue nIlama jaisI, cAMdI ke sikke spaSTa ruparekhA kyoM nahIM batalA sake ? (DAlA) jaisI, epolo-8kI khiDakA se bhI kyoMki AkAzayAtriyoMne yaha bhI kahA hai| For Personal & Private Use Only Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 37 "choTI choTI bAteM dekhI jA sakatI hai nayA hI prakAza DAlatA hai, isa meM satya ora jamIna saralatA se dekhI jA sakatI kyA hai ? yaha bhI vicAraNIya bAta hai| hai / " di. 24-12-68 ke nivedanoM meM (10)-rUmAniyA vizvavidyAlaya ke eka caTTAne, parvata, zikhara Adi ko mAnoM vahuta prAdhyApakane 'sTaDI eNDa risarca' nAmaka saMzohI nikaTa se dekhakara hI nivedana kiyA ho, ghana patra meM varSoM ke bAda-"candra kI utpatti aisI sUkSma se sUkSma bAte batAI hai| pRthvI se nahIM huI hai / " aisA batAyA hai, vastutaH ve candra ke dharAtala ke nikaTa taba Aja candra ko pRthvI kA upagraha pahuce hoM, to jvAlAmukhI kI AnumAnika mAnakara kI gaI epolo 8 kI candrayAtrA kalpanA kA avasara nahIM rahatA, phira bhI kisa prakAra saphala huI hogI ? aisA kaise huA hogA ? yaha eka prazna hai| (11)-dinAMka 24-12-68 ke nivedana (8)-dinAMka 23-12-68 ke nivedana meM vyomayAtriyoM ne kahA-"1,14000 kilomeM vyomAyatriyoM ne candramA ko zveta aura mITara dUra se pRthvI yathAkrama dekha sakane kA zyAma sAgara jaisA batalAyA hai, kintu di. lensa niSphala gayA hai / " 24-12-68 kI saMdhyA ko 6-02 miniTa "AkAza-yAtriyoM kI do khiDakiyAM para 13 miniTa taka prasArita kiye gaye TelI- osa se vyApta hai, eka anya khiDakI bhI vijAna kAryakrama ke samaya batAyA gayA ki- kuharA se vyApa gaI hai, sAmane kI do "candra kA koI vizeSa raMga nahIM hai / " khiDakiyAM hI spaSTa rahI haiN|" taba vAstava meM satya kyA hai ? sAmane kI do khiDakiyoM ko chor3akara (9) keliphorniyA vizvavidyAlaya ke anya khir3akiyAM kuho aura osa se DhakI haI DaoN. heralDa ure ne dinAMka 28-12-68 ko ho, to ve pRthvI ko spaSTa kaise dekha sakate amerikana esosiezana kI vArSika baiThaka meM hai ? aura TelI lensa niSphala ho gayA kahA~ haiM-"candra ThaNDA hai aura pRthvI se to aphrIkA, amerikA tathA usa ke aMtargata alaga rupa meM usakA udbhava huA hai / vaha choTe pradezoM kA dikhAI dene kA vyomayAtriyoM ne pRthvI se AkRSTa huA thA aura sUrya jisase kahA hai, ve kisa prakAra dikhAI diye hoge ? banA haiM usI prakAra kI AkAzIya raja se Adi bAte vicAraNIya hai| . canda banA huA hai / " (12) pRthvI ke vAtAvaraNa se bahAra isa kathanAnusAra vartamAna vijJAna kI nikalane ke bAda sUrya kI pracaNDa garmI dhAraNA hai ki candra pRthvI se (abhI jahAM AkAza meM cAroM ora phailI huI gaijJAnika pesiphika mahA sAgara haiM vahAM se) pRthak huA mAnate haiM, to epolo-8 pRthvI ke bAtAvaraNa haiM aura pRthvI ke gurutvAkarSaNa Adi ke se nikalane ke bAda usakI khir3akio para prabhAva se pRthvI ke AsapAsa ghUmane lagA kuharA aura osakA kaise sambhava ho sakatA hai ? hai / isa vAta para Do. ure kA kathana kucha sUrya kI tIkSNa garmI se kuharA aura osa For Personal & Private Use Only Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA rahanA kApi sambhava nahIM hai| kadAcit kramA karane meM 2 ghaMTe aura 2. minaTa lage koI kAraNa hotA bhI kucha samaya ke bAda the, taba AdhI parikramA meM ekaghaMTA ora unakA zoSaNa honA svAbhAvika hI hai / ataH eka minaTa laganA cAhiye, esI sthiti meM khiDakiyoM para kuhare aura osa kA kathana candramA ke pichale bhAga meM kevala dasa minaTa vyoma-yAtriyoM ne kese kiyA yaha tathya bhI hI rahe yaha kaise ? vicAraNIya hai| (16) di. 26-12-68 ke nivedana meM (13) di. 25-12-68 ke nivedana meM batAyA gayA hai "pRthvI para sthita niyaMtraNa vyoma yAtrI eNDasa ne kahA hai "mere kakSA (kebina) se yaha sUcanA dI gai thI dAhinI ora parvata hai, isa kakSA meM jo ki unheM anya koI sUryodaya dikhAi de to dRzya hai, usase mujhe nirAzA huI hai / " usakA vivaraNa tathA tAroM para dRSTi rakhakara isa nivedana meM 'nirAzA' zabda kyoM hai? sUrya kI kiraNoM se unapara koI camaka candra ke prastuta varNana kI apekSA unhoMne kucha AtI hai yA nahIM" Adi bAtoM kI sUcanA bhinna hI vahAM dekhA hogA ? aisA pratIta deM / taba aMtarikSa-yAtriyoM ne kahA kihotA hai| "abhI hamane yaha saba vivaraNa hamAre pAsa (14) di. 28-12-68 ke nivedana meM saMbhAla rakhA hai aura pRthvI para vApasa lauTane kahA gayA hai "avakAzayAna kI eka khiDakI ke bAda hama isa para eka abhyAsa pUrNa barpha se Dhaka gaI hai, jisase dekhA nahIM jA TippaNI prastuta kreNge|" sakatA / " kintu candra kI dvitIya parikramA isase pratIta hotA hai ki unhoM ne vahAM kucha karate samaya kiye gaye isa nivedana se eka aura hI navIna dRzya dekhA hogA / yaha bhI ho prazna uThatA hai "ki AkAza meM barpha kahAM se ki usakI vAstavikatA vaijJAnikoM kI dhAraNAse AyA ?" sakatA hai kucha viparIta rahI hogI? yaha ___ (15) di. 25-12-68 ke nivedana meM prazna bhI svAbhAvika haiM aura gaMbhIratA se kahA gayA hai "vyomayAtrI canmA ke pichale vicAraNIya hai| bhAga meM dasa minaTa taka rahe aura isI (17) epolo-8 ne di. 24-12-68 ko bIca rokeTa cAlU kiyA gayA jise cAlU candra ke AsapAsa do ghaMTe aura eka minaTa hone meM cAra minaTa lAgI tathA usake bAda meM eka bAra esI yaha parikramAeM karanA Arambha kiyA aura di. 21-12-68 ko pracaNDa dhaDAke ke sAtha 1,60000 pauNDa kA zAma ko 6 bajakara 15 miniTa para chUTe hue iMdhana prayoga meM AyA / " candramA kI parikramA eka ghaMTe meM lagabhaga vAlI aisI do parikramAe pRthvI ke AsapAsa epoloM yAna ne 90 minaTa meM ekavAra hone 3620 mIla kI gati se kI gaI aisA kI, yaha kaise huA hogA ? kyoMki pRthvI dinAMka 24-12-68 ke nivedana meM kaha kI apekSA candra usakA caturthAza jitanA hI gayA thA, tadanusAra candramA kI pUrI pari- hai, to usakI parikramA karane samaya epolo For Personal & Private Use Only Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yAna ko 121 minaTa lage aura candra kI apekSA caugunI baDI pRthvI kI parikramA karane meM kevala 90 miniTa lage, yaha kaise sambhava hai ? uparyuka praznoM aura usake ciMtana-manana se utpanna pratipraznoM ke bAre meM koI nizcita uttara vaijJAnikoM kI ora se nahIM mila pAye / eka vivekazIla manuSya liye vaijJAnika vicArasaraNI ke AdhAra para hone vAle una praznoMkA bahuta hI mahattva hai, aura jaba taka aise visaMvAdoM kA ucita samAdhAna nahIM mila jAya, taba taka candra para vaijJAnikoM ke pahucanekI Atura kalpanA karake zAstroM ke kathana para avizvAsa karanA tathA unheM nirarthaka kahane kI dhRSTatA nahIM karanA cAhie / isI vivecana ke liye pU. pa. munirAja zrI abhayasAgarajI gaNI ne eka mananIya samIkaraNa nimnAnusAra prastuta kiyA hai-- jijJAsA + jJAna = vijJAna zraddhA + jJAna = tattvajJAna = jijJAsA + tarka vijJAna vijJAna + tattvajJAnaM = vastukA sampUrNa darzana / pUjya munirAjazrI kI sadaiva yaha dRr3ha dhAraNA rahI hai - " satya vastu kI jAnakArI hI buddhikA phala hai / vivekazIla manuSya sadaiva satya-tattva para apane lakSya ko kendrita rakhate hai " apanI isa bAta ko adhika spaSTa karate hue ve satya ke do svarUpa batalAte haiM(1) vastu - satya aura ( 2 ) pracAra satya | inameM jo vastu vAstava meM jaisI hai, vaisI hI batAye aura yathAvat samajheM use vastu satya kahate hai / isa koTimeM vijJAna yA vijJAnavAda nahIM Tika pAtA aura kevala kalpanA kI taraMgoM athavA mana kI dhAraNAoM kA vyavasthita prastutIkaraNa, viziSTa bhASA zailI, tadanurUpa vividha prakAra ke kalpanAcitra aura ( bahu ) aneka - mukhI pracAra Adi bAhya ghaTATopa se satya jaisA dikhAI detA ho use pracAra satya kahate haiM / jisake pariNAma svarUpa " girA huA gobara dhUla lekara hI uThatA hai / " isa ukti ke anusAra janatA ke mAnasa meM asatya athavA asala, vastu bhI sthAna prApta kara letI hai " tathA uttarottara vividha prabhAvazAlI pracAra ke sAdhanoM se vaha asad vastu bhI satyarupa meM janamAnasa meM rur3ha bana jAtI hai / yaha saba pracAra satya kI lIlA hai / Aja ke buddhivAdI yuga meM pracAra - satya kI bAteM vastu - satya kI koTi meM Ane lagI hai / isaliye buddhimAna vyakti ko taTasthatA - pUrvaka vicAra evaM parIkSaNa kI kasoTI para caDhAkara parakhane kI AvazyakatA hai ki pracArasatya vastu kaunasI hai ? aura vastu satya kauna sI vastu hai / mAnava - sulabha svabhAva ke anusAra bhAratIya prajA apane dharma aura zAstroM ke prati niSThAvAna rahate hue bhI bAhaca ghaTATopa aura uttarottara pracAra ke kAraNa kucha DAbA~Dola sthiti pahuMcA rahI hai / Aja taka hamArA saMskRti para hone vAle vibhinna AkramaNoM kA hamane vIratA - pUrva ka sAmanA kiyA hai / pUrvavartI AkramaNoM ke prati yadi kahIM upekSA huI ho to vaha isaliye ki hamAre AgamAdi zAstroM kA unako jJAna For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nahI hai, ve dharma aura Izvara ke prati AsthavAna jika, aura bauddhika adhaHpatana athavA zoSaNa nahIM hai, ve nAstika haiM, videzI haiM Adi kI ciMtA kiye binA araboM rupaye bhAratIya kintu vijJAnavAda ko yaha AkramaNa sarvathA zAsana RNa ora. sahAyatA ke rupa meM nirAkaraNIya hai kyoMki Aja hama apane svIkRta kara rahA hai| jisakA mUla athavA zAstroM ke adhyayana se dUra hai, dainika upayogitA sUda bhI bhArata sarakAra bhara nahIM sakatI / kI vastuoM kI sulabhatA se vijJAnavAda ke vyavahAra meM kisI ke pAsa se yadi samakSa Atma-samarpaNa kara rahe haiN| hamane 100-200 rupaye liye hoM, to usase usake socane kI paddhati svArtha se AkrAnta dabe hue rahanA paDatA hai aura usakI hAM hai, jisase vaha apane hita, mita tathA pathya meM hAM milAnI par3atI hai| isI prakAra ' kI hI bAta socatA hai / vaise yaha socanA rusa ke jhoMDa kA jitanA pracAra athavA koI anucita nahIM hai, kintu aisA socane ke jitanA vivaraNa samAcArapatroM meM nahIM AyA sAtha hI pUrva-maharSiyoM dvArA ciMtita tathA AyA thA aura patrakAroM ne use jitanA parama-tapa zrama se prApta ciMtana ko bhI jaba mahatva nahIM diyA thA, usakI apekSA kaI vaha sahaja hI ajJAna-vijRmmita kahane kA gunA adhika pracAra amerikA dvArA choDe duHsAhasa kara baiThatA hai to eka ciMtA kA gaye sa-mAnava rAkeTa apolo 8 Adi ke viSaya bana jAtA hai| _ viSaya meM Arambhase anta taka sUkSma se sUkSma gata kucha dinoM se apolo yAna kI vivaraNa, citroM prazaMsAtmaka kathana Adi se kriyAzIlatA tathA usakI kramika-saphalatA ke bhArata para amerikA kA Arthika prabhatva bAre meM paryApta UhApoha ho rahA hai| jaise spaSTa rupa se dikhAyA gayA thaa| astu.... to rusane bhI jhoDako candra ke AsapAsa pari bAta yaha hai ki epolo-8 se aba kramA karake vApasa lAnekI bAta prasiddha kI hai, taka chor3e gae aMtarIkSayAnoM se prApta jAnakintu usakI apekSA epolo 8,9,10,11 kI kAriyoM aura samAcAra-patroM meM prakAzita bAta se bahuta Azcarya aura UhApoha huA vibhinna-samAcAroM kA yadi taTastha rUpa meM hai, usake aneka kAraNa ho sakate hai| vizleSaNa kiyA jAya to unameM se bahuta ____eka to tIna vyomayAtriyoM ke viSayameM sI bAte ke lagabhaga to kevala AMtararASTrIya kahA jAtA hai, usake dvArA mAnavayukta rokeTa khyAti aura bhAratIya-saMskRti para gupta prahAra pahalI bAra hI unake kathanAnusAra candra taka karane ke uddezya se pracArita pratIta hotI hai jAkara vApasa A gayA kahA jAtA hai| jinameM satyAMza bahuta hI kama hai / dUsarI bAta yaha ki bhArata ko adyatana ye sabhI bAte vijJa-puruSoM ko, vicAra viziSTa bhautikayuga ke sAdhanoM se samRddha pUrvaka samajhanI cAhiye / / banAne kI mithyA lipsA meM Azvasta kara kisI bhI prakAra ke pUrvagraha ke binA bhAratIya-prajA ke Arthika, naitika, sAmA- satya ke saMzodhaka ke rUpa meM apanA uttara - For Personal & Private Use Only Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dAyitva samajakara yAvacchakya prayatnoM se pUrI sAvadhAnI rakhate hue hamane bhI sabhI vivaraNa yahAM prastuta karate hue apane vicAra prastuta kie haiM / ina vimarzo meM vijJAna- pradarzita mAnya tAoM ko hI hamane grahaNa kiyA hai, yathAsambhava bhAratIya tatvoM ko inameM sthAna isa liye nahI diyA ki jaba vijJAna kI bAta vijJAna se hI siddha nahIM hotI, to zAstra se siddha kaise ho sakatI hai ? / saMkSepa meM vijJAna dvArA pRthvI ke upagraha ke rUpa meM candra kI svIkRti hote hue bhI epolo ko UMcA pheMkanA seTana 6 ko 36 maMjilI banAnA, epolo-yAna kI gati, candra kI gati jAne-Ane kA samaya, gurutvAkarSaNa kI sImA, vAtAvaraNa TelivIjana kAryakrama, yogya - niyaMtraNa kI sImA, gatividhi sambandhI visaMvAdI nivedana, candramA kA pahu~cate samaya vahA~ dekhI gaI vastuai Adi aisI bAte haiM jina para manana jaura ciMtana karane para samA dhAna ke sthAna para aneka naI samasyAeM' uTha khar3I hotI hai / pUjya - munirAja paM. zrI abhayasAgarajI ma0 gaNiva ne vijJAna ko kabhI bhI heya nahIM mAnA hai aura na kabhI ve apane vicAroM se vijJAna kA virodha hI karate hai / unakI to mAnyatA hai ki "vijJAna tattva jJAna kA aMga "Without science Philosophy is behind. arthAt vijJAna ke vinA tatvajJAna aMdhA hai / kintu isase yaha bhI nahIM bhUlanA cAhiye ki - " Without Phiolsophy e 41 seience is laime" arthAt tatvajJAna binA vijJAna laMgaDA hai / " anekabAra vyakti apanI ruDha mAnyatAoMke kAraNa satya ko chipAne ko bhI bAdhya ho jAtA hai / hAiDrojana vAyu ke saMzodhana ke prakANDa adhyetA keliphorniyA vizvavidyAlaya Do. heralDa urene vijJAna kI pragati ke viSaya meM amerikana esosiezana kI vArSika baiThaka meM dinAMka 28-12-68 ko jo mArmika vicAra vyakta kiye the unameM eka sthAna para unhoMne kahA thA / "jo loga aisA mAnate haiM ki candramA para lAvA pravAha hai unheM citra meM bhI lAvA pravAhita hotA dikhAI degA / " ( gujarAta samAcAra di. 29-12-68) / isa liye antarikSa yAtrI lovela ke mastiSka jvAlAmukhI kI bAta bahuta rUDha hone ke kAraNa apane vicAroM ko dikhAI dete hue satya se kucha dUra khisakanekA prayatna karatA hai / yaha mAnava-sulabha vikRti hai / vastutaH candra para kyA hai ? yaha 230000 mIlase saMkaTapUrNa yAtrA karake tathA pratyakSa dekhane kI sambhAvanA rahate hue bhI nizcita nahIM ho sakatA / yaha bAta gaMbhIratApUrvaka vicAraNIya haiM / isI prakAra vyomayAtriyoM ke nimna likhita kathana bhI gaMbhIratA pUrvaka vicAraNIya hai. (1) "candra kA pradeza gaDDevAlA, kisI viziSTa - raMga se zUnya jvAlAmukhI ke maidAna vAlA hai / (2) vyomayAtrI bauramena ne TelivIjana For Personal & Private Use Only Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ke prekSakoM se kahA thA - " candra hama tInoM ke liye bhinna-bhinna vastu hai / mere matAnusAra vaha vizALa khAlI jagaha jaisA hai / vahAM rahane athavA kAma karane ke lie mana ho, esA nahIM hai / " anya vyomayAtrI lovela ne kahAvizAla AkAza meM vaha marudvIpa jaisA lagatA hai / " tRtIya vyomayAtrI eNDarsa ne kahA"candra para honevAle sUryodaya aura sUryAsta se maiM bahuta prabhAvita huA hUM / isa graha para ananta vastuoM ke prahAra hue hoN| esA lagatA hai / choTI choTI bAteM dekhI jA sakatI / candra ke adhiyArI bhAgakI ora retI ke Dhera hai / " (dinAMka 26-12-68) isI prakAra 24 - 12-68 ko bhAratIya sTeNDarDa' samaya zAmake 6-2 miniTa para candra kI dUsarI pradakSiNA ke samaya TelivIjana seTa para vyomayAtriyoM ne teraha minaTa kA kAryakrama diyA thA, batAyA thA ki prasArita citra meM jina vizAla unheM hamane dekhA hai / kahA - "sI opha pharTIliTI pRthvI para ke bala para jaisA dikhatA hai vaisA nahIM hai / " candra rAkha jaise raMga kA hai, usakA koI viziSTa raMga nahIM hai / " kalpanA taba usameM unhoMne kiye gaye candra ke gaDDoM ke citra hai vyomayAtrI lovelane . ( jaba ki di. 26-12-68 ke nivedana meM vyomayAtriyoM ne candra ko zveta aura zyAma sAgara jaisA batAyA thA / isaliye candra ke raMga ke sambandha meM satyatA krayA hai ? yaha 42 bAta vicAraNIya hai / ) " jamIna saralatA se dekhI jA rahI hai / "vizAla gaDDoMvAle maidAna, ubaDakhAbaDa maidAna tathA parvatoM para aneka khaMdareM dikhAI detI hai / " "vizAla khaMdaroM kI dIvAle chaH se sAta maMjila jitanI UMcI hai / " " jvAlAmukhI ke muMha baMda haiM / inameM se aneka golAkAra haiM / mAnoM una para koI vastu par3I huI hai / " jabaki dinAMka 26-12-68 ko vyomayAtrI eMDarsa zabdoM meM candra ke nikaTa hone para bhI jvAlAmukhI hai yA nahIM yaha caTTAnoM para spaSTa nahIM huA thA / tAja ho aisA dikhAI " kucha detA hai / " " jaisI dRSTi vaisI vahAM unako tAja kI "kucha svaMdaroM kI "kucha khaMdaroM ke ye saba bAteM bhUmi para se saMdezA samaja gaye haiM / " aisA vivaraNa batAne se sRSTi" ke anusAra kalpanA yAda AI / dikhAe chata kI taraha hai bIca zaMku hai / " cala rahI thI usI samaya milA - " tumhArI bAta kahakara adhika rokA gayA hai aisA lagatA hai / uparyuka sabhI nivedanoM pUrvaka vicAra karanese vizAla vistAra vAle vivaraNa de rahe haiM / For Personal & Private Use Only para gaMbhIratA - jJAta hotA hai ki parvatIya pradeza kA isake AdhAra para munirAja zrIne apanA mata vyakta kiyA hai ki " bhAratavarSa kI prAcIna vizeSatA rupa ArSa dRSTi se likhe gae 3000 varSa pUrva ke zAstroM meM pRthvI kA jo bahuta bar3A vistAra dikhAyA gayA hai, usake eka ati sUkSma aMzarupa Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adhunika ATha hajAra mIla kI duniyA hai / vartamAna pRthvI (8000 mIla) hai, pUrva pazcima ora uttara esI vizAla tInoM bhAgo meM vizAla pRthvI hai / jisa para choTe baDe aneka parvata, nadIeM, guphAeM aura vividha jaMgala Adi haiM / 43 vyomayAtriyoM dvArA kiye gaye nivedanoM meM upara batAye gaye zabda kisI ajJAta parvatakA avalokana vyakta karate haiM / kyoM ki khaMdare, choTe baDe zikhara, reta ke Dhera pattharamiTTI kA raMga, jvAlAmukhI Adi bAteM parvatIya pradeza kI jAnakArI detI hai / yahI kAraNa hai ki vyomayAtriyoM ke nivedana kI saMgati candraloka ke sAtha nahI baiThatI / cUMki paraspara-virodhI nivedana tathA candra sambandhI vaijJAnika dhAraNAoM kI anizcitatA, gurutvAkarSaNa tathA candra kI racanA ke saMbaMdha meM aba taka vaijJAnikoM meM koI eka mata nahIM hai aura bahudhA kalpanAoM evaM anumAno ke AdhAra para kAma liyA gayA hai / ataH epolo kI gati - vidhi bhI saMdigdha ho to isa meM Azcarya nahIM honA cAhiye) hI kyA ? pUjya munirAja zrI ne gaNita ke AdhAra para bhI epolo yAnoM kA candra para pahuMcanA asatya ThaharAyA hai / isa sambandha meM aura adhika spaSTa karate hue unhoMne likhA hai-- (1) pRthvI se candramA taka kA antara AnumAnika -gaNita ke AdhAra para nizcita kiyA gayA hai / TrignomeTrI (trikoNamiti) ke siddhAMtAnusAra kisI bhI trikoNa ke do bhAgoM kA jJAna ho to tIsarA bhAga kA jJAna saralatA se ho sakatA hai, kintu bhautika sthUla para antaravAle padArthoM ke liye yaha siddhAMta saphala mAnA jA sakatA hai / isI AdhAra gaNanAtIta antara meM sthita AkAzIya padArthoM ko mApane kA prayAsa - mere ghara kA cUlhA daravAje se itanI dUra hai, isI prakAra sAmanevAle ghara meM bhI daravAjA dikhAI detA hai, to vahAM se cUlhA itanI dUra hogA, isa prakAra kI gaNanAvAlI ceSTA hI hai / (2) pRthvI ke eka koNa se tArA athavA candra kA darzana karake, itane samaya meM pRthvI itanI ghUmI, yaha koNa huA, isa liye yaha tArA athavA candra itanI dUra hai ? isa prakAra samajhAnA kevala kAgaz2a aura kalama kI lIlA hai; vAstavika - satya nahIM / kyoM ki jaise jaise padArtha dUra hotA hai vaise vaise hI usake sAtha koNa bahuta choTA hotA hai ora usa koNa kA mUlya Aja ke maithemeTikala athavA logarIdhama gaNita ke kisI Tebala, cArTa athavA koSTaka meM nahI milatA hai / ataH katipaya gaNita ke AMkar3e kAgaja para banAkara una ke AdhAra para nizcita kiye gaye gaNita se AkAzIya padArthoM kA aMkana saMbhava nahI hai / vastutaH udaya aura asta ke samaya hI pUrNimA kI rAtri meM 17,01,46,900 mIla dUra candra hotA hai / madhya rAtri meM 31,68000 mIla dUra hotA hai tathA amAvasyA ke dina udaya aura asta ke samaya 16,31,88000 mIla dUra candra hotA hai / aise sImAtIta aMtara para sthita candra ko bhautika sthUla padArthoM ke aMtara ko dikhAnevAle TrignomeTrI gaNita ke sthUla siddhAMtoM se mApane kI pravRtti For Personal & Private Use Only Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA yaha va vastutaH satya ke. prati ajJAna ko vyakta citroM kA takanIkI vizleSaNa kiyA hai una karatI hai| kA yaha vizleSaNa nizcaya hI vicAraNIya hai| ___isa dRSTi se dinAMka 21 kI zAma ko una ke isa vizleSaNa se munirAjazrI kI epolo-8 gayA, usa samaya candra asta hone dhAraNA ko bala milatA hai aura yahI vicAra ke liye madhyAkAza se Dhala gayA thA arthAt sahI lagatA hai ki epolo "yAna candra para yahAM se candra lagabhaga 16,30,23,216 mIla nahI pahucA" dUra thA aura epolo-8 kevala 2,37,000 isI prakAra zrI Ara. bI zAha, jaina mIla kI dUrI taka hI gayA thA, to vaha candra bhUgola-vizeSajJa, ahamadAbAda ne eka lekha para kaise pahuMca sakatA hai ? "candra-yAtrA ke antastala' meM likhA hai / ... isa ke AdhAra para bhI yaha kahA jA zrI zAha ne bhI candra-yAtrA ke sambandha meM sakatA hai ki epolo-8 se isa vistRta aneka vicAraNIya-tathyoM ko prastuta kiyA aMtara ke bIca meM sthita kisI parvatIya hai| jisase vijJa-purUSoM ke sAmane prazna vistAra vAlI bhUmi ke hI usa ke yAtriyoMne cihana upasthita ho jAte hai / zrI zAha dRzya dekhe hoMge aura TelIvijana seTa para ne likhA hai "isa prakAra dekhatI huI janatA tvarA se ve hI dRzya prasArita kiye hoge| ke mAnasa para pracAra ke bala para Thuse gaye . candramA ke upayukta agaNitIya antara epolo 11 kA candra para avataraNa ke pIche ko pAra karane ke liye abhI aura bhI sudRDha sacamuca rAjakIya kUTanItijJoM ke dAMva-peca kA taiyArI kI AvazyakatA hai| ataH yaha honA pratIta hotA hai|" kahanA anupayukta nahI hai ki "epolo yAna" . vAstava meM isa prakaraNa meM jo tathya prakaTa .: kI yAtrA candrayAtrA na ho kara AkAza yAtrA kiye gaye hai ve vicAraNIya hai, pU. munizrI abhayasAgara jI mahArAja kA ciMtana gahanapaM. prabhudAsabhAI becaradAsa pArekha gabhIra hai / una ke ciMtana ke pIche sAdhanA rAjakoTa, ne apane lekha "epolo-10 se kA vajana hai / vizvAsa hai ki isa sambandha liye gaye citra kyA pRthvI ke hai ?" meM meM vAstavikatA eka na eka dina avazyahI vibhinna patra-patrikAoM ke epolo yAna se prakaTa hogI / khIce gaye prakAzita pRthvI candra Adi ke For Personal & Private Use Only Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 38$$$$ssseegsco8888888ssessos eka amerikana vaijJAnika kI dRSTi meM Aja ke mAnacitroM kI truTi-pUrNatA $$$ssess9s9sessssecs98:sssss saca pUchiye to aba taka jitane mAnacitra bana pAtA aura dhruva ko bindu rupa meM banAye gaye hai, una meM bhI kucha na kucha truTi nahIM dikhalAyA jA sakatA. avazya raha gaI hai, jo hamAre jJAna ke nirNaya lona praNAlI me bhI yaha doSa hai ki meM bAdhaka hI nahIM banatI, apitu hameM vAsta- dhruvake samIpa pRthvI ke bhAga paraspara nikaTa vikatA se dUra le jAne meM bhI sahayoga detI ho jAte haiM aura bhUmadhyarekhA para bahuta dara / hai / yahI kAraNa hai ki hama tathya ke nikaTa (4) AryogrAphika projekzana-isa meM nakze ke nahIM pahuMca pAte / bIcakA bhAga ThIka banatA hai, kintu ____ prasaMgavaza unakA vivaraNa bhI nIce diyA. kinAre ke bhAga ghane ho jAte hai| jAtA hai| Upara-nIceke bhAgoM meM bhI truTi rahatI hai| (1) makeTara projekzana-yaha kAphamena nAmaka (5) sTIriyogrAphika projekzana-isameM kinAroM jarmana dvArA AviSkRta praNAlI hai| isa kA kSetraphala asalI kSetraphala se bahuta meM uttarI bhAga apane vAstavika AkAra bar3ha jAtA hai / se bahuta bar3e ho jAte hai. inake atirikta polIkonika aura sensana (2) polavIka praNAlI-yaha praNAlI make Tara se plemasTIka ke bhI projekzana prasiddha hai, kintu bilakula ulaTI hai, isa meM bhinna-bhinna ve bhI doSapUrNa hai / kisI meM kSetraphala, kisI bhAgoM kA kSetraphala to dikhAI paDatA hai, meM AkAra aura kisI meM sthiti hI galata hai| kintu AkAra badala jAtA hai| aisI sthitimeM 'pRthvI ke AkAra kA (3) konIkala projakzana-isase dhruva ke nikaTa nirNaya' bhI doSa hI kahA jAyagA / vattI UMce akSAMzo kA ThIka nakzA nahIM je. mekaDonnala (esTrolojikala megejIna) For Personal & Private Use Only Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina dharmazAstra aura Adhunika vijJAna ke Aloka meM pRthvI (a) prastAvanA mAnava eka cintanazIla prANI hai / 9 vaha apane AsapAsa kI vastuoM tathA vAtAvaraNa ke rahasya ko samajhane ke lie cira- kAla se prayatnazIla rahA hai / saMsArI - mAnava kI indriyoM kI prakRti bahamukhI hai, isalie apane antara aura jhAMkane kI bajAya, usakA bAhya jaga ke prati AkarSita honA svAbhAvika thA / 2 asaMkhya saMsArI-prANiyoM meM se vaha koI dhIra-vIra hI hogA jisane sarva prathama Atmatattva ko jAnane kA yatna kiyA / (ka) bhAratIya saMskRti meM pRthvI mAnava ke sAhityika mastiSka ne isa 1. maNNati jado Nicca maNeNa NiuNA jado du ye jiivo| maNaukkaDA ya jamhA, tamhA te mANusA bhaNiyA ( paMcasaMgraha - prAkRta, 1 / 62 ) || gommaTasAra - jIvakANDa, gAthA - 149. 2. parAJci khAni vyatRNat svayambhUH tasmAparAG pazyati nAntarAtmA (kaThopa0 2/4/1) / 3. kazcid dhIraH pratyagAtmAnamekSat AvRttacakSuratvamicchan (kaThopa0 2/4/1) / sRSTi ko kisI adRzya va devI mahAsAhityakAra kI anupama, manohara va cirantana kRti ke rUpa meM dekhA |4 usake saundaryAnurAgI svabhAva ne prAtaHkAlIna uSA ko kabhI eka sundara nartakI ke rUpa meM, 5 to kabhI ekasaMcaraNazIla navayauvanA nArI ke rupa meM nihArA / 6 aura, yaha dharatI va AkAza - jisakI chatrachAyA meM vaha rahatA AyA thA-- usake lie mAtA va pitA the / 7 4. devasya pazya kAvyaM na mamAra na jIryati (atharvaveda, 10/8/32) / Rgveda, 1/92/4 Rgveda, 7/80/2 5. 6. 7. DA. dAmodara zAstrI kaTavArIyA sarAya naI dilhI - 16 (ka) mAtA bhUmiH putro'haM pRthivyAH (atharva 0 12/1/12) / tanmAtA pRthivI tatpitA dyauH (yajurveda, 25/17) / pRthivi mAtaH (yaju0 10 / 23) / (kha) jijJAsA va samAdhAna kI prakriyA ke krama meM hI sambhavataH mAnava ne pRthvI va aMtarikSa rupI mAtA-pitA ke bhI janaka yA pAlaka (parama - pitA) kI kalpanA kI hogI:- dyAvAbhUmI janayandeva ekaH ( zvetA upa0 3/3) / dyAvApRthivI bibharti (R0 For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRthvImAtA ke prati bhAratIya saMskRti meM hue hai ? aura hama saba kA avasthAna kisa kitanA zraddhAspada sthAna hai, yaha isIse pramA- para AdhArita hai ?3 . Nita hai ki pratyeka bhAratIya hindU prAtaHkAla upayukta udAharaNoM se yaha spaSTa hai ki uThate hI, samudravasanA va parvatastanama DitA bhAratIya cintaka isa pRthvI va sRSTi ke viSaya alaukika dharatImAtA ke prati yaha prArthanA meM satata jijJAsu the, aura unhone apane karatA hai: tapomaya adhyAtmasAdhanA ke dvArA, jisa satya samudravasane devi ! parvatastanama Dite / kA sAkSAtkAra kiyA, vaha hamAre dharma granthoM viSNu-patni ! namastubhya pAdasparza kSamasva me // (kha) pRthvI ke svarupa kI jijJAsA (A) jaina sAhitya meM pRthvI pRthvI ke prati zraddhAlu mAnava ke mana meM . jaina sAhityakAroM ne bhI isa pRthvI ko yaha bhI jijJAsA paidA huI ki Akhira yaha eka sundara nArI ke rupa meM dekhA / AryAvarta pRthvI kitanI baDI hai, kaisI hai, kahA~, kaba, usa pRthvI kA mukha hai, samudra jisakI karaaura kaise isakI utpatti huI ? dhanI he, vana-upavana jisake sundara keza hai, baudika RSi dIrghatamA isa pRthvI kI vindhya aura himAcala parvata jisake do stana sImA ko jAnane kI utsukatA vyakta karatA hai, aisI pRthvI (mAtA) eka satI sAdhvI nArI huA dRSTigocara hotA hai / 1 / kI taraha zobhIta ho rahI hai / 4 kintu, jaina zvetAzvatara upaniSad kA RSi bhI yaha - 3. zvetA0 upa0 (vahIM) / kuta A jaat| jijJAsA lie hue hai ki hama kahAMra se paidA kuta iyaM visRSTiH (R0 10/126/610/31/8) / tasmin tasthubhuvanAni vizvA nAsadIya sUkta) / taitti0 brAhmaNa-2/8/9 (yaju0 31/16) / eko vizvasya bhuvanasya 4. (ka) udavahantI stanau tugau, vindhyaprAlerAjA (R0. 6/36/4) / kSarAtmAnAvIzate yaparvatau / Arya dezamukhI ramyAM nagarIvadeva ekaH (zvetA0 upa0 1/10) / lauyutAm / adhikAJcIguNAM nIlasatkA(ga) baudika RSi ke anusAra isa pRthvI nanaziroruhAm / naanaartnkRtcchaayaam| para aneka dharmo tathA aneka bhASAbhASI atyantapravaNAM satIm (raviSeNakRta padmalogAM kA astitva rahatA AyA hai- puraann-11/286-87)|| vindhyakailAzavakSo'jana bibhratI bahudhA vivAcasaM nAnAdharmANaM jAM pArAvAromimekhalAm (jaina padmapu0 pRthivI yathaukasam' (atharva 0 12/1/45) / 114/22) / . 1. pRcchAmi tvAM paramantaM pRthivyAH (Rgveda (kha) jaina AcAryoM kI dRSTi meM pRthvI, 1/164/34) / yajurveda-23/61, eka sahanazIla vyaktitva kA pratinidhitva 2. kiM kAraNaM brahma kutaH sma jAtAH, jIvAma karatI hai / isIlie muni kI pariSahajakena kva ca saMpratiSThAH (zvetA0 upa0 yatA ko batAne ke lie pRthvI se upamA 1/1) / zAstroM meM dI gaI hai-khidi-uragaMbarasa For Personal & Private Use Only Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ darzana eka nivRttipradhAna dharma hai,5 isalie (1) pRthvI-sambandhI jijJAsA : jaina sAdhaka kA antima lakSya yahI hotA hai ki dRSTi se vaha siddhi-rupI kAntA kA varaNa karatA huA6 thevI-tala para adhiisa mayaM pRthivI kI apekSA, siddha-loka kI kAra karane kI apekSA isake svarupAdi kA 'ISatprAgbhAra' pRthivI (mAtA) kI chatrachAyA jJAna prApta karanA AdhyAtmika dRSTi se adhika meM pahuce / 7 zreyaskara hai / pUrNa va vAstavika rupa ko jAnarisA...mAhU 'dhavalA, 1/1/1, pR.0 52), kara sAdhaka ke mana meM yaha vicAra svataH uTha vasundharA iva savvaphAsavisahA (aupapA- khaDA hogA ki isa pRthvI ke pratyeka pradeza tika sUtra-sU0 16) / vasundharA ceva suhu- para vaha ananto bAra janma-maraNa ke cakra se yahue (sthAnAMga-9/693 gA0 2) / gujara cukA hai / 1 usa cakra se chUTane ke upAya ko jAnane hetu vaha satarka ho sakatA haiM / bhoga5. nivRtti bhAvayed (AtmAnuzAsana-236) / bhUmi, karma bhUmi, mleccha-bhUmi, naraka-bhUmisaMnyastavyamidaM samastamapi tatkamai va mokSA- ina saba ke svarUpa ko jAnakara sAdhaka puNyarthinA (samayasAra-kalaza, 109) / Asravo pApa ke suphala-duSphalAdi se sahaja paricita bhavahetuH syAt saMvaro mokSakAraNam (vIta- ho jAtA hai, aura asat karmo se nivRtta rAgastotra- 19/6) / se NaM bhaMte, aki- hotA huAM satkarmoM kI ora agrasara ho riyA kiMphalA, siddhipajjavasANaphalA jAtA haiM / karma-bhUmi maiM bhI vahA~ unake nivA(bhagavatI sU0 2/5/26) / etaM sakammavi- siyoM ke bAre meM jAnakArI prApta karane ke riyaM bAlANaM tu paveditaM / ettoakammavi uparAnta, usakI yaha sahaja AkAMkSA udita riyaM paMDiyANa suNeha me (sUtrakRtAMga-1/ hogI hI, ki asaMkhya prANiyo meM puruSottama 8/9) / -'arhat' Adi-kI sthiti kyoM na prApta 6. ye nirvANavadhUTikAstanabharAzleSotthasaukhyA- kI jaay| karA"...""tAn siddhAnabhinaumyahaM (niyama (kha) tanvI manojJA surabhiH puNyA paramasAra-kalaza, 224) / dhamaH kiM na karoti bhAsvarA / prAgbhArA nAma vasudhA, lokamUmuktilalanAsambhogayogyaM janam (jJAnArNava- ni vyavasthitA / Urdhva yasyAH kSiteH 4/22) / siddhizriyAliMgitaH (uttarapurANa, siddhAH lokAnte samavasthitAH (tattvArthasU0 50/68) / bhASya, a0 10, upasaMhAra, zlo0 19-20) / 7. (ka) yaH parityajya bhUbhAyA~ mumukSubhava- 1. ' so ko vi Natthi deso loyAloyassa saMkaTam (padma pu0 11/288) / yAvattasthau / Niravasesassa / jattha Na saJco jIvo mahIM tyaktvA gRhItvA siddhiyoSitAm jAdo marido ya bahubAra' (kArtikeyAnuprekSA (padma pu0 114/22) / -68) // For Personal & Private Use Only Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ saMkSepa meM, isa pRthvI ke svarupAdi-jJAna AcArya vidyAnandi ne parAmarza diyA hai ki se manuSya ko usakI ananta-yAtrA kA atIta, hama saba jaina-AgamoM kA, tathA usake jJAtA vartamAna va bhaviSya spaSTa ho jAtA hai / vaha sadguruoM kA Aznaya lekara, kisI bhI taraha, apane nirApada-gantavya kA nirdhAraNa kara sakane madhya loka kA parijJAna tathA usa para vicArameM samartha hotA hai / isIlie, AcArya vimarza kareM / 3 / / vidyAnandi ne tattvArtha zloka vArtika meM prati- (2) jaina paramparA meM sRSTi-vijJAna kA pAdita kiyA hai ki samasta loka kA, tathA AdhyAtmika mahattva pRthvI para sthita jambUdvIpAdi kA nirupaNa zAstroM meM na ho, to jIva apane svarupa se hI . yahAM yaha ullekhanIya hai ki vaidika paraa-paricita raha jAegA / aisI sthiti meM, __ mparA meM bhI ukta cintana va vimarza kI Atma-tattva ke prati zraddhAna, jJAna Adi kI preraNA RSiyoM dvArA dI gaI hai| sambhAvanA hI samApta ho jAegI / ataH / annapUrNopaniSad meM kahA gayA hai ki hameM - apane andara kI sattA ke sAtha-sAtha bAhya sattA 2. tadaprarupaNe jIva-tattva na syAt prruupitm| ke svarupa kI bhI chAnabIna karanI caahie|4 vizeSeNeti tajjJAna-zraddhAne na prsiddhytH|| jaina paramparA meM bhI sRSTi-vijJAna kI tannibandhanamakSuNNa cAritraM ca tathA carcA tAttvika va dharma-carcA ke rupa meM mAnya kva nu / muktimArgopadezo no zeSata- hai / jaina sRSTi-vijJAna bhautika vijJAna kI ttvavizeSavAk (tattvArtha zlokavArtika sU0 sImita parIkSaNa-paddhati para AdhArita nahIM, 3/36, khaDa-5, pR0 399) // vaha to sarvajJa jinendra-deva ke svataH tapaH teSAM hi . dvIpasamudravizeSANAmaprarupaNe 3. dvIpasamudraparvatakSetrasaritprabhRtivizeSaH samyakU manuSyAdhArANAM nArakatiryagdevAdhArANAmapyaprarupa- sAlanaigamAdinayena jyotiSA pravacanamUlaNaprasagAnna vizeSeNa jIvatattvaM nirupita syAt , sUrjanyamAnena kathamapi bhAvababhiH tannirupaNAbhAve ca na tadvijJAnaM ca siddhayet , sadbhiH , svayaMpUrvAparazAstrArtha paryAlocanena tad-asiddhau zraddhAna-jJAnanibandhanamakSuNNa pravacanapadArthavidupAsanena ca abhiyogAcAritraM ca kva nu sambhAvyate ? muktimArgazca divizeSavizeSeNa vA prapaMcena parivedyaH kvaivam ? zeSa-ajIvAditattvavacanaM ca naiva (vahIM, pR0 486, ta0 sU0 3/40 para syAt / tato muktimArgopadezamicchatA samyag- zlokavArttika) / (tulanA-saMzItiH darzana-jJAna-cAritrANyupagantabyAni / tadanyata- pralaya prayAti sakalA bhUlokasambandhinImApAye mukti-mArgAnupapatteH, tAni cAbhyupagacchatA harivaMzapurANa-5/735) / tadviSayabhAvamanubhavat jIvatattvamajIvAditattvavat 4. koha kathamida kiM vA kathaM maraNajapratipattavyam / ' tatpratipadyamAne ca tadvizeSA nmanI / vicArayAntare vetthaM mahattat AdhArAdayaH pratipattavyAH (vahIM, pR0 366) // phalameSyasi (annapUrNoniSad, 1/40) // For Personal & Private Use Only Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhanA dvArA adhigata lokAlokajJatA meM, ko paramparayA mokSa bhI milegA / 8 isalie, spaSTa va pratyakSatayA, jhalakate hue samasta bAhya A0 haima-yogazAstha, 10/22-24, A0 hemavizva kA nirupaNa hai|5 ___ candra ne dharma-dhyAna ko mokSa ba svarga. jaina paramparA meM sRSTi-vijJAna kA AdhyA- donoM kA sAdhaka batAyA hai / '1 tmika dRSTi se atyadhika mahattva hai-isake dhyAna ke cAra bhedoM meM tIsarA bheda 'dharma spaSTa pramANa nimnalikhita haiM:- . dhyAna' hai2 / loka ke svabhAva, AkAra tathA (1) mokSa kA pramukha sAdhana dhyAna hai| lokasthita vividha dvIpoM, kSetroM samudroM Adi dhyAna se saMvara, nirjarA va mokSa-tInoM ke svarupa ke cintana maiM manoyoga kendrita hote haiM / 6 dhyAtA ko mokSa yadi na bhI karanA 'saMsthAna-vicaya' dharma dhyAna hai| saMsthAnaprApta ho, puNyAsava to sambhAvita hai hI 17 8. svazadadhAtmabhAvanAbalena saMsAra-sthiti astu, puNyAsrava kI sthiti meM bhI dhyAtA stoka kRtvA devaloka gacchati tasmAda 5. zailokya sakala trikAlaviSaya sAloka ___ Agatya manuSyabhave ratnatrayabhAvanayA saMsA"mAlokitam , sAkSAd yena yathA svayaM rasthitiM stoka kRtvA pazcAnmokSaM gtaaH| karatale rekhAtraya sAMguli (akalaM kastotra, tabhAve sarveSAM mokSo bhavatIti niyamo nAsti (dravyasaMgraha, 57 para TIkA) / 1) / sAlokAnAM trilokAnAM yad-vidyA 1. svargApavargaheturdharmadhyAnamiti kIrtita - darpaNAyate (ratnakaraNDa-1/1) / lokapra yAvat (haima-yogazAstra, 11/1) / kAza-3/634-35, 2. ArtaraudradharmazuklAni (ta0 sU06/26, 6. tapojAtIyatvAt dhyAnAnAM nirjarAkAraNa- ___diga0 pATha meM 6/28) / tvaprasiddhiH (rAjavArtika, 6/3/3) / kuru 3. lokasaMsthAnasvabhAvAvadhAnaM saMsthAnavicayaH janmAbdhimatyetu dhyAnapotAvalambanam tadavayavAnAM ca dvIpAdInAM ttsvbhaavaav(jnyaanaarnnv-3/12)| haimayogazAstra-4/ .. dhAnaM saMsthAnavicayaH (rAjavArtika, 6/36 113, paMcAstikAya-6-26 / 10) / lokasyAdhastiryag vicintayedU - mapi ca bAhulyam / sarvatra janmamaraNe 7. zubhadhyAnaphalodUbhRtAM, ziya tridazasambhavAm / rupidravyopayogAMzca (prazamaratiprakaraNa, nirvizanti narA nAke, kramAdyAnti para 160) // tribhuvanasaMsthAnasvarupa-vicayAya padam (jJAnArNava-3/32) // hoti suhA- . smRtisamanvAhAraH saMsthAnavicayo nigadyate savasaMvaraNijjArAmarasuhAi vipulaaii| (ta0 sU0 6/36 para zrutasAgarIya ghRti)| jhANavarassa phalAI, suhANubadhINi dhammassa haimayoMgazAstra, 10/14, Adi purANa - . (ghavalA-13/5,4,26/56) // haimayoga 21/148-146, harivaMzapurANa-6/140, zAstra-10/18-21, triSaSTizalAkApuruSa 63/88, pANDava pu0 25/108-110, carita-2/3/804 dhyAnazataka-52, For Personal & Private Use Only Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vicaya' dharma dhyAna ke vizeSa phala isa prakAra jAtI hai8 / anuprekSAe bAraha hai, unameM 'lokAhai-(1) lezyAvizuddhi, tathA (2) rAgAdi- nuprekSA' ke antargata, vizva ke vAstavika svarupa AkulatA meM kabhI4 / / kA cintana kiyA jAtA hai, jisakA phala citta-vizuddhi, evaM dhyAna-pravAha kI virati dharmadhyAna-rupa 'saMsthAna-vicaya' (loka ko kama yA samApta karanA Adi hai| vicaya) ke cAra bheda mAne gae hai (1) piNDastha, (3) loka ke svarupa ko bAra-bAra cintana (2) padastha, (3) rupastha, (4) rupAtIta5 / ina meM 'piNDastha' dharma dhyAna kI pA~ca dhAraNAe ___ karane se svadravyAnurakti, paradravya-virakti,10 tathA samasta kama-mala-vizuddhi kA AdhAra hai-(1) pArthivI, (2) AgneyI, (3) mArutI, dRDha hotA hai11 / isI dRSTi se, AcArAMga sUtra (4) vAruNI, (5) tattvarupavatI6 / inameM pArthivI meM loka-sambandhI jJAna ke antara hI viSayAdhAraNA ke antargata, sAdhaka madhyalokavat sakti ke tyAga meM parAkrama karane kA nirdeza kSIrasamudra ke madhya jambUdvIpa ko eka kamala ke rupa meM cintana karatA hai / isa kamala meM (4) loka-sambandhI jJAna prApta karane ke meru-parvata rupI divya karNikA hotI hai| bAda hI, dharma kA nirupaNa karanA zeyaskara (2) dhyAna se milatI-jalI kriyA mAnA gayA hai13 / 'bhAvanA' yA 'anuprekSA' hai / ve eka prakAra kI 8. rAjavArtika, 6/36/12 (anityAdiviSaya cintana-dhArAe haiM jo vAra-bAra kI jAtI hai| cintanaM yadA . jJAnaM tadA anuprekSAjaba isI cintana-dhArA meM ekAgra-cintA- vyapadezo bhavati, yadA tatraikAgracintAnirodha ho jAtA hai to 'dhyAna' kI sthiti ho nirodhastadA dhAdhyAnam) / 9. ta0 sU0 9/7, haimayogazAstra-4/554. nAnAdravyagatAnantaparyAyaparivartanAt / 56, lokasya sNsthaanaadividhiyaakhyaatH| sadAsaktaM mano naiva rAgAdyAkulatAM tatsvabhAvAnucintanaM lokAnupekSA / evaM vrajet // dharmadhyAne bhaved bhAvaH kSAyopa hyasyAdhyavasyataH tattvajJAnAdivizuddhirbhavati zamikAdikaH / lezyAH kramavizuddhAH syuH (rAjavAtika, 9/7/8) / pItapadmasitAH punaH (hemayoga zAstra- 10. dra0 paMcAstikAya-167.168, samaya11/15-16) // sAra-10/105, / 5. jJAnArNava-34/1, haimayogazAstra-7/8. 11. svatattvarakyeta nityaM paradravyaviraktaye / _ svabhAvo jagato bhAvyaH samastamalazuddhaye 6. jJAnArNava-34/2-3, haimayogazAstra (yogasAra-prAbhRta-amitagatikRta, 63/2) / 12. vidittA logaM yaMtA logasaNaM. se maiyaM 7. jJAnArNava-34/4-8, haimayogazAstra- parakkamejjAsi (AcArAMga, 1/3/1/25) / 7/10-12, 13. sUtrakRtAMga-2/6/2/49-50 For Personal & Private Use Only Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (5) jaina sAhitya ko cAra ( viSayoM) meM vibhAjita kiyA eka anuyoga ke antargata, sambandhI sAhitya kA samAveza kiyA gayA hai / digambara paramparA meM yaha anuyoga 'karaNAnuyoga' ke nAma se, 2 tathA zvetAmbara paramparA meM 'gaNitAnuyoga' ke rUpa meM 3 prasiddha hai / anuyogoM gayA hai / 1 sRSTivijJAna - (6) jaina purANoM kA varNya viSaya sRSTivarNana bhI hai| svayaM jinendra deva ne triloka 1. Arya rakSita ne ( vi0 saM0 prathamazatI) ne zikSArthI zramaNoM kI suvidhA ke lie Agama-paThana paddhati kA cAra bhAgoM meM vibhAjita kiyA ( dra0 nandI therAbalI - 2, gAthA - 124) / vizeSAvazyaka - * bhASya- 2286-2261, anuyogoM ke nAma digambara- paramparA meM isa prakAra haiM - (1) prathamAnuyoga, (2) karaNAnuyoga, (3) caraNAnuyoga, (4) dravyAnuyoga | zvetAmbara - paramparA meM nAma isa prakAra haiM - (1) caraNakaraNAnuyoga, (2) dharma' kathAnuyoga, (3) gaNitAnuyoga, (4) dravyAnuyoga | ( dra0 Avazyaka niyukti-gA0 773-74, sUtratAMga cUrNa, patra-4, Avazyaka-vRttipR0 30, ratnakara DazrAvakAcAra - 43-46, dravyasaMgraha - 42 para- TIkA 2. ratnakaraNDa zrAvakAcAra, 1/43-44, AdipurANa- 2/99, 3. Avazyaka- niyukti - 124, 52 svarupa kiyA hai |4 purANoM kA parigaNana 'dharma'kathA' ke antargata kiyA jAtA hai // 5 dharmakathA ko svAdhyAya ke rUpa meM 'tapa' mAnA gayA hai / 6 ataH purANAdi- varNita sRSTivijJAna kI sAmagrI ke manana kA bhI honA svAdhyAya ke anuSThAna se svAbhAvika hai / sRSTi - vijJAna kI sAmagrI se paripUrNa 'candraprajJapti' tathA 'sUrya' prajJapti' kA svAdhyAya kAla prathama ba aMtima pauruSI meM vihita mAnA gayA hai / 7 A0 padmanandikRta 'jambUdvIpaprajJapti ' (digambara grantha) ke anusAra, jambUdvIpaprajJapti ko par3hane va sUnane vAlA mokSa - gAmI hotA 4. trijagatsamavasthAnaM narakaprastarAnapi / dvIpAbdhihRdazailAdIna yathAsmAyupAdizat (AdipurANa - 24 / 157) / tiloyapaNNatti--1/60, jaina purANoM kA varNya viSaya sRSTivarNana bhI hai - 'jagat-trayanivezazca kalyasya saMgrahaH / jagataH sRSTisaMhArau ceti kRtsnamihodyate' (AdipurANa - 2 / 116) || harivaMza purANa - 1/71, padmapurANa - 1143, 5. Adi pu01124, 1/62-63, 1/107116, padmapurANa - 1139 harivaMzapurANa - 11127, 1 / 27 6. dra0 ta0 sU0 9/20, 9/25, bhagavatI ArAdhanA - 107, bhagavatI sUtra - 25,70 801, sthAnAMga -- 5/3/541, mUlAcAra363, uttarAdhyayana- 30/34, 26/27, 7. sthArnAga - 3|1|139, For Personal & Private Use Only Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ IS 53 prakAra, sRSTi-vijJAna-sambandhI AdhyAtmika draSTi hai 18 isa sAhitya kA zravaNa - manana se ucita va apekSita siddha hotA hai / (7) aMgapraviSTa jaina dvAdazAMgI tathA bAhya sAhitya meM sRSTi-vijJAna-sambandhI pracura sAmagrI bharI paDI hai / isake atirikta jaina AcAryoM ne sUSTi - nirupaNa se sambandhita aneka svataMtra granthoM kI racanA kI hai / 9 ina sabase yaha spaSTa ho jAtA hai ki jaina paramparA meM sRSTi-vijJAna kA adhyayana-adhyApana atyanta zraddhA va ruci kA viSaya rahA hai / prastuta zodhapatra meM jaina AgamoM me prApta pRthvIsambandhI nirupaNako prastuta karate hue Adhunika vijJAna ke Aloka meM usakA sArIkSaNa kiyA jA rahA hai / (3) pRthviyoM kI saMkhyA jaina paramparA meM pRthviyoM kI saMkhyA kahIM sAta, 10, to kahIM ATha11 bhI batAI gaI haiM / 8. jaMbUdIvapaNatti (gi0 ) - 13/157 9. draSTavya - satyazIghra yAtrA (pra0 varddhamAna jaina peDhI, pAlItAnA), pR0 42 - 66, 10. harivaMza pu0 4/43-45, bhagavatI sU0 12 / 3 / 1-2 ( goyamA, satta puDhavIo paNNattAo) 1 sthAnAMga ----7/669 ( 23-24), triSaSTi0. 2 / 3 / 486, lokaprakAza-vinaya - vijayagaNi-- racita, 12 / 160-162, 11. tiloyapaNNatti - 2 / 24, ghavalA - 145, 6, 64 / goyamA ! aTha puDhavIo paNNattAo / taM jahA - rayaNApamA jAva sIpa bhArA' (bhagavatI sU0 6 / 8 / 1) / sthAnAMga - 8/841 (108) / prajJApanAsUtra - 279 (1) / ATha pRthvIoM ke nAma isa prakAra hai: (1) ratnaprabhA (2) zaka prabhA (3) bAlukAprabhA (4) paMkaprabhA (5) dhUmaprabhA (6) tamaH prabhA (7) mahAtamaH prabhA 1. (8) ISatprAgbhArA, jisa madhyaloka meM hama nivAsa kara rahe haiM, vaha ratnaprabhA pRthvI kA UparI paTala (citrA) haiM, jisakA vistAra ( lamvAI va cauDA Adi) asaMkhya sahasra yojana hai / 2 kintu 1. sAta pRthbiyoM ke bAstavika nAma isa prakAra haiM - ghammA, vaMzA, selA, aMjanA, ariSThA, maghA, mAghavatI / ratnaprabhA Adi nAma nahI, apitu 'ghammA' Adi to pRthviyoM ke gotra haiM / dra0 sthAnAMga --7|669 ( suttAgamo - bhA0 2, pR0 278), bhagavatI sUtra - 12 / 3 / 3, jIvA - bhigama sUtra - 3 | 1167, lokprkaash12|163-164, trilokasAra--145 tattvArtha' sUnna - bhASya - 3 | 1, tiloyapaNNatti - 1/153 barAMga - carita - 1 / 12, harivaMza pu0 4 / 46, ta0 sU0 3 / 1 para zrutasAgarIya TIkA meM 'ghammA' Adi saMjJAeM narakabhUmiyoM kI hai| 2. rayaNappabhA puDhavI kevaiyaM AyAmavikhabheNaMpannate / goyamA, asa khejjAI joyaNasahassAI AyAma vikha bheNa asa khejjAi For Personal & Private Use Only Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isameM manuSya - loka jitane kSetra meM haiM, vaha 45 lAkha yojana lambA-caur3A, tathA 14230 49 yojana paridhi vAlA hai / 3 sabase choTI aura AThavIM pRthvI Urdhvaloka meM (sabhI deva - kalpavibhAgoM se pare ) hai, 4 jahAM siddha kSetra (mukta AtmAoM kA joyaNasahassA parikakheveNa paNNattA (jIvAjIvAbhigamasUtra - 3|1|76) / tattha paDhamaDhavI ekarajjuvikkha bhA sattarajjudIhA bIsasahassUNa bejoyaNalakkhabAhallA (tiloyapaNNatta, 1/283 pR0 48) / prathama pRthvI eka rAjU vistRta, sAta rAjU lambI tathA eka lAkha assIhajAra yAjana moTI hai / rAjU kA pramANa asaMkhyAta yojana hai ( pramArNAgula nipanna yojanAnAM yojanAnAM pramANataH / asakhyakoTokoTIbhirekA rajjuH prakIrttitA - lokaprakAza, 1/64) / Adhunika vidvAnoM ke mata meM rAjU lagabhaga 1.16 10 15 mIla ke samAna hai / / 3. tiloya paNNatti - 416-7, harivaMzapurANa - 5 590, jIvAbhigamasUtra - 3 |2| 177, bRhatkSetra samAsa-4. sthaanaaNg3|1|132, 4. Urdhva tu ekaiva (ta. sU. bhASya, 3 1 ) nRloka tulyaviSkambhA (ta. sU. bhASya, dazamAdhyAya, upasaMhAra, zloka-20 ) / isa pRthvI kA vistAra (lambAI-caur3AI) 45 lAkha yojana hai jo manuSya kSetra ke samAna hai / isakI paridhi eka karoDa bayAlIsa lAkha tIsa hajAra do sau unacAsa yojana me kucha kama mAnI 54 nivAsa ) avasthita hai / 5 bAkI sAta pRthviyAM madhyaloka ke nIce haiM jahAM naraka avasthita haiM / 6 ye sabhI pRthviyAM dravya kI dRSTi se zAzvata hai: : - inakA kabhI nAza nahIM hotA / 7 (4) pRthviyoM kI sthiti va AdhAra ratnaprabhA Adi pRthviyoM meM pratyeka, tInatIna vAtavalayoM ke AdhAra para pratiSThita hai / inake nAma haiM - (1) ghanodadhi, (2) ghanavAta, (3) tanuvAta / ye vAtavalaya AkAza para prati gaI hai-- dra0 aupapAtika sUtra - 42, sthAnAMga 3 | 1|132, 8 108, digambara mata meM ISatprAgbhArA pRthvI eka rAjU cauDI tathA sAta rAju lambI hai (tiloyapaNNatti, 8 / 652-58) / kintu isa pRthvI ke bahumadhyabhAga meM 'ISatprAgbhAra' kSetra hai jisakA pramANa, 45 lAkha yojana hai (tiloyapaNNatti - 8 / 656-58, harivaMza pu0 6 129), 5. tiloyapajNati - 9 / 3, bhagavatI ArAdhanA - 1134, 2127 6. ta. sU. 3/2, jJAnArNava- 33/10, triSaSTi0 2 / 3 / 485, harivaMza pu0 4 / 71 - 72, prajJApanA sUtra, 2 / 66 (suttAgamo, 2 bhAga, pR0 264) / jIvA - jIvAbhigama - 3 / 2, sU. 81 lokaprakAza-6 / 1 7. jIvAjIvAbhigama sUtra, sU0 3/178 va 3285. jaMbUddIvapaNatti (zvetAmbara) - 7 / 977 (suttAgamo, bhA0 2 pR0 671) / For Personal & Private Use Only Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SThita hai1 / pratyeka pRthvI ko ye vAtavalaya vala- (1) ratnaprabhA pRthvI kA khara bhAga (16yAkAra rupa se veSTita kiye hue hai / pRthvI hajAra yojana kA)5 / ko. ghanodadhi, ghanodadhi ko dhanavAta, dhanavAta (2) ,, paMka bhAga (84 hajAra yojana) ko tanuvAta veSTita kie hue hai / 2 (3) ,, abbahula bhAga (80 hajAra yojana) .. ratnaprabhA pRthvI ke tIna kANDa (vibhAga) ratnaprabhA pRthvI kA samasta bAhalya (moTAI) haiM,--(1) khara, (2) paMka, (3) abbahula3 / eka lAkha assI hajAra yojana phalita inameM kharakANDa ke 16 vibhAga hai4 / isa prakAra hotA hai|6 prathama pRthvI aura dvitIya pRthvI ke madhya (4) (pRthvI ke nIce) dhanodadhi vAtavalaya nimnalikhita prakAra se (Upara se nIce kI (20 hajAra yojana moTA) 7 (sarvAaura) sthiti samajhanI cAhie : dhika saghana) 1. harivaMza pu0 4/42, 4/33, tiloya dhanavAtavalaya (tanuvAta valaya kI 1/268-69, ta0 sU0 bhASya-3/1, ThANAMga tulanA meM adhika saghana) (203/2/319, 7/14-22, 8/14,2/3/502, hajAra yojana moTA)7 loka prakAza-12/177-178, jJAnArNava tanuvAtavalaya (ghanodadhi va ghanavAta ___33/4-7, jIvAjIvAbhigama, sU0 3/1 kI tulanA meM atyanta sUkSma va 71-76, patalA) (20 hajAra yojana moTA) (7) AkAza 2. ratnaprabhA Adi sAtoM pRthviyAM Urdhva dizA ... ko choDa kara zeSa nau dizAoM meM ghano- 5. lokaprakAza-12/169-70 tiloya pa0 2/9, dadhi se chUtI hai, AThavIM pRthvI dasoM jaMbUddIva paNNatti (diga0) 11/116, dizAoM meM ghanodadhi se chUtI hai (tilo- 6. harivaMza pu0 4/47-49, lokprkaash-12/yp-2/24)| 168, jIvAjIvA0 sU0 3/1/68, __ vAtavalayoM ke parimANa Adi kI 7. pratyeka vAtavalaya (vAyumaNDala) kI moTAI jAnakArI hetu dekheM-lokaprakAza-12/79. vIsa hajAra yojana hai (trilokasAra-124, 190, trilokasAra 123-142, tiloya tiloya0 50 1/270) / zvetAmbara parapa0 1/270-82, mparA meM ghanodadhi kI moTAI (madhyagata 3. tiloya 50 2/9, trilokasAra-146, bAhalya) vIsa hajAra yojana, dhanavAta evaM jIvAjIvAbhigama, sU0 3/1/69, ThANAMga- tanuvAta kI asaMkhya sahastra yojana mAnI 10/161-162, gaI hai jIvAjIvAbhigama sU0 3/1/72, 4. tiloya pa0 2/10, jIvAjIvA sU0 3/1- lokaprakAza-12/180, 183, 189) / 69, ThANAMga-10/163, lokaprakAza-12/- pratyeka vAtavalaya ke viSkambha (pratyeka 171, pRthvI ke pAzvA bhAga meM moTAI) ke . For Personal & Private Use Only Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (8) dvitIya pRthvI-zarkarAprabhA tathA jala se pRthvI kA udgama mAnA gayA hai / 2 (isase nIce punaH ghanodadhi, ghanavAta [AkAza, vAyu, Aga kI lapaTeM, jalatanuvAta valaya hai|)8 inameM uttarottara saghanatA hai / ghanodadhi zabda meM ratnaprabhA se lekara mahAtamanabhA taka sAtoM Ae hua udadhi (jala-sAgara) zabda se, tathA padhviyAM eka dUsare ke nIce chatrAtichatra jainAgamanirUpita 'gomUtra'vat varNa se isakI ke samAna AkAra banAtI huI sthiti hai| jala se samatA prakaTa hotI hai| sambhava hai, isa sandarbha meM tulanAtmaka dRSTi se upa ghanodaghi jame barpha kI taraha Thosa caTTAna jaisA niSad kA vaha kathana mananIya hai jo bRha- ho / 'tanuvAta' sUkSma va tarala vAyu ho, isakI dAraNyaka samasta dharAtala ko jala se, jala kI tulanA meM adhika saghana 'dhanavAta' Aga kI vAyu se, vAyu ko AkAza se otaprota batAtA - lapaToM kI taraha adhika sthUla ho / dhana yAnI hai? / taittirIya upaniSad kA vaha kathana bhI yahAM __megha, megha meM vAyu bijalI kA rupa dhAraNa magha, mananIya haiM jisake anusAra AkAza se vAyu karatI hai, bijalI agni kA eka rupa hai| kA, vAyu se agni kA, agni se jala kA, isa dRSTi se ghanavAta ko 'agni' ke rupa meM - varNita kiyA gayA pratIta hotA hai / isa . sambandha meM bhA dAnA paramparA matamada sambandha meM tulanAtmaka adhyayana-hetu eka pRthak rakhatI hai| isa sambandha meM diga0 para- zodha-patra apekSita hai|] mparA ke grantha-tiloyapaNNatti (1/271), tathA trilokasAra (125), jaMbUddIva pa0 bauddha granthoM meM bhI aisA varNana milatA (diga0) 11/122 Adi draSTavya hai| hai jisake anusAra pRthvI jala para, jala vAyu zvetAmbara paramparA ke granthoM meM jIvA- para, tathA vAyu AkAza para pratiSThita hai3 / jIvAbhigama (sU0 3/1/76) tathA lokaprakAza (12/182-190) Adi ulle 2. AkAzAd vAyuH bAyoragniH, agnerApaH khanIya hai| adabhyaH, puthivI (taitti0 upa0 11/2/2) / 8. tiloya 50 2/21, triSaSTi0 2/3/491 3. pRthivI bhoM gotama kva pratiSThitA / 93, ta0 sU0 3/1 bhASya / AkAsapai pRthivI brahmaNA anmaDale pratiSThitA / Thie vAye, vAyapaiThie udahI, udahI-. amaDalo bho gautama kva pratiSThataH / paidiThayA tasA thAvarA pANA (bhagavatI AkAze pratiSThataH / AkAzaM bhI gautama sU0 1/6/54) / kva pratiSThitama / atisarasi brAhmaNa.... AkAza brAhmaNa apratiSThitamanAlambanamiti 1. yadidaM sarvamapsu otaM ca protaM ca" Apa vistaraH (milindaprazna-68, abhidharma kozaotAzca protAzceti vAyauM' 'vAyurotazcedamanta- 1/5 kI vyAravyA meM ddaat)| dra0 rikSalokeSu gAgI tI (dhRhadA0 upa0 3/6/1) / abhidharma kAza-3/45-47) / For Personal & Private Use Only Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ tInoM vAtavalaya vAyurupa hI hai,4 kintu hai8 / manuSya loka-isI (ratnaprabhA) pRthvI kA sAmAnyataH vAyu asthira-svabhAvavAlI hotI eka bahuta hI choTA bhAga hai| hai, jaba ki ve vAtavalaya sthira-svabhAva vAle (6) hamArI pRthvI kA AkAra va svarupa vAyu-maNDala haiM / isa dRSTi se gItA kA yaha mA nAma anvartha 19 / isa kathana jaina mata se sAmya rakhatA hai ki loka pathvI meM ratna, vaiDUrya, lohita Adi vividha meM vAyu sarvatra vyApta hai aura vAyu AkAza prabhAyukta ratna prApta hote hai| para sthita hai| ____ hamArI yaha dharatI, nIce kI cha dharatiyoM madhya-lAka kA AdhAra yaha pRthvI ke mukAbale, meM AkAra (lambAI-caur3AI) meM sabase choTI (kama pRthutara) hai / 1 kintu jambUdvIpa se lekara svayambhUramaNa samudra moTAI meM yaha adhika hai / 2 jahA~ ratnaprabhA taka asaMkhya dvIpa va samudra vAle madhyaloka pRthvI kI moTAI eka lAkha assI hajAra kA AdhAra isa ratnaprabhA kA UparI 'citrA' yojana moTI hai ! 3 vahAM dvitIya pRthvI eka paTala hai6 / meru parvata eka lAkha yojana lAkha battIsa hajAra, tRtIya eka lAkha aThAvistAra vAlA hai / usameM oka hajAra yojana Isa hajAra, caturtha eka lAkha vIsa hajAra, pRthvItala se nIce hai, tathA ninyAnave hajAra paMcama eka lAkha aThAraha hajAra, SaSTha eka yojana pRthvI se Upara hai / isI meru parvata se .. madhyaloka kI sImA nirdhArita kI jAtI hai| 8. ta0 sU0 1/1-10, lAkaprakAza-15/45 arthAt madhyaloka pRthvItala se eka hajAra yojana (ratnaprabhoparitala varNa yAmyatha tatra ca / nIce se prArambha hokara, ninyAnave hajAra yojana santi tirthagasaMkhyeyamAnA dvIpapayodhayaH / UMcAI taka sthira hai| sArhoddhArAmbhodhiyugmasamoH pramitAzca te)| jambUdvIpa Adi dvIpa, lavaNoda Adi 9. ti0 50 1/10, sarvArthasiddhi 1/1, samudra, bharatAdi kSetra, meru evaM varSadhara Adi rAjavArtika 1/1/1, anvartha'jAti saptAnAM parvata, karmabhUmiyAM, bhogabhUmiyAM, antadvIpa gotrANyAhuramUni vai / ratnAdInAM prabhAAdi isa pRthvI (citrA paTala) para avasthita yogAt prathitAni tathA tathA (loka prakAza 11/161) / 4. trinirvAyubhirAkINa : (jJAnArNava-33/4) triSaSTi0 2/3/488, jIvAjIvAbhigama 5. yathAkAzasthito nitya vAyuH sarvatrago - sU0 3/2/92, bhagavatI sU0 13/4/10, ___ mahAn (giitaa-10/6)| . 2. jIvAjIvAbhigama sU0 3/1/80 bhagavatI 6. triSaSTi0 ra/3/552-53, sU0 13/4/10, 7. tanuvAtAntaparyantastiryagloko vyavasthitaH 3. lokaprakAza 12/168, ti0 pa0 2/9, lakSitAvadhirUbhaMdho meruyojanalakSayA harivaMza pu0 4/47-49, jIvAjIvA0 (harivaMza pu0 5/1) / 3/1/68,jabUDhIva pa0(diga0) 11/114, For Personal & Private Use Only Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 lAkha solaha hajAra, tathA saptama eka lAkha (12) varca gata, (13) bahula, (14) zaila, ATha hajAra yojana moTI hai / 4 (15) pASANa7 / ina paTaloM meM bividha ratnoM ko khAne haiM / 8 (ka) pRthvI meM ratno kI khAne (kha) pRthvI kA AkAra-gola va caurasa ' prathama pRthvI ke khara bhAga (16 hajAra (sapATa) darpaNa kI taraha yojana) ke 16 paTaloM (vibhAgoM) meM UparI isa dharatI kA AkAra jainAgamoM meM paTala kA nAma 'citrA' hai,5 jisakI 'jhallarI' (jhAlara yA cUDI) ke samAna vRtta moTAI eka hajAra yojana hai6 / citrA mAnA gayA hai9 / kucha sthalo meM ise paTala ke nIce pandraha anya paTaloM ke nAma - __7. ti0 pa0 2/15-18, harivaMza purANa isa prakAra hai-(1) gaiDUrya, (2) lohitAMka, ... (4/52-54) meM nAma isa prakAra hai(3) asAragalla, (4) gomedaka, (5) pravAla, citrA, vanA, ghaDUrya, lohitAMka, masA. (6) jyotirasa, (7) aMjana, (8) aMjanamUla, rakalpa, gomeda, pravAla, jyoti, rasa, (9) aMka, (10) sphaTika, (11) candana, aMjana, aMjanamUla, aMga, sphaTika, 4. triSaSTi0 2/3/487, ta0 sU0, bhASya- candrAbha, varca ska, bahuzilAmaya / trilo 3/1, jIvAjIvA0 sU0 3/2/68,3/2 / kasAra (147-148) tathA jaMbUddIva 81, prajJApanA sU0 2 / 97-103, diga- paNNatti (diga0) (11/117-120) meM mbara-paramparA meM pRthvIyoM kI moTAI sAmAnya-antara ke sAtha nAmoM kA dvitIya pRthvI se lekara sAtavIM pRthvI nideza hai| taka isa prakAra hai-zarka rAprabhA-32000, lokaprakAza (12/172-175) meM nAma bAlukAprabhA-28000, paMkaprabhA-24000, isa prakAra hai-ratna, vana, vaiDUrya, dhUmaprabhA-20000, tamaHprabhA-16000, lohita, aMka, riSTa / jIvAjIvAbhigama mahAtama prabhA-8000 yojana (dra0 sUtra (3/1/69) meM bhI kucha isI tiloya pa0 2 / 22, 12282 pR0 46-49, taraha ke nAma die gae haiN| triloksaar-149)| tiloyapaNNatti 8. ti0 pa0 2/11-14, lokaprakAza 12/ meM zvetAmbara-sammata parimANa ko 9. madhye syAjjhallarInibhaH (jJAnArNava 33/ 'pAThAntara' (matabheda) ke rupa meM nirdiSTa 8) / madhyato jhallarInibhaH (triSaSTiH kiyA hai (ti0 pa0 2 / 23 / 2/3/479) / etAvAnmadhyalokaH syAdA5. tiloyapaNNatti 2/10, trilokasAra-147 kRtyA jhallarInibhaH (lokaprakAza 12/ rAjavArtika 3/1/8, jaMbUddIva paNNattI 45) / kharakAMDe kiMsaMThie paNNatte / ' (diga0) 11/117, goyamA / jhallarIsaMThie paNNatte (jIvA6. ti0 pa0 2/15, harivaMza pu0 4/15, jIvA0 sU0 3/1/74) / bhagavatI sU0 For Personal & Private Use Only Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sthAlI ke samAna AkAra vAlI bhI batAyA jambUdvIpa kA AkAra bhI rakAbI (khAne gayA hai / 10 kI pleTa) ke samAna sapATa gola hai, jisakI ___ pRthvI kI paridhi vRttAkAra hai, tabhI ise upamA ratha ke cakra, kamala kI karNikA, tale pariveSTita karane vAle ghanodadhi Adi vAtoM hue pUe Adi se kI gaI hai2 / jambUddIvapaNNatti kI valayAkAratA bhI saMgata hotI hai / 11 (digambara paramparA) meM ise sUrya maNDala kI digambara-paramparA meM isakI upamA khaDe taraha ghRtta3, tathA sadRza-vRtta batAyA gayA hai| hae mRdaga ke Urdhva bhAga (sapATa gola) se bhI upayukta nirupaNa ke pariprekSya meM jainadI gaI hai| paramparA ke anusAra, pRthvI nAraMgI kI taraha gola na hokara cipaTI (cauDI-patalI, sapATa11/10/8, haima-yogazAstra-4/105, Adi purANa-4/41, ArAdhanAsamuccaya darpaNa ke samAna) siddha hotI hai| 58, jaMbUddIva pa0 (diga0) 11/106, prAcIna bhAratIya vaijJAnikoM (zrIpati, zrIlalla, siddhAntaziromaNikAra bhAskarAcArya 10. (ka) sthAlamiva tirya glokam (prazamarati, Adi) ne bhI pRthvI ko samatala hI mAnA (kha) bhagavatIsUtra meM eka sthala para hai| vAyupurANa, padmapurANa, viSNudharmottamadhyaloka ko 'varavana' kI taraha kI rapurANa, bhAgavata Adi purANoM meM bhI pRthvI ko samatalAkAra yA puSkarapatrasamAkAra batAyA batAyA gayA hai-'majjhe varavairaviggahiyasi-5/9/225 (14) / gayA hai5 / 11. jIvAjIvAbhigama 3/1/76 (ghanodahivalae (7) (jaina darzana aura vijJAna : vaTTe valayAgArasaMThANasaMThie) / _ Adhunika vijJAna isa pRthvI ko nAraMgI 1. majjhimaloyAyAro ubbhiya-muraaddhasA- kI taraha gola mAnatA hai| jaina-sammata riccho (tiloyapaNNatti, 1/137), zvetA0 2. jabUhIve...vaTTe tellApUyasa ThANasalie paramparA meM Urdhva loka ko Urdhva mRda- vaTTe rahacakkavAlasa ThANasaM Thie vaTTe kkharagAkAra mAnA hai (bhagavatI sU0 11/10/ kaNNiyAsa ThANasaThie (jabUhIvapaNNatti9) / [ti0 50 kI Urdhva mRdaMgAkAra zvetAmbara, 1/2-3) / jIvAjIvAbhigama mAnyatA meM gANitika dRSTi se kucha sU03/2/84,3/124, sthAnAMga-1doSa thA (Urdhva loka kA ghanaphala 147 248 aupapAtika sU0 41, ghana rajjU honA cAhie, jo isa mAnyatA 3. jaMbUhIvapaNNatti (di0) 1/20, meM kaThina thA), isalie A0 vIrasena- 4. jauMbUddIva pa0 (diga0) 4/11 pratipAdita Ayata caturasrAkAraloka kI 5. * draSTavya-vijJAnavAda vimarza-(prakA0 bhUmAnyatA diga0 paramparA meM adhika __ bhramaNa zodha saMsthAna, mahesANA-guja0), mAnya huI / pR0 75-81 For Personal & Private Use Only Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRthvI-AkAra tathA vijJAna-svIkRta pRthvI kI dhAraNA se bhI saMgati baiTha jAtI hai / 6 AkAra ke madhya isa antara ko samApta yahAM yaha ullekhanIya hai ki 'jhallarI' karane ke lie jaina vidvAnoM dvArA vividha pada kA 'jhAMjha' (bAdya) artha meM prayoga jaina prayatna kiye jA rahe hai / yaha prayatna dvimukhI Agama 'sthAnAMga' meM upalabdha bhI hotA haiM / eka pakSa ke pravartakoM kA yaha prayatna hai / 7 vidvAnoM ke samakSa yaha samAdhAna rahA hai ki jainAgamoM kI hI aisI vyAkhyA vicAraNArtha prastuta hai / kI jAe jisase jaina mata yA to Adhunika (kha) phlaiTa-artha sosAiTI va anya saMsthAeM: vijJAna ke kucha nikaTa A jAe, yA samarthita (2) dUsare pakSa kI ora se samAdhAna ho jAe / dUsare pakSa ke samarthakoM kA yaha yaha prastuta kiyA jAtA hai ki vijJAna kI prayatna rahA haiM ki vijJAna ke matoM ko aneka mAnyatA aMtima rupa to mAnI nahIM jA yuktiyoM se sadoSa yA nibala siddha karate hue jaina-sammata siddhAntoM kI nirdoSatA yA sakatI / vijJAna to eka anavarata anusa ndhAna-prakriyA kA nAma hai / 1 vijJAna ke prabalatA prakaTa ho / ina donoM pakSoM ko dRSTi - meM rakha kara, vijJAna va jaina mata ke vIca 6. yuvAcArya mahAprajJa muni nathamala jI virodha kA samAdhAna yahAM prastuta kiyA jA kA mata, (dra0 tulasIprajJA) (zodha patrikA), rahA hai| lADanU, apraila-jUna,1975, pR0 106) / 7. majjhima puNa jhallarI (-jhAMjha se madhyama (ka) jhallarI va sthAlI zabdoM ke artha : svara kI utpatti hotI hai)-sthAnAMga-7/42 1. "Science is a series of approxi (1) prathama pakSa kI ora se yaha samA mations to the truth; at no sta ge do we claim to have reached dhAna prastuta kiyA jAtA hai ki jaina zAsroM finality, any theory is liable to meM pRthvI kI upamA 'jhallarI' yA 'sthAlI' se revision in the light of new facdI jAtI haiM / Aja 'sthAlI' zabda se bhojana ts" (A. W. Barton, quoted in karane kI thAlI, tathA 'jhallarI' zabda se 'Cosmology : Old and New', jhAlara kA bodha mAnakara jaina paramparA meM Prologue, p. III). pRthvI ko vRtta va cipaTI mAnA gayA hai / "Scientific theories arise, kintu jhallarI' kA eka artha 'jhAMjha' vAdya bhI develop and perish. They have hotA hai, aura 'sthAlI' kA artha khAne pakAne their span of life, with its succ esses and triumphs, only to give hI haMDiyA (bartana) bhI / ye artha Aja way later to new ideas and a vyavahAra meM nahIM hai / yadi jhAMjha va haDiyA new outlook." (Lcopold Infeld artha mAnA jAe to pRthvI kA gola honA in "The world in Modern Sciesiddha ho jAtA hai aura Adhunika vijJAna / nce.", p. 231). For Personal & Private Use Only Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 aneka prAcIna siddhAnta Aja svaya vijJAna kA nirAkaraNa bhI kiyA gayA hai / dvArA khaMDita ho gae haiM / pRthvI ke nAraMgI (8) pRthvI kI sthiratA kI taraha gola hone kI mAnyatA para bhI isI taraha, jainAgama-paramparA meM pRthvI kucha Adhunika vaijJAnikoM kA matya hai| ko sthira mAnA gayA hai, na ki bhramaNaaneka vaijJAnika-prayogoM se pRthvI ke nAraMgI zIla4 / veda Adi prAcIna bhAratIya pranthoM kI taraha gola hone kI mAnyatA para prazna- meM bhI pRthvI ko sthira kahA gayA hai / cihUna lagA hai| amerikA meM 'phlaiTa artha sosA- - iTI' nAmaka saMsthA kArya kara rahI hai jo 3. dra0 (1) pRthvIkA AkAra-nirNaya-eka pRthvI ko cipaTI siddha kara rahIM hai / bhArata samasyA, (2) kyA pRthvI kA AkAra gola hai ? (3) bhUgola vijJAna- samIkSA / meM bhI pU0 105 AdikA jJAnamatI mAtA jI ke nirdezana meM diga0 jaina triloka zodha [prakAzaka-jabUdvIpa nirmANa yojanA, kapasaMsthAna (hastinApura, meraTha-u0 pra0), tathA DavaMja, guja0)] (4) vijJAnavAda vimarzaH (prakA0 bha-bhramaNa zodha saMsthAna, pU. 50 pravara muni zrI abhayasAgara jI gaNI ma0 kI preraNA se kAryarata 'bhU-bhramaNa zodha mahesANA, guja0) sasthAna' (The Earth Rotation Res- 4. (ka) sUrya kI bhramaNazIlatA kA ullekha earch Institute) (mehasAnA, u0 guja jaina zAstroM meM prApta hai-sUrya prajJapti rAta) Adi saMsthAeM isa meM ullekhanIya hai / 1 / 9-10, bhagavatI suutr-vRtti-5|1| 1-2, pUjya 50 pravara muni zrI abhayasAgara (kha) kintu dhavalA grantha (diga0) meM jI gaNi ke. prayatnoM se vividha sAhitya kA AcArya vIrasena ne pRthvI kI nirmANa huA hai jisameM pRthvI ke vijJAna bhramaNazIlatA kA bhI saMketa kiyA sammata AkAra ke viruddha, vaijJAnika rIti se hai, jo vastutaH mananIya hai :hI prazna va ApattiyAM uThAI gaI haiM, aura dravyendriyapramitajIvapradezAnAM na bhramajainasammata siddhAnta ke prati sambhAvita doSoM Namiti kiM neSyate, iti cenna / tad-bhramaNamantareNa AzubhramajjI2. See : Research-article 'A Crtici vAnAM bhramadbhUmyAdidarzanAnupapatteH sm upon Modern Views of Our (dhavalA, 111,1,33. uddhata-jaina Earth' by Sri Gyan Chand Jain siddhAnta koza, 2 // 339-40 pRsstth)| (appeared in Pt. Sri Kailash 5. dhruvA pRthivI (pAtaMjala yoga sU0 2 / 5 Chandra Shastri Felicitation Vo para vyAsa-bhASya) / dhruvAsi dharaNI lume, pp. 446-450). (yajurveda-215) / pRthivI vitasthe (R0 1172 / 6) / For Personal & Private Use Only Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pha (i) pRthvI para madhyaloka kA saMkSipta vivaraNa sambhava nahIM8 / isalie mAnuSottara parvata isa pRthvI ke madhya bhAga meM 'jambadIpa' ke pUrva taka, aDhAI dvIpa meM manuSya kSetra sthita hai, jisakA vistAra eka lAkha yojana (manuSya-kSetra) kI maryAdA mAnI gaI hai| (lambAI-caur3AI) hai4 / ise sabhI ora se mAnuSottara parvata 1721 yojana UMcA, tathA (valayAkAra) ghere hue do lAkha yojana vistAra mUla meM 1022 yojana caur3A haiM9 / / (lambAI) vAlA tathA 10 hajAra yojana madhya loka ke ThIka madhya meM eka lAkha caur3AI vAlA labaNasamudra hai5 / isI yojana vistRta, tathA sUrya-bimbavat vatulAprakAra eka dUsare ko gherate hue, kramazaH dhAta kAra jambUdvIpa haiM1 / isa dvIpa ko vibhAjita kIkhaNDa dvIpa, kAloda samudra, puSkara dvIpa, puSkaroda karane vAle, pUrva se pazcima taka phele hue samadra, varuNavara dvIpa varuNavara samudra, kSIravaradvIpa, (lambe) chaH varSa dhara parvata hai:2-(1) himavAn kSIroda samudra, ghRtavara dvIpa, ghRtavara samudra, 8. ti0 pa0 4 / 2923, sarvArtha siddhi-3/35 kSodavara dvIpa, kSodavara samudra, nandIzvara dvIpa, taka sU0 3 / 14 (zvetA0 sa0), harinandIzvara vara samudra Adi asakhyAta dvIpa vaza pu0 5 / 611-12, zvetAmbara mata samudra haiM ! saba ke anta meM asaMkhyAta meM kriyalabdhi-sampanna tathA cAraNa yojana vistRta svayambhUramaNa dvIpa hai6 / / muni mAnuSottara parvata ke pAra bhI, jA puSkara dvIpa ko madhya meM se do bhAga sakate hai| (mAnusuttarapavvayaM maNuyA Na karatA huA mAnuSottara parvata hai,7 jisake kayAi vIivaiMsu vA vIiyavati vA vIivaiAge manuSyoM kA sAmAnyataH * jAnA-AnA ssati vA NaNNattha cAraNehiM vA devakammuNA 4. ti0 pa0 4/11, lokaprakAza-16/22, vA vi-jIvAjIvAbhi0 sU0 3 / 2 / 178,) harivaMza pu0 5/3, ta0 sU. 9/8 para kintu harivaMza pu0 (diga0) 5 / 612 meM zrutasAgarIyavRtti, sthaanaaNg-1|248, jambU- samudghAta va upapAda meM hI isa parvata ddIva paNNatti (zvetA0) 7/176, sama ke Age gamana batAyA hai / vaayaaNg-1|4 jiivaajiivaabhigm-3|124, 9. harivaMza pu0 5/561-63, jIvAjIvA0 5. ti0 pa0 4 / 2398, 4/2401, jIvA- 3/2/178, sthaanaaNg-10|40 bRhatkSetrajIvA0 3 / 2 / 172, samAsa-583-84. 6. trilokasAra-304-308, ta0 sU0 38 1. sthaanaaNg-1|248, trilokasAra-308, ta0 para zrutasAgarIyabRtti, lokprkaash-15| sU. 3 / 9 para zrutasAgarIya vRtti, 23-27, jIvAjIvA0 3 / 2 / 185, hari- 2. ta0 sU0 3 / 11, ti0 50 4 / 94, lokavaMza-pu0 5 / 626, prkaash-15|261-263, sthaanaaNg-6|85, 7. harivaMza pu0 5 / 577, ti0 50 4 / 27 751, jambUdvIpa (zvetA0) 6 / 125, 48, bRhatkSetrasamAsa-582, 587, bRhatkSetrasamAsa 22,24, For Personal & Private Use Only Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 63 (i) pRthvI para madhyaloka kA saMkSipta vivaraNa sambhava nahIM8 / isalie mAnuSottara parvata isa pRthvI ke madhya bhAga meM 'jambadIpa' ke pUrva taka, aDhAI dvIpa meM manuSya kSetra sthita hai, jisakA vistAra eka lAkha yojana (manuSya-kSetra) kI maryAdA mAnI gaI hai| (lambAI-caur3AI) hai4 / ise sabhI ora se mAnuSottara parvata 1721 thojana UMcA, tathA (valayAkAra) ghere hue do lAkha yojana vistAra mUla meM 1022 yojana caur3A haiM9 / (lambAI) vAlA tathA 10 hajAra yojana madhya loka ke ThIka madhya meM eka lAkha caur3AI vAlA labaNasamudra hai5 / isI yojana vistRta, tathA sUrya-bimbavat vatulAprakAra eka dUsare ko gherate hue, kramazaH dhAta kAra jambUdvIpa haiM1 / isa dvIpa ko vibhAjita kIkhaNDa dvIpa, kAloda samudra, puSkara dvIpa, puSkaroda karane vAle, pUrva se pazcima taka phele hue samadra, varuNavara dvIpa varuNavara samudra, kSIravaradvIpa, (lambe) chaH varSadhara parvata hai:2-(1) himavAn kSIroda samudra, ghRtavara dvIpa, ghRtavara samudra, 8. ti0 pa0 4 / 2923, sarvArthasiddhi-3/35 kSodavara dvIpa, kSodavara samudra, nandIzvara dvIpa, ta0 sU0 3 / 14 (zvetA0 saM0), harinandIzvara vara samudra Adi asakhyAta dvIpa vaza pu0 5 / 611-12, zvetAmbara mata samudra haiM ! saba ke anta meM asaMkhyAta meM kriyalabdhi-sampanna tathA cAraNa yojana vistRta svayambhUramaNa dvIpa hai6 / muni mAnuSottara parvata ke pAra bhI, jA puSkara dvIpa ko madhya meM se do bhAga sakate hai| (mAnusuttarapavvayaM maNuyA Na karatA huA mAnuSottara parvata hai,7 jisake kayAi vIivaiMsu vA vIiyavati vA vIivaiAge manuSyoM kA sAmAnyataH * jAnA-AnA ssati vA NaNNattha cAraNehiMvA devakammuNA 4. ti0 pa0 4/11, lokaprakAza-16/22, vA vi-jIvAjIvAbhi0 suu03|2|178,) harivaMza 'pu0 5/3, ta0 sU0 9/8 para kintu harivaMza pu0 (diga0) 5 / 612 meM zrutasAgarIyavRtti, sthaanaaNg-1|248, jambU samudghAta va upapAda meM hI isa parvata dIva paNNatti (zvetA0) 7/176, sama ke AMge gamana batAyA hai / vaayaaNg-1|4 jiivaajiivaabhigm-3|124, 9. harivaMza pu0 5/561-63, jIvAjIvA0 5. ti0 pa0 4 / 2398, 4/2401, jIvA- 3/2/178, sthaanaaNg-10|40 bRhatkSetrajIvA0 3 / 2 / 172, samAsa-583-84. 6. trilokasAra-304-308, ta0 sU0 38 1. sthaanaaNg-1|248, trilokasAra-308, taka para zrutasAgarIyabRtti, * lokprkaash-15| sU: 39 para zrutasAgarIya vRtti, 23-27, jIvAjIvA0 3 / 2 / 185, hari- 2. ta0 sU0 3 / 11, ti0 pa0 4 / 94, lokavaMza-pu0 5 / 626, . prkaash-15|261-263, sthaanaaNg-6|85, 7. harivaMza pu0 5 / 577, ti0 pa0 4 / 27 751, jambUdvIpa (zvetA0) 6 / 125, 48, bRhatkSetrasamAsa-582, 587, bRhatkSetrasamAsa 22,24, For Personal & Private Use Only Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) mahAhimavAn (3) nipadha, (4) nIla (5) haiM / gaMgA nadI dakSiNAdha bharatakSetra ke madhya rukmI, (6) zikharI / isa prakAra jambUdvIpa ke meM se hokara pravAhita hotI huI, pUrvAbhimukha sAta vibhAga ho jAte hai jinakI varSa yA ho, caudaha hajAra nadiyoM sahita pUrvI lavaNa 'kSetra' saMjJA hai / ye kSetra hai-(1) bharatakSetra samudra meM jA giratI hai8, isI prakAra, sindhu (2) haimavata, (3) hari (4) videha, (.) ramyaka nadI vaitADhaya parvata ko bhedatI huI, pazcimA(6) hairaNyavata, (7) airaavt3| bhimukha hotI huI, caudaha hajAra nadiyoM sahita pazcimI lavaNa samudra meM jA giratI hai9 / meru parvata videha kSetra ke madhya par3atA hai4 / merU ke pUrva kI __ isI prakAra, anya nadiyoM (rohitAMsA, ora kA videha 'pUrva videha', pazcima kI ora kA 'pazcima videha', rohitA, harikAntA Adi) kA bhI udgama uttara kI ora kA 'uttara kurU', tathA dakSiNa AgamoM meM pratipAdita kiyA gayA hai 10 / gaMgA . Adi nadiyoM meM mahaddhika devatAoM kA vAsa kI ora kA videha 'devakuru' kahalAtA hai5 / - haiM, tathA bharata-airAvatAdi meM puNyazAlI tIrthabharata, haigavata tathA hari kSetra meru ke dakSiNa / kI ora sthita hai, tathA ramyaka, hairaNyavata 7. ti0 pa0 4 / 195-196, 252, ta0 sU0 va airAvata kSetra uttara kI ora sthita haiN| 3 / 20 (diga0 saMskaraNa), harivaMza pu0 ___jambUdvIpa meM 6 mahAdraha haiM6, jinameM padmadraha 5 / 132, bRhatkSetrasamAsa-214, . se gaMgA nadI va sindhu nadI kA udgama hotA 8. ti0 50 4 / 196, 210-240, ta0 sU0 3 / 21 (diga0 sa0), lokprkaash-16| 3. harivaMza pu0 5 / 13-14, ta0 sU0 3 / 10 236-49, jaMbUhIva 50 (zvetA0) 474, lokaprakAza, 15 / 258-60 ti0pa0 4 / 91, .. harivaMza pu0 5 / 136-150, 275, 278, sthAnAMga-6/84, 7 / 50, jaMbUddIva (zvetA0) sthaanaaNg-7|52, bRhatkSennasamAsa-215-221 6 / 125, bRhatkSetrasamAsa-22-23, 9. ta0 sU0 3 / 22 (diga0 saM0), loka4. ta0 sU0 3 / 9, lokprkaash-18|3, hari- prkaash-16|260.263, jaMbUddIva 50 vaMza pu0 5 / 3, 283, bRhatkSetrasamAsa- (zvetA0) 4 / 74, ti0 50 4 / 2373, 4 / 252-64, harivaMza pu0 5 / 151, sthA. nAMga-753, bRhatkSetrasamAsa-233, 5. lokprkaash-17|14-16, 18 / 2-3, ta0 50. lokprkaash-16|267-455, sU0 3 / 10 para zrutasAgarIya vRtti, sthA 19 / 153 183, harivaMza pu0 5 / 133-135, tiloya naaNg-4|2|308, bRhatkSetrasamAsa-257, pa0 4 / 2380, 2810-11, sthAnAMga6. ta0 sU0 3.14 (diga0 saMskaraNa), 752-53, raajvaartik-3|32, jaMbUddIva sthaanaaNg-6|3|88, jaMbUddIva pa0 (zvetA0) (zvetA0) 4 / 77, 6 / 125, bRhatkSetrasamAsa 4 / 73, bRhatkSetrasamAsa-168, 196-195, 171-172, 233, 257, For Personal & Private Use Only Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAra bAhya kara-cakravatIM evaM anya uttama puruSa hote haiM, tathA 6 bhogabhUmiyAM hai 2 / (hemavata, hairaNyavana, isalie jambUdvIpa ko lavaNasamudra kabhI jala hari, ramyaka, devakuru (videha kSetra), uttarakuda mama nahIM krtaa11| (videha kSetra)-ina 6 kSetroM meM 1-1 bhoga___ jambUdvIpa ke bharatAdi kSetroM ke Arya- bhUmi hai|) khaNDoM meM 34 karmabhUmiyAM haiM / bharata va erA (ga) 5 bharata, 5 airAvata, 5 videhavata meM 1-1, tathA videha kSetra meM 32, isa isa prakAra (pratyeka meM tIna) pandraha prakAra kula kama bhUmiyoM kI saMkhyA cautIsa karma bhUmiyoM kA bhI nirdeza hai ho jAtI hai / isa prakAra kula 170 mlecchakhaNDa, jIvAjIvA0 sU0 2/45, 3/1/113) 11. jIvAjIvA0 3 / 173, (gha) samasta manuSya-kSetra (aDhAI dvIpa harivaMza purANa ke anusAra 42 hajAra meM) 5 bharata, 5 airAvata, tathA nAgakumAra isa lavaNasamudra kI. Abhyantara 160 videha-inameM se pratyeka meM velA ko tathA 72 hajAra nAgakumAra bAhya 1-1 karmabhUmi hone se kula kamavelA ko dhAraNa (niyamita) kara rahe hai (hari bhUmiyA~ 170 ho jAtI hai| paMza pu0 5/466) / jIvAjIvAbhigama sUtra 2. ti0 pa0 2397, ta0 sU0 3/37 (sU0 3 / 158) tathA bRhatkSetrasamAsa, (417- diga0 saM0) tathA isa para ttiikaaeN| 18) meM bhI yahI bhAva vyakta kiyA gayA hai| samasta bhogabhUmiyAM 30 (jaMbUdvIpa 1. (ka) ti0 pa04/2397, sthAnAMga-3/3/ meM 6, dhAtakI khaNDa meM 12, puSkarAdha 390, ta0 sU0 3/37 (diga0 saM0) meM 12), tathA kubhogabhUmiyAM-96 (lavaNa tathA isakI TIkAeM, samudra ke antadvIpoM meM) mAnI gaI hai (kha) bidehoM ke 32 bheda isa prakAra (60 ti0 p04/2954)| haiM:-uttara kuru va pUrva videha ko __antIpoM kI saMkhyA digambarasItA nadI, tathA devakuru va apara paramparA meM 48 (dRSTavya-tiloya 50 bideha ko sItodA nadI do-do 4/2748-80, trilokasAra-913, haribhAgoM meM vibhAjita karatI haiM, vaMza pu0 5/481, rAjavArtika-3/37 jisase videha ke 8 bhAga ho jAte Adi), tathA zvetAmbara-paramparA meM 56 hai / 3 antanadiyoM tathA cAra mAnI gaI hai (dra0 sthAnAMga-4/2/321-27, . vakSaskAra parvatoM se vibhAjita jIvAjIvA0 sU0 3/108-113, lo0 hokara ina meM se pratyeka ke 8-8 prakAza-16/311-19, bhagavatI sUtra 9/3 bhAga ho jAte hai (dra0 loka prakAza 2/3) / 17/18-20, harivaMza pu0 5/238- 3 ti0 pa0 4/2397, ta0 sU0 3/37 252, bRhatkSetra samAsa-320, (digaM0 saM0) tathA isa para TIkAeM, 361-393) / sthAnAMga-6/3/83 For Personal & Private Use Only Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 19 . videha kSetra meM kabhI dharmoccheda nahIM hotA hai / 7 bharata kSetra ke bhI8 vaitAdvaya (vijayAddha)9 aura vahAM sadA tIrtha kara vidyamAna rahate hai4| ke kAraNa do bhAga ho jAte haiM-(1) vahAM hamezAM hI caturthakAla rahatA hai5, arthAt uttarAdha bharata, (2) dakSiNAdha bharata / ina vahA~ manuSyoM kI utkRSTa Ayu: eka koTI do meM se pratyeka ke bhI, gaMgA va sindhu 'pUrva' taka, tathA zarIra kI UMcAI 500 nadI ke kAraNa 3-3 khaNDa ho jAte haiM, isa dhanuSa pramANa hotI hai| prakAra bharata kSetra ke 6 khaNDa ho jAte haiM 1 / dakSiNArdha bharata khaNDa ke tIna khaNDoM meM se : bharata va airAvata meM (5-5 mleccha-khaNDoM madhya khaNDa kA nAma 'Arya khaNDa' hai2, jahAM meM kucha apavAdoM ko choDakara) utsapiNI va tIrthakarAdi janma lete haiM, bAkI 5 khaNDa avasarpiNI kA SaT, kAlacakra nirantara pravati ta mleccha khaNDa hai3 / dakSiNArdha bharata khaNDa hotA rahatA hai / avasarpiNI meM manuSyAdi kI Ayu, zarIra kI UMcAI, vibhUti, sukha kI caur3AI 238.30 yojana, 4 tathA pUrva Adi meM hAsa gatizIla rahatA hai, kintu - utsarpiNI meM inameM kramika-unnati pravati ta 7. ti0 pa0 4/100 lokaprakAza-16/30 rahatI hai| - harivaMza pa0 5/17-18, jaMbUddIva 50 (zvetA0) 1/10, trilokasAra-767, / bharata kSetra kA vistAra 52620 yojana 8. vaitADhaya (vijayA) parbata kI UMcAI 25 yojana, tathA isakI jIvA (uttara4. rAjavAtika-3/10, trilokasAra-680, pratyaMcA) kA pramANa 10720 11/13 lokaprakAza-17/36, 39, 55, yojana hai (dra0 lokaprakAza-16/48-52. 5. ta0 sU0 3/10 tathA 3/31 (diga0 jabUhIva. pa0 (diga0) 2/35, ta0 sU0 - saM0) para zrutasAgarIya TIkA va rAja- 3/10 para zrutasA0 TIkA, harivaMza pu0 vAti ka, trilokasAra-882, lokaprakAza- 5/20-21, bRhatkSetra sa0 44, 178, 17/238, 421. bRhatkSetra samAsa-394. 592. 9. jaMbUddIva pa0 (zvetA0) 1/15, loka6. ti0 : 50/313-14, 4/1557, jaMbUhIva prakAza-16/35, 47, bRhatkSetra samAsa 25 * pa0 (zvetA0) 2/18, trilokasAra-779, 1. ti0 pa0 4/266-67, lokaprakAzasthAnAMga-6/23.27, ta0 sU0 3/27, (diga0 saMska0) tathA isa para TIkAe 16/361, ta0 sU0 3/10 para zrutasA0 TIkA, 2. ti0 pa0 4/265, harivaMza pu0 7/57,63, bRhatkSetra samAsa 3. loka prakAza-16/45, 19/200-201, 195, 4. loka prakAza-16/37, jaMbUDhIva pa0 (zvetA0) 1/11, bRhatkSetrasamAsa-26 For Personal & Private Use Only Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pazcima kI ora phailI jIvA kI lambAI ratnaprabhA pRthvI se 790 yojana kI UMcAI para jyotiSka (tArA Adi jyotiSa5748-10 yojana hai / 5 . cakra) devoM kI sthiti hai10| ratnaprabhA pRthvI ke ratnamaya kANDa ke sahastra jambUdvIpa meM do candra tathA do sUrya tathA yojana ke pRthvIkhaNDa meM se eka sau yojana samasta manuSya loka meM 132-132 candra sUya mAne gae haiM11 / / Upara, tathA eka sau yojana nIce ke bhAga ko chor3akara, madhya ke 800 yojana prathvI (ka)vijJAna-premiyoMkI ora se kuchaApattiyAM piNDa meM vANavyantara deva Adi rahate haiN| Ajakala vijJAna kI cakAcauMdha kA yuga vANavyantara deva isa pRthvI para krIDA vinoda hai / vijJAna ne hameM aneka bhautika-suvidhAe~ hetu vicarate rahate haiM / isI prakAra, pahalI ke eka-eka hajAra yojana kSetra ko pRthvI ke prathama va dUsare bhAga meM bhavanavAsI chor3akara madhyavartI 14 hajAra yojana devo8 / tathA pizAca Adi devoM kI sthiti kSetra meM kinnarAdi sAta vyantara bhI mAnI gaI hai, jisakA vistRta nirUpaNa devoM ke tathA nAgakumArAdi nau AgamoM meM draSTavya haiN9|| bhavanavAsiyoM ke AvAsa haiM / 5. jambU0 pa. (zvetAH) 1/11, loka prakAza ratnaprabhA ke dUsare bhAga meM asura. .. -36/38, jambU0 50 (diga.)2/31, kumAra bhavanapati aura rAkSasa. vyantarapati ke AvAsa haiM / (60 trilokapAra-769, bRhatkSetrasamAsa-37, 6. loka prakAza-12/193-194, paNNavaNA ti0 pa0 3/7; rAjavArtika-3/1/8 . sUtra-2/106, jIvAjIvA. sU. 3/116 (tatra kharapRthivIbhAgasyoparyuparyadha cauka yojanasahavaM parityajya 7. 'loka prakAza-12/201-231, 8. loka prakAza-13/1-2, harivaMza pu. madhyamabhAgeSu caturdazasu yojana4/59-63, sahasreSu....)]. 10. harivaMza pu. 2/1, jambU0 pa0 (diga.): 9. (ka) paNNavaNA sU. 2/106-1:9, jIvA 12/93, ta. sU. 4/12 para zrutasAgarIya : jIvA. sU. 3/116-121, (imIse TIkA, jIvAjIvA. sU. 3/195, jambU0 rayaNappabhAe puDhavIe asIuttarajoya pa0 (zvetA0) 7/165, NasayasahassabAhallAe uni ega 11. jIvAjIvA. sU. 3/153 177 (madarojoyaNasahassa ogAhittA heTucega heza), jaMbU0 pa0 (zvetA.) 7/126, joyaNasahassa vajjittA majjhe aTha 19/99-101, jabUddIva pa. (diga.) 12/ huttare joynnsyshsse)| 14, trilokasAra-346, harivaMza pu. (kha) digambara-paramparA meM kucha minna 6/26, candraprajJapti (zvetA.) 1/3/12, mata hai / isake anusAra ratnaprabhA bhagavatI sU. 9/1/2-5, samavAyAMgake tIna bhAgoM meM se prathama bhAga 66/332, bRhat kSetrasamAsa-395,646. For Personal & Private Use Only Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pradAna kI, aura hama usake dAsa ho ge| jambUdvIpa meM varNita bhogabhUmiyAM kauna-sI haiM ? yahI kAraNa hai ki Aja kI naI pIr3hI vijJAna- videha kSetra kauna sA hai jahAM satata, vartamAna jagat meM pracalita mAnyatAoM ko turanta meM bhI, tIrtha kara vicaraNa karate haiM ? bhogasvIkAra kara letI hai, kintu, AgamoM bhUmiyo meM manuSyoM kA zarIra 500 dhanuSa meM nirupita siddhAntoM para zraddhA tabhI karatI pramANa tathA Ayu bhI lAkhoM karor3oM varSa hai jaba vaha vijJAna-samarthita ho / Ajakala batAI gaI hai, aisA sthAna vartamAna jJAta vijJAna-premI kucha tArkika byakti jainAgama- pRthvI meM kahAM haiM ? nirupita pRthvI ke svarupa para aneka ApattiyAM isI prakAra, vartamAna jJAta pRthvI ko prakaTa karate hai, jinakA samAdhAna bhI yahAM bharata kSetra bhI nahIM mAnA jA sakatA, kyoMki karanA aprAsaMgika na hogA / ve ApattiyAM taba yaha prazna uThegA ki usameM paitADhaya, parvata isa prakAra hai (vijayAdhI) kauna sA hai. ? isa parvata kI __(1) jaina AgamoM ke anusAra, madhyaloka UMcAI 25 yojana batAI gaI hai, tathA usakI kI ratnaprabhA pRthivI kA vistAra asaMkhya lambAI (pUrva se pazcima taka) dasa hajAra sahasrayojana kA batAyA gayA hai / jaina sAta sau bIsa yojana ke karIba hai / Akhira AgamoM meM samasta manuSya-loka kI lambAI- yaha parvata kahAM hai ? cauDAI 45 lAkha yojana, tathA paridhi 1423- (2) manuSya loka meM 132-132 sUrya0249 yojana kahI gaI hai| jambUdvIpa kI candra mAne gae hai / jambUdvIpa meM bhI do mI paridhi kA pramANa tIna lAkha solaha hajAra sUrya va do candra batAe gae hai| samasta do sau sattAIsa yojana se kucha adhika batAyA pRthvI para to candra-sUryAdi kI saMkhyA isase gayA hai| yojana kA parimANa bhI Adhanika bhI adhika, anaginata, batAI gaI hai / kintu mApa kA 4000 mIla hotA hai| pratyakSa meM to sArI pRthvI para eka hI sUrya kintu vijJAnavettAoM ke anusAra, varta- va eka hI candra draSTigocara hotA hai| mAna bijJAta pRthvI kA vyAsa 8000 mIla (3) AgamoM meM batAyA gayA hai ki jaba hai, tathA paridhi 25 sau mIla hai / vartamAna videha kSetra meM rAta (jambUdvIpa sthita meru jJAta pRthvI ko jambUdvIpa bhI nahIM mAnA jA ke pUrva-pazcima meM sthita hone se) hotA hai sakatA, kyoMki taba yaha prazna uThegA isa ki to bharatAdi kSetra meM (meru parvata ke uttara1. bRhatkSetrasamAsa-5, ti. pa. 4/6-7, hari dakSiNa meM hone ke kAraNa) dina hotA hai / baMza pu0 5/590, jIvAbhi. sU0 3/2/177 3. bhaved bidehayorAdya yanmuhurtatraya nizaH sthAnAMga-3-1-132 syAt bhAratairavatayo; tadevAntya kSaNAyam 2. draSTavya-jambUdvIpaH eka adhyayana' (le. syAd / pU. AryikA jJAnamatI jI), A0 deza- bhaved videhayoH rAtreH tadevAntya kSaNatrAyam bhUSaNa bha0 abhinandana grantha (jaina dharma (loka prakAza-20/116-117) // bhagava AcAra khaNDa) pR0 17-18, vatI sU. 5-1-4-6, For Personal & Private Use Only Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ajakala amerikA va bhArata ke bIca prAyaH yaha gola nAraMgI kI taraha kyoM dikhAI detI aisA hI aMtara hai / to kyA amerikA ko hai ? dUsarI bAta, sapATa bhUmi meM yaha kaise videha kSetra mAna liyA jAya ? aura aisA sambhava hai ki isa bhUmaNDala ke kisI bhAga mAna lene para vahAM vartamAna meM tIrtha karoM kA meM yaha kaise sambhava hai ki Isa bhUmaNDala ke sadbhAva mAnanA paDegA ? videha kSetra kA kisI bhAga meM kahIM sUrya dera se udita ho vistAra 31684 yojana (lagabhaga) batAyA gayA yA asta ho aura kahIM zIghra, kahIM dhUpa hai, kyA amerikA itanA baDA haiM ? videha ho kahIM chAyA / kSetra meM meru parvata kI UMcAI (pRthvI para) uparyukta zaMkAoM kA samAdhAna Agama eka lAkha yojana batAI gaI hai, esA kauna zraddhApradhAna draSTi se nimnalikhita rupa se sA parvata Aja ke amerikA meM hai / mananIya hai : (4) jaina AgamAnusAra, lavaNa-samudra isa hama Aja jisa bhUmaNDala para hai, vaha jambUdvIpa ko bAhara se ghere hue hai, kintu dakSiNArdha bharata ke chaH khaNDoM meM se madhyavartamAna pRthvI para to pAMca mahAsAgara va khaNDa kA hI eka aMza hai| madhya khaNDa se aneka nadiyAM prApta hai| jaina AgamAnusAra bIcoM bIca sthita 'ayodhyA' nagarI se dakSiNa unakI saMgati kase baiThAI jA sakatI hai ? pazcima koNa kI ora, kaI lAkha mIla dUra __ (5) yadi vartamAna pRthvI ko jambUdvIpa haTa kara, hamArA yaha bhU-bhAga hai| kA hI eka bhAga mAnA jAya, to bhI kaI (kha) pRthvI ke svarUpa meM kAla-krama se ApattiyAM hai / prathama to samasta pRthvI para parivartana zAstrasammata ' eka sAtha dina yA rAta honI cAhie / (1) pRthvI ke do rupa haiM-zAzvata va bhArata meM dina ho aura. amarikA meM rAta __ azAzvata / jaina AgamoM meM pRthvI ke zAzvata esA nahIM ho sakatA, kyoM ki samasta ' (mUla) rupa kA hI varNana hai, parivartanazIla jambUdvIpa meM eka sAtha dina yA raoNta hote hai| __ bhUgola kA nahIM / (6) uttarI va dakSiNI dhruva meM atyadhika vastutaH pRthvI thAlI ke samAna cipaTI va lambe dina va rAta hote haiM / isakI saMgati samatala hI thI / kintu avasarpiNI kAla ke AgamAnusAra kaise sambhava hai ? / prArambha meM Isa pRthvI para bhArI kacarA (kUr3e(7) jainAgamoM meM pRthvI ko capaTI va * malave kA Dhera) ikaTThA ho gayA, jo kahIMsamatala mAnA gayA hai,4 phira raijJAnikoM ko kahIM to lagabhaga eka yojana UMcA taka (4000 4. bala vibhajya bhUbhAge vizAle sakala same maNijje bhUmibhAge (jambU0 pa0 zvetA0 (AdipurANa - 44/109) / rayaNappabhAe 2-20) / rayaNappabhApuDhavI ate ya majjhe puDhavIe bahusamaramaNijjAo bhUmibhAgao ya savvattha samA bAhalleNa (jIvAjIvA0 (jIvAjIvA0 sU, 3-122) bahusamara- sU. 3-1-76) / For Personal & Private Use Only Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 mIla) ho gayA hai / 1 yaha kacarA bharata kSetra svaccha va samatala prakaTa ho jAtA hai4 / ke AryakhaNDa meM hI ikaTThA hotA hai, zeSa pRthvI para kAla-krama se parvatAdi ke mleccha khaNDoM meM nahIM / yaha kacarA avasa- baDhane tathA pRthvI kI UMcI-nIcI ho jAne piNI kAla ke anta meM (khaDa pralaya ke sabhaya) kI ghaTanA kA samarthana janetara purANoM se pralayakAlIna meghoM kI 49 dinoM taka kI bhI hotA hai / bhAgavata purANa meM varNita hai bhayaMkara varSA se hI naSTa ho pAtA hai| ki pRthu rAjA ke samaya, pRthvI para baDe-baDe pralayakAlIna megha Aga varSA kara isa baDhe pahADa (girikUTa) paidA ho gae the / pRthvI hue bhAga ko jalAkara rAkha kara dete haiN| se anna upajanA bhI banda ho gayA thA / usa samaya Aga kI lapaTeM AkAza meM UMce usa samaya, rAjA pRthu ne prajA kI karuNalokAnta taka pahuMca jAtI haiN| meghoM kI pukAra kara pRthvI para bar3he girikUToM ko cUrNajala-varSA se bhI pRthvI para kIcaDa Adi kara, bhUmi kI samatalatA sthApita kI thI6 / sApha hokara, pRthvI kA mUla rupa darpaNatalavat 4. (ka) tAhe ajjAkhaDa dappaNatalatulida katisamavaDheM / gayadhUlipaMkakalusa 1. pRthvI kA uccatama bhAga himAlaya kA gaurIzaMkara (mAuNTa evaresTa) hai jo hoi sama sesabhUmIhiM (tiloyapa. samudratala se 29 hajAra phITa (lagabhaga), 4/1553) // visaggivarisadaDUDha mahI / igajoyaNamettamadho cuNNIsADhe pAMca mIla uMcA hai / samudra kI adhikatama gaharAI 35400 phITa (laga kijjadi hu kAlavasA (trilokasAra -867) // bhaga 6 mIla) nApI gaI hai / prakAra (kha) bhogabhumi meM pRthvI darpaNavat pRthvI-tala kI UMcAI-nIcAI sADhe gyAraha mIla ke bIca ho jAtI hai / maNimaya hotI hai (trilokasAra zAstroM meM batAyA gayA hai ki samabhUmi -788) / se lavaNasamudrakA jala 16 hajAra (ga) bhAgavatapurANa meM bhI saMvataka yojana uMcA hai (trilokasAra, 915, vanhi dvArA bha-maNDala ke jalane smvaayaaNg-16/113)| kA varNana prApta hai (bhAgavata purANa -12/4/9-11) / 2. evaM kameNa bharahe ajjAkhaDammi joyaNa 5. sambhavataH yaha sthiti avasarpiNI ke ekka / cittAe uvari ThidA dajjhai samApta hone tathA utsarpiNI ke prArambha vaDUiDhagadA bhumI (tiloyapaNNatti-4/ 1551) // 6. cUrNa yan svadhanuSkoTyAM girikUTAni rAjarAd / mUmaNDalamidaM gainya-prAyazcake 3. tiloyapa. 4/1552 sama vibhuH (bhAgavata purANa-4/18/ For Personal & Private Use Only Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) jaina-Agama sAhitya meM varNita hai saudharma indra kA Asana DolA / aMta meM ki dvitIya tIrtha kara ajitanAtha ke samaya sagara cakravatI ne samudra ko Age bar3hane se dvitIya cakravartI sagara mahArAja ke 60 hajAra roka diyA / pariNAmataH jahAM taka samudra putroM ne aSTApada (kailAza) tIrtha kI surakSA praviSTa ho gayA thA vahIM ruka kara raha gyaa| hetu 'daNDa ratna' se cAroM ora parikhA khoda ukta kathAoM meM una praznoM kA samAdhAna DAlI thI / usa parikhA (khAI) ko gaMgA nadI DhaMDhA jA sakatA hai, jinameM isa pRthvI se dhArA (nahara) nikAla kara usake jala se (dakSiNArdha bharata kSetra ke Arya khaNDa ke eka bhara diyA thA / choTe se bha-bhAga) para samada va gaMgA Adi - kahA jAtA hai ki bAda meM nAgakumAra ke nadiyoM ke astitva ko asaMgata ThaharAyA kopa se ve sabhI putra dhvasta ho gae the| gayA hai / ighara gaMgA kA jala pracaNDa vega dhAraNa karatA (3) isa Aya kSetra ke madhyabhAga ke UMce jA rahA thA / sagara caknavI kI AjJA se ho jAne se pRthvI gola jAna par3atI hai, aura taba bhagIratha ne gaMgA ke pravAha ko bAMdhane kA usa para cAroM ora samudra kA pAnI phailA prayAsa kiyA, aura vApasa usa jala ko samudra huA hai aura bIca meM dvIpa paidA ho gae kI ora mor3a diyA8 / hai / isalie, cAhe jidhara se jAeM, jahAja ___eka anya kathA ke anusAra, ekabAra niyata sthAna para pahuMca jAte haiM / zatrujaya tIrtha kI rakSA kA bhAva cakravatI (4) madhyaloka kA jo bhAga Upara uTha sagara ke mana meM aayaa| usane apane adhIna gayA thA (jisake dhvasta hone kA nirUpaNa vyantara devoM ko kahA ki ve lavaNa samudra se jaina zAstroM meM varNita haiM) vaha bhautika va nahara le AveM / devI zakti se usa samudra kA paudgalika hI hai, aura vaha isI pRthvI ke AsapAsa ke kSetra se nikalA hogA / jahA~ jala zatrujaya parvata taka AyA, kintu mArga meM par3ane vAle aneka dezoM va kSetroM ke lie jahAM se vaha bhautika-skandha nikalA vahAM vahAM vinAzakArI siddha huA / isa mahAvinAza se MP kI jamIna sAmAnya sthiti se bhI nIcI yA DhalAU ho gaI hogI / bharatakSetra kI sImA 7. uttarapuraNa--48/106-108, padmapurANa para jo haimavata parvata haiM, usase mahAgaMgA * (jaina--5/249-252), aura mahAsindhu-ye do nadiyAM nikala kara 8. vaidika paramparA ke bhAgavata purANa meM bharata kSetra meM bahatI huI lavaNa samudra meM jA sagara-vaMza, bhagIratha dvArA tapasyA karane, giratI hai / jahAM ve donoM samudra meM giratI ziva dvArA gaMgA ke vega ko dhAraNa haiM vahAM se lavaNa samudra kA tathA gaMgA nadI karane kI svIkRti, tathA gaMgA nadI ke kA pAnI jaba isa bhUmi para lAyA gayA to pRthvI para avataraNa hone Adi kI kathA vaha ukta gahare va DhalAu kSetra meM bharatA varNita hai (i. bhAgavata pu. 9/9/1-12) / gayA / pariNAmasvarupa bar3e-bar3e sAgaroM kA For Personal & Private Use Only Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ nirmANa huA, vartamAna pAMca mahAsAgaroM ke pahuMcatA hai, isa samaya pazcima videha va astitva kI pRSThabhumi meM bhI yahI kAraNa he| pUrva videha meM madhyAhna rahatA hai / ina ke madhya meM upara uThI huI bhumi vaDhatI (6) sUrya, candramA-ye donoM hI lagabhaga gaI aura unameM aneka dvIpa bana gae jinameM jambUdvIpa ke kinAre-kinAre meM meru parvata eziyA Adi ullekhanIya haiM / bartamAna meM kI pradakSiNA dete hue ghUmate hai, aura 6-6 jo gaMgA, sindhu Adi nadiyAM prApta haiM ve mAsa taka utarAyaNa-dakSiNAyana hote rahate kRtrima hai, yA mUla gaMgA Adi nadiyoM se haiN| isa Arya-kSetra meM kaI aise sthAna nikalI jala-rAzi se nikalI ala-rAzi se itane gahare va nIce ho gae haiM jinakA nirmIta hai| vistAra mIloM taka hai / ye sthAna itane nIce va gahare haiM ki jaba sUrya uttarAyaNa hotA hai (5) samasta jambUdvIpa meM 2-2 sUrya va tabhI una para prakAza par3a sakatA hai / kucha candra mAne gae hai / isake pIche rahasya yaha sthAna aise haiM jahAM donoM sUryoM kA prakAza hai ki jambUdvIpa ke ThIka madhya bhAga meM jo par3a sakatA hai, aura isalie una donoM sumeru parvata hai, vaha eka lAkha yojana UcA sthAnoM meM do cAra mahIne satata sUrya kA (Adhunika mApa meM kaI karoDa mIla UMcA) prakAza rahatA hai, tathA sUrya ke dakSiNAyana hai / isake atirikta, kaI kulAcala Adi hone ke samaya do cAra mahIne satata andhabhI hai / ina pahADoM ke kAraNa eka surya kA kAra rahatA hai / prakAza saba tarapha nahIM jA sakatA / eka pRthvI kI uccatA va nIcatA ke kAraNa sUrya kA prakAza saba tarapha nahIM jA sakatA hI esA hotA hai ki eka hI samaya kahIM eka sUrya-bimAna dakSiNa kI tarapha calatA dhUpa (sUrya kA prakAza) hotI hai to kahIM hai, to dUsarA uttara kI tarapha, uttaragAmI chAyA / isa tathya para prakAza DAlane hetu, sUrya niSadha parvata kI pazcima dizA ke ThIka AcArya vidyAnandi ne ujjaina kA udAharaNa madhya bhAga ko lAMghatA huA pazcima videha diyA hai / ve kahate haiM, jaise ujjaina ke (6 ghaMToM meM) pahuMcatA hai, to dUsarI tarapha uttara meM mUmi kucha nIcI ho gaI hai, aura dakSiNagAmI sUrya nIla parvata kI pUrva dizA dakSiNa meM kucha uuNcii| ataH nicalI bhami ke madhya-bhAga ko pAra karatA huA pUrva meM chAyA kI vRddhi, aura UMce bhUbhAga meM videha meM (6 ghaMToM meM) pahuMcatA hai / isa chAyA kI hAni pratyakSa hotI hai1 / koI padArtha samaya bharata va airAvata kSetra meM rAta ho yA bhU-bhAga sUrya se jitanA adhika dUra jAtI hai / uttaragAmI sUrya (6 ghaMToM meM) 1. tato nojjayinyA uttarottarabhUmau nimnAyA pazcima videha ke madhya pahucatA hai / dUsarI madhyadine chAyAvRddhi virudhyate / nApi tarapha dakSiNagAmI sUrya (unhI 6 ghaMToM meM) tato dakSiNakSitau samunnatAyAM chAyAhAni pUrva videhake DhIka madhya pUrva videhake madhyameM unnatetarAkArabhedadvArAyAH zaktibhedaprasiddhe For Personal & Private Use Only Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 61 hogA, utanI hI chAyA meM vRddhi hogii| jAtA hai / kintu jaba baha 510 yojana pare . (7) sUrya-vimAna ke gamana karane kI bAharI-galI meM pahuMcatA hai, taba bharata-kSetra 184 galiyAM haiN| pratyeka galI kI caur3AI meM dina kA pramANa choTA hotA hai / jaba 00 yojana hai / pratyeka galI dasarI galI se vaha madhyavartI-maNDala meM pahuMcatA hai, taba samAna dina-rAta (15-15 muhUrto ke) hote haiM1 ! 2-2 yojana ke antarAla se hai / isa prakAra jambUdvIpa meM sUrya kI sabase prathama galI kula antarAla 183 haiM / ataH kula 'cAra' cAra (Orbit) kI prathama Abhyantara-paridhi (orbit) kA vistAra (183 4 2) (karka rAzi) hai / lavaNa-samudra meM 303 + (48 x 184) = 510 48 yojana yojana kI dUrIpara sthita galI kI aMta kI bAhya paridhi makara rAzi hai / aSADha meM sUrya pramANa ThaharatA hai| prathama galI meM yA karka rAzi para rahate hai, ___jambUdvIpa meM pratidina sUrya ke udayAntara usa samaya 18 muhUrta kA dina tathA 12 kA kAraNa usake cAra-kSetra kI galiyoM kI muhUrta kI rAtri hotI hai / jaba sUrya isa do-do yojana kI caur3AI aura usakA apanA galI se jyoM-jyoM bAhya galiyoM meM (dakSiNA yana me) calate hai, to galiyoM kI lambAI vistAra (48 yojana) hai| baDhate jAne se, sUrya kI gati teja hotI hai| usa samaya rAta baDhatI hai; aura dina ghaTatA candramA ke 15 hI mArga (galiyA~) hai| jAtA hai / mAdha ke mahIne meM jaba sUrya candramA ko pUrI pradakSiNA karane meM do dina- makara rAzi-atima galI meM pahacatA hai rAta se kucha adhika samaya lagatA hai, isa- to dina 12 muhUrta kA tathA rAta 18 muhUrta lie candrodaya ke samaya meM antara paDatA hai| kI hotI hai / yahAM se sUrya punaH uttarAyaNa sUrya apane (jambUdvIpa meM) vicaraNa-kSetra ko calate haiM / prathama va aMtima galiyoM meM kI 184 galiyoM meM vicaratA huA jaba sUrya eka varSa meM eka bAra hI gamana karate bhItarI galI meM pahuMcatA hai, taba dina kA haiM aura zeSa galiyoM meM Ane-jAne kI pramANa baDha jAtA hai, aura prabhAta zIghra ho dRSTi se eka varSa meM do bAra gamana karate pradIpAdivad AdityAd na dUre chAyAyA 1. caitra va Azvina mAsa meM (15-15 vRddhighaTanAtU nikaTe prabhAtopapatteH (ta0sU0 muhUrto ke) dina-rAta kI yaha sthiti 4 / 19 para zlokavArtika, khaNDa-5, pR0 hai / (dra. samavAyAMga, su. 15-105) 563) / sabase choTA dina yA rAta 12 muhUsa 2. tasya chAyA mahatI dUre sUryasya gatimanu- kA hotA hai (dra. samavAyAMga-su. 12 mApayati tike'tisvalpA (ta. sU. 4 / 19 81, loka prakAza-20-75-103, caMdapara zlokavArtika, khaNDa-5,pR.571) / pnnnntti-1-1-9)|| For Personal & Private Use Only Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hai / ataH eka varSa meM 18242+2-366 bauddhagrantha 'aMguttara nikAya' se bhI jJAta dina hote haiN| hotA hai ki pRthvI ke nIce mahAvAyu ke (6) svagIya 50 gopAlaprasAda jI barayA prakampana se (tathA anya kAraNoM se) bhUkampa jI ne apanI pustaka 'jaina jyAgrAphI' pustaka hotA hai4 / meM likhA hai :___"caturtha kAla ke Adi meM isa Arya (ga) pRthvI meM parivartana vijJAna-sammata khaNDa meM upasAgara kI utpatti hotI hai| Aja ke bhUgarbha-maujJAnika isa pRthvI ke ye krama se cAroM tarapha phelakara Arya khaNDa atIta ko jAnane kI jo ceSTA kara rahe haiM, ke bahubhAga ko roka letA hai / bartamAna ke vaha atIta kI sahI jAnakArI prApta karane eziyA, yUropa, AphrIkA aura AsTreliyA-ye meM kitanI saphala hogI, vaha to jJAta nahIM pAMcoM mahAdvIpa isI Arya khaNDa meM haiN| kintu itanA to avazya hai ki pRthvI ke upasAgara ne cAroM ora phela kara hI inako mahAdvIpa aura mahAsAgara Ajakala jisa AkAra dvIpAkAra banA diyA hai / " prakAra ke hai, unakA vahI AkAra-prakAra (6) isake atirikta, bhUkampa Adi sudUra-atIta meM nahIM thA aura bhaviSya meM kAraNoM se bhI, prAkRtika parivartana hote haiM, bhI nahIM rahegA / jaijJAnikoM ne svIkAra jinase. nadiyAM apanI dhArA kI dizA badala kiyA hai ki sabhI mahAdvIpa kama yA detI haiM, aura parvatoM kI uMcAI bhI baDha adhika gati se nirantara khisakate rahe haiM / jAtI hai / 'bhUgola' eka paudgalika ghaTanA usakI adhikatama gati prativarSa cAra iMca yA hai / una-una kSetroM ke jIvoM ke pApa-kama lagabhaga dasa senTImITara hai| Aja se karoDoM se bhI nisargataH bhUkampa hotA hai| pRthvI ke varSa bAda kI sthiti ke bAre meM sahaja anunIce ghanavAta kI vyAkulatA, tathA pRthvI ke mAna lagAyA jA sakatA hai| taba uttarI mIce.. bAhara pudgaloM ke paraspara-saghAta aphrIkA uttara meM khisakatA huA bhUmadhya (Takkara) se TuTakara alaga hone Adi kAraNoM sAgara ko rauMdatA huA yUropa se jA milegA se bhUkampa hone kA nirupaNa 'sthAnAga' Adi aura bhUmadhyasAgara bhI eka jhIla mAtra banakara zAstroM meM upalabdha hai| raha jaaegaa| dUsarI tarapha, AsTreliyA, 20 dra0 loka prakAza, 20vAM sarga, sUrya prajJa- iMDoneziyA aura philastIna eka-dUsare se pti va, 108 prAbhRta, jambuddIvapaNNatti jur3a jAegeM, aura hindacIna se eziyA kA . (zvetA.) 7-126-150, bhagavatI sUtra bhAga jur3a kara eka nayA bhUbhAga prakaTa hogA tIsarI ora, amerikA ke pazcimI taTa ke 3. sthAnAMga-3-4-198, bhUkampa ke pAMca _ samasta nagara va rAjya eka dUsare ke nikaTa prakAra hote haiM (dra. bhagavatI sU. 17--32 4. dra. aMguttara nikAya, 8-70 For Personal & Private Use Only Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A jAeMge aura uttarI amerikA atyanta dakSiNI bhAga meM dakSiNI amarIkA tathA capaTe AkAra kA ho jAegA / . .. aNTArkaTikA / abase 13 karoDa 50 lAkha ___ kucha varSa pUrva, eNTArkaTikA mahAdvIpa varSa pUrva inake aura bhI TukaDe ho gae / ke vistRta barphIle maidAna para mile eka vaijJAnikoM ne niSkarSa nikAlA hai ki vilupta. jantu ke sAkSya para vaijJAnikoM ne yaha hamArI pRthvI ke mahAdvIpa va mahAsAgara. laganiSkarSa nikAlA hai ki prAgaitihAsika yuga meM bhaga 80 kilomITara yA usase bhI adhika moTI AsTreliyA, dakSiNa eziyA, aphrIkA va dakSiNa eka Thosa padArtha kI pata para avasthita dhe amarIkA mahAdvIpa eka dUsare se jur3e hue the| Thosa padArtha kI yaha parta lAkhoM varga kilo ____ aba amarIkA ke do vaijJAnikoM-DaoN. mITara ke kSetra meM phailI huI haiN| ye vizAla rAbarTa esa. dieja aura DA. jAna sI. kAya parateM pRthvI ke garbha-kror3a para tairatI holDena ne bhI ukta niSkarSa para sahamati vyakta athavA phisalatI rahatI haiN| yahI kAraNa hai kI hai aura unhoMne mahAdvIpoM ke tairane ki mahAdvIpa va mahAsAgara phisalate rahate hai (phisalane) kI gati, unakI dizA, sImA- DA. jona ema. varDa aura DA. jona epha rekhAe', samudragarbhIya parvata-zroNiyoM kA DevI nAmaka amarIkI vaijJAnikoM kA mata hai vistAra, cumbakIya jala-kSetroM kI prAcIna ki prAcIna kAla meM phisalate hue jaba bhArata dizAeM, bhUgarbhIya saMracanA Adi viSayoM para upamahAdvIpa kA bhUkhaNDa eziyA-mahAdvIpa ke gaharA anusandhAna kiyA hai| bhUkhaNDa se TakarAyA to eka gaharI khAI bana ____ ukta vaijJAnikoM ne Aja se 22 karoDa gaI / donoM bhUkhaNDa eka dUsare ko dabAte pacAsa lAkha varSa pUrva ke bhUmaNDala kI rahe aura unake kinAre nIce-nIce dhaMsate kalpanA kI. hai / unake anusAra taba sabhI cale gae / Upara kA padArtha nIce gama kroDa mahAdvIpa eka dUsare se jur3e hue the aura kI tarapha baDhatA gayA / anta meM jaba donoM pRthvI para kevala eka vizAla mahAdvIpa thA bhUkhaNDa eka-dUsare se jA TakarAye, taba unakA mahAsAgara bhI eka hI thA / dakSiNI ama- apekSAkRta halakA padArtha mukhya bhU-bhAga se rIkA va aphrIkA donoM paraspara saTe hue the, alaga hokara Upara uTha gayA aura bAda meM ora amarikAkA pUrvI samudrI taTa uttarI Aja ke himAlaya parvata kA AkAra grahaNa AphrikAke bhUkhaNDase cipakA huA thA, bhArata kara sakA / kahIM-kahIM aisA bhI huA ki dakSiNa AphrikA va eNTArkaTikA ke bIca meM mahAsAgara vAlI taha khisaka kara mahAdvIpa kahIM dubakA thA / AsTreliyA eNTArkaTikA vAlI taha ke nIce jA pahuMcI jisase pRthvI kA hI eka bhAga thA / lagabhaga 50 lAkha kI sataha Upara uTha AI jisakA pariNAma varSa meM isa sabameM vibhAjana kI rekhA eMDIja parvata zreNI ke rupa meM prakaTa huA / prArambha ho gaI / sabase pahale do bhAga hue, (parvata zreNiyoM ke nirmANa ke sambandha meM uttarI bhAga meM amarIkA va eziyA the, vaijJAnikoM meM prAyaH ekamata nahIM hai / parvata For Personal & Private Use Only Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .56 zreNiyoM ke nirmANa ke vividha mata vijJAna (gha) pRthvI meM kSetrIya-parivartana ke -jagat meM pracalita hai|) samarthaka jainazAstra bhAratavarSa kI sthiti Aja jaisI sadA jaina-zAstroM se aneka pramANa prastuta kiye se nahIM hai| mAravAr3a meM jahA~ 'osiyA' jA sakate haiM, jina se yaha siddha hotA hai hai, vahAM pahale kabhI samudra thA / isakA ki pRthvI ke svarupa meM bhI parivartana hote hai / pramANa yaha hai ki Aja bhI osiyA ke ___yahAM yaha zaMkA upasthita kI jA sakatI bhAsapAsa sthita pahADI meM 17 phITa UMcI hai ki jainAgamoM meM to pathvI zAzvata batAI 29 phITa cauDI va 37 phITa cauDI va 37 gaI hai / 1 isa sthiti meM usameM mahAn kITa lambI AkAra kI kAlI lakaDI kI parivartana kaise sambhava hai ? jaina AcArya vizAla naukAoM ke avazeSa mile haiM, jisase pajyapAda ne sarvArtha siddhi grantha maiM2 tathA yaha pratIta hotA hai ki sambhavataH vahAM koI AcArya akalaMka ne tatvArtha rAjavArtika meM 3 bandaragAha thA, isa bandaragAha ke naSTa ho jAne spaSTa likhA bhI hai ki bharatAdika kSetra meM se yahAM ke vyApArI deza ke vibhinna bhAgoM bhautika va kSetrIya parivartana sambhava nahIM hai| meM phaila gaye / ye vyApArI 'osavAla' nAma kyA isakA koI aisA zAstrIya pramANa * se prasiddha hai| upalabdha hai jisase yaha siddha hotA ho ki bhagarbha-zAstriyoM ko himAcala-parvata kI bharatAdikSetra meM bhautika yA kSetrIya parivartana boTI para sIpa, zaMkha, machaliyoM ke asthi- ho sakatA hai ? .. jara prApta hue haiM jinase himAlaya parvata kI lAkhoM varSa pUrva samudra meM sthita hone 1. imA Na bhate rayaNappabhA puDhavI kAlaA kI puSTi hotI hai / jiolojikala sarve kevaJcira hoi ? goyamA ! Na kapAi Na Apha iMDiyA ke bhUtapUrva DAirekTara DaoN. vI. AsI Na kayAi Natthi Na kayAi Na ena. copaDA ko bhAratavarSa meM vArANasI bhavissai bhuviM ca bhavai ya bhavissai ya (u. pra.) ke eka kUe se aisA kIDA prApta dhuvA NiyayA sAsayA akkhayA avvayA huA jisakA astitva Aja se dasa karoDa avaTThiyA NiccA (jIvAjIvA. su.3/1/78 varSa pUrva bhI thA / ukta prakAra kA kIDA 2. na tayoH kSetrayovRddhihAsau staH, asambhaAja bhI AsTreliyA, nyUjIlaiNDa va dakSiNI vAt / tatsthAnAM manuSyANAM vRddhi-hAsau aphrIkA meM prApta hotA hai / vArANasI meM bhavataH (ta. su.-3/27 para sarvArthasiddhi isa kIDe kI prApti pe bhAratavarSa kA bhI ttiikaa)| kSetrayo dvihrAsayorasaMgacchamAatyanta prAcIna kAla meM AsTreliyA Adi natvAt (ta. su. 3/27 para zrutasAgarIya kI taraha kisI akhaNDa va avibhakta pradeza se vRtti)| sambaddha honA puSTa ho jAtA hai / 3. rAjavArttika (ta. su. 3/27) For Personal & Private Use Only Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ukta zakA kA samAdhAna isa prakAra hai :- (kha) AcArya vidyAnandi ne tattvArtha loka (1) pRthvI kA mUla AkAra-bAharI vArtika (tattvArtha sUtra-4/13 para) meM kahA lambAI-cauDAI, paridhi Adi--pUrNataH zAzvata hai ki yaha pRthvI sarvatra darpaNavat samatala . hai, yAnI usakA nAza va vRddhi sambhava nahIM (caurasa-sapATa) nahIM hai, kyoMki jagaha-jagaha hai| bAhya parimANa meM uccAvacatA avazya pRthvI kI uccAvacatA kI pratIti pratyakSa ho sambhava hai / isa parivartana se usakA mUla rahI hai / 5 sadA aparivartita rahatA hai| jaina- matAnusAra kAla-krama ke sAtha (2) avasarpiNI kAla meM bharata va airAvata pratyeka bhautika-padArtha meM varNa-rasAdigata kSetra ke andara, jisa prakAra kSetrastha-manuSyoM parivartana svabhAvasiddha haiM / 6 . kI UMcAI, Ayu, sukha, vibhUti Adi meM ___ (ga) zAzvata vastu meM parivartana hote kramazaH hAsa hotA hai, usI prakAra, bharata- / airAvata kSetroM meM . hai, isake samarthana meM bhI (kSetrIya) parivartana A0 AtmArAmajI hote haiN| kRta 'samyaktva zalyoddhAra' kA kathana yahAM ___ (ka) tattvArtha sUtra ke (digambaraparamparA mananIya hai-"zAzvata vastu ghaTatI-baDhatI sammata pATha meM upalabdha) 'tAbhyAmaparA bhuma nahIM, so bhI jhUTha haiM / kyoM ki gaMgA-sindhu yo'vasthitAH' (ta0 su0 3/28) sUtra se spaSTa kA pravAha, bharatakhaNDa kI bhUmikA, gaMgA-sindhu kI vedikA, lavaNa-samudga kA jala vagairaha saMketa hotA hai ki bharata va airAvata kSetra kI . bhUmiyAM avasthita (eka jaisI) nahIM rhtii| ghaTate-baDhate rahate haiN|" 7 - AcArya vidyAnandi ne tattvAzlokavArtika / tatsthamanuSyANAmiti tathAvacana saphalatAgrantha meM spaSTa kahA hai ki tattvArtha sUtra (bharate- .. mastu, te pratItizcAnulla pitA syAt rAvatayovRddhi-hAsau SaTsamayAbhyAmutsarpiNya- (ta. sU. 3/13 para zlokavArttikA vasarpiNIbhyAm-3/27 digambara-pATha) meM khaNDa-5, pR. 572) / saketita parivartana bharatAdikSetra se sambandhita 5. na vaya darpaNasamatalAmiva bhUmi, bhASAsamajhane cAhie / manuSyAdika kI Ayu Adi mahe, pratItivirodhAt / tasyAH kAlAmeM parivartana to gauNa hI hai / 4 divazAdupacayApacayasiddhernimnonnatAkAra4. tanmanuSyANAmutsedhAnubhavAyurAdibhivRddhi sadbhAvAt (ta. su. 4/19 para zlokahAsau pratipAditau, na bhUmeH aparapudga- vArttika, khaNDa-5 pR. 563) / lairiti mukhyasya ghaTanAt , anyathA mukhyazabdArthAtikame prayojanAbhAvAta / 1. anuyogadvAra sUtra, 86, sthAnAMgatena bharatairAvatayoH kSetrayovRddhi hAsau mukhyataH pratipattavyau, guNabhAvatastu 2. samyaktva zalyoddhAra, pR. 45 For Personal & Private Use Only Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (gha) A0 vinayavijayagaNikRta-loka- utpanna ho jAnA, 8 pralayakAla (avasarpiNI prakAza' grantha meM, 1 tathA uttara purANa, 2 ke aMtakAla meM) grAma-nagarAdi ko nAza, 9 padmapurANa, 3 tiloyapaNNatti, 4 candraprabhacarita 5 gaMgA ba sindhu nadiyoM ko choDa kara sabhI Adi granthoM meM spaSTataH kSetra ko hI hAmi- nadiyoM kI samApti, 10 gaMgA-sindhu nadiyoM vRddhigata nirupita kiyA gayA hai| kA vistAra ratha yA bailagADI jitanA saMku(Da) agara kSetrIya-parivartana svIkAra na cita honA, 11 tIrthakara ke kevala jJAnakiyA jAe to bhogabhUmikAla ke aMta meM, lAbha ke samaya tInoM lokoM meM prakSobha honA, 12 caudahaveM kulakara nAbhirAya ke samaya kalpa- tathA utsarpiNI ke prArambha meM punaH nagarAdikoM, vRkSoM kA naSTa honA, 6 unhIM ke samaya binA parvatoM, nadiyoM Adi kA punaH nirmANa ho boye dhAnya paidA honA, 7 bArahaveM kulakara ke jAnA 13 Adi parivartanoM kI saMgati kaise samaya adRSTapUrva kunadiyoM va kuparvatoM kA ho sakegI ? / 1. nAnAvastha kAlacakrairbhArata kSetramIritam (ca) anuyogadvAra-sUtra meM ulkApAta, ( lokaprakAza-16/1); tathA vahIM hI candra grahaNa, indra-dhanuSa, evaM grAma, nagara bhavana 19/101-103 Adi kI zreNi meM hI bharata Adi kSetroM, 2. airAvata sama vRddhihAnibhyAM parivata'nAt 8. kunadya : kuparvatAzcotpadyante (ta. su. (uttara puraann-62/19)| zrutasA. vRtti), kaddamapavahaNadIo adi. 3. SaSThakAlakSaye sarva kSIyate bhAratajagat / TThapuvAo (tiloya pa. 4/485) / . gharAdharA vizIyante mayaMkAye tu ko 9. pavvayagiriDoMgarutthalabhadimAdIe ya veyakathA (padma-purANa-jaina, 117/26) // girivajje virAvehiMti (bhagavatI su. 4. avasesavaNNaNAo susamassa va hoti 7/6/31), jaMbUdIva pa. (zvetA.)2/36, tassa khettassa / Navari ya saMThitaraba parihINa' hANivaDUDhIhi (tiloyapa- 10. salilavilagaduggavisamaNiNNuNNatAiM gaMgA siMdhuvajjAi sabhIkarahiMti (bhagavatI su. 4/1744) // - 5. bharatairAvate vRddhi hAsinauM kAlabhedataH 7/6/31), jabUdIva pa. zvetA.)2/36, (candraprabhacarita, 18/35) / 11. gaMgAsiMdhUo mahAnadIo rahapahavitthA6. kalpavRkSavinAze kSudhitAnAM yugalAnAM rAo (bhagavatI sU. 7/6/34) / sasyAdibhakSaNopAya darzayati (ta. su. 12. tiloya 0. 3/706 / 3/27 para zrutasA. vRtti), tathA tilo- 13. bharahe vAse bhavissai paruDharukkhagucchayapa0-4/497, gummalayavallitaNa-pavvayagahariyagaosahie, 7. akRSTapacyAni sasyAdIni cotpadyante uvaciyatayapattavAlaM kurapuSphaphalasamuie suho (ta. sU. 3/27 para zrutasAgarIya vRtti), vabhoge yAvi bhavissai (jaMbUdIva 0.tathA tiloya0. 4/497 zvetA. 2/38) / HEHEHHHI For Personal & Private Use Only Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ himavat Adi parvatoM tathA ratnaprabhA Adi badala jAte haiM, isake bAvajUda, sAmAnya dRSTi pRthvIyoM ko sAdi-pAriNAmika batAyA gayA meM yaha saMsthAna jyoM kA tyoM aparivartita hai 1 yahAM TIkAkAra pU0 A0 ghAsIlAla jI kahA jAtA haiM / saMbhavataH isI dRSTi se jambUmahArAjane zaMkA uThAI hai ki varSa dhara parva- dvIpAdi ko zAzvata va azAzvata-donoM kahA tAdi to zAzvata haiM, phira ve sAdipAriNAmika gayA hai / 3 kaise ? isa zaMkA kA samAdhAna karate hue . (cha) sarvArtha siddhikAra va rAjavArtikakAra ve kahate hai ki varSa dharAdi meM jo zAzvatapanA dvArA bharatAdikSetragata parivartana ke niSedha hai, vaha unakA 'apanA AkAra na choDanA hI kara diye jAne kA tAtparya itanA hI hai ki hai / zAzvatapanA hone se unameM pariNamana hone pRthvI eka zAzvata ikAI hai-yaha na kamI kA niSedha nahI samajhanA cAhie / 2 banegI aura na naSTa hogI / 4 jaise, kisI pratyeka bhautika saMracanA meM saMghaTana- eka ghara meM anekAneka prANiyoM ke maste vighaTana kI prakriyA prAkRtika-niyamoM ke janmate hue bhI ghara jyoM kA tyoM rahatA hai| anurUpa hotI rahatI hai| vighaTana-paryAya ko usa ghara meM samaya-samaya parivartana (marammata, pariSkAra Adi) bhI hue haiM, para vaha ghara prApta paramANu pratisamaya (jaghanyakAla) dUra hote raha sakate haiM aura saMghaTana-paryAyayogya jitanI jamIna ghere thA, utanI hI jagaha para dUsare asaMkhya paramANu unameM saMyukta ho hai, ghaTA-baDhA nahIM haiN| isalie usa ghara sakate haiN| eka sudIrgha avadhi ke bAda, eka- ko naSTa nahIM mAnate aura nahIM use dUsarA eka karake usa saMsthAna ke sAre paramANa ghara samajha baiThate haiN| usI taraha, aneka - nagara aise haiM jinake nAma sadiyoM se cale 1. sAipAriNAmie aNegavihe paNNatte / taM A rahe haiM / yadyapi una nagaroM meM aneka jahA....ca dovarAgA surovarAgA...iMdadhaNU bhautika-paribartana ho gae haiM, kintu unheM ....vAsadharA gAmA NagarA gharA pabvayA dasare nagara ke rupa meM nahIM mAnA jAtA / pAyAlA bhavaNA NirayA rayaNappahA.... pathvI meM bhI yatra-tatra, kAlakrama se pariparamANupoggale dupaesie jAva aNata- vartana hote hue bhI parimANa meM vaha jyoM paesie (anuyoga dvAra sUtra, 156) / kI tyoM hai / dusarI bAta, pRthvI Adi meM 2. nanu varSa dharAdayaH zAzvatAH, na te kadA- jo parivartana hotA haiM, vaha usake mUlarUpa cidapi svakIya bhAva muJcanti, tatkathaM 3. jabUdIve....siya sAsae siya asAsae punareSAM sAdipAriNAmikatvamuktam ? . (jaMbUdIva pa. zvetA.-7/177), davyaiti cedAha-varSa dharAdInAM zAzvatatva dviyAe sAsae, vaNNapajjavehi.....asAtadAkAramAtreNaiva avatiSThamAnatvAt bodhyam sae, (vahIM, tathA dra. jIvAjIvAbhi(anuyogadvAra sUtra, su. 156 para pU. gama sU. 3/2/78) / zrI ghAsIlAla jI ma. kRta ttiikaa)| 4. upayukta, For Personal & Private Use Only Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ko naSTa nahIM karatA, bhale hI prabhAvita avazya (ja) rAjavArtikakAra A0 akalaMka jahAM karatA ho / astu, zAstroM meM jo pRthvI kA bharatAdi meM kSetragata vRddhi-hAsa kA na nirunirUpaNa hai, vaha mUla rupa kA hI hai / kAla- paNa karate haiM, vaha bharatAdi kSetra kI 'niyagata sAmayika vRddhi-hAsa hone para bhI mUla tAvadhikatA' ko lakSya meM rakha kara hai, na kI a-vRddhi-a-hAni ko dekhate hue, bharatAdi ki sAmAnya parivartana ko lakSya kara / kSetra meM aparivartanIyatA kA nirUpaNa pUrNataH saMgata hotA hai / bharatAdi kSetroM meM pariva yahAM, yaha zaMkA kI jA sakatI hai ki tana asambhava mAnane ke nirUpaNa ko usI AgamoM meM jo sarvajJa tIrthakara kI vANI hai, prakAra samajhanA cAhie jaisA ki AtmA ko isa bhAvI bhaugolika-parivartanoM kA saMketa abaddha va aspRSTa mAnanA, jabAka kamabandha kyoM nahIM kiyA gayA ? Aja vijJAna jisa kI prakriyA kA zAstroM meM vistAra se nisa- prakAra pramANa sahita yaha batAne meM sakSama haiM paNa bhI milatA ho / ki itane varSoM pUrva', 'amuka-amuka kSenIya vastutaH, pRthvI meM parivartana va apari- parivartana hue hai, kisI tIrthakara ne apane vartana-ye do kathana anekAntAtmaka pravacana atIta yA bhAvI parivartanoM kA saMketa kyoM (samagra) ke do aMza (bhAga) haiN| sarvajJa nahIM kiyA ? isakA sIdhA-sA samAdhAna vacana to ubhaya-nayAtmaka hai| eka tarapha yaha hai ki AgamoM meM ukta parivartana ke bharatAdikSetroM ke parvatAdi kA AkAra parimANa maulika-siddhAntoM kA nirupaNa yatra-tatraniyata kara die gae haiM, dUsarI tarapha, utpA- sarvatra huA hai| dUsarI bAta, ananta davyAtmaka paudgalika-parivartana kA bhI padArthoM ke ananta dharmoM meM se kucha kA hI zAstroM meM nirupaNa hai, sAtha hI utsarpiNI kathana sambhava hotA hai / prajJApanIya-padArthoM Adi kAla-cakrAnurupa kSetrIya-parivartana kA meM se bhI anantavAM bhAga 'zrata' AgamoM meM mI saMketa hai / vyAkhyAtAM ko cAhie ki nibaddha ho pAtA hai / samasta-zruta vaha donoM pravacanaikadezoM meM paraspara-bAdhakatA kA bahuta thor3A sA bhAga aba surakSita raha udbhAvita na kare, balki samanvaya kA prayAsa gayA hai / kaI viSayoM ke upadeza bhI vicchinna kare', ba-zarte pratyakSAdi-pratIti se virodha na ho gae haiM jisakA saMketa bhI jaina zAstrakA. ho / prAyaH isI bhAva ko AcArya vidyA rone yatratatra diyA haiM / 2 sambhava haiM, dRSTinandi ne tattvArtha zlokavArtika meM vyakta kiyA hai / 1 4. tata evaM sUtradvayena bharatairavatayostadapara 2. imau ghRddhi-hAsau, kasya, bharatairAvatayoH / bhumiSu ca sthiterbha dasya vRddhihAsayogA nanu kSetra vyavasthitAvadhike, katha tayoyogAbhyAM vihitasya kathana na bAdhyate vRddhihAsau ? ataH uttaraM paThati(ta. su.-3/28 para zlokavArtika, khaNDa tAsthyAt tAcchabdayasiddhibharatairAvatayo-5, pR. 348-49) / vRddhihAsayogaH (rAjavArtika, 3/24) / For Personal & Private Use Only Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 81 meM AviSkRta va samarthita hue 1 aneka vaijJAnikoM ne jaina AcAryoM kI sUkSmadarzitA ko svIkArA hai / Aja AvazyakatA hai jaina: AgamoM va zAstroM ke gambhIra adhyayana kI, aura apekSA hai kutarka choDa kara zraddhA bhAvanA kI, tabhI isI zAstroM se amUlya vicAraratnoM ko hama grahaNa kara sakate haiM / vAda ( dvAdazAMga) ke lupta-bhAga meM ve saba bAteM hoM jo aba upalabdha hotIM to vaijJAnika - jagat upakRta hotA, sAtha hI vijJAna se tathAkathita virodha kI sthiti bhI paidA nahIM hotI / jaina AgamoM va zAstroM meM aneka siddhAnta aise haiM, jo paravatI kAla meM vaijJAnika-jagat vicAra paripakva kaba hote hai ? vicAroMmeM svAdvAdadRSTikA samanvaya hone para paripakvatA AtI hai, paripakva vicAroM ke dvArA hI kisI vastukA yathArtha jJaoNna hotA hai. For Personal & Private Use Only Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Rgvedika sRSTi-vijJAna ke bhaugolika AdhAra -Do. zyAmasundara nigama 24, kezavanagara, harIphATaka, ujjaina (ma. pra.) (lekhakake vicAroMke sAtha vaimatya hote hue bhI saMgraha evaM vibhinna vicAradhArA prastutIkaraNakI dRSTi se lekhako sthAna diyA hai saM.) sRSTi ke udbhava evaM vikAsa kI pari- evaM isa mAdhyama se unhoMne brahma eva' kalpanAko bhUgola evaM bhaugolika-upAdAnoM prakRti viSayaka gUr3ha evaM guhya satyoM evaM dvArA abhivyakta kiyA gayA hai| niyamoMkA anAyAsa hI anveSaNa kara DAlA / sRSTi-vijJAna kI isa sImA se Rgbaudika Rggaidika-mAnyatAke anusAra sRSTi evaM mantra-dRSTA bhI paricita rahe haiM / pAzcAtya pralayakA eka niyata krama hai| . jaDavAdiyoM ne sRSTi kI sRSTi kA padArthoM ke vibhinna-kalpoM meM pralaya ke uparAMta parasthUlatva se samajhAnekA prayAsa kiyA hai| mAtmA ke mana meM sRSTikI punaH-racanA kA prAcIna yUnAnI isakI gaharAI taka khoja saMkalpa hotA hai / yaha usakI saMkalpa-sRSTi hai / karate hue 'jala' ko maulika padArtha mAna baitthe| vaha apane saMkalpa ke bIjoM ko svayaM ____ AjakA vaijJAnika bhI sthUla se sUkSma kI meM hI sarvaprathama sthApita karatA hai| isa khoja karatA huA paramANuoMke mAyAjAla meM kAraNa use hiraNyagarbha kI saMjJA dI gaI hai| jA ulajhatA hai aura usake Age netineti paramAtmA sRSTikA upAdAna kAraNa bhI karatA huA anizcaya ke siddhAnta (Gheory banatA hai aura nimitta kAraNa bhI / of Uncertaimty) kI carcA karane lagatA hai| vaha apanI tapas zakti se Rta, satya, __bhAratIya tattva - cintakoMkI dRSTi isa kAla, paramANu-maya AkAza, dina-rAtri, dizA meM adhika gaharI, sUkSma, painI evaM dizAoM evaM RtuoM kI sRSTi karatA hai / vijJAna-sammata rahI hai; - vaha svayaM hI samasta jar3a va cetana kA - yaha bAta dUsarI hai ki apanI bAta AtmA hotA hai / vaha svayaM ke dvArA racita kahane kA unakA pariveza guhya evaM dArzanika prakRti se dhUloka evaM pRthvI kA nirmANa karatA hai| rahA / unakI yaha dRSTi apane prAraMbhika evaM vaha itanA karate hue bhI ina sabase pare mala rUpa meM Rgveda meM vidyamAna hai| rahatA hai, tathA apane mAyopAdhika vigaTa ___ ataH sRSTi-bijJAna sambandhI apanI vAta svarUpa ke dvArA avyakta-prakRtiko vyakta karatA kahane ke liye vaidika-RSiyoM ne sthUla bhUgola huA 'eko'ham bahu syAm' ke apane saMkalpa se pre| kSma-bhUgolakA sAkSAt kiyA, ko pUrNa karatA hai / For Personal & Private Use Only Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ isa prakAra jar3a evaM cetana sRSTi vika- nAradIya sUkta (Rgveda 10/129) ke sita hotI calI jAtI hai / ___ anusAra sRSTi-pUrva meM na to sat thA, na - isa sRSTi kA Adima vizvakarmA para- asat thA, na hI vyoma aura na hI raja mAtmA hI hai| virATa-svarUpa ke vibhinna (paramANu) the / avayava hI prakRti ke vibhinna upAdAnoM ke isa kAraNa na to mRtyu hI thIM aura na kAraNabhUta haiN| anazvaratA hI thii| na divasa ___ina samasta cintana-binduoM ko prakaTa hI rAtri thii| binA prANa (zvAsa-prazvAsa) ke karane ke liye vaidika-manISiko ne prAkRtika paramAtmA svayaM meM apanI zakti dvArA sUkSma evaM bhaugolika AdhAroMkA sahArA liyA hai| prakRtiko dhAraNa kiye hue thA : nAsadAsInno sadAsIttadAnIM nAsIdrajo no vyomA paro yat / / kimAnarIvaH kuha kasya zamannambhaH kimAsId gahanaM gabhIram ||shaa na mRtyurAsIdamRta na tarhi na rAjyAM ahva AsItpraketaH / AnIdavAta svadhayA tadeka tasmAdAnyatra paraH kiM canAsa // 2 // . .. aisI sthiti meM jaba paramAtmAke mana se jJAnamaya satya (kRtam ) evaM jagata arthAt saMkalpa huA aura isa prakAra sRSTi-saMtati vyavahAramaya satya (satyam) kI sarjanA kii| ko utpanna karanevAlA retasa usakA mana hI inase pralayakAla kI aMdhakAra bharI rAtri thA : utpanna huii| - kAmastadane samavartatAdhi ___ isa rAtri ke aMdhakAra ko bhedate hue manaso retaH prathama yadAsIt / usa se hI paramANuoM kA samudra antarikSa isa vIrya ko apane svarNima-garbha meM dhAraNa prakaTa huA / karanevAlA bhI vahI thA jisane sUkSma prakRti aba kAla kI sRSTi hone lgii| sUrya ko sthUla rUpa pradAna kiyA :- . kA prAkaTya hote hI saMvatsara, dina va rAta hiraNyagarbhaH samavartatAgre prAraMbha hue / pUrva kI sRSTi kI bhAMti hI bhUtasya jAtaH patireka AsIt / sUrya, candra, dhuloka, pRthivI loka, antarikSa sa dAdhAra pRthivIM dyAmutemAM evaM svaH prakaTa hue| kasmai devAya haviSA vidhema // 10/12 // vaidika sAhitya meM bhUH, bhuvaH, svaH, mahaH, jisa daivika-zakti se paramAtmA pUrva hI janaH, tapaH evaM satya aise sAta lokoM kI kI bhAMti aisA saba kucha kara pAyA, vaha carcA AI hai / tapasa zakti thI (10/27/3) isa prakAra sRSTi evaM sRSTi ke niyama prArama * yai tapasa hI usakI jJAna-zakti thI hue:jisane sArI guhyatA (tamas) ko bhedakara kUja ca satya cA- ... For Personal & Private Use Only Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mAtapaso'bhyajAyata / tato rAtryajAyata, tataH samudro arNavaH // samudrAdarNa vAdadhi saMkro ajAyata / ahorAtrANi vidadha vizvasya miSato vazI // sUryAcandramasau dhAtA yathApUrva 'makalpayat / diva N ca pRthivIM 84 cAntarikSamayo svaH ||10/190/1-3 // ukta saMdarbhoM se spaSTa hai ki paramAtmA hI sRSTi kA nimitta evaM upAdAna kAraNa hai / vaha yadi Adi - puruSa hai to vaha hI Adi prakRti bhI hai| 1 vaha eka mahAnatama vizvakarmA hai jo isa jagata kA pitA, AdhAra, racayitA va khAmI hai / vizvatazcakSu, vizvatomukha, vizvatobAhu evaM vizvataspAda ke rUpa meM usane nirAkAra ko sAkAra kiyA hai tathA dyauM evaM pRthivI loka ko upajAyA hai : kiM svidAsIdadhiSThAna - mArambha' katamasvitkayAsIt / to bhUmiM janayanvizvakarmA vidyAmaurNonmahinA vizvacakSAH || faranand vizvatomukho faranibAhuruta vizvataspAd / sAhubhyAM dhamati saM patatrairdyAvAbhUmI janayandeva ekaH || 10 / 81/2-3 // isI bAta ko puruSa sUkta kucha adhika meM prastuta rUpa spaSTa kintu kAvyamaya karatA hai / vahAM paramAtmA ke mAyopAdhika virATa svarupa kI carcA usake hajAra (ananta) zISoM, hajAra AMkhoM, evaM hajAra pairoM vAle puruSa ke rupa meM kI gayI hai / yaha kahA gayA hai ki pUrA vizva aMDAkAra gola hai aura yaha use cAroM ora se ghere hue hai : sahasrazIrSA puruSaH sahasrAkSaH sahasrapAt / bhUmiM vizvato dhRtvA tvaSThaddazAMgulam // 10/70/1 // aisA kahA gayA hai ki isa virATa puruSa ke tIna caraNa sUkSma evaM prakAzamaya haiM, kevala eka caraNa hI yaha sthUla nazvara prakRti haiM / vaha brahmANDa meM saMvatsara yajJa karatA hai / isa yajJa kA vRta vasanta Rtu haiM, IMdhana prISma evaM havi zarada Rtu hai / isa prakAra vaha - saba RtuoM aura usake mAdhyama se kAlarUpa saMvatsara kA utpAdaka evaM niyAmaka haiM / puruSa sUka (10/70/8 - 19) Age kahatA hai ki usase hI anna, vanaspati, prANijagata ( anya evaM pAlatU ), AkAzacArI jIva Adi kI sRSTi huI / usI se hI vaidika jJAna utpanna huA / usake mukha se brAhmaNa, bahu se kSatriya, jaMghA se vaizya tathA caraNa se zUdra prakaTa hue / upAdAnoM kA prazna mana se candramA, jahAM taka prAkRtika hai, usa virAT puruSa ke For Personal & Private Use Only Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cakSu se sUrya, mukha se agnyAdi tejasa tattva, usakA vidhAna hai ki usake dvArA upajAye prANa se vAyu, nAmi se antarikSa, sira se gaye sampUrNa jIva-loka evaM prAkRtika padArtha dyuloka, pAMvA se bhUmi, tathA zrotoM se dizAe~ yathA agni, jala, teja, anna, vAyu, pUSA, prakaTa huI: nadiyAM, Aditya, antarikSa evaM unake viSNu, candramA manaso jAta rudra, soma, aditi, varuNa Adi divya sUkSma zcakSoH sUryo ajAyata / svarUpa paraspara anukUla hokara vikasita hote mukhAdindrazcagnizca cale jA~ya :prANAtvAyurajAyata // agnirindro varuNo mitro nAbhyA AsIdantarikSa aryamA vAyuH pUSA sarasvatI sjosssH| zI? dyauH samavartata / / AdityA viSNumarutaH padbhyAM bhUmirdizaH zrotrA svarvRhatsomo rudro tathA lokA~ akalpayan // 10/70/13-14 // AditivrahmaNaspatiH // 10/65/1 // atharvaveda (3/27/6) meM puruSa ke dizAoM ke adhipati evaM rakSaka svarUpoM kI isa prakAra isa prakAra vaha jagata kA na kevala carcA bhI AI hai : nimitta evaM upAdAna kAraNa hai apitu samaka. dizA adhipati rakSaka-ipava vAyi-kAraNa bhI hai / 1. prAcI agni Aditya tejasa evaM tamasa, paramANu evaM AkAra, 2. dakSiNa indra pitara paMcabhUta evaM aditi, samudra evaM nadiyAM, 3. pratIcI varuNa sUrya evaM candramA, saMvatsara evaM RtueM, vAyu 4. udIcI soma azani evaM soma, anna evaM pIrudha, dyau-pRthivI 5. dhruvA viSNu pIrudha Adi saptaloka evaM manuSya evaM prANi-jagata 6. UrdhvA bRhaspati varSam jaise bhaugolika mAdhyama dvArA vaidika-RSiyoMne jagata kI sRSTi hI nahIM, usake sampUrNa sRSTi-vijJAna ko jo kAvya-maya kintu vikAsa kA preraka evaM sAkSI mI vahI hai| gaijJAnika abhivyakti dI hai, vaha stutya hai| buddhi kI sImA pUrNahone para satyakA mArga hai. - - For Personal & Private Use Only Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ masIhI-rivastI dharma meM pRthvI kA varNana le. Do. e. bI. zivAjI mohananivAsa vizvavidyAlaya mArga'. ujjaina (ma. pra.) isa lekhameM bAibalake vAkyoMke arthaghaTanA se hama sahamata nahIM, phiramI saMgrahazrI sApekSa nibandha chApA gayA hai. saMpA0 masIhI-dharma meM pRthvIkA varNana anaukhA niyamameM yahovA bhI kahA gayA hai . usane hI evaM anUThA hai| sRSTikA nirmANa kiyA hai ___ yadyapi masIhiyoM kI pavitra pustaka bAibala sRSTikI utpatti paramezvarake bolane mAtrase kA uddezya yaha nahIM hai ki "vaha vaijJAnika hui hai bhajana saMhitAkA lekhaka dAuda apane tathyoM kA udghATana kare" bhajanameM kahatA hai ki- kyoMki vaha naitikatA aura AdhyAtmikatA "AkAza maMDala hovAke bacanase ko darzAtI hai. aura usake sAre gaNa usake muMhakI phira bhI bAibala meM aise saMdarbha evaM zvAsase bane. saMketa pAye jAte haiM. jisako vaijJAnikoMne svIkAra kiyA aura saMsArake vidvAnoMne use isI kAraNa masIhI-dharma kA vizvAsa hai ki mAnyatA dI hai| "sRSTikI utpatti hui hai." "vaha zAzvata nahIM hai" AkAza aura pRthvIkI utpatti naye niyamameM bhI aise do saMdarbha hai. bAibala ke "purAne niyama" meM "utpatti" jisake dvArA jJAta hotA hai ki-" pRthvIkI nAmaka pustakake prathama adhyAya meM hI AkAza racanA kI gaI hai"1 aura pRthvI kI utpattikA varNana hai| eka sthAna para paulusa kahatA hai / kira isa pustakameM likhA hai ki " usImeM sArI vastuoMkI sRSTi hui "Adi meM paramezvarane AkAza aura svargakI ho yA pRthvIkI ! dekhI yA anadekhI ! pRthvI kI sRSTi kI" kyA siMhAsana kyA prabhutAai ! kyA pradhAnatAaiM kyA adhikAra ! arthAt pRthvI paramezvara kI kRti hai, yaha 1. utpatti 1:1 zAzvata nahIM hai, yaha vikAsavAdakA pariNAma nahIM haiM. eka hI paramezvara jisako purAne 2. bhajana saMhitA 33: 6 For Personal & Private Use Only Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sArI vastueM usIke dvArA aura usIke "phira paramezvarane kahA-hama manuSyako lie sRjI gaI / 3 apane svarupake anusAra apanI samAnatA meM eka anya sthAna para prabhu yIzu masIhakA banAe~, aura ve samudrakI machalIyoM aura pIche ziSya yUhannA likhatA hai ki AkAzake pakSIoM para aura saba reMgane vAle "saba kucha usI ke dvArA utpanna huA jantuoM para jo pRthvI para reMgate hai| aura jo kucha utpanna huA hai. usameM se adhikAra rakheM koI bhI vastu usake binA utpanna nahIM taba paramezvarane manuSyako apane svarupake huI / 4 anusAra utpanna kiyA apane hI svarupake paramezvarane sRSTikI utpatti cAra cAraNa anusAra paramezvarane usako utpanna kiyA. nara meM kI / sRSTi eka hI bArameM astitva meM aura nArI karake usane manuSyoM kI sRSTi nahIM aaii| kI.7 prathama caraNameM usane AkAza aura pRthvIko isa prakAra cha dinameM paramezvara dvArA banAyA jaisA ki hamane Upara dekhaa| sRSTikI racanA kI gaI. aura kAlakA AraMbha dUsare caraNameM apane pRthvI para harI ghAsa bhI prathama sRSTike sAtha huA. bIja vAle choTe choTe per3a aura phaladAyI yahAM eka vizeSa tathya dhyAnameM rakhanA vRkSa bhI jinake bIja unhIM meM se eka eka kI hai kijAtike anusAra hote hai pRthvI para ugane ke paramezvarakI dRSTi meM cha dinakA artha hamAre lie kahe.5 .. dina rAtake samayaseM nahIM hai. tIsare caraNameM paramezvarane prANiyoMkI . bAibalakA isa viSayameM vizeSa dRSTikoNa racanAkI bAibala meM likhA hai ki- hai / isa viSaya para kahA gayA hai ki .. " paramezvarane jAti jAtike bar3e bar3e "he priyo ! yaha ekabAta tumase chIpI jalajantuoM kI aura saba jIvitaprANIoM kI na rahe ki prabhu ke yahAM ekadina hajAra varSa bhI sRSTi kI jo calate phirate haiM, aura eka-eka ke barAbara hai aura hajAra varSa ekadina ke . jAtike uDanevAle pakSioM kI bhI sRSTi kI." barAbara hai8" cothe6 caraNameM paramezvarane manuSyakI isa tathyase yaha niSkarSa nikAlA jA racanAkI jisakA varNana nimnalikhita zabdoM meM sakatA hai ki saMsAra ke sRSTi cha hajAra varSoM kiyA hai, meM hui hai| 3. kulussiyo 1: 15-16 ____ uparokta tathyoM ke AdhAra para masIhI 4. yUhannA 1: 3 dharma pRthvIkI sRSTi zUnyase mAnatA hai| 5 utpatti- 1:11 7 utpatti- 26-27 6 utpatti- 1-21 8 2. patarasa - 3-8 For Personal & Private Use Only Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kyoMki vAstavikatAmeM upAdAna kAraka ke aura AkAzako apanI pravINatAseM tAna rupameM kisIbhI padArtha kA upayoga nahIM kiyA diyA hai.12 gayA, kintu paramezvarane nimitta-kAraka banakara ina tathyoM se spaSTa hai kiapane vacanoM ke dvArA hI sRSTikA sRjana kiyA. "pRthvIkA racayitA paramezvara hI hai." pRthvI kI racanA kyoM kI gai ? masIhI dharma meM naye niyamaseM ye tathya ___kisI bhI vastukI racanA kI pIche prayojana prApta hote hai. hotA hai masIhI dhama meM pRthvIko racanAkA paulasa kulussiyoM kI patrImeM likhatA bhI uddezya hai. hai ki____ purAne niyamakI dharma pustaka-yazayyAha "vahI saba vastuoM meM prathama hai. aura meM isa uddezyakI aura saMketa kiyA hai. saba vastuyeM usImeM sthira rahatI hai."13 ___ "vahAM kahA gayA hai ki-" usane use masIhI dharma meM purAnA niyama isa tathya (pRthvI) sunasAna rahane ke lie nahIM, paraMtu para bhI prakAza DAlatA hai kibasane ke lie racA hai9 pRthvIkI racanA buddhimattA ke AdhAra para pRthvI kI racanA sAmarthya ke dvArA kI gaI hai. pRthvI kI racanA paramezvarake sAmarthya dvArA kyoMki dinarAtakA honA, RtuoM kA saMbhava hui hai aura usI sAmarthya dvArA pRthvI kramAnusAra badalanA Adi samastakArya isa astitvameM Ai hai. tathyakI puSTi karate hai ki saMsArameM samanvaya . .. yazayyAha spaSTa kahatA hai ki- hI dikhAI paDatA haiM. "pRthvI ko apanI hI zakti se phailAyA nItivacanakA lekhaka kahatA hai ki . "yahovAne pRthvIkI nIMva buddhi hI se dhirmayAha bhI isI prakArakA kathana karatA DAlI aura svargako samaja hI ke dvArA sthira hai. vaha kahatA hai ki kiyA.14 __ "usIne pRthvIko apanI hI sAmarthyase yahIM nahIM pRthvIke racanAke bAda bhI pRthvI banAyA"11 ___ aura AkAza Adi sabhI paramezvarakI AjJA eka aura anya sthAna para kahatA hai ki- mAnata hai. "usIne pRthvIko apanI sAmarthyase banAyA yazayyAha paramezvara hI ke vacanoM ko usane jagatako apanI buddhise sthira kiyA. likhatA hai ki9 yazayyAha - 45-18 12 thima yAha - 10-12 10 yazayyAha - 44-24 13 kulussiyokIpatrI- 1-17 11 bhima yAha - 51-15 14 nIti vacana 3-19 For Personal & Private Use Only Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Da manuSyoM ke nyAya aura nAza hone ke dina taka aise hI rakhe raheMge / 16 nizcaya mere hI hAthane pRthvIkI nIMva DAlI aura mere hI dAhine hAthane AkAza pheM lAyA jaba meM unako bulAtA hu ve ekasAtha upasthita ho jAte haiM. 15 masIhI dharma dvArA vikAsavAdakA khaMDana. vikAsavAdIyo meM DArvina ivarTaspensara, lAmArka henarI bargasA prabhRti vidvAnoM kA nAma liyA jAtA hai / DArvina kA mata hai ki - " sRSTi kA vikAsa yaMtravAda ke rUpa meM hai / " spensara kA mata hai ki - " prakRti se jIvana aura jIvana se cetanA AI / " henarI barmA dArzanika vikAsavAdako anavarata pravAha ke rupameM dekhatA hai. zAvanahAvara jaisA dArzanika kahatA hai ki"vizva meM netrahIna zakti kA zAsana hai / " masIhI dharma ina vikAsavAdiyoM ke siddhAMta kA khaNDana karatA hai / baibala meM spaSTa ina vikAsavAdiyoM ke liye kahA gayA hai ki ve to jAnabUjha kara yaha bhUla gaye ki paramezvara ke bacana ke dvArA AkAza prAcIna kAla se vidyamAna hai aura pRthvI bhI jala meM se banI aura jala meM sthira hai / . inhIM ke dvArA usa yuga kA jagata jala meM DUba kara nAza ho gayA, para vartamAna kAla ke AkAza aura pRthvI usI vacana ke dvArA rakhe haiM ki jalAe jAeM; aura vaha bhaktihIna 48-13 15 yazayyAha 12 pRthvI kA astitva kaba taka rahegA ? isa Ayata ke dvArA bhI spaSTa ho jAtA hai / vartamAna meM vikAsavAdI siddhAMtoM kA khaNDana lekhako dvArA kiyA jA rahA hai / sas sarva unakI pustaka "dhI phesa Apha artha", meM likhatA hai ki more to The as our knowledge becomes are able exact, the less entertain those theories, which are generally offered in explaination of repeated imundation and energence of the continents." The face of the earth, Vol 2, pp 295, 497, 540. bhUgarbha zAstra kI dRSTi se bhI vaijJAnikoM' ne vikAsavAda kI AlocanA kI hai / phalAiDa I. hemilaTana unakI pustaka dhI besIsa opha kholyuzanarI phetha meM likhate haiM "The thory of geological ages stretching over millious of years with orgainc life gradually evohing into higher species from age to age, is today chief prop of evolutionary faith, other lines of evidence at best are inconclusive." pp. 193 pRthvI gola hai. pRthvI ke gola hone ke bAbata jAnakArI sarvaprathama kolambasa (1451 - 1506) ne dI aura vaijJAnikatA ke AdhAra para ise siddha kiyA / 16 2 patarasa 3-5-7 For Personal & Private Use Only Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kolambasa ke pahile pRthvI ko capaTI hI mAnA jAtA thA / masIhI dharma meM pRthvI ke gola hone ke sambandha meM kolambasa se sadiyoM varSa pUrva yaha siddhAMta prabhAvita ho gayA thA ki 'pRthvI gola hai / yadyapi eka hI sthAna para pRthvI ke gola hone ke viSaya meM likhA gayA hai aura vaha svayaM meM itanA spaSTa aura prAmANika dikhatA haiM ki sandeha kA koi AdhAra zeSa nahIM bacatA yazayyAha nAmaka pustaka meM kahA gayA hai ki "yaha vaha hai jo pRthvI ke ghere ke Upara AkAza - maNDala para birAjamAna hai / 17 pRthvI ghUmatI hai yadyapi bAibala kA uddezya yaha nahIM hai| ki vaijJAnika tathyoM kI jAnakArI de / kyoMki arree naitikatA aura isu - masIha jIvana kA jJAna karAtI hai / phira bhI vaijJAnika tathyoM kI ora isameM saMketa pAye jAte haiM / 1. isa pustaka meM pRthvI ke ghUmane kA varNana bahuta hI sundara DhaMga se kiyA gayA hai / bhale hI hama ise kavitA kI bhASA kaheM yA vaijJAnika bhASA | 'ayyUba' nAmaka pustake meM likhA hai"kyA sUne jIvana bhara meM kabhI mora ko AjJA hI aura pau ko usakA sthAna jalAyA haiM, tAki vaha pRthvI kI choroM ko vaza meM kareM aura duSTa loga usameM se jhAr3a diye jAyaM ? 17. yazayvAha 40 : 22 vaha aisA badalatA hai jaise mohara ke nIce cikanI miTTI badalatI hai aura saba vastue mAno vastra pahine huI dikhAI detI hai / 18 aisA bhAsa hotA hai ki pRthvI ke ghUmane kA yaha tathya kumhAra ke cAka ke dvArA samajhAi gai hai / yadyapi pRthvI ke ghUmane kA vistRta varNana nahI dIyA gayA hai, phirabhI yaha spaSTa hai ki pRthvI ghUmatI hai aura samajhadAra ke liye saMketa bahuta adhika hai / pRthvI deza (space) meM sthita hai pRthvI ke sthita hone kI carcA kaI rupa se dhArmika graMtho meM varNita hai / lekina dharma kI mAnyatA ke anusAra pRthvI sarpa ke phana para, hAthI para sthita haiM / kintu masIhI dharma meM aisI mAnyatA nahIM hai / gharma kI mAnyatA hai ki pRthvI for co sthira hai / isa saMdarbha meM purAne niyama meM 'ayyUba' ullekhanIya hai / zabda vaha pRthvI ke saMbaMdha meM likhatA hai ki"paramezvara" binA Teka pRthvI ko laTakAe rakhatA hai / 19 isa sthiti se yaha tathya aura spaSTa ho jAtA hai ki masIhI dharma ke siddhAMta ko mAnyatA prApta hai jisako ijahAka nyUTana (1642-1724) ne batAyA thA / 18 ayyUba 38:12-14 19 ayyUba 26:7 For Personal & Private Use Only Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yaha siddhAMta ijahAka nyUTana se bahuta "dekho yahovA kA vaha dina roSa, krodha pahile, arthAt sRSTi ke Arambha se sthita hai aura rnidayatA ke sAtha AtA hai ki vaha aura isI siddhAMta ke AdhAra para pRthvI binA pRthvI ko ujAr3a DAle aura pApiyAM kA usameM Teka deza (space) meM paramezvara ke dvArA se nAza kare / kyoM ki AkAza ke tArAgaNa sthita hai| aura bar3e bar3e nakSatra apanA prakAza na deMge, pRthvI gala rahI hai sUrya udaya hote hote aMdherA ho jAyagA aura ___bartamAna meM anaitikatA ke kAraNa pApa candramA apanA prakAza na degA / bahuta bar3ha gayA hai aura pRthvI apavitra ho maiM jagata ke logoM ko unakI burAI ke gai hai| kAraNa aura duSToM ko unake adharma ke kAraNa daNDa dUMgA / maiM abhimAniyoM ke abhimAna yazayyAha likhatA hai kA nAza karUMgA aura upadrava karanevAloM ke "pRthvI apane rahanevAloM ke kAraNa azuddha ghamaNDa ko toDUgA / maiM manuSya ko kundana ho gai hai kyoMki unhoMne vyavasthA kA ullaMghana se aura 'AdamI ko opIra ke sone se bhI kiyA aura vidhi ko palaTa DAlA aura adhika mahaMgA karuMgA / isaliye meM AkAza sanAtana vAcA ko tor3a diyA hai,20 / ko kaMpAUMgA aura pRthvI apane sthAna se Tala paramezvarane pRthvI ko apanI mahimA ke jAegI / yaha senAoM ke yahoga ke roSa ke liye banAyA thA, kintu isa gaijJAnika yuga meM kAraNa aura usake bhar3ake hue krodha ke dina manuSya svayaM sarvopari bana baiThA hai / hoge / 22" isI kAraNa "pRthvI apane saba rahanevAloM / ___isI kAraNa masIhI dharma meM naitikatA ke sameta gala rahI hai / "21 aura prabhu yIzu masIha meM jo Adi aura ___ pRthvI kA aMza dhIre dhIre samApta ho anta donoM hI haiM, vizvAsa karane kI zikSA rahA hai / kai nadiyAM apane taToM ko kATa dI jAtI hai tAki vizvAsI Atmika rupa se rahI haiM / 'pRthvI kA. galanA' viSaya para zodha zAdha bacAyA jAve / kI AvazyakatA hai| pRthvI jala jAegI pRthvI apane sthAna se Tala jAyegI / naye niyama kI antima pustaka 'yUhannA pRthvI para jaba adhika anaitikatA bar3ha kA prakAzita vAkya' hai| isameM bhaviSya vANI jAegI, taba pRthvI kA nAza hogaa| aura kI gai haiapane sthAna se Tala jAegI jaisA ki .. "masIhI dharma meM yaha vizvAsa kiyA nimnalikhita zabdoM meM kahA gayA hai- jAtA hai ki prabhu-yIzu masIha punaH nyAya 20 yazayyAha 24:5 22 yazayyAha 13:13 21 bhajana saMhitA '5:3 22 patarasa 3:10, 13 For Personal & Private Use Only Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karane ke liye AnevAle haiN| prabhu yIzu- pRthvI banegI / bhIviSyavANI meM kahA gayA masIha ke Ane para pRthvI aura usa para ke hai ki "maiMne eka bar3A zveta siMhAsana aura kAma jala jAyeMge / jaisA ki likhA gayA usako jo usa para baiThA hai, dekhA, jisake hai ki prabhu java AveMge taba pRthvI aura usa sAmane se pRthvI aura AkAza bhAga gaye / 23 para ke kAma jala jAyeMge / "22 taba eka naI 23 prakAzita vAkya 20:11 0 252525525252 2225525252525252SPSSTSE manana pUrvaka par3heM * ahaMkAra ApattiyoM kA mukhya praveza dvAra hai. 0 sahanazIlatA prakRtiko dikhAnevAlI kasoTI hai. . sauMdarya pavitratA ke binA upayogI nahI hai ! 0 binA AcaraNa kA jJAna kyA kAmakA ? 0 saba meM apane ko dekhe baha mahAtmA SISSESESZSE SISESSISSESEH 0 PISESEI 0 - tIna bAteM * apanI zaktie mana vacana aura kAyA ke dvArA pravAhita hotI hai. aura ina tIno meM azubha saMskAro se malinatA ghusa gaI hai. ataH nIce likhI tIna bAtoM se inako zuddhi karanA jarurI hai. (1) mana zuddhi-zrama-niyama vairAgya vivekase (2) vacana zuddhi-AjJAnusArI hitakArI satyabhASA (3) kAya zuddhi-vAsanAtyAga pavitra vAtAvaraNa kartavyakA pAlana For Personal & Private Use Only Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ upalabdha jaina granthoM meM jyotizcakra kI vyavasthA le. ratanalAlajI kaTArIyA kekaDI (rAja.) oooooooooooooooooooooooooetogeeeee9999999 sampUrNa jaina vADmaya prathamAnuyoga, rupaye bheTameM dUgA / uttara meM maiMne jaise karaNAnuyoga, caraNAnuyoga aura dravyAnuyoga gajaTa meM chapAyA thA ki vakIla sAhaba, aise cAra anuyogoM meM guphita hai| rupaye kisI madhyastha ke yahAM jamA karA de sRSTi kI tamAma racanAoM kA vRttAMta to mai siddha karane kA prayatna karuMgA / karaNAnuyoga meM pAyA jAtA hai| Ajakala basa usI dina se vakIla sAhaba cUpa . karaNAnuyoga kA adhikAMza viSaya AkSepa kA ho ge| sthAna banA huA hai| - isI eka udAharaNa se patA lagatA hai ? saryAdi ke bhramaNa se rAtri-dina kI ki loga isa mAmale meM kitane svacchanda hai ? jaisI vyavasthA jaina-granthoM meM pAyI jAtI aura ve zaMkA uThAne kI kitanI jaldI hai, usa para to hamAre katipaya bhAiyoM ko karate haiM ? / . vizvAsa hI nahIM hai / aura eka isI bAta yaha viSaya koI baccoM kA khela nahIM hai se ve loga sAre hI jainadharma ko azraddhA kI jo cuTakiyoM meM hI uDI diyA jAve / bar3A najara se dekhate hai / gahana hai aura aisA gahana hai jisa para aise loga jitanI tatparatA zaMkAye sammilita rupa se vicArazIla, vidvAnoM ke karane meM dikhAte haiM, usakI zatAMza bhI koziza dvArA gambhIra dRSTi se bar3I zAMti ke sAtha unake dUra karane kI nahIM karate / yaha bhI vicAra honA cAhiye / nahIM ki zakA karane vAloM ne upalabdha jaina isakI gUDha graMthiyoM ke sulajhAne ke granthoM ko bhI acchI taraha dekha liyA ho| sAdhana bhI vartamAna meM bahuta hI vikaTa ho tattva-nirNaya ke icchuka kA kAma kevala cale hai| . zakA khaDI karane kA hI nahIM hai, kintu prathama to isa viSaya ke prantha hI pUre usake samAdhAna kA udyoga karanA bhI hai| nahI milate / amitagati kRta candraprajJapti pAThakoM ko yAda hogA ki bAbU sunI jAtI hai baha kahA~ hai ? sarvArtha siddhi, jagarupasahAyajI vakIla ne pahile eka vijJapti rAjavArtika meM samatala se jyotiSkoM kI nikAlI thI ki UMcAI nirupaka ukta ca gAthA AtI hai vaha 'jaina zAstroM se koI chaha mAsa kA rAtri- kahAM kI hai ? trilokasAra, trilokaprajJapti meM dina siddha kara deM to use maiM eka hajAra to vaha hai nahIM / trilokaprajJapti kI nimna For Personal & Private Use Only Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ do gAthAoM meM bhI 'lokavibhAga' aura 'loka vyucchitti' kA ullekha milatA hai jorI bahala taM maNNate savvANaM, rudamANa sAriccha / evaM paNAsAdhiya dusayA loga vibhAgassa AiriyA ||115 || koMDA rAhuNa bahalatta / vichiya kattAiriyA paruvedi // 203 // ye donoM gAthA pAThAMtara hai jinameM anya granthoM ke mata diye gaye hai / ye kahA~ hai ? grantha 'lokaprakAza' zvetAmbara grantha ke patra 288 meM bhI isa viSaya ke 'karma' prakRtyAdi' nAmaka digambara- grantha tathA 'karaNavibhAvanA' grantha, evaM pUrvAcAryo kI kitanI hI gAthAo kA ullekha hai / ityAdi grantha na jAne kisa kAlakoTharI meM apanI Ayu samApta kara rahe haiM / isa taraha etadviSayaka bahuterA lupta prAyaH bhI huA hai aura ho rahA hai / isake alAvA jaina bhUgola kA ThIka ThIka jJAna na hone kA bhI kAraNa hai / kaI zatAbdiyoM pahile hI se yaha viSaya bahuta kucha viccheda ho cukA thA / isa viSaya ke jo grantha Aja mila rahe haiM unake kartAo ke vakta hI koI isakA pUrNajJAnI na rahA thA / yaha Apako nimna avataraNoM se mAlUma hogA / " trilokaprajJapti meM likhA hai kisaMpai kAlavaseNaM tArANAmANa tthi vadeso ||32|| parihI te va te tANaM kaNayAcalassa viccAla / api puvvabhaNidakAlavasAdo paNaThTha uvaesa ||457|| tANaM NAmappahUdI uvaeso saMpai paNaTTo ||494 || - jyotirlokAdhikAra artha - " kAlavaza se tArAoM ke nAmoM kA upadeza vartamAna meM nahIM rahA hai / grahoM kI paridhiye, unakA meru se aMtarAla tathA anya bhI pahile sUrya-candra kA kahA huA jaisA kathana hai, yaha saba upadeza kAlavaza se naSTa ho gayA hai / una tArAoM ke nAmaprabhRtikA upadeza vartamAna meM naSTa ho gayA haiM / " zvetAmbaroM' ke 'lokaprakAza' nAmaka grantha ke 288 veM patra meM bhI likhA haiM kinaMtara kSetrAtsUrya candrAH kathaM sthitAH / tadAgameSu gaditaM sAmprataM nopalabhyate // artha - manuSyakSetra ke Age sUrya-candramA kisa taraha sthita hai ? tatpratipAdaka Agama isa samaya upalabdha nahIM hai / isI grantha " tattu saMpradAyagabhya" "tantu bahuzrutagamya' 'vetti tattva tu kevalI' isa prakAra ke zabdoM se kitanI hI jagaha etadviSayaka jJAna kI kamI jAhira kI hai / ye saba avataraNa isa bAta ko sUcita karate haiM ki usa samaya bhI jyotirloka kI For Personal & Private Use Only Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . da bahuta sI bAte lupta ho cukI thI / aura digambara grantha jaiseyahI kAraNa hai jo Aja ina upalabdha granthoM trilokasAra, trilokaprajJapti, siddhAntasAra meM yaha bahuta kucha matabheda ke sAtha pAyA dIpaka, sarvArtha siddhi, rAjavAtika, zlokavAjAtA hai, jisakA kucha digdarzana nIce karA ttika aura harivaMzapurANa / denA ucita hogA / ibetAmbara prantha jaise___isa viSaya ke digambara, zvetAmbara grantha sUryaprajJapti, lokaprakAza, jaMbUdvIpaprajJapti, jo hamAre dekhane meM Aye unake nAma hai- vRhakSetrasamAsa TIkA, aura saMgrahaNIsUtra / S2S2S2S2S2222222ISESESEISE sadA yAda rakkho 0 * saMsAra yAne-unmAda vAsanAoM kA rAjamArga 0 mana-buddhi ke cahakAve meM kabhI zAMti prApta nahI hotI hai / * satya kabhI taka bAda dA vivAda kA jaMgala meM nahI rahatA hai. daSTi ko svaccha-nirvikArI banAie phira hara cIja acchI pratIta hogI. PESARSES2S2S2SSISTSC22SSeSS For Personal & Private Use Only Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "sUrya siddhAnta" meM pRthvI aura sUrya (le. Do. bhagavatIlAla rAjapurohita 12, vIra durgAdAsa mArga ujjaina, ma. pra.) __ bhAratIya jyoti- vijJAna meM "sUrya isa grantha meM vedhazAlA ke vibhinna yantroM siddhAnta" kA mahatvapUrNa sthAna hai| vaha kI nirmANapaddhati tathA unakI upayogitAsarvamAnya tathA prAmANika grantha hai| paddhati bhI sthAna sthAna para upalabdha hotI ___isameM gaNita ke AdhAra para vibhinna hai| yathA candrAkAra jJAna kI paddhati tathyoM kA vizleSaNa kara unheM siddha kiyA (10/14) isI prakAra madhyarekhA kA sthAnagayA hai / aura yaha sarvamAnya hai ki saMketa bhI diyA gayA hai| gaNita sArvadezika tathA sArvakAlika lakA tathA meruparvata ke madhya sIdhI satya kA udghoSaka hai| . rekhA khIMcI jAe to vaha rohItaka avantI bhAratIya-jyotiSa meM pRthvI ko sthira , aura kurukSetra se hokara jAegI / : zloka- rAkSasAlayadevaukaH- mAnakara samasta gaNanAe~ kI gayI haiM / tathA zailayomadhyasUtragAH / samasta graha tathA nakSatra cala batAye gaye haiN| anya grahoM ke samAna sUrya bhI saMkramaNazIla rohItakamavantI ca hai / aura pratimAsa eka rAzi pAra kara yathA sannihita saraH // sUrya0 1/62 dUsarI rAzi meM calA jAtA hai / isa prakAra sUrya-siddhAnta kA bArahavA~ adhyAya vaha bAraha rAziyoM ko bAraha mAsoM meM cala hamAre abhISTa se vizeSa sambaddha hai| kara sampUrNa rAzicakra ko pUrNa kara letA hai / vahAM kucha praznoM ke uttara diye gaye sUrya-siddhAnta bhI isa paddhati kA anu- hai| . modana kastA hai / ___AraMbha meM eka praznAvalI upasthita kara parantu isa grantha meM kucha mahatvapUrNa aura dI gayI hai anaMtara usake uttara diye gaye haiN| adhunAtana kahe jAne vAle tathyoM kI ora bhI jo tathya prastuta huve haiM, tadanusAra granthakArasaketa kiyA gayA hai / * sezvara sAMkhya ke anurupa sRSTi kA yaha grantha siddha karatA hai ki vikAsa svIkAratA hai| bhAratIya vaijJAnika- paramparA atyanta . bAsudeva ko parabrahma mAnatA hai / (12/12) sAvadhAna thI / aura vaha madhyakAla meM avaruddha . lagatA hai bhagavadgItA kI paraMparA kA nahIM hotI to avazya hI bahuta Age rahatI. isameM anumodana ho rahA hai / For Personal & Private Use Only Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . vAsudeva ke aMza saMkarSaNa prakRti ke karate rahate haiM / jaisA ki kahA gayA hai ki bhItara tathA bAhara vyApta haiM / zloka- rathe vizvamaye cakra .. 0 jaba kevala jala thA usameM unhoMne kRtvA saMvatsarAtmakam / vIya nikSepa kiyA jo tamasAvRta vAtA. chadAsyazvAH saptayuktAH varaNa meM haima aNDa bana gayA / ___ paryaTatyeSa sarvadA // 12/19 0 jisameM prathama sanAtana aniruddha vyakta 0 isake tripAda guhya haiM / caturtha pAda meM hue / veda meM inheM hiraNyagarbha kahate hI pragaTa jagat hai| haiM, Adi meM hone se Aditya aura . usa prabhAne ahaMkAra rupa brahmA ko inase saMsAra prasUta hone se ye sUrya saMsAra kI sRSTi ke liye utpanna kiyA / kahalAye / 0 brahmA ko veda dekara, sarva loka ke pitAzloka- hiraNyagarbho bhagavAnevacchandasi paThayate / / maha rupa se aMDa meM sthApita kara svayaM ... prakAzita ho bhramaNa karate haiN| Adityo hayAdibhUtatvAt prastyA sUrya udayate // (12/15) 0 ahaMkArI brahmA ne sRSTi ke vicAra se mana se candramA aura netroM ke teja se . tAtparya yaha ki aniruddha hI jyotirmaya .. savitA hai, jo aMdhakAra ko lAMdhakara samasta tejonidhAna sUrya ko utpanna kiyA / bhuvanoM meM ghumate haiM 0 mana se AkAza, usase vAyu, agni, zloka-para jyotistamaH pari jala aura dharA apane apane guNoM sahita utpanna hue| sUryo'yaM saviteti ca / paryeti bhuvanAnyeva 0 agni, soma, sUrya, candra, magalAdi graha, teja, pRthvI AkAza, jala, vAyu bhAvayanbhUtabhAvanaH // 12/16 . yahAM spaSTa kaha diyA hai ki bhramaNa sUrya ityAdi utpanna huve / / hI karatA hai| . phira 12 rAzi aura 27 nakSatroM kI * sUrya prakAzarupa, tamonAzI aura mahAna hai / kalpanA kI taba uttama madhyama tathA adharma rupa deva mAnavAdi kI sRSTi kI / ye saba . Rgveda isakA maDala hai, sAma isakI guNakarma ke anurupa the| kiraNa i tathA yajuva da isakA mUti hai| . graha, nakSatra, tArA, bhUmi, vizva, deva * trivedAtmaka sUrya, kAlAtmA, kAlakartA, asura, manuSya tathA siddhoM ko apane apane sarvAtmA vibhu, sarvaga, sUkSma aura saba sthAna para niyukta kiyA / inameM pratiSThita hai| "brahmANDa rikta hai jahAM bhU, bhuva isyAdi saMvatsara ke cakravAle vizvamaya ratha meM haiM / do kar3AhI ke mukha milAne para banI chaMdoM ke azva jotakara sUrya sadA bhramaNa AkRti ke samAna isakI AkRti hai| .:.' For Personal & Private Use Only Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ brahmANDa meM parigha ko vyomakakSa kahate . meru ke cAroM ora parighi bane haiM / isameM nakSatra vicarate haiN| samudroM meM tulya dUrI para dvIpoM para devanimitta usase kramazaH nIce ye graha hai- cAra nagariyAM haiN| zani, guru, sUrya, zukra, budha tathA candra bhUvRtta ke caturthAza se pUrva ke bhadrAzva inase nIce kramazaH siddha, vidyAdhara tathA varSa meM yama koTipurI hai, jahAM suvarNa ke megha haiN| prAcIra aura toraNa hai| ___brahmA kI dhAraNAtmika zakti ke kAraNa . dakSiNa ke bhAratavarSa meM bhI vaisI hI aNDa ke sarva pradeza ke madhyadeza meM, vyoma la kA mahApurI . hai / ke madhya bhUgola athavA pRthvI sthita hai| pazcima ke ketumAla meM romaka nagarI madhye samantAdaNDasya aura uttara ke kuruvarSa meM siddhapurI hai / - bhUgolaH jyomnitiSThati / jahAM siddha-mahAtmA sukha se rahate haiN| bibhrANaH paramAM zakti ___0 bhUvRtta ke caturthAza meM paraspara barAbara . brahmaNo dhAraNAtmikAn // 12/32 dUrI para sthita hai| . isase spaSTa hai ki sampUrNa aNDa ke inase uttara meM devAvAsa meru hai| madhya, zUnya AkAza meM brahma kI dhAraNatmika viSuvad-sthita sUrya unase upara se zakti se (na ki kicumbakIya AkarSaNa zakti se) jAte haiM / ataH vahAM na viSuvat chAyA hai pRthvI avasthita hai| aura na akSonnati / / , yaha tathya Aja ke vijJAna se bhI puSTa . donoM meru ke madhya AkAzameM, dakSiNa ho cukA hai| aura uttara meM do dhrava sthita haiM / - bhUgola ke anantara nAga-asura-sampanna , nirakSa deza meM sthita hone se hone se sAta pAtAla bhUmiyAM haiN| divyauSadhi aura donoM kSitija rekhA meM sthita haiM / rasa vidyamAna hai| ... .... donoM dhruva kSitija gola meM sthita hone, . aneka ratna tathA jambUnada se sampanna se vahA~ ke lambakAMza 90 aura meru ke akSAMza meru pRthvI ke madhya meM donoM ora taka bhI 90 haiN| vyApta hai| .......... . meSAdi devavibhAga meM sthita hone para meru se uttara meM devatA tathA RNi evaM devatAoMko dRzya hotA hai aura tulAdi asura dakSiNa meM asura nivAsa karate haiN| vibhAga meM sthita ho to asuroMko dRzya -: mekhalA ke samAna gherA banAkara samudrane hotA hai| deva, tathA. asura kI bhUmi kA vibhAga kara . devabhAga meM sUryakiraNe devapakSa meM tItra diyA / / .................. rahatI haiM aura hemanta meM manda ho jAtI hai / For Personal & Private Use Only Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ deva tathA asura viSuvat meM sUrya ko kSitija zloka- sarva traiva mahIgole svasthAnamuparisthitam / meM dekhate haiM / isa prakAra bAye-dAyeM se manyante kSetrato golastasya dina-rAta hote rahate hai / kvordhva ka vApyadhaH / / 0 uttara meru ke nivAsiyoM ke pakSa meM meSAdi alpakAyatayA lokAH meM sUrya hone para sUryodaya hotA hai, tabhI svAtsthAnAtsarvato mukham / meru meM rahanevAle devoMke dina kA pUrvAdha pazyanti vRttAmapyetAM hotA hai / cakrAkArAM vasundharAm // 53-54 karkAdi rAzi meM hone se aparAhUNa hotA isa vivaraNa se spaSTa hai ki pRthvI vastutaH hai / tathaiva tulAdi aura makarAdi meM asuroM vRtta (genda sI gola) hai parantu cakrAkAra dikhAI kI pUrva-parAdha divA hai / (12/48-49) detI hai / vaha tathya bhI Aja ke zodha se 0 isameM spaSTa hai ki jaba deva-kSetrameM dina siddha hai / hotA hai, to asura kSetra meM rAtri paraspara vipa . pRthvI devatAoMke nikaTa savyAdi meM, rIta / dopahara aura AdhIrAta yAmyottara aya- asaroM ke nikaTa apasavyAdi meM aura nirakSa nAnta meM hotI hai / . manuSyoM ke nikaTa Upara se pazcima dizAmeM , sura tathA asura apane apane sthAnako bhramaNa karatI hai| Upara samajhate haiM zloka- savya bhramati devAnAzloka- dinakSapArdha meteSAmayanAnte viparyayAt / ___ mapasavya suraddhiSAm / . uparyAtmAnamanyonya . uthAriSTAt bhagoloya kalpayanti surAsurAH // 51 vyakSepazyAnmukhaH sadA // 12/55 Aja yaha spaSTa hai ki amerikA aura 0 spaSTa hI pRthvI ke apanI dhurI para. bhArata meM divA-rAtri kA antara hai| ghumane kI bAta kahI gaI hai / nirakSa deza meM 0 samasUtravAle eka-dUsare ko nIce samajhate dina-rAta barAbara hote haiN| surAsura-vibhAga hai / jaise bhadrAzva aura ketumAla athavA laMkA meM viparIta rUpa se hAni-vRddhi hotI rahatI hai| siddhapuravAsI / 0 sUrya maNDala vizAla hotA hai aura candra.... pRthvI ke gola hone se sarvatra apane maNDala svalpa (2/9) / vaise donoM dizA meM apane sthAnako uparistha samajhate haiM / zUnya dina-rAta ko avadhi ghaTatI baDhatI rahatI hai| madhyasthita gola meM UMcA aura nIcA kyA hai ? aura viparIta bhAva se (devAsura vibhAga meM) 0 laghukAya hone se loga cAroM aura isa pRthvI bhI ghUmatI rahatI hai / jisa sthAna para pRthvI ko cakra ke samAna golAkAra rupa se pRthvI kI chAyA nahIM hai, vahA~ sUrya ke darzana dekhate haiM / hote haiM .. For Personal & Private Use Only Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hd naSTacchAyAmahIvRttapAde darzanamAdizet / ki brahmANDakakSA 18712080864000000 12/64 yojana ke madhya sUrya-kiraNe vyApta hai| 0 eka rAzike apakramagata yojanA bhUvRtta . . Aja ke samAna pRthvI kA AkAra pAda se ghaTA lene para jo yojana hote haiM, " ___ banAne kI bAta bhI kahI gayI hai / vahA~ se devabhAgameM vRzcika-dhanu-makara kuMbhastha kATha kI gola pRthvI banAkara, usake donoM sUrya nahIM dikhate aura asura bhAga meM bRSAdi si siroM para merudaNDa (donoM dhruva), AdhAra kI do kakSA aura viSuvat kI kakSA banAI jaae| cAra rAzi taka sUrya nahIM dikhate / zloka- bhUbhagolasya racanAM meru sthita devatA loga meSAdi cakrArdhagata kuryAdAzcaryakAriNIm / sUrya ko sadA dekhate haiN| aura asura loga abhISTaM pRthivIgola tusAdigata sUrya ko vaisA hI dekhate haiM / kArayitvA tu dAravam // ___ bhUvRtta ke pandraha bhAga dUra uttara ayana daNDa tanmadhyaga merorubhayatravinirgatam / meM deva bhAga meM aura dakSiNAyana meM asurabhAga AdhArakakSAdvitaya kakSA vaiSuvatI tathA / meM sUrya mastaka ke Upara hokara bhramaNa karate . 13/3-4 isa prakAra sUrya siddhAMta meM sUrya tathA . jaba bhadrAzva meM mastaka para sUrya hotA pRthvI ke viSaya meM jo tathya diye gaye haiM hai, taba bhArata meM laMkodayagata hotA hai| unase spaSTa hai kiketamAla meM AdhI rAta aura kuruvarSa meM sUrya gatizIla hai / astaprAyaH hotA hai| . pRthvI bhI apanI dhurI para ghumatI hai| 0 deva tathA asura eka bAra udita sUrya . vaha gola hai, para manuSya baunA hone ko cha mAsa taka dekhate haiN| se, use cakrAkAra dikhAi detI hai| pitR candrastha hone se eka pakSa taka aura usa para jaba eka ora dina hotA hai pRthvI ke loga dina bhara sUrya darzana kara sakate to dUsarI ora rAta hotI hai aura kahIM haiM (12/74) / saMdhyA, kahIM sUryodaya tathA kahIM madhyAhU 0 sUrya ko kakSA ko 60 se guNA karane hotA hai| para banI bha-kakSA sabase Upara bhramaNa karatI hai / . sUrya tathA usase prakAzita pRthvI ke vibhinna bhAgoM kI bhI yahA~ carcA kI gayI hai| ___eka kalpa meM candra ke bhamaNa candrakalA ye samasta tathya prAcIna gaNitajJoM tathA se guNA kie jAe~ to AkAzakakSA hotA bhUgolavettAoM kI sudIrgha zodha ke mahatvapUrNa hai / utanI dUra taka sUryakiraNe vyApta haiN| pariNAma hai| ...... isI prakAra vibhinna grahoM kI dUriyA~ inameM se aneka Aja bhI vijJAnasiddha bhI batAyIM gaI haiN| tathA batAyA gayA hai ho cuke haiM / . For Personal & Private Use Only Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRthivyA AkAramImAMsA paM. zrI abhaya sAgaro gaNI M. N.G. S.vAsiMTana api pRthivI satyameva hi golAkArA tasmAdeva lokAstadetanmanyante yadi vAstave, kA prayogAdIn vidhAyaiva "pRthvI golAkArA vartata agatve vijJAnavAvasya malina-manda prakAzeDa ityevaMvidho vinizcayo nirdhAriteH syAditi / ) nekeSAM lokAnA manAsa "pRthvIya golAkArA vidyate" ityasau viSayaH siddhapramANarUpameka parantvatraiva vAstavikatva tu anyadeva pramANitaM tadhyamiva jAtamAste / . . bhavati / pRthivyA golAkArasya-sambandhe noTa pica suvyavasthitAstarkazuddhAMsvathA ca pratyakSamUlabhUteSu tarkeSu yukti-pramANAdiSu sudRDhe prayogAn vidhe, kAmcana dhAraNAH purato nidhAya, dhvasatsvapi cabAre kA bApaTATope saMnurupA sambhAvanA sammukha saMsthApya mugdha AdhAritalyA vicArazIlAH sacetaso buddhi- bhAvAH prajA: "pRthvI golAkArA vartate" itye. zAlino lokAzcApi "pRthvI golAkArA'ste" vamavabodhayitu prayatno'kkiyata / atra. pracAreNa ityeva svIkaraNaM nAma navayugasya pracalana bAhyasAdhanAnAM prAcuryeNa tathA prayogaparIkSaNAdInAM bAbADambarAdimirbuddhimanto janAzcApi sammilitA 8 adyatu vizve'smin tarkabaddhayA rItyA akriyanta / vicAraNaM vivecana vASi-hAsyAspada parigaNyate, vastuta: pRthvyA golatvasya sambandha naikA'pi tathA ca-"nAstyasau pRthvI golAkAra" ityevaM kAcana satyA yuktirvidyate / ato viparIta yadi pratipAdayato janasya mastiSka vikRtamiva manyate / pRthivI golAkArA sambhAvyeta, takSA basyo vipratipattaya Apattayaca myavanti / tAzcAdho ra asyAH sarvasyAH paristhiteH kAraNaM vastuto lisyanterelagandhyaH, rokeTayAna, jeTavimAna, AkAzavANIyantra, TelIvijhanayantraM, citragrahaNayantra, (1) yadi pRthvI golAkAra syAt tadAtathA ca kSa-kiraNaprabhRtInAM pratyakSa paridRzyamANAnAM _yadA dUrAdAgacchanta jalapota va yevalasAphalyAnAmAdhAre vijJAnavAyo loka-hRdaye sva- metrAbhyAM pazyAmastadA kevalaM tasyoparibhAge prabhAva-mudrAmakivadAnAste / . - vartamAnA cabreva dRzyate, kevalamitya pratIyate, manyamAnAH santi / For Personal & Private Use Only Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ parantu sa eva hi jalapoto dUravIkSaNayantreNa dRSTaH san sarvAGgasampUrNA dRzyate / eka kasmAindi bhavati ? pAThazAlAnAM pAva-pustakeSu pAThyamAneSu prayoga vijhantare pRthivyA golatvasya bhAta madhye vyavadhAnarUpeNAgamanAt sampUNoM jo nahi dRzyate, nahyetat spaSTIkriyate, kevaLa vasyordhvamutthito bhAga eva dRzyate, paraM itAvadeva samullikhana dUradarzana yantreNa mithyA sii (2) yadi pRthvI golokAsa svAt, tadA 'heTa saMsthAnasya (amarIkAsthAstya) dIpastammaH 8 mA0 dUrataH kasmAd dRzyate ? yatA : 40 + pramANAntare pRthivyA vakkatA 900 phuTa pramANI saMthA heterAsaMsthaH dIpastambhaH 300 kuThamitAyo Aste, tathApi sa sa : sampUrNaH pa RAS RE NE (3) yadi pRthvI golAkArA syAt, tadAkasminneva samAne'ntare samudre'thakke kamIlapramANe dUre saMsthApiteSu triSu va zeSu prathamo vaMzo nanUrdhvAkArastathA tatpazcAta mAnau va zau nimbI kimartha dRzyete ? 14 (4) yadi pRthvI golAkArA syAt, tadAviSuvavRttasya dizi vidyamAcA nadyo tarato dakSiNaM prati pravAhavatyo bhavitumaIti / tathA dakSiNavartamAnA pravAha tyo mAdhavo naya uttarato | vahanti / evaM kasmAdbhavati ? (5) yadi pRthvI golAkArA syAt, tadA amarIkA "esTronomikala byUro " iti nAnyA saMsthayAM prakAzite prativedana - vira nanUlikhitamAste, yaddhi " IsavIya sana 1905 me varSe jAta sUrya grahaNa pazcimottarAphIkAyAM uttareziyAbhAge tathA briTIza - amarIkAyAlA dRzyateti / " evaM sati amarIkAyAmeziyAbhUbhAge ca tadidaM sUrya grahaNaM yugapat samakAla kathamivamadRzyata ubhayo: viparIta diksthatve'pi ? (6) yadi pRthvI golAkArA syAt tadA suejhanahera - saMjJabRhat jalapraNAlyAM kulyAya 100 mA0 pramANAyAM pRthivyA golapramANAnupAtena pratimAIla 3 phuTa pramANocatvavatI bhavet sA kimartha nAsti ? vizeSo'ya N yaddhi san 1867 varSIyasya briTizatasadI vidhAne phrAMsadezasya zilpavijJAnavidaH (iMjInIyara iti khyAtAH) pRthvI golAkArA nAste" ittha malauva suejhanahera nirmANasyollekha kasmAt kRtavantaH santi ? 7 ) yadi pRthvI golAkArA syAt tadA jala sadA samAna samatala samAnastarIyameva santiSThate, tadA punajela 'sarvatodika kathamivasthita vartate ? ( (8) yadi pRthvI golAkArA syAt tadA viSuvavRtta rekhA uparyupari uttara dhruvasyoparibhUya uttara-amarIkAyAM gatvA, dakSiNaamarIkAsaH dakSiNamunama mizra punarviSuvavRttare'khAyAM gantu pArayenmAma 1 (9) yadi pRthvI golAkAra syAt. sadA adyaparyanta jAtAH sarvAncApi pradakSiNa For Personal & Private Use Only Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kA yAtrAstathA pravAsAdayaH pUrva-pazcimagA eva rekhe milataH, yadA ca viSuvavRttAt 23 // kimartha bhavanti ? aMzamite dakSiNetu nanveko rekhAMzaH 75 (10) yadi pRthvI golAkAsaM syAt navA, mIla pramANanAyo vistRto pratItaH / tataH pumaH 'kepaTana je. rAsa'nAmA sAhasayAtrI Isa- sa rekhAMzo'gre'gre samadhika vistRto bhavanIvIya san 1838 varSe kepaTana phreziyara' dakSiNa prati 30 akSAMzetu 103 mIla paryanta . ityAlyena saha dakSiNa-mahAsAgare dakSiNadhruva vistRto gaNayitvA nizcitaH / kimartha mevam ? prati yAvadUraM gantumapArayata, tAvajjagAma / (12pAda evAgA A (12) yadi pRthvI golAkArA syAt, tadA tatra saH 450 phuTapramANataH 1000phuTa paryanto viSuvavRtta-rekhAto nIgacchato jainasya saralobhaM sapanAM sudRDhAM ca himamici samupa dhruvatAraka dRSTipatha navAktareta, parantu satyA labdhAsana , yasyAM gatta kA cidrA vitaraNa dizi sAhasa yAtrA sarvAnA sadana mI -rekhA atyAdhika kimapi ca dRSTavAn / prabhRtayI dakSiNe 30 akSAMzapaya ntama dhruvatArakA .30 akSAMzaparyantam viparakA __tasyAM mittau tAvanusandhitsayA mahato- (13) yadi pRthvI golAkArA syAta, tadA tsAhenAgratakSelatuH / catvAri varSANi to tira uttara dhruva-kSetra tathA dakSiNa dhruvakSetra meM ntaraM seratuH / 40,000 mIla-pramANA sA umayato'pi mAstraya rAtristathA mAsatraya yAtrA babhUva, parantu tasyA mitteranta tau na prApatuH / kimartha mitya babhUva 1 -dina ca samAnameva bhavitumarhataH, "parantu dakSiNe yasmin sthAne saiSAM himasyA vAziMgaTananagarasya (amarIkAyAH) byUroM Aphamittiralabhyata, tatra pRthivyAH paridhiH kevala nevigezana' ityanayA saMsthayA prakAzite-nArTi10,700 mIlapramANaiva vartate / 30 akSAMza kala-elamenaka' iti pazcAGga nirdezitAnusAra mitameva tayorgamanAt / evaM tau vinaiva valana dakSiNasya 70 akSAMzopari zaiTaralaiMDa dvIpa yasmAnijAmatu, tatra nAgatau tau parantu punastatraiva - sarvatI dIrtha dina 16 ghaNTA-53 mikata pramANa punarAgamanasya siddhAntAnusAra tAbhyAM caitadeva [ nidarzita tathA cAsare akSAMzepnu ko deza ko sthAna caturvAra' prAptavyamuSitamAsIt / va dIrghatama dina mAsatrayamika bhavati / bolAyo ittha na bhUtvA tAbhyAM punaH svadeza punaH (14) yadi pRthvI golAkAra sthAnamA samprAptu parivartitanyamApatitam , tathA caiva hAraparsa bIkalI (amavikAsAH sAhaka kRte tayoH sAddha dvivarSa mitaH samayo vyatIta- patra) iti po 204-10-1834 I. saMskaro. vAt / evaM kasmAd babhUva ? nirdezAnusAram uttare. koloreDoilekzana (11) yadi pRthvI golAkArA syAt, tadA. pemAuda ina kamnaMgItaH" (183 mIla pramANe 'di inTaranezanala sarve kampanI' tyA- dAyena samAcArAH kena vA prakAreNa prAya dUre) mAjaNTa elena-paryanta heliyogrAphIsAkhyAyAH saMsthAyAH prativedanAdhAreNa "viSuvavR. samakyanta tataH 23 1/2 aMza mitottarabhAse eko rekhAMza 40 yataH 183 mIleSu pRdhinyA atyahi mIramamANastato'gre saH krameNa :35,30,26: paphuTAdhika 223 mIlamitamanodhakamAsamateta bomamAna - vindAvuttaradhruSopari veM api ca eva vidhAnyanekAni tarka yAni pramANAni yo For Personal & Private Use Only Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vijJAnaM vijJAnavAdazca _ prastotA - - *y. ANAL Do. rudradeva tripAThI ema. e. pI.eca.DI. DI. liT-dilhI vijJAnasya paribhASA "vijJAna yajJa tanute / karmANi 'pi ca / vijJAna devAH sarne brahma jyeSThamupAsate / vijJAna zAsadimaharSibhiratiprAcInakAlAd jJAnena nakSa veda veda // " ityAdi / anayA dRSTayA saha vijJAna-syApi vicAraNA prArabdhA / yasyA vijJAnasya zilparupotha: saMkSipyaivAtra bhArata anumAnaM tAtkAlikasAhityasya parizIlanena / razIlanena samAhRto'bhUditi / bhavati / tadAnInsanI seyaM vijJAna-mImAMsA bhautika vijJAnaM dArzanikI dRSTizca pakSadvaye vibhaktA''sIta, yasyAH prathama svarupa.. - asmAkaM dArzanikyA dRSTyAH purato bhautizAstrIyasya cintanasya koTAvajISaTadU, dvitIyaJca . kasya vijJAnasya sAmpratikya, upalabdhayo hatazilpa-kiyA-svarupeNa vikAsamalabhata / amara prabhA eva bhavanti / yato hi pAstavikatAyAH koSasya racayitrA zrImadamarasiMhenAsmin viSaye samakSa kSaNikA sukhopalabdhiH kiyadavadhi sthAtu --'vijJAna zilpazAbayoH' iti kathayitvA zaknoti ? RtambharAyAH prajJAyA Aloke samurahasyatyA-nAvaraNaM vihitam / paritasya jJAna-viTapasya zAkhA prazAkhA vividha sAmAnyato viziSTa jJAna vijJAnamiti patra-puSpa-phalaiH paripUrNA yatra vAstapikatAboM vyutpattirapyastyeva, para zAsacinsanasya nigUDhAyAM avAstavikatAyAzca sAri nidezaM dadAnA paramparAyAM yathArthato'vagAhana kurvadvirbhAratIyai- virAjante, tatra bhautikasya pretasya kSaNika AvezaH viziSTajJAnarUpasyAsya vijJAnasya zAstrarupo'rtha zalamAna pariva tucchaM prakAzaM vitIrya evaM svIkRtaH / bhAratasyAyamudghoSa AsId kiyantamapyandhakAre prakSepaNasya prayAsaM kuryAtU, yad 'yo'nUcAnaH sa no mahAn' iti / eta- para kiM tena bhAratIyA vicalitAH bhaviSyanti ? danusAra svasya naisargiko'nurAgaste-ranavarataM AsthAyA anAsthAyAH prazne sati tatra prayasya zAstranirmANa eva prakaTitaH / jJAna- kathaJcida mAnayituM zakyate yad buddheH pravardhavijJAnayoH yAH kA api dhArAsteSAM prauDhacinta- mAna Avego'vazyameva sAdhAraNa janajIvananenAmiSiktA satI sarvatra prasanna-gambhIra prasaraNa- mAsthAto'pakRSyAnAsthA yAvadapanayati, para yathA mabApyA lokamabodhayati / pradIptA'pyagnirmasmanA''vRtaH san zaitya nAvisatrApi pramukharapeNa bhAratIyadarzane vijJAna-- karoti tathaiva satyamapi vaicArikaraupacArikecAspAdhyAtmikatA sabai rAhatAsIt / yathA hi- varaNairasatya na bhavitumarhati / ekasmin dine For Personal & Private Use Only Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ satyasya dvAra pratyAgamanenaiva shaantimilissyti| sauparNa bhAruNDa', cauluka gAlaNa ceti / ata eva bhautika vijJAnaM dArzanikadRSTeH purataH pASANa-kAlakUTe, bhASIke balAtivale // prabhAhInamasti / audusvareMca rAjasa-hemana-guNAni zauravijJAna-paramparA munmAdaH / 325 ekato vijJAnasya zilpa-prakriyopAsakA stammana kampana z2ambhaNa-jambhaka-mUnimIlano tpAtA bhAratIyAnAM tadviSaye'navabodha prakaTayya kathayanti prasvApana ca mohanamacetana bhrAmaka jvarAtra / "yadasmAka' vijJAnasAdhana vIkSyeAvazAdeva vaidyuta-devata-tAmasa-bhedAdAsancatuHSaSTiH // 6 // jalpanti te / vastuto yadi vijJAnasyAsyA . evaM tatraiva vimAnAnAmullekho'pyasti darzadhArAyAH samucito vikAso nAmaviSyattadA / sakalamapi vidha pazuvadevAsthAsyat / dainikInAM nIyaHsuvidhAnAM samAdhAnAdeva janAnAmanyAnyeSu divyavimAna nirmitavRyumibede tricakramAkarmasu samAdaraH sambhavati, ato jJAnamapi khyAtam / vijJAnamAzritya vikasitamiti / ' parametanna divi bhuvi tad hyumayatra pracAlyate smAdbhuta vicArasaham / . yAnam // 1 // prathame vihAMso'pi vinisvAdhyAtmikI puSpakavimAnamAsId yattattu prasiddhamastyeva / dhArAmAdRtyApi na sutarAM zilparupe vijJAne kAmagama tad yAtrAyogya puSpAdiSita mandatAmabhajan / zAstreSu santi bhUyasAM vijJAna ho cAsIt // 2 // vijambhitAnAmastra-zastra-vimAnAdi-vastUnAM vaijJA- yuddhavimAna sauma nagarAkAra hi zAlvasya / nika-kriyAkalApAnAJca nitAnta caramotkarSa- zrIkRSNena tu yuddhe vinAzitaM tasya duSTasya // 3 // maMcako vimarzaH / yathAhi-astrazastraviSayamadhi- sUtavimAnaM pAradazaktyA saJcAlita cAsIt // kRtya zrImanmadhusUdanamA-mAholyena 'induvijaya AsyAnayanvabhAgAd vibhakta tanmanojavaM granthe varNitam yAnam // 4 // brahmaziro brahamAstra, pAzupata vaSNavaM ca aha haryazvavimAna hayadvayAtmakamabhUnnItam / varuNAstram / indranimitta kRtamiti vede vyAvarNita citram // 5 // nArAyaNAstramaindra, prAjApatyAkhamAgneyam // 1 // api cendrAyaiva kRta plavAkhayameka samudra vAyavya kauberaM, paarjny-tvaassttr-kaal-yaamyaani| kI santaraNam / dAnavamaya ca skAnda, pramatha vainAyakaM ca pakSisamAna-vimAna taccAkAro'pi Dayate sma // 6 // '. 1. kRSmANDam // 2 // kiMca prAcIneSvaprakAziteSu vinazana-vinAgaNa-gAndharne rAkSasa-paizAce bhauta-autAle / zanAvaziSTeSu bahuSu grantheSu bhRgusUtra-vAlmIkizArabha-tAkSye zAbara-phairava-mAtaGganAma-makarA sUtrAdiSu naikeSAM tiya gUrvAdho-gatimatAM yAnAnAM stram // 3 // vividhavaijJAnikaprakArANAM cikitsAgaNitAvi For Personal & Private Use Only Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ viSayANAM zodhApekSa sAhityamadyAthyupalabhyate / sya tulAyAM lolayantastata tucchamiti kathanasya romapAThe vidAraNasamarthAnAM asmAnmamAna sthiti- duHsAhasamAcaranti / / rAgrItiti sakatamapi mA milparupa-vijJAna- adya prAyo'syaiva vijJAnavAdasva sarvatra sya sarvajJatAM tattat samayogi-prayoga naiyupatra- DiNDimaghoSaH zrUyate / ajJAnavimimaH asi sAniyoti / seya vijJAna-paramparAtra yatastataH karNAkarNikayA''karNita satyamiva bhArate vijAmamANaivA'tiSThaditi / pratyakSadRSTamiva svAnubhavavilasitamiva pratipAdayanti vijJAnavAdaH lokajihvAzrayamavApya ca tadidaM sarva gopAlAd bhapAla yAvadAtmanaH prabhAveNa bAhyADambarabAhulyena anovo prabhA, yahi janAH cAkacakyacAturIcarcitena prabhAvayati / ato'sya prAyeNopasthApayanti / teSAmasti kathana "yadadya satyatathvajJAnAya mithyAmohatiyAraNAya ca. vijJAna vinA jIvanasya pravAhaH pUrNa rupeNa nitarAmAvazyakatAsti / viziSya cAstikakSetro gatihIno bhavati ! idRzI kA niyA'sti ? yayA vijJAnAviSkArapariSkAravicArazUnyatA tiSThati / vijJAna parityajya jIvanamativAhayema ?" parama- AstikAH kila svAdhyAya-tapaHprabhRtiSu kriyAsu styasya saralamuttaram / tacca-'vayaM vijJAna saMyatamAnasAHsanto vyarthAsu samaya na yApayanti / yathAkathaMcita upAdeya manmahe yathAvazyaka ca teSAM sAtvika jIvamamapi tAdazasamayayApanAn tad hitAvahamapi svIkuma , para vijJAnasya tAnanuruddha / ataH zrute vizvasanti kalpitanAmnA vijJAnavAdasya yAH zAkhAH prazAkhAH jalpite ca na zraddhati / prasaranti, tasya mUlAni dRDhIbhavanti, tadasmAka' / na hitakRtiti / manovijJAna bhastiSkasya strvyiite| .yamAhi-vijJAnastha sImni saMsthAya kalyA- yeSAM iDa igo-suparahagomAmnA vyavahAraH api praveSaNAyA badA''rammo bhavati,tadA prasiddhaH / eteSu prathama iDanAmako vibhAgaH tasvAH svarUpamanyadeva tiSThati, yathA kramazo kAmapi vArtA tatkAla prayojayitu balAninirIkSaNA-parIkSaNAbhyAM vicAraNena parA eva yojayati, tazca igonAmako vibhAgaH kazcitkAlaM dhAraNA bhavanti tadeva ca kAzcana pUrnA dhAraNA yAvadavaroddhamicchati, suparaigonAmakazca vinA. vinasyantyapi / tasya ca kramasyosarAvasthAyAH cintana na karaNIyamiti dhiyA pratibadhnAti / karamAvasthAyAM samAgamanena saha gaveSaNA ghoSa- evam 'adhunaiva-adhunaiva, nAdhunA nAdhunA, kadApi NAyA rUpa gRhaNAti, para hi gaveSaNA - tu naiya kadApi naiveti' prakriyA vijJAnavAdasya tadAtImapyA ziSTA bhavati / etAmevAturakhAM vayaM tattvajJAnasya ca viSaye ghaTante / vijJAnavAda "vijJAnavAda" jAmnA vimRzAmaH / avicAri- iDavad 'adhunaiveti' AgRhNAti, vijJAna, taramANIvasya pakSasAtina etasminneva dharAtale parIkSaNaM ziSyata iti dRSTayA nAdhunA nAdhuneti sametya saMyama azayanti yatIta ca kramAnasaMsUruya zodhAya prerayati, tattvajJAnazcAsImatAyAM For Personal & Private Use Only Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAmAnyasya sImArekhA nirdhAraNasya kimapi mahattva - 'satyasyAropitAsatyasya ca vinA bhayamabhayena : bhAvena virodhaH kartavya iti / magaNayata 'kadApi naiveti' samAdizati / uparyuktayA dRSTyA vijJAnavAdasya sarvani vyApakaH prabhAvaH parilakSyate / pRthivyA AkAraH, pRbhivyA gatimattvam, sUryAdigrahANAmAkRtisthiti-gati-paristhiti- vicArAH, gurutvAkarSaNam, candrasya paraprakAzitA, cetyAdiviSayAH vaijJAnika kSetre prAthamikyAM bhUmikAyAM vartamAnA api janAn sveSAM pracAraprasArADambarA diSalena vimohayanti - viDambayanti, kartavyapathAd vismandhita ceSTante, zAstrANi prati zraddhAbhAva zivilayanti, mahata AcAryAn prati cetAMsi kaluSayanti, pUrvajAn prati-te'jJA Asanniti bhAvanayA audAsInyamutpAdayanti / kaNTaka' kaNTakena satyaJca satyena 'idamasti suprakSita nItivAkya yat keSTaka kaNTakenaiva zodhayet satya ca satyena parIkSeta iti / etadanusAra samastasyApi jagato mAnavasyeva kartavyamasti yadR vijJAnarnAmnA prasAritasya vijJAnavAdasya yAthArthya vijJAtu vijJAnavidhinaiva vaijJAnika prayogaparIkSaNenaiva teSA~ praNAlInAM paricaya samprApya tatra tatra vartamAnAnAM pravartamAnAnAM vidhAnAnAM samyaganuzIlanena parIkSaNena ca tasmin kiyat satya kiyadvA mithyeti niSkarSo frontier tathA ca vAstavikasya satyasya khyApana kRtva imameva vidhAnamAzritya prAyo viMzativayebhyo loka-kalyANa kAmayamAnAH, pratyahaM mithyA''Topena janatAvaJcanajanitakhedena dUyamAnAH svasa MskRtirakSaNabaddhakakSAH svazAstrapakSasatyApanavakSA, zrImanto gaNivaryAH zrIabhayasAgara- mahArAjAH svasya sAdhanA-zrama-ravAdhyAyAnuzIlana -lekhana-pravacanAdi - mAdhyamezAnikamima viSaya: samyagadhItya parIkSya va pATopIcA jJAnabhAnoH prakAzAt tiravitu N dRDha N pravRttAH santi / etadviSaye - 'bhU - bhramaNa - zodha-saMsthAna' dvArA sdyAvadhi saptaviMzatisa khyAkAni pusta - kAni hindI - gujarAtI - saMskRtAM - glabhASAdiSu prakAzitAni santi / teSAM vAcanena mananena patravyavahAreNa sAkSAtkAreNa ca yAthArthya jJAnAyAmantrayAmo jijJAsuvargam / satyAya satyajJAnAya prayatanIyameveti buddhizAlinAM buddheH phalamityala pallavitajalpite / samyak... paThantu...!!! bicArAH+tarkAH = For Personal & Private Use Only vijJAnavAdaH vicArA: + jijJAsA tatvajJAnam Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ // samyak paThata ? vicArayata ? // * dhruvapradeze mAsaSaTkasyAhorAne katham ? * AsTreliyA bhAratayomadhye RtubhedaH kasmAt ? * candrasyApi svakIyaH prakAzo vidyate / 0 samudre gelA candramasa AkarSaNena nA''yAti ? * pRthivyAH ki svarupam ? . vijJAnanAmnA pracAriteSu siddhAnteSu satyamAtrA kiyati ? . ityAdInAM viSayANAM prAmANikarupeNa khaTasthahaSTyA saMzodhanAya * saMlagnasya bhU-bhramaNa-zodha saMsthAnasya sAhityam - taTasthadRSTayA samIkSayA jijJAsayA yogya-nizrayA ca ___paThata ? tattvAvabodha kuruta ? ? satya ca tatva jAnIta ? ? ? 4. sAhitya prApti sA zrI-bha-camaNa-zodha-sAhitya kAryAlayaH bha-bhramaNa-koSa saMsthAna po-bo.naM-16. mu : mahesANA (u.gu.) . gujarAta (384001) For Personal & Private Use Only Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pRthivyA gati-mImAMsA api satyameva hi pRthvI bhramati ? adyatve jagati svaprabhAva susthiratayA saMsthApayituM zreSThayAtvasya vijJAnAdasya kAticit sarvathA'saMgatAni bhrAntipUrNAni cApi tathyAni bAhyADambarasya pracArasya ca balAt prajAnAm mAnase baddhamUlAni bhavitumArabhanta kamidamAste, yaddhi "pRthvI sUrya" parita itastato bhramati / " iti parantu vijJAna tu prayoga-siddha manyate tathAspi "pRthvI bhramati" ityatra viSaye kena kadA katareNa ca prayogena vinizvatam ? s pramANa - siddhaH / keva kalpanAH gatizIlAH kRtvA viSayo'yaM lokAnAM mAnase amotpAdanaviSayA saMsthApyate / vijJAna dRSTayA pRthivyA gatistrividhA : (1) dhUHsaMjJa - svIyAkSopari gatiH- yayAshorAtrau bhavataH, saiSA gatiH pratighaNTAtma ke 1000 mA0 pramANA vartate / (2) sUrya mamitaH vartinI gatiH yayA Rtavo bhavanti, saiSA gatiH pratighaNTAtmake 66000 mA0pramANAte / prastotA * akSaya sAmaro gaNI (M.A.S., muMbaI) (3) sUryeNa sahavartinI gatiH- seya gati pratighaNTAtmake samaye 7,20,000 mA0pramANA vidyate, yataH- sUryo'pi zauhinAmasya saMstha dizi (pratipala pratisekaNDa iti) 200 mitena vegena svakIya sampUrNa grahamaNDala svenaH sAkamAdAya paribhramannAste / AsAM vividhAnAM gatInAM samyak samanvaya saMsAdhya pRthivI gatizIlA bhavati 1 (1) aja mahatvapUrNa prazno'sau bhavati yadi pratighaNTAtmake samaye 720000,66000 1000 mILamitena javena bhramantyAM pRthivyAM sthitAH sarve padArthA vyavasthitAH kathamiba saMsthAtu sambhaveyuH ? (2) punaretAdatyA tIvratayA saiSA pRthvI pazcimataH 'pUrvI diza gacchantI yadi bhavesadA sarvadA pRthvyA vAyoH sammukhInAyA dizI gharSaNa kiyat prabhUtamanubhavagamya bhavitumahati ? (3) yadi ca pRthvI nanvetAvatA tIbreNa vegena bhramantI syAttadA'kAze uDonaH pakSI punaH kathamiva svanI prAptu zaknuyAt (4) tathA ca pRthivItale sthito mAyaka janaH kathamiva svalakSya sAdhayituM prabhavennAma ? athAsya samAdhAnAya prayojyamAnA muktiH "vAtAvaraNamapi pRthivyA sApha amati" ityapi nikaSTAssste / For Personal & Private Use Only Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (a) yato vizvasmin jagati kimapi tu pUrvataH pazcimAM diza yAyAttathA sUryastu bAhanam , zakaTa, maruccara kiMvA vAyuyAna svena 20 koTivarSeSu cakrameka pUrNa kurvANaH 10 saha vAtAvaraNamapyAdAya dhAva bhavasahida koTivabhyo'nantara pUrva syAH pazcimAM nAstimabhavat / dizamAgacchettAvatparyantaM tu pazcimataH pUrvA KET) pu20-12-1967 dinA- dizaM gacchettadA junato disambara paryanta isa dAimsa Apha iNDiyA' iti patre prakA pUrvataH pazcima 66000 mIlamitena gatizivamaNDiyA sAIsa ekAdamI dehalI vegena gacchantI pRthvI sUryaH svagurutvAkarSaNena itvayA saMsthA yaujitAyA, begalorajagare svena sArka (arthAt 10 koTivarSANi yAvat sammAyA pariSavi, nobala puraskAra vijeteti- pazcimata; pUrvI dizaM gacchan) 720000 pramAna zrIsaspandrazekhara vekAmA mIlapramANayA tIvragatyAkarSat itthamArSamaramAmahAbhAMgelI ticyA sAka vAtAvaraNa vikarSaNayoM vairAkathAH pRcyA gatireva nya namityeva vaijJAnikazodhasyA'dhAreNa bhavet ? tadidamatIva gAmbhIryeNa vicAraNIyapradatena mahattvapUrNena prapazyanena suspaSTataH pramA- mAste / vibhavati yati-pRSThayA pratistathA ca .. vAtAvaraNasva mAtibhanne sana yadi ca pRthvI satyameva hi bhramattI bhavettadAasyA sthitI tu pRviTayA udIna: pakSIbhavalAsko hi varSa paryantamekasminneva sthAne kamiva khakulAya (noDa) prati nivartitu navekasamAnuyA. rItyA kathamiva draSTa bhAvayeta ? zaknuyAt ? yataH pRthvI tu pratighaNTAsamaye yatA. 29 jUnadine'thakA 29 disambaradine 1000 mIla pramANa dhAvati / .. tujhI 21mAdinasya * sthAnApekSayA 16 yadi ca pRthvIya gatizIlA mahottahi koTimAilapramANe dUre bhavettadA dhruva samAjamadhyuSya nirAdhAre AkAre sthirIbhaya komastiryag bhavitumarhatiye / polo amerucettadA yatra kyasicche adyatve tu 207vyAsamitahamkAcayu'bova yAma tadA punarvAyuyAtAya gatiH tAni vizAlakAyAni dUravIkSaNayantrANyAviSka karaNAsya kA pAvazyakatA vartate ? tAni vatante, yaiH sUkSmAtsUkSmatarasthApi vastu (a) auSA pRthvI sUryAsya gurutvAkarSA yona no'ntara jJAtu zakyate / evaM sati 16 bA'se / sUrya va zariyaha prati gurutvA. koTimAilapramANe dUre sthitAyAH pRthivyA limATo tyA samasta prahamaNDala dhruvatArakasya jAyamAna nirIkSaNa, dhruvatArakasya sAyAcanAte / evaM sati pRthvIyaM saralarekhAyAmavasthitAyAH pRcyA nirIkSaNena visvAsakA junamAsaparyanta tuH sUryeNa samAprAya syAdipti sambhavet kim ? saraNAkRSyamA sUryasya samIpamamito dhAtubA sahidagulamosama pratyakSamunAharaNamArate, lAma, parantu junato disambaraparyanta prathvI yaddhi seyauM pRthvI naiva bhramatIti ! HIGH For Personal & Private Use Only Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ yadi ca punareSA pRthivI bhramantI syAttadA adyatve nanu vaijJAnikasya jagataH purato nimnAGkitAni tAni vidyante yeSAM tarka- zuddhAni samAdhAnottarANyadyatanAnAM samarthAnAmapi vaijJAnikAnAM savidhe tathAhi ' (1) pRthvI bhramatItyasya siddhAntasya satya pramANa kim ? (2) yadi ca pRthvIya bhramati ceta SiyAM va samastAni padArtha jAtAni vika-bhUtvA kimatI yate ? (2) samudrasya jala laghu-mahAnti gRhANi virATakAyAH parvatAstathA ca vividhAkari prakArA jIvasRSTaritImAni sarvANi yakSa pRthvI nanU ckvaca parivarta te-dviparivarta ye ca tathA svAmI durdijJAna, bhUlA kina (4) pRthivyA 'bhramaNa-kakSA aNDAkArA lambagolA kasmAdAste ? (5) aNDAkAra bhramaNasya maryAdAyA niya traNa kA tu khalu kurute ? ittha kimartha bhavati pRthvI nirAdhArA''kAze aria sthAtu samazaknot ? 7270 (7) tAmimAM pRthvIM ko nu khalu bhramayati ? kartAra vinA kriyA nanu katha" bhavi tumahati ? (8) satyame bAhorAtraM (24) ghaNTAparyamta pRthvI svadhuri bhramantyeva santiSTheta tathA tassAkameva sUryAcetastato'pi ca bhramettadAsmin safart kadrA ko'pi na vyutkramoM bA durghaTanotpAtAdika vA na bhaveda, paracaM sarva mapi ca yathAyogya pracadeva tadidaM niyantraNa manu ko hi kurvANaH syAt ? anuyAnena vA'nyena kenApi sAdhane (9) pRthivyA UrdhvaM nirAdhAre'ntarikSe gatvA'nyasmin kasmiMzcanApi sthAne tatkAlamu tIrya tatra prAptu N zakyate kima 1. - (10) pRthvyA dainikI yatiH kisI vartate 1 sAca kena vA sAdhanena nikhitA kiyata vArSikI gatiH kaa| kamAvAs tasyAH (12) atha ca sUyo'java svakIyana parivAreNa (grahamaNDalana) sAma kathapyanya 'bindu' pravizannAste / ' se 'biMdu ke jJAtaH tathA tasya bhasya vega vivAdAsthA miracIyata hai tathaiva samastena' parivAraNa saha" ityasa (13) sUryo gatizIlo vartate, mANaM kimI (14) pRthvI do vidhAya sUryAsanna bhramati tadetat kena prakAreNa nizcitaprabhUte ? (15) 66-1/2 azAH kathamajJAyanta sthUnAdhikAH kimartha (16) 'pRthvI 66 zeya vAdhaka vA koNa' naH vidadhIteti niyantra vidadhati (17) yadi ca pRthvI satyameva begenani tadA vAyoSaNa kiyanapezAma varSamapi pazcimapUrva pratyeSa anena samyagavastu zakyate ne amati ne amatIti / " For Personal & Private Use Only Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina-zAstrAdhAreNa, vizvadarzanameM upasthApaka paM. abhayasAgaro gaNI F.D.I.G. (hedrAbAda) bhAratavarSa sya sAgarayAtrA-sAhasavRtta sAhasasampabalAt sarvAmapi sAmagrI saMgRhya manuSyasya jJAna-zaktiH sAdhaneSvavalambitA samudrayAtrAyA Anandamanubhavanti sma / itthaMvartate / yAdRzAni yAvanti ca sAdhanAnyupala vidhA mRtyomukhagahara. prati navantyaH / sAhabhaveraMstadAdhAreNa jJAnasya kSetra dIrgha vistRta sikyo yAtrAH samaye-samaye bhUyo bhUyo bha vanti sma / ca bhavati / aka so'pi kA samayo babhUva, yadA - prAcIneSu grantheSu' kazcana saptavArAn , bhAratasyA-jala-pota-yAnAniSNAtA vyApAriNa- kaviaukApazavArAnevavidhAH, samudrayAtrAH stathA ca sAhasikA loka dharyasya zambalamAdAya prANapaNenApi "kRtavAnityeva prakArA akelAH "samudra-devo jayatu !" ityAghoSayanto'pAra samupalabhyante / ; sindhuH pravizya raladvIpa-babaradvIpasadRkSAn prastuta-prasaGge vicAraNIyametadAste yadidara-sudUra sthitaan| pradezAn yAvat prApya, tyabhUtAnAM sAhasikInAM yAtrANAM romAgakatayA saphala vyApAra vidhAya, dhana-sampadaM pracurA- paripUrNa samaye tatkAlInasya saMskRtisampannasya mAdAya pratinivartante sma / mAnavasya jJAnazaktirbhAratabhUmeH paraH sahalebhya evaM AdhunAtanasya yAntrika-yugasyeva sAdhana- nahi, paraM ca lakSAdhikakozebhyo dUre sthitAn sAmagrI tadAnI samaye na babhUva, adamyeSu, jalAyA. dezAn yAvat prasUtA-vitatA cA''sIt / dhAnepuvAyozca bhAgyakrasya khelAlIlAsAmudrikeSu videzIyAnAM kUTanItiprasara binlaveSu, mISaNeSu pramajenavAtyA-cakrAvarteSu ca / prANapaNena krIDacate sma; parantu krIDAmanovRttikAH para isurivrastasya caturthyAH zatyA anasAhasikA vyApAriNo janAH samudrasya krodhA- - ntareM kAla-krameNaiva vidhAnAM sAhasAnAM kRte dezasya bhISaNAghAte jalavAhana yadi naSTa- upekSitAnAM tejasvimAnavAnAM naiyUnyena, samudrasya bhra sat khaNDa khaNDa vinazyettathA kevalameka tAdRzAnAM vikaTa-mArgANAM jJAna taptakuzalavAddha" yA kASTapaTTikAmAtra hastapatavaziSyeta nAvikai tathA ca potAmikaH sArddhameva bigatathApi ca tatsAhAyyena tadabhUmimAgatya bhUyo'pi ntumAreme / paraloka gateSu teSu pracaNDa-bhISaNaH For Personal & Private Use Only Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ terre: zanaiH zanaiH krameNAdhikAdhika dujJeyogamyazca jAyamAno'bhUt / plsss antatastathAvidhA paristhitiH saJjAtA, yaddhi bhAratAd bahiH svalpa' dUra' yAvadapi vyApArArtha yAtrA sAhasasyAbhAvo bhavitumArabhata / evaM vidhe vasare kUTanItijJAnAM lokAnAM vANijya-vyavasAya- vRttikamAnasavatyAH vyApAramaNDalIto rAjasattAyAH siMhAsanAdhirohaNasya malinecchA samutpede / tadAkAMkSAyAH prArambhike kAryakrama IsavIyasya san 1492 varSa sya tatkAlIna dharmAdhikAriNA 'popa' ityAkhyenopakrAntaH samastavizvasyAnveSaNasya viSayo'yatve vidyAlayAnAM pAThayapustakeSu prApyate / tadAdhAreNA star fara FaraarrAntaH gaNayitvA dezakAlAnuguNyena te minna-bhinnasthaLeSu minnA bhinnA vIH prayoktumAremire | tatra ca prabalAbhyAtmikatAbalapUrite bhArate nAstikavAdasya mUlAdhAratvena prakSipta "pRthvIya' molAkArA vata te" iti siddhAnta tathA ca "sA bhrama iti siddhAntametamAtmano dhAraNAM saphalayitumupayoginamavadhArya, vijJAnavAdasya vAkacayayAropya bhAratIyAnAM mastiSke kAla balAdAgatAyA naitikyA bhIrutAyA vauddhikyAH kAtaratAyAzca lAbhamAdAtu pAThazAlAnA pAThacapustakAnAM mAdhyamena pracArayitumArabdhavantaH / pAzcAttyairAropitAyA laghutAgnantheH svarUpam aa warsara sidhakAMzAnAM lokAnAmiya dhAraNAsti saMjAtA "alam ! yA kA'pi Passed sA khalve tAvatyeva jagatI vidyate ! pauragolA paNDAstathA pazcime golArddhe SrIkA - khaNDaH, kevalameteSAM SaNNAM khaNDAnAmeva vizva vata te nA'nyat kimapi vrata te / " anena prAcIna bhAratIyAnAM samudrayAtrAyAH sAhasikA vRttAntAstathA bhAratAhakSAdhikakrozadUrasthiteSu dvIpeSu bhAratIya revoTrtAnAM dhvajAnAM vijayagAthAdayo'dhunA 'sahasrarajacaritasya 'arebiyana nAiTsa' itisaMjJa-kalpitakathAkozasya kathA ivA'thavA 'zekhacillI mahAzayasya' kalpanAraGgatulyA parigaNyante / vijJAnavAdibhiH zikSitAnI manasveva vidhA mudroTTaGikatAssste " dRzyatAm bhoH ! ta videzIyA lokAH kolambasa - megelana sahakSAH kIdRzAH sAhasikAH santi yAtriNaH ? ye hi svaprANAnapyupekSya samudra pAdAkrAnta kRtvA navanava N zodhakArya N kurvANAH santi / tathA ca vaya kicidapi nAkaravAma, tathA vaya kimapi prabhavema tathAvidhamapi nAsti !" evaM vidhAna ... hInatA - pranthInAM sRSTiH zikSAyAH pracArasya ca balena kRtavantaH / parantu vAstavise tadidaM sarva svArthamalinA krIDA lIlArUpa varIvartti / adyatanIya pratyakSa paridRzyamANoM pRthivI kevala 8000 mAilaparimANAste, sA ceya 25000 mA0 paridhivatI bata se etAvanmAtreNa bhAratadezasyAsya samRddhedazana bhavitu N na zakyate bhAratavarSa tvatIva suvizAlo'sti dezaH / dRzyatAm, etatkRte zAstrIyA mAnyatA kA''ste ? asya vicAra kuryAma ! samastamapi vizva kaTayAM hastau nidhAya pAdau va vistArya tiSThataH puruSasyAkAra iva For Personal & Private Use Only www.jalnelibrary.org Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vidyate tathA antar 14 rajjumita pramANa yojamamite 11/19 dUre 'yodhyAnagarI basa se tasyA naiRtyakoNe (dakSiNa-pazcimayomadhye) 1,85,000 krozamite dUrAntare vayaM sthitAH smaH / tadidu vartamAna vizva suvizAlasya samudrasya madhye * laghu- mahatAmanekadvIpAnAM samUharUpamiva vidyate / -rajjuH asaMkhyAta koTikoTiyojanAnAM mAnam / asya rajju-pramANasya vizvasya madhyamAgeyAkhyAnAM dvIpa samudrANAM yattu lamAste / tasya sarvasya madhyabhAga eva jambUdvIpoM vidyate yasya pramANa pUrva pazcimataH- uttara-dakSiNatI lakSojanamitamasti / 'vata tasya jambUdvIpasya madhyabhAge meruprvto'svvsthitH| tatpUrva-pazcimadizi 'mahAvidehatathottare - ekaH parvata eka "krameNa trayaH parvatAstrINi kSetrANi vidyante / ittha sampUrNa jambUdvIpe sapta kSetrANi peTa parvatAca vartante tatra dakSiNadizanti kSetramasti midhAna N bharatakSetramiti vartate / tasya pUrvapazcimayoH pramANa 144715/19 yojanAtmaka masti / tayottara-dakSiNayoH pramANa 526 6 / 19 yojanAtmaka vidyate / tasya bharata kSetrasya madhyamArge baisA DhayamAmA patra to'sti / tasyocatA 25 yojanamilos / uttara-dakSiNayoH vistIraH 50 yojanAni, tathA pUrva - pazcimayoH dAtA 10072 11/19 yo0 pramANA vatu te / tasmAd bharata kSetrasthabhAgadvayaM jAtamAste, 1. urAdha bharatakSetram ra dakSiNAdha bharatakSetraM beti / dakSiNAI bharatasya pUrva-pazvimayoH pramANaM 9744 12/19 yojanamita vidyate / asya dakSiNAdha-bharata kSetrasya yathArtha to hi mama akAvaitAdapatra tAtU 114 ... ata eva hi kavizUrasya dhurandharasya viduSaH zrI dIpavijayakavirAjasya zrI aSTApadmahAtIrtha - sya pUjApaddhatau nimnalikhitAnusAra mulchekho 'sti - "siddhagirithI he vegalo re, eka lAkha pacAzI hajAra re / iti / astra va 'nivasAmaH, sa 8000 mIla - pramANamito bhAgaH dakSiNabhAratasya madhyabindurUSo'yodhyAyA RityakoNa' 85,000 kozamite'ntare (1 koza 2 mA pramANagaNanayA 46,2500 mA0 mite, tathA 2|| mA0 gaNanayA 5,08750 mA0 mite) sarva to jalenAveSTita laghu- mahatAnekeSAM dvIpAnAM samU vartamAna- vizvarUpeNAstetyevaniyo bhavati / ST vartamAna vizvasya jalaparItatveM aitihya ghaTanAdvayam vastutastu zAstramaryAdAnusAra bharatakSetre kSAra jala na kadApi bhavitumarhati, samudrastu dvIpAd bahirbhavati, tathApyathatve'smAkaM jJAtavizvasya samantataH kSAra jala dRzyate, tat kiM kimarthaJca ? tadetadayAvabodhAya nimnali khita ghaTanAdvaya vicAraNIya bhavati (1) dvitIyatIrtha karasya zrIajitanAtha prabhoH samaye dvitIyasya cakravartinaH sagaramahArAjasya For Personal & Private Use Only Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60,000 putrAH aSTApadatIrthasya surakSArtha krameNAtyanta parivartito'dyatve uttara-dakSiNadhuva'. daNDaratnena sarvataH parikhAM cakhnuH, tasyAM syAbhedyo durgamazca himavistAraH prazAMtamahAsAgara parikhAyAM gaGgAnadyAH kulyArUpeNa jalamAnIyA- 'aTalAnTikAdisamudrarupo babhUva // " : 'pUrayan / atrAntare nAgakumArasya bhavanaparyanta jatasya jalasya prAptaH samuttejito nAgakumArasye upasaMhAra : ndrastatrAgatya SaSTisahasraputrAn prajvAlya bhasmasAccakAra / tatasteSAM (zabAnAM) dAha saMskArArtha" ___ AbhyAM dvAbhyAmapi ghaTanAbhyAM vartamAna kasyApi na zeSatvAttadgAyA jalaM vRddhiM gatvA vizva sarvataH samudreNAveSTita sat laghu-mahatAsarvataH pralaya-tANDava kartumAreme / tadanu manekeSAM dvIpAnAM samUharupamAste / sA ca bhagIrathaH sagara-cakravartina AjJayA ta gaGgA pRthvI nanvasmAkaM jJAnasImno laghumaryAdArupi jyadhunAvadhi vartamAnAste iti / pravAha saMyanya pratyAvatyaM ca punaH jaladhigamakarot / " . anena spaSTamavagata syAdyaddhi 8000mIla pramANavyAsavatI tathA 25000 mIlapramANaparita (2) "atha ca prANapaNenApi gaGgAnyAH dhivatI saiSA jagatI-"akhilavizvasya (14) pravAhamAnIyASTApadarakSaNa-tatparasvaputravrajavAna zrI rajjupramANasya madhyabhAge'vasthitAnAmasaMkhyAnAM zatrujayasya rakSAyA bhAvA sagaracakravartina garitA dvIpa-samudraNAM madhyabindurupasya jambUdvIpasya babhUvuH / tadanusAra sA svAdhIna sthitAn dakSiNAyale vidyamAnasya dakSiNArdha bharatakSetrasya vyantaradevAn jambUdvIpasya prAkArasya dakSiNadvAreNa madhyabindaune RtyakoNe 185000 krozamitA lavaNasamudramAnetumAvideza / tadanusAra sA samudro bhavet" itthaM pratibhAti / devyA zaktacA bharatakSetre laghumahataSTakaNa-babara-: cIna-bhoTAdInAnAdezAn vidhvaMsayan zatruJjaya anayA rItyA zAstrIyAM mAnyatAM yogyena giredizi prasahya pravezaceSTayA vividhadezavipla- vidhinA'vabudhya, vaijJAnikInAM kalpanA-dhAraNAnAM vopadravAMzca kartumArebhe / tAvadeva saudharmendra vyAmohaiH vedezikaH pAyitasya hInatApranthe:sana vicacAla / sa ca dhAva dhAva tathA na jarupAH mAnyatAM nirasya, prastutasya "vayaM kva katu sagaracakravartina prabodhayAmAsa / prAcI- nu kutra cAsmahe ?" ityasya praznasya bhaugokathayacca yat ityamAcaraNAcchIaSTApadatItha miva likyA dRSTyA samAdhAnaprApteHprayatnaH krtvyH|| zrIzatruJjayagirirapi cA'gamyaH sAmAnyajIvebhyo samyak....cintanIyam !!! durlabhazca bhavediti, samabadhArya tat sagaracakravartI zAsvAvabodhaH samudraM tatraivAvarobudevAnAjJApayAmAsa / : matiprAgmArAdhIno nahi / pariNAmataH samudro yAvad bharatakSetra kintu vinItatAdiparikamaNA maSiveza tAvadevA'vatasthe, tathA sa eva kAla rAjitamatibalAdhInaH // - - For Personal & Private Use Only Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ For Personal & Private Use Only Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Notion Of Circular Flat Earth In Jaina Cosmogrphy Sajjan Singh Lishk & S.D. Sharma Dept. of physics, Punjab Uuiversity Patiala (Punjab) Many ancient nations had cosmological and cosmographical notions that may appear to us to be strange. Anaxagoras believed that the sun was a blazing mass of metal as big as Greece. The Egyptians believed the earth to be rectang ular like their country. The ancient Japanese thought that heaven is round and earth square. Jainas thought that earth was made up of a series of flat concentric rings of land masses surrounded by concentric ocean rings. The central island of the earth was Jambudvipa. This notion was closely related to their peculiar theory of two suns, two moons and two sets of nakshatras. Such a tentative model of the cosmos was the outcome, as the writer of this article emphasises, of their striving for a scientific formulation of the description of the real world. Man has been continuously striving for a formulation of concepts which will permit description of the real world in mathematical terms. Consequently there was no dearth of any strange type of cosmological and 1 cosmographical notions among all ancient nations. The earth was supposed to be cake-shaped by Anaximander (611-546 B.C.) and to be surrounded by a sphere of air outside which there was a sphere of fire. Pythagoreans supposed the universe to consist of separate concentric spheres of crystal which respectively carried along by their rotation the moon, the sun, each of five planets and the whole body of the fixed stars; and these spheres in their rapid motion emitted a music to be perceived and sensed only by those endowed with faculties. Anaxagoras (C. 500-428 B.C.) of Klazomenae also believed that the Sun was a mass of blazing metal as big as Greece and the heavenly bodies in general were masses of rock.1 It is also said that Anaximander of Miletus had suggested about 550 B. C. that men lived on the surface of a cylinder that was 1. Taylor, F. Sherwood, A Short History of Science (1940), p. 66. The Scientific Book Club, 111 Charing Cross Road, W.C. 2, London, For Personal & Private Use Only Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ curved north and south.2 The Egyp- earth has the shape of a bowl and tians believed that the earth was rectan- also the heaven does so, the two gular like their country.3 great bowls being facte to face with The cosmic view points most each other 6 Jainas had also a different popular among Japanese intellectuals cosmological school and believed that at the beginning of the Tokugawa regi- the earth was made up of a series me were the Confucian Ten' en-Chihu of flat concentric rings of land masses -ron i.e. the theory that the heaven is surrounded by concentric ocean rings. round and the earth is square. This The eentral island of the earth theory was still upheld by the Japanese was called Jambudvipa or Jambu people even upto the middle of the island and the mount Meru was seventeenth century A.D.4 According placed at its centre.7 The notion to Chinese Cosmology, the earth is of flat earth was closely related with square and the heaven is like a hen's their peculiar theory of 2 suns, 2 egg and the earth in it is like the moons and 2 sets of constelations which yolk.5 Similar notions were prevalent were assumed to move in circles, among Vedic people also. According parallel to the earth's surface round to Rigveda (X. 89) the earth was mount Meru. Jambudvipa is divided regarded as circular like a wheel and into 4 quarters and 4 directions and according to Rigveda (III. 55) the as the Sun should make the day in 2. Asimov, Isaac. "The Universe, succession to the regions south, west revised edition (1971) P. 5 Walker north and east of Meru the Sun's and company, 720 Fifth Avenue, diurnal orbit is also divided into 4 New York, N.Y. 10019. quarters, the same sun making day 3. Vaucouleurs. Gerard De. <Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ quarters to travel. To surmount this difficulty, the theory supposes two suns, Bhnrata and Airavata, separated from each other by half orbit, thal- describe the whole orbit. The Chinese had also imagined from ancient times, the existence of a 'Counter Jupiter' which moved round diametrically opposite to the planet itself, Greeks had also a parallel to this in the strange Pythagorian theory of the 'Counter-Earth' apparently due to Philolaus of Tarentum (480-? B.C.) which was devised either to bring the number of planets upto a perfect number, 10. or to explain lunar eclipses.2 The mystery of the real and counter bodies, existent in the Jaina Prakrit texts, China and Greece has not yet been unearthed, although it has been a theory for certain calculations.3 Apparently these theories seem to be very miraculous. However we can appreciate the real sense implied there. 1. Ibid. 2. Needham, J. and Wang. L. Scie. nce and Civilization In China' Vol 3. (1958) P. 228, Cambridge Uni versity press, Cambridge. 3. Jain, L.C. Kinemetics of the sun and the Moon in Tiloya pannatti Tulsi prajna, Vol. 1 No. 1 (1975) pp. 60-67, Jaina Vishwa Bharti, Ladnun. in only if we stretch our intellectual level to that centurian frame work of mind. What seems to be most plausible to modern theorists like nuclear physicists today may turn to be most strange after a few centuries only. Besides, semantic changes also play a great role in arousing confusion. For example, Jaina's notion that the moon goes 80 Yojanas higher than the sun looks apparently very strange and scholars like Shankar Balkrishan Dixit tried to explain it to be the vertical height.In fact the word "height implied a notion of celestial latitude.2 Also the fact that man's place in Nature has always been relevant to religion,3 is an essential requisite for our proper understanding of the ancient miraculous no. tions. Much of the ancient knowledge 1. Dixit, S B. 'Bhartiya Jyotisa Sastra' part I, Eng Tr. by R.V. Vaidya (1969), p.6, The manager of publications, Govt. of India Civil Lines, Delhi--6. 2. Sharma, S.D. and Lishk, S.S. Lati tude of the Moon as Determined in Jaina Astronomy' Sramana, Vo. 27 No. 2 (Dec. 1975) pp. 28-35. PVRI, Varanasi. 3. Hocking, William Earnest, 'Scien ce and the Idea of God' (1944) P. 85 The University of North California press, Corolina, U.S.A. For Personal & Private Use Only Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ is garbed in the religious lore. The led them to conceive the circular knowledge of astronomy was part land masses and the ocean rings as and parcel for a Jaina priest who well. Thus this notion of circular flat guided the religious life of people.4 earth was scientifically perceived to Jainas had a five years fixed calender.5 a certain extent, To facilitate certain calculations, such The Greek philospher philolaus of Tarenturm (480--? B.C.) first an astronomical model of the cosmos suggested about 450 B.C. that the was constructed. probably because of the almost concentric diurnal circles earth was a sphere.2 Such a notion of the sun they perceived the location is not found at all in Jaina canonical of the mount Meru whose dimensio literature whose present recension is ns also reveal out their trend towards traditionally ascribed to the council the notion of obliquity of ecliptic.6 of valabhi which met during the Since the astronomical distances were reign of Dhruvasena (ca AD 519 546)3 So the Jaina Canon, which contains meaured with the aid of gnomon in corresponding distances over the earth 7 much that certainly belongs to a period the increasing diameters of the diurnal much earlier than the 5th the century circles of the sun measured partly in A.D.4, belongs to a period, atleast before the Greek contact. It was only Jambudvipa and the rest in Lavana since from Vedic people that the samudra manipulated theoretically.1 notion of flat circular earth was held 4. Rose, Sen and Subarayappa Op. 4 Race Sen and Subaravanna On in esteem over a large period among Cit. the Jainas. Because of this notion, 5. See Das, S.R. "The Jaina Calendar they could not solve the mystery of The Jaina Antiquary, Vol. 3 No. the theory of 2 suns, 2 moons etc. 2. Jaina Siddhant Bhawan, Arrah. They may have not necessarily belieSee also Jain, Nemi Chandra, ved in the actual existence of two Jaina pancanga (In Hindi) Jaina suns etc, but this theory had served Siddhanta Bhaskara Vol. 8 No. 2 their purpose of tentative astronamical Jaina Siddhanta Bhawan, Arrah. model of the cosmos, which fairly 6, Lishk S.S, and Sharma S.D. No. worked well over many centuries for the practical problems they encountered tion of Obliquity of Ecliptic InJambudivpa prajnapti, Manuscript Concept of Mandala and the no. (in press). tion of Declination in Jaina Astro7. Ibid. See also Lishk, S.S. and nmy' Manuscript in press) Sharma S.D. 'Post Veanga pe Asimov, Isaac, Op. cit p. 7 Siddhantic Indian Astronomy'paper 3. pingree, David, "Mesopotamian presented at Summer School on Origin of Ancient Indian MathaHistory of Science. Vigyan Bha- matical Astronomy,' JHA (1973) wan, INSA, New Delhi (1974) IV pp. 1-12. 1. Lishk, s.s. and Sharma S.D. "The 4. Ibid. 2. For Personal & Private Use Only Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Sources of Jaina Astronomy A Jaina Canonical Literature Saijan Singh Lishk & Dr. S. D. Sharma, Dept. of Physics, Panjabi University Patiala. Jaina canon of sacred literature comprises of a vast treasure of knowledge Jaina canonical works are encyclopaedic in contents including various aspects of Jaina philosophy and history such as political social and economic conditions, education, different modes of religious life; cosmology, cosmography. geography, mathematics, astronomy and evolution of Jaina philosophicat thought etc. The oldest part of the Jaina canon is traditionally represented by the fourteen purvas (the former scriptures) and the twelfth anga (literally, the limb) Drstivada which have now become extinct. According to tradition, the present agamas or sacred books of the Jaina canon have been extracted from a single small section (1), Besides the opinion that Lord Mahavira first composed 'Purvagata Sutra' (the old scriptural verbal knowledge), suggests that the fourteen purvas (the former scriptures) and the twelfth anga (limb) Drstivada were one and the same (50). Most probably the common people Sebeket Twe could not follow purvas (the former scriptures). Thus the twelfth anga (limb) Drstivada might have been composed for the benefit of the less intelligent persons. The existing agamas (sacred books of the Jaina canonical literature) have been classfled as follows:1. ANGAS The twelve angas (limbs) constitute a class of literature popularly known as Ganipitaka or Dvadasangi, literally means the twelve limbs (of the Jaina canon). They form the nucleus of the entire Jaina canon(57) They are named in their chronological order as follows: (1) Acaranga, (2) Sutrakrtanga, (3) Sthananga (4) Samavayanga (5) Vyakhyaprajnapti (6) Jnatr-dharmakathanga (7) Upasakadasanga (8) Antakrddasanga (9) Anuttara-aupapatikadasanga (10) Prasna-vyakarana (11) Vipaka Sutra 2. UPANGAS There are twelve upangas (Sub-limbs) viz. (1) Aupapatika (2) Rajaprasniya (3) Jivajivabhigama (4) Prajnapana, N. B. This paper is a part of Ph. D. programme of Sajjan Singh Lishk, For Personal & Private Use Only Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (5) Surya Prajnapti (6) Jumbudvips of the Jaina sect. There are four Prajnapti (7) Candra prajnapti (8) mula sutras (original texts) viz, Nirnayaveli (9) Kalpavatamsika (10) (1) Uttaradhyayana Sutra (2) Puspika (11) Puspaculika (12) vatsni. Avasyaka Surra (3) Dasavaikalika (4) dasan, Pindaniryukti . 3. PRAKIRNAKAS 6. CULIKA SUTRAS The word 'Prakiranaka' means. The word 'Culika' means "appen'miscellany.' There are ten prakirna- dis : Thus culika sutras may be taken kas, meaning dispersed texts, viz. as appendices to the entire Jaina (1) Causarana (2) Aura-paccakk- canons (60) There are two such hanam (3) Bhattaparinna (4) Santharag individual texts, viz. (5) Tandulaveyaliya (6) Candavijjharai (1) Nandi Sutra (2) Anuyogad(7) Devindatthava (8) Ganivijja (9) vara Sutra. Mahapaccakkhana (10) Viratthava. As such, the number of Jaina 4. CHEDASUTRAS canonical texts is stated to be 45 or The word 'Cheda' means 'cut'. 50; this number may go upto 84 probably such treatises prescribed plus 34 Nigamas or Upanisads if 'cuts' in seniority of monks on their some subsidiary elements are also violating monastic discipline but taken into account. But the principal their existing recension also deals texts are angas, upangas, prakiruak as with several topics pertaining to cheda sutras and mula sutras (2) as mouastic jurisprudence (59) well as culika sutras (the two individual There are nine cheda sutras, texts) are prominent, meaning books of decision or de- Be it noted that according to cision or statutes, viz, Digambara tradition, the only surv. (1) Nisiha (2) Mahanisiha (3) iving pieces of Dvadsangi (twelve Vavahara (4) Ayaradasao (5) Brhat. limbs) are preserved in Drstivada kalpa Sutra (6) Dasasrutaskandha. (twelfth limb) and a bit of the fifth 5. MULA SUIRAS anga Vyakhya Prajnapti, They consMula sutras (literally original texts) titute works like Karama-Pahuda seem to imply a notion of founda- and Kasaya-Pahuda popularly known tions of the Jaina religious instruc- as Dhavala and Jaya Dhavala Siddhtion (39). Some scholars are of the antas after the names of their res. view that they are the original textspective commentaries. On other hand containing original words of Maha- Svetambaras believe that only the first vira (58) 24th tirthankara (ford-maker) eleven angas (limbs) are preserved For Personal & Private Use Only Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 7 though in a mutilated form, while have mutilated the original texts of the twelfth anga Drstivada is the canon. lost. Thus the two traditions mutu. It was Arva Rakita (3) or Samally complement each other to a anta Bhadra (70) who later classified certain extent (14) all the topics dealt with in Jaina Besides, astronomical texts are canonical works into four anuyogas scatterred in Jaina canonical works (parts) viz. encycopaedic in nature describing (1) Carananuyoga various aspects of Jaina philosophy. (2) Dharmakathanuyoga (Pratha. The same text is repeated at several manuyoga) (66) places. However, works like Surya (3) Ganitanuyoga (Karananuyoga) Prajnapti, Jambudvipa Prajnapti and (66) Candra Prajnapti are the principle (4) Dravyanuyoga sources of Jaina astronomical texts Ganitanuyoga comprises of geogextant these days. raphical and astronomical texts of Many parallel references are found Jaina canonical literature. But here in different works of Jaina canon, we are restricted to the analytical Besides, the general character of Jaina study of astronomical texts alone. canonical works as regards their (a) LANGUAGE OF THE identical familiar similies, metaphors, JAINA CANONICAL WORKS analogies, language and phraseology Jaina canonical works have been also bears upon their close relation written in dialogue form between ship. But a detailed account of the lord and his disciples-Gautama literary criticism is out of the scope of or Jambu. These works had been this work. However it is worthy to merely preserved in the memories of note that tho present recension of Jaina monks before they were finally Bhagavati Sutra. the fifth anga redacted at the council of Valabhi. Co(limb), contains 1,84.000 padas (verses) nsequently the language of the present whereas Samavayanga Sutra records recension of Jaina canon must have only 84,000 padas of the fifth anga. It been intertangled with Some regional is therefore probable that Bhagavati dialects. It is therefore not less than Sutra had not attained even half of a herculean task to comment upon its present recension before Sama- the language of the original texts of vayanga Sutra was compiled. This Jaina canal However as per an ancient suggests that a few additions, "sub- tradition among the Tirthankaras stractions and interpolations seem to (ford-makers) (38), Lord Mahavira, For Personal & Private Use Only Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ the 24th and the last Tirthankara were the productos the same place (ford-maker), is said to have prea- and time. This problem is however ched his doctrines of relgion and out of the purview of this work and it philosophy in Arddha-Magadhi is hoped the linguists will unravel (Half Magadhi, meaning the language this mystery in an independent being spoken in half the state of manner (64). Magadha or the language equipped (b) AUTHORSHIPS AND DATE with half the characteristics of the According to Jaina tradition, language of Magadha) (67) language Gautama Indrabhuti and Sudharman so that the common man could have Swamin became the heads of the followed his holy message (4) Sudh- Nirgrantha order (seet without books) arman Swamin is also said to have in successon after the passing away of composed all the sutragranthas (Jaina lord Mahavira, the 24th and the last canonical works) in Arddha Magadhi Tirthankar (ford-maker) of the Jaina Winternitz, however, opines that sect. Sudharman Swamin had transthere is also a difference of language mitted the sacred instructions of the of prose and that of verses (63), Agamas (Sacred books of the Jaina Jacobi (5) opines that language of canon) to Jambu Swamin. The sacred Jaina canon is Jaina Maharastri but instructions are addressed to Jambu his views have been refuted by in some Agama's and to Gautama in Pisehel (6). According to Woolner some others, as we find from the (7), both Arddha-Magadhi and present recension of the Jaina canonMaharastri have been used in diffe. ical literature, A council of monks rent portions of the canon. Maom- in Patlipura had met early in the mohan Ghosh (8) ascribes some later third century B. C. and collected form of Sauraseni to the language of the Jaina canonical literature compthe caron, J. C. Sikdar (9) calls it a rising of eleven angas (limbs) and later Arddha-Magadhi. In the light of fourteen purvas (old sctiptures) (10) the foregoing discussion, it' is contem- and thus established a fragmentary plative that the language of Jaina canoni- cannon called 'siddhanta' (system) cal works is some or the other form from which the present canon of the of Arddha-Magadhi. However, it is Svetambaras may be taken to have remarkable to note that the language of been derived (42). Although the the Jaina canon is Ardha-Magadhi and process or the writing had come into that of Buddhist canon is pali inspite vogue abour the 5th of 6th century of the fact that both the canons B, C. in India (41) yet Jaina canoni. For Personal & Private Use Only Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ( 9 cal texts were preserved in the the same formas existed at that memories of Jaima monks till their time (13). However, some alterations: present " recensions were redacted in and obtrections due to subjectivity the council of Valabhi under the and scholarship of the redactors canta presidency of Devarddhi Ganin in not be tuled out.. son t anto about 454 A.D. or 467 A. D. as . Besides, according to Digambarai the date is incorporated in Kalpa tradition, the only surviving pieces Sutra (11). This council of Valabhi of the original Dvadasanbod (twelve is also said to have met during the limbs)' were vetbally transmitted from reign of Dhruvasena (12) I, from preeptor to disciple till the present! A. D. 519 to.526. According recension of the fragmentary works? to another tradition (10), Jaina canton was redacted soon after the denilitei is said the been redacted in the of Lohacarya, the last ofxthe, sruncoudlil of Mathuta (467 A. D.) under jnanias learned monks who were s the presidency of Skandilacarya. given verbal instruction, Who lived Besides S. K. Jain. (44) gives thc upto 683 years after the nicvana. chronologicai order of various Jaina (libration from corporeale existence councils as (i) the first in 362 B. C. of dord Mahavira (527-B.C:) (14) under the guidance of Bhadrababu o in the light of ctforegoing) and Argastoolhadkanon Patliputra, discussion, the present recension of the is. (it) the second in 150 B. C at the Jaina caron may in a broader sense: time of Kharwel, the sovereign king of be assigned to the5th/6th century AD. kalinga at Kumari Parvat (Virgin But the Jaina canon, as Pingree(12) mount), near Bhuvaneshwar, (iii) the also opines, contains much that third in 16 A. D. under the guidance surely belongs to a fat oldet perford of Arhat Bali in Mahima Nagari of thus the early 'sixth century A. D. ; the South, 'liv) the fourth in 300 Surya Prajnaptis one of the principal AD. under the guidance of Skandi- sources of Jaina astronomy, is ako, lacarya and Nagarjunacarya in Mathura' believed to have been writton 'a fow! and Valabhi "respectively, and (v) yers before Christian era +(45). the fifth in 466 A. D. under the According to Srinivasiengati Surya : guidance of Devarddhi Ganin in Prajnapti anch: Jambudvipa Prajnapti. Valabbi. belong to a period of about 500 B.C. Besides, it is said that the cou- and Sthananga, Uttaradhyayana, 'Bha-, ncil of Valabhi had: edited a redac- gavati and. Anuyogadvatal) to alionat tion of Jaina canonical texts in nearly 300 B.C. (16). According to some For Personal & Private Use Only Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ othars (18) Bhagavati Uttardhyayaga, still N.C. Shastri's views are quite and Anuyogadvara belong to about refutable about the contemporaneity first century B. C. Samavayanga to of, Surya Prajnapti and Vedang, about 4th century B.Co and Prajna- Jyotisa. However, by a process of pana to about 2nd century B.C. counting how many times the same According to: H. P. Bhatt(17) Surya, themes have been repeated in the Prajnepti belongs to 400 B. C. and various Jaina canonical texts, Jacobi : Chandra Prajnapti to: 200 B.C. Accot and Schubring (21) concluded that the ding to K, S. Raghavan(47) Surya most ancient portions of the canon Prajnapti, was probably written in were composed during 3rd and 4th in about 528 B...C. ba centuries B.C. However, the 6th. It maybelmoted that some scho-century B.C. the, age in whicha Mabalars opine that Surya Prajnapti and vira: (24th Tirthankar ford maker) Candra Prajnapti are the name was born, was a period of great invarianosis of one and the same texto3, tellectual stir and a ferment in the (40); But there, exists as manuscript of realm of thought (37)..:: Malayagiri's Sanskrit commentary of It may, however, be borne in. Candra Prajmapti slightly different mind that any sharp division of time froin that of his published commen- cannot be demarcated in between tary of Surya Prajnapti at Abhya Jain periods of Vedanga Jyotisa and preLibrary Bikaner (46) and still a diffe. Siddhantic, jaina astronomical texts rent versiotal of Candra. Prajpaoti is: extant in jaina agamas. Evidances are available at Atma Ram Jain Library, Vantar wanting in support of this view. wait Ambala City (49). , (?). There is a legend (sce Majtri* Ori the other hand, N. C. Shastri aya Brahmana iii 230 11) that Abhijit considers: Surya Prajnapti. as a' work (Lyrae) was dropped from the list of contemporary of Vedanga Jyotisa and a nakshatras (lunar mansions of tac Hid. dus) But Taittiriya Brahmana (1.5.2.3) ho-further assigns it on the basis, of linguistic approach to marks it as a new comer, In vedanga about 500 B. C.(194: But Thibaut (20) has calcula Jyotisa there is no account of Abhijit ted that there is a difference of 1246 (Lyrae) pakshatra (asterism) whereas yearsi corresponding to a procession Jaina astronomical system is through of 19deg3 between: periods of Vedanga - out fait based on the system of 28 nakTvotisa and Surya Prajnapti.b.Thibaut shatras including Abhijit (Lyrae). This siro gests that antiquity of the Jaina basi also given la caution as to the astronomical system may by antedated i uncertainty of this deduction, but to that of Taittiriya Brahmana, . For Personal & Private Use Only Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (2) Week days are not mentioned stems must have been co-existent in Jaina daholaical texts, Atharva .atleast over a few centuries, ad Veda Jyotisa , gives an explicit i'roje Sukladi system prevalent in Jajaa rence to seven days of the week. It canonical works gained woper the indicates that Jaina astronomical. texts - other with the passage of time. Ne might belong to a period prior to michand Jajna231a18@163dvocates, the >> Atharva Veda Jyotisa was compiled. - view that Jaina-:astronomical system (3) The system of reckoning, grew independently nord 10 bol 'ayana" (half the annual course of gun 3 (4) Stild a high antiquity of the in Vedanga Jyotisa different from Jaina School of astronomy is gevealed that in Jaina aseronomy. According : fsont the Jaina tradition of uirthaplars to Suyuti Prajapti, daksinayana son- o(ford-makers): Jalna mythologyg5 thern course of the suh) begins with i takes account of a past 390 g, future Abhijit (Lyrkeh sakshatra (asteristh) acons of renovation, of the world occutting on first day of the datk and each acon is assigned 24. sirthan lubar half of the month of Sravana skars. Mahavira is the last, of the pre(first lunar month of Jaina's 55) year sent. found of 24-tirthankaras, ford" fixed calendar) wherelds adtording to makers). In this context BN. Luniya Vecking Jyotisa, uttarayana (orthern 48 remarks, in his article, entitled course of sun) begins with Dhanistha . Jaina Iconography as i (B Delphini) nakshatra (asterism eccu. "Risabhanatha, the first tirthankar rring on the first day of the bright is meptioned in the Vispu and Bhalunar half of the month of Magha gawat Puranas as belongiog to a yety (seventh luhat of Jaina's 5-year fized - remote past. The earliest Brahmanical calendar). Evidently Jainas followed literaturo, makes reference to a seer Sukladi (months ending with full who defied the Vedas. cand opposed moon day) paddhati (systemy obland animal sacrifices. The Yajur Veda Kasnidi (months. ending with pet mentions the names of three titthan. moon day); paddhati (system) was karas-Risabba. Ajit and Aristanemi. followed in VJ period. Despite the Jainism became a popular sect during fact that winter solstice had receded -the time of Parsvanatho, the 23rd from Dhanistha' (B Delphini) to Abh. tirthafikara, who is believed to have ijit" (Lyrae) in due time. Emphasis - lived in the 8th century BC." may be laid upon the improbability This suggests that Jaink' doctrioe of an overnight change from Kisnadi of karma (deed) may be thore belgic system to Sukladi system. Both sys- thin Yajura Veda period and Windot For Personal & Private Use Only Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 on btedly to pre Mahavirian times(62). Flete it may be emphasized that Jaina astronomy also followed the course of Jaina philosophy, for astronomy was considered as part and parcel of philosophy and the knowledge of astronomy, as Santichandragana states in his preface to his commentary on Jambudvip a Prajnapti was an indispensable accomplishment the part of a Jaina priest who was to decide the right time and place of religious ceremonies. Besides mathematics also played a great role in the development of Jaina Karmic theory (45), 50 it may be envisaged that Jaina astronomical system in, indeed a compendium knowledge amassed through belike a long tradition following the course of Jaina Philosophy However, Jaina school of astronomy. was established in its true perspective in the post-Vedanga pre-Siddhantic period in the history of ancient Indian Astronomy. ned a period about 450 B.C.(25). Acc ording to Jaina canon, winter solsti ice coincided with Ahhijit (Lyrae) (23). Besides, Surya Siddhanta (system of the sun) one of the earliest sources of Siddhantic astronomy was probably written about 400 A.D.(54) or 5th Century A.D.(56). But the old Surya Siddhanta is assigned to about 200 B.C.(24). So Jaina canoni. cal texts may be tentatively assigned to a period from 450 B.C. to 200 B. C. However, according to Boyer(54) the age of Siddhantas or systems of astronomy followed about the second century. Should the period from 2nd. sentury B.C. to 2nd century A.D. be looked upon as a transitional period between Jaina astronomy and Siddhantic astronomy? Cond You Aidi 0. (5) Vedanga Jyotisa has often been assigned to 12thcentury B.C.(24) gon the basis of the position among the naksatras (asterisms) that it assigns to winter solstice. In vedanga Jyotis period. winter solstice occurrcd in Dhanistha (B Delphini)(24), Mahabharata, gives the position of winter solstice in Srayana (Aquilae) 6. It may also be noted that no reference has as yet been found to point out that the order of basis signs began from a sign other than Mesa (sidereal Aris) or the Mesa sign began from a nakstra (asterism)other than Asvini (B Arietis). There is no doubt that these terms denoting ecliptic signs were not current in Vedanga Jyotisa period. Probably these terms came into vogue when Vernal equinox occurred in Asvini (B Arictis) nakshatra (asterism) and Mesa sign (sidereal Aries), at that and the relevant text has been assig- time. The tropical longitude of the For Personal & Private Use Only Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 13 021 .70 star B arietis,, the identifying star of on accumulatingA since long and it Asvini, was 31deg53 and that of Arietis, developed gradually during the course 35'34' in 1850 AD., Hence the years of several gcnerations (52) S oms startiag when the tropical longitudes of these from the firm establishment of the stars were zero, can be worked out, organisation of the order and monataking 72 years for 10 precession, as stic life. According to Winternitz (53) follows : tho earliest portions of the Jaiba canon 31deg53'x72 (=2296-1850=446 B.C. might probably belong at the latest and 35*342x72 (=2561)-1850=711 B.C. to the second century after' Mihavi ma's death, the period of the Mautya The mean of these dates is, 579.B.C. Chandtagupta, in which tradition Since the winter solstica ia Abhijit Jo Abhijit places the council of Patliputra, whilst (Lyrae) corresponds to Vergal equinox the latest portion may be dated vicarer in Asvini (B Arietis), probably it, was to the council of Valabhi under the the period when reckoning of first presidency of Devardhi. However, point of the zodiacal circumference was shifted from winter solstice to; ment of this dissertation to prove in evidences are wanting in the embodi P Vernal equinoxgiThus in the light of an infallible manner that Jaina asttothis discussion, the probable period of Jaina canon may be assigned to 'unced Advancement over Vedanga nomical system promulgates a" prodoabout 6th century B. C. Jyotisa and it paves the way towards It is worthy of note that hakishatra the development of Sidhantic astrosystem and not the ecliptic signs; nomy. "The confusion due to some the Vedic quinquennial yuga resemblances between Vedanga Jyotisa theory werc still beld in esteem. There and Paitamaha Siddhanta (system of is no trace of Greek'epieyctic theory Paitamaha) whose epoch is A.D. 80, in Jaina canon. It is contemplable has been eradicated. Theteby in the that Surya prajnapti may be assigned light of diversity of opinions about to a stage of Indian astronomy which the autiquity of periods of Vedanga was not yet influenced by the astro- Jyotisa and Siddhantic astronomy; the nomical scierice of.. the Greeks (51) extents of the glorious perious period However, the degree of diffusion of of Jaina School of astronomy may knowledge between East and West is be minori ad majus assigned to poststill an unsetulcd mattes (55). It may Vedanya piesiddhantic period in the be, concluded that the subject matter history of ancient Indian astromoty. of Jaina canonical literature had gone B. Some Other Jaina Non-Can For Personal & Private Use Only Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ T . onical and Some Non-Jaina beginning of the 9th century (28). Contemporary Works : 0 Hiralal Jain places it between 500-800 (1) Jambudva Papnattisangaho (=JPS) A.D.(29). However, the fixing of date of Paumanandina of Yativrsabha, the author of TP, is Edited by A. N. UPadhye and yet to be ascertained. Hira Lal Jain (Sholapur. 1958) (3) Tattvarthadhigama Sutra (ETD Accoraing to the editors, the ear- S) of Umasvati. Hindi commcntary liest manuscript of JPS, known to us, by Khubachandra (Bombay, 1932). is that from Amera and it is written According to M. L. Mehta (61), in 1518 B.S. (146!A.D.) The JES the author of TDS. was Umasvati seems to be indebted to a number of (circa 135-219), According to JP Jain carlier works some of which belong - (31), the date of Umasyati for Umasto an authentic authorship and date, vamin) is about 40-90: A. D. and Uke, the Malacara, Tiloya-Pannatti, about the first half of the first century Bihat etrasamasa and Trilokasara (OTS) - A.D., according to some other(32). The TS of Nemichandra is to be Nathuram Premi(33) assigns the TDS assigned to the 19th century A.D. (manual fof the understanding of the Thus it may be concluded that the true barurdi of things) to about 4th JPS was composed after 10th century or 5th century A. D. , A. D., the date of Ts, and before ; (5) Bhadrabatiu Sanhita. Edited * 1461 A.D., the date of Amera manu- with Hindi.commentary by Nemichscript. The editors opine that Padma- apdra Shastri, (Kashi, 1959). nandin (or Paumanandin), might have. Bhadrabahu, the author, belongs, composed the JPS about 1000 A. D. to a period an abgut 313 C. (16). (26). There was also an earlier Bhadrabahu (2) Tiloya-Pannatti (in Sanskrit, (468 x 467 B.C.); to whom is ascriTriloka Prajnapti) (=TP) Part 1 (2nd bed, Kalpa Sutra as contained in the ed. 1936) edited by,ia. N, Upadhye Dasasrutaskandha, one of the six and Hiralal Jain; Part II (1st ed. Cheda Sutras(34). 1951), edited by Jain and Upadhye... (5) Arthasastra of Kautilya, 3 Vols. According to Upadhye (27), the Edited with translation by R. P. TP is to be assigned to some period Kangle (Bombay, 1960-65) between 473 A. D. and 609. A. D. Many scholars have indentified However, the work may have acquired the author Kautilya with tlie minister its present form as late as about ithe of king Chandragupta Maurya who ? ! earlier Bhadrabaho Sanskrit, (498 or 467 oka Prajnapti) ETP For Personal & Private Use Only Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ WT 3 piti pil 1o eic do bo established noft. x(9Lokavibhaga of Sinhasuta; thern India shortly before 300 B. C. Edited by Balchandra Siddhantashastri However, piogree adds that the book (Sholapur, 1962. O n two of the present recession of Art. According to the editor(30), Lokasastra dbestano antedate the 2nd vibhaga belongs to a period hot eatlier century A. D (See T. R. Trautman' than that of Trilokasara (11th century Kittilya and the Arthasastra Leiden, A.D.). He defiestany attempt to 1971)(72). ...L'associate this work withit Satvaatadi (6) Rsta samuccya Sastra of Dur. (515 B.S.) who had composed a gadevacarya, Edited by Jin. Vijay? work that has become extinct by this time .. Mung and A. S.. Gopani (Bombey, . 2001 B. SA-5 (10) Ganitasara Sangrah'Edited According to the editors, the date with a Hindi translation by L.C. Jain of Durgadeva is about 11th Century (Sholapur 1963). Syyat A Do but the identity of the author Mahaviracarya (C. 850 A.D.), the is yet to be investigated(35). Nemi. author of Ganitasara Sangrahd. was chandra Shastri assigas him to 1032, a contemporary ( bhs Nrpatunga bor A. D. (36). A 19.-01*. Alfoghatarsa (815-877 A.D,y of the (7) Ganitanuyoga (GA) Com. Rastra kata dynasty in the history of piled by Muni K. L. Kamal With South India(68). Hindi translation by M. L. Mehta! . (11) Trilokasara of Nemichandra, (Sanderao, 2495 V. S.). Edidted with Sanskrit commentary of As We have seen aflier that Madhava Candra by Manghar Lal Ganitanuyoga depotes 'a class of Jaina Shastri, (Bombay: 2444 V. S.) canonical literature. Herfor the GA The Trlilokasara of Nemichandra denotes a compilation of igeographical is to be assigned to the 10th Century and astronomical abstracts from the A. D. (61)...) o isisaboni Jaina canonical texts. The GA is a (12) Jyotisa Karandaka, Sanskrit secondary source. commentary by Malaya Giri, (Ratlam, (8) Manu Smrui. Hindi commen- 1928). tary by Keshya Prashad Sharma Dvi- According to K.S. Raghavan(47), vedi (Bombay). Jyotisa Karandaka was written as According to Buhler(43), the work" guide to Surya Prajdapti in:'514 A. 23, it is known to us textsted in the D. But according to N.. Shastri(71), second century A, "D. . . Jyoti a-karanaika is an origihal work 745 For Personal & Private Use Only Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 and on the basis of linguistia survey, also Kalpa Sutra. Hindi Tr. by he assigns it to a period of 300-400 Muni Pyar Chand" (2005 B.S.) pp." B. C. 212-234 (for Chronology of precept ACKNOWLEDGEMENT disciple) Thanks are due to Agar Chand 12. Pingree, D. (1973) MesopotNabata. Siddhantacarya for some valua- tamian Origin of Ancient Indian ble suggestions and his kind interest Mathematical Astronomy, JHA IY in preparation of this work. pp. 1-12. References 13. Cf. Jacobi H. (1884), Kalpa . Sikdar, J.C. (1964). Studies In Sutra p. 30 D Dutta Bhagavati, Sutra, pp. 2-3. 14. Cf. Jain, H:L. (1973) Satk. 2. Bose, D.M., Sen, and Suba: handagama. Vol. 1 Revised Ped! thos .. rayappa, B.V. (1971), A Concise Histroduction pp. 1-Iv. tory of Science In India, P. 42 15. Bose, D.M., Sen, S.N. and 3. Gagitanyyoga, edited by KL. Subarayappa, B.V., op. cit. p. 80* Kamal (2495 Virabda), p. is 16. Srinivasiengar, C.N. (1967) 4. CE Samavayanga Sutra. Hindi A History of Ancient Indian MathCommentary by Abhayadeva |(1938)ematics. p. 20. p.60. 17. Bhatt H.P. (1973). Bhartiya 5. Jacobi, H. (1884) Kalpa Sutra. Jyotiga Sastra. Vol. 3. (in Gujarati) P. 17 (S.BE. XXII. 46 p. 233. 6. Pischel, R (1957), Comparative . 18. Bose, D. M., Sen, S, N. and Grammar of the Prakrit Language. Subarayappa B, V., op cit. P. 158. P. 16. ff. 2 19. Shastri.' Nemichandra (1973), 7. CF. Woolner, A.C. (1928) In-' Bhartiya Jyotisa (in Hindi) pp. 59-63 troduction to prakrit Grammar. 20. Kaye, G. R, (1973). The 8. Ghosh, M.M., Karpuramanjari, Astronomical Observatories of Jai P. 48, quoted by Sikdar. J.C. op Cit Singh, p. 72, foot-note. P. 49. 21. Rengu, Louse and Fillozat, 9. Sikdar, J.c., op. Cit. P. 50. Jean (1953). L'Inde Classique, pp. 19. Ibid. pp, 31-32. 616-617... 11. Cf. Jacobi, H. (1884). Kalpa 22. Sce Sharma, C. L. and Dyi. Smatra, S.B.E, 5th Jecture, p: 259. See vedi, C, N. (Year not indicated For Personal & Private Use Only Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ I Athanguediya Jyotiga tiq, Hindi), Ver. 13 premis Nathyram (1950h bin sese 2-5 buil Literature and Happy Gin 23. Jain Memnichand (1955) Jajna Pe54709 in . Pancanga: (in Hindi) Jaina Siddhanta 34Vinur mitthet M (1922)A HN Bhaskara. Vol. 9, No. 2. br story of Indian, Literaturges kolII. 2. Ser Dixit, S., B., Bhantiya p. 46.2. lo indue) Jyotisa Sastra, part 1. Eng. tr, by 35. Vijayimuni, Jin and Games R. V. Vaidhy (1969) p. 139. As for 62097 Bikratki Samopand Bath 25. Thid. .. sampucse setra lgtagdustino 1A 12. 2 0 . Shastri, Nemichaad, opbeza See also Prakash, Satya1966) Fok P. 98 ugglers, of impact in appioput India P. 103 coisac 37. Chand;? Boots (1998) Tseked ?,Cf. Mahabharat: . (=MBh), Adi Mahavira R. F O R 482 Parva; Ch: 71, and MBh. Asvamedha 38. Ram, Atma (1966) - Nhacht Parva, Ch 44. 1. Sawa, Hindi Comancfitary, swith.2 in26. Upadhye, A. N. and, Jaipa, trochaction edisaid.by i Muhaisa lebo I Hira Lal, (1958). Jambudiva: Pangatti chand, Jhandauction. P-21 .09.1 Sangaho Iatroduction, p. 14. 10 3 9. Rishi, Amolak (1931) Panta! 27in, Hita Lai and tradhie Tapa: Ubaterasa. . A.N. (1951) Tiloya Pamnati, Part I (A compilatidin from the Fatna Intraduction, P. 7. Canonical textsy-p. 218 **** 28. Ibid. Introduction, P. 20 i 10. Ibid. pp. 202-219:00 sirdu 29. Jain, Mita Laf, (1962) Bhar- eojet hie Hindi translation by Man . **Butler, Georg, Indische Fatal tiga Sanskrti men Jaina Dharma Ka gainath Singh (1966 Ist Ed Yogadana (in Hindi) e 9 0 Mookerji Radha humud "1962). Loka Hindu civilization vibkage introduction Pp 9096 in a 31. Jaip, J. P. (1964). The Jaing 4th Ed. Ph: 241,243 90122 122.5 Sources of the History of Ancient 24u Buklas, f. (1886) The LAPEC Inolla 3672-*** * Ancient of Many p. iatro cxiv og tre wore a 343 344 (Sacred Books of the The 32, isgale o N., (1958), The posi- Vol-xxx moteutta a tive Sciences Reptint. 2,197 tollini) 30. Chandia) 20 Chandra. For Personal & Private Use Only Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ferests The 'Jaipa Antiquary, Vol. 52. Chandra, Bhag (1972) Jainism 27, NO. 1 pp. 31-34 II in Buddhist Llterature Ist ed. P. 36. 45. Jaln, L. C. (1975) Role of 53. Winterniz, M. (1972) A Hist: Mathematics in Jainology Pracya ory of Indian Literature Vol. 2, Se. Pratibha Vol. 3, No. 11. 50-52 cond Ed. pp. 434-445.. (Journal of Prachya Niketan, - 54. Boyer, C.B. (1968), A History Bhopa!) La of Mathematics, P. 231 - 46. Cf. pvt. Correspondence with Sri Agar Chand Nahta, Siddhantacatya 55. Eves, Howard (1963), An Inpresiedent, i. Abya Jain Library, Bikan troduction to the History of Matheer (Raj), India. matics P. 18 47. Raghavan, K. Srinivasa (1816 56. Cajoti, Florian (1983 Hist* Saka), Chronology of Ancient Bharath, ory of Mathematics 8th printing P. 84 Part I, 24 p, 57. Mehta, M. L. (1969), Jaina 48. Luniya, B. N. 1975), u laing Culture p. 23 Iconography. Tirthankar, Vol 1 No. 58, lbid p. 27. 1. pp. 26-29 (Hisa Bhaiya Prakashan, 59. ibid p. 28. Indore). 60. Ibid P, 29, 49. (i) Bute Raya's Sanskrirco 61. Mehta, M.L. (1955) Jaina Psmmentary (i) of Candra Pannatti Ma. ychology p. foreword i.p nuscript N. 750 (ii) Malayagiri's San.. skrit commentary of Candra Prajapti. 62. Tatia, Nathmal (1951) Studies Manuscript No 113 (iii) Malayagiri's in Jaina Philosophy, p. 27. Cara Sanskrit commentary of Surya Praj 63, Winternitz., M. (1972) A Hsi. napti Manuscript No 619 (Atma Ram tory of Indian Literature p. 430. Jaina hibrary, Ambala City) 64. Jain, J.C. (1961) Prakrita Sah50. Mal, Muni Nath (editor) (2031 itya Ka Itihasa pp. 40-41... B.S.), Anga Suttani, Vol. 1 with a 65. Buhler, J.G. The Indian Sect foreword by Acarya Tulsi (Vacana of thC/ Jainas. Translated from German Pramukha i.c. president of the touncil edited with an outline of Jaina Mytof redactors), p. 55 (foreword). hology by JAS. Burgess (1963) 2nd 51. Winternitz, M. (1946). The ed.. A 60. Jaina Sources in the History of Indian 66. Jain, H.L. (1962) Bhartiya Literature, Jedlied by Jin Vijay Muni diskrati Meo Jaida Dharma ka Yogad, ana; (in Hindi) p, 74. . fin Hindi 74 p. 22. . For Personal & Private Use Only Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 67. Ibid. pp. 70-71. 68. Jain. L.C. (1963) Ganitasara Sangat Marcayaalt to 69. Shastri, M.L. (2444 Vis.). Tr- ilokasara. Edited with Sanskrit com- mentary of Madhya Candra and with an introduction by Nathu Ram Premi. Inrro. p. 7. 7 0. Mukhtei C. Jain (2500 V.S. Fridlasia, Bandi with Hud do. by Visuddhamati. Intro. p. 19. 71. Shastri, Nemichand (1973). op. cit. p. 66. For Personal & Private Use Only Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Research Activities Y1 CAT a to Find the truth about Tht Shape of the carth The Rotation of the carth Apollo's Moon Journey ( Science without philosophy is lame, philosophy without science is blind.). The real form of an object can the real form of an object, but no be perceived only through concent- real break through has been there, ration of all thoughts and emotions and very little is known about the on the sense of sight. Even then the true form of an object. Nature is full perception is not perfect. Fot right of mysteries. It is in no way easy to perception the thoughts and chocions probe into them. Its secrets are indhave to be pure and holy and have eed yofathomable. As intelligence deto attain a certain level of spiritual Ives deeper and deeper into this world elevation. The perception at that kevel of mysteries with the help of science is what we call philosophy or tatva and philosophy, it comes more and gyan or the knowleedge of the essence, more to know about things, which The practical representation of that had so far remained hidden to the philosophy through experiments is human mind. science, and this science is in fact a Modern secientists are constantly part of philosophy. . engaged in the exercise of finding out the solution of one of the most moThere is of course a line of dem- mentous problems-the problem whetarcation between philosophy and sci- her the Earth rotates or the Sun, and ence, which is being maintained for what is the shape of the carth. Some the past hundred years. However, sc- scientists have come to the conclusion ience these days bas crossed this de. that the carth is round and it revolves muscation line and strayed into the round the sun. But they are unaware m of philosophy, debunking the of the eternal truth that the earth is at thereby. Today science develops not round, and it is the sun, which Bu bifon bases of established princi- revolves round the carth, cited iu 18. Messive efforts are made through the Indian scriptures as also in the investigations and experimeats to know scriptures of some other countries. For Personal & Private Use Only Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 21 "Astrologieal Maymarine" says "The 10 (2) Rev. Father gotmison who tri conesetric and progressive potida of avetted to the souladen hatindes sitthe sun optr the earth is being every sites in his autobiograpibyastharo hac sense, practically demonstrable. The moming teadlight 19deathtu signing tarth-Wtle and other planets: Ifloats in wiigta dokst for only fiuertit sefign i The sum moves; and is the minutes. Welmake all the properasions recomme if dar kaona Universe. The for the night as soon as the abikice. idea of the earth moving on its axis aches the horizon, because where deose at the rate of a 1000 miles per hour darkness prevails immediately after is kieliculous." 6 25 quaset 01 This description by an cap1 5 # 320 loret in his legtobiograhy stones a 162) this Not Bound is doubt.dn oar wind about the abtan. In their effort to prove that the dity of the eatth. carth is round, scientists advance the (3) In 1838 A.D. 'Capt. Roas Hong argument that if one travels on the With Captain Froshire attempted to earth in the same direction he would go as far as he could tell the south come back to the very Mate Hom of the Mediterraneat i t in the BARA Hadicommenceli bir odredey. Atrevfit circle Whete towaits the sea The arguifent is Hothing more than side he found a strong wall of show. an attempt to befbol guildless children. It was about 400 to 1000 Rettb High. Cited below is the evidence, which Its top surface was even and did breves beyond a doubt that the earth not have any crevice? Feeling turpus 's not bottit.4. he started walking on theo walise spite many hardships heskoptan wa. (1) American explorers-dfche south lking for, over 40000 miled and still pole have stated the datdtiqui of the ciwoon be adid.mot find thierond, of the moming twilight in the south of the snow wall he was axsaporated and equator must be, as there is that of be turned backa ishow.could this boye in the north of the equator, Isbrut it happened if the carthufis sound ? is aot so. The duration of the more of the circumference of the ength ping: twilight in the north iof the is! 10,700 miles, . alpeus on travelling cquator on 40" latitade is. sixty mi- - in the same direction must eerne back nutes while that on 40" clatitude into the same sport for four-stiones. bic south iit as: only five minutes. What does that indicate ? Is it right, 'serthis fact naturally croates odoubts therefore, tonsay that had eamh is about the forandness of the roarth." -ound 2 7 .!.... spite Oy For Personal & Private Use Only Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (4) According to the reports of the surveyers Institution of America, one degree of latitude towards the Tropic of cancer covers. 50 miles. The distance however decreases as one proceeds towards the North pole. Similarly one degree of latitude-towards the Tropic of Capricorn covers 75 miles and the distance increases as one proceeds towards the south pole. At the south pole one degree the west and vice Woolly not this circular route is taken of latitude covers 103 miles. "Why is it so? If the earth is round each degree of latitude must cover the same distance in the North as also in the South., the other way round-north to south and vice-versa? (5) Explorers of the North pole have reported that it is extremely difficult to lift a weight of even a hundred lbs in the North pole area while it is extremely easy to lift a weight of even 300 to 400 lbs in the south pole area why is this difference? (9) It is the well-accepted principle that rivers flow down from higher to lower regions. If the earth is round, all the rivers in the north of the equator should have flowed from the south to the the north, This must have been the case the qther way about, but it is not so in reality. Most of the rivers from the Himalayas flow from the north to the south. (6) In the antarctic circle, nights as also days must be three months' long, but it is not so. As shown in the Nautical Almanac published by the Jury of Navigation at Washington, the longest day on an island at 70deg latitude in the south is 16 hours & 56 minutes where as it is full three months on the same latitude at Hamerfast in Norway in the North. why is so !! (7) Captain Mill says in the report of his juurney, that in the Areitic re 22 gion one can see as far as 40 miles, while explorers of the south pole say that one can easily see as far as 150 to 200 miles. (8) Now let us take an illustration of a merry-go-round. As it spins like a top any person riding it comes back to the same place despite several rounds. Similarly the journey round the earth is made from the east to (10) The British ship-challenge. took about three years to go round the earth from the south and had to travel as much as 69000 miles. If the earth is round this a voyage could not have taken such long time. In fact it took six times the time it would have normally taken in view of the supposed curvature of the earth. If the earth is round, on that latitude its circumference should have been For Personal & Private Use Only Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 23 only 10800 niles. As i against this, the (in the same ori latitude) without this ship had to travel as much as 69000 flying across the aky. This will make miles. How then the hypothesis of the present , air -- Scevices almost the earth being round can stand ? redundant om te (11) In China there is a big canal (4) Is it necessary for rockets to which is 700 miles long. When it was go round the earth? They may be constructed no thought was given to fired in the sky and kept fixed up at the supposed curveture of the earth. a point from where one can see all This Chinese canal is a challenge to the places as the earth rotates.or those who maintain 10 say that the (5) According to modern scientists earth is round. * t here are three rays-emitting belts (B) The Earth Does Not Rotate: above the surface of the earth. It the The majority of modern scientists earth really rotates, the first may believe that circumference of the earth ferhaps go with the earth, but the is about 25000 miles. That means the second and the third belts will be carth rotates at the speed of more left far behind. gore bias 10, than a 1000 miles an hour as it.co. ' According to the thcory propoumpletesczone round in 24 hours.e nded by the eminent scientist,"Dr. C. --If the earth rotates at the speed V. Raman, the atmosphere does not of a 1000 miles an hour, move with the earth. The earth, the refore, captiot attract the three belts (1) How can a bird flying away ay and so the belts cannot move with it. for the best return to it since the post tould be left far behind as a . (6) As the scientists say we always result of the earth's fotation at a high experience the layers of atmosphere, velocity. a which means that the three belts always remain with the carth, (2) How does a person firing his This proves gun high up in the sky not miss this that the earth does not rotate. aim since he would be going far away from his target with the rotation of the earth is only an infetence since the earth ? ! . otherwise it will not be possible to (3) If a person goes up in the sky experience the layer of heavy ait near in an aeroplene of a jet plane and the surface of the earth, the layers of remains fixed up' in the air for a while, the air above land the rays-hitting he can land at any place of his choice belts still above it. It is therefore as For Personal & Private Use Only Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ clear the cardighat that the casth dogs below 5" or 6" This clearly indicates mot rotite and go that the land, Apollo flew to, is ( The place where Apollo-II Lat not the Moon ded Is Not The Moon But Some (4) Cape Kennedy space Rescarch Unknoxapard Of The Earth scientists have repeatedly said that f(tyAmerican scientists engaged in the formation of the Moon Just sprete descirch say "Apollo went 190 like the catrh. This itself proves and He api by sa dash of saturn 5 Mor the place is an unknown part of the cket and thereafter its flight curved earth and not the moon. castward to the Moon, It went, 2,30, .000 miles and landed on the Moon," (5) Apollo spacecraft did not go So the haight reached by Apollo above round the carth from north to sapth but travelled from east to me. This the carth is not more than 190 miles. shows that after going pp to 190 In fealing the Moon is 31,68,000 milas it went towards the cast ablice miles wp in space above the earth and uely upto 2,30,000 miles. therefore Apollo ought to hava gorio (6) There is yet another point further up 18. agh, the Moon But it did not do so. It stossed spanio-9914 which has to be taken into account. How und Apotho have reached the upto 190 miles. This evidently, proves that Apollo did not trayel straight ye Moon since its position at the time of its departure was 7o from the Eq. and instead went in an aklique dixe uator while that of the Moon was 27deg ction to reach some distant mountain of the earth and not the Moon. be . at that time. When there was *** vast differcuce (2) As the scientists admit the inaithe respective be positions, how would it have reached samples of earth rocks etc 'collected com to the Moon ? from the so called Moonland are just life those of the earth. This in itself is (7yi Astronauts of Apoltond, 9, 10 is quite sufficient to prove that the and it have desctibed the iand of place on which Apollo, landed is not the mood as flat band with dep the Moon but only a part of this ditches and extinct volcanoes and a carthipa t large ocean of sand. This shows that (3). On the one hand the scientists none of them had reached the say that there is no air por rain on Moon but had landed at different the Moon, and of the Bther hand places unknown parts of the they observe that there is dampness carthe DO! 3031 For Personal & Private Use Only Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ (8) on a full Moon day the moon find out the truth of scientific astrois visible from the earth as a full dine nautical achievements of the present inch globe. If Appollo-11 had reached day with the help of Indian culture the Moon, the earth from there should and philosophy. have been visible as a 36 inch globe Today the man is deeply concerned since the latter is four times bigger with rapid progress through mecha. than the former. There is howevernical innovations, but this progress not a single picture or photograph has led to increase absurdities and ai. showing the big earth. mlessness. It is widely propagated that the asrth is found and it rotates. If In view of this we have started this takes firm roots in the minds of pondering over the things around us the masses, the people will begin to scientifically and objectively. An im lose faith in the scriptures, which dimense contribution is being made by the learned Munishree Athayasagarji scuss variety of topics leaeding to spi ritual progress. If that happens, the Maharaj in this himalayan effort to find very concept of hea ven and hell, merits out the truth. He spares no pains and demerits, atma and paramatma, to preach and teach educated which has saved the Aryans from the youngsters the methods clutches of materialism, will perish, over the objects of the Univrse thr It is beyond the shadow of a doubt ough spiritul philosophy and also the that modern scientists shall have to methods of distinguishing between recognize the value and importance the so called truth established through of our Maharaj shree and his objective propaganda and the real truth that investigation and analysis. can be perceived through pondering upon the principles of science or Preparations are under way for Geography. the erection of a grand structure of the finest marble near Jain Agam As a result of these continuing Mandir, opp. Jain Society in Palitana, endeavours the earth Rotation Rese- in the Saurastra Region of Gujarat arch Institue has brought out as many state. The structure to be built on the as 28 books in English, Hindi, San- modern scale system (526 6-19skit & Gujarti. Munishree Abhayasa- 10000 Kolas-1 foot) on a large plot garji has engaged himself in the of about 40000 sq. yards will be objective investigation and research named Jambu Dwip. When this stron the shape and size of the earth ucture will be ready, it will be easy and its rotation. He is also trying to to understand scientfically, For Personal & Private Use Only Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . Why do the Sun and the Moon rotate! 1. How are the days and nights caused * Why does the Moon wax and wane? 10" How are the seasons caused ? o Why are the days and nights co- ntinuous for two months in No. rway and Sweden ? " Why does the day or the night stretch over six months in the polar regions ? * Why are there different seasons at the same time in India and Australia ?. . . . For Personal & Private Use Only Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SPSS Black-Holes Known To Jaina religion Thousands Of Years Ago Author : Niranjan Vakharia 3 mishigon (U.S.AT End owed with rational mind, every physical phenomenon. They were human being is free to think as he selfless seekers of Truth. They were so desires. But thinking is one thing not for Nobel Prize. Theirs was the and propounding something is quite the aim to bring maximum good to another. There are theses and antit- the maximum humanity. heses in the world; and truth emerges', Why do we rise now ? What has from the conflicting forces. No right driven us to aspire. so high, so sincere : thinking person will say, Ming is o Tlaese days, there is a tendency the last word." When Austars came - in almost every human heart to accept on the earth, they failed to embody toate or establish, that which has either the perfection within them, What to logical (so called) inference or scien tific belief. Every thing else is foreign talk of us, humans as we are ? a Still there is a hope of catching to their mental existence. They believe at the truth. Our scriptures say that what they see, "But seeing is not Truth is another form of Divine." , believing. What we cannot see does not exist "The worm crawling on the Such truth is enthroned not in the earth is a reality and the eagle soaring human heart. It is visualised by over - 80 high is humbug : we should have mind mind and supermind. If we shun four physical mind to project' or * broader outlook and try to weigh and consider what others say. manipulate and allow the supermind to function within us, it becomes easy Even out famous poet Kalidas , said : to have the glimpse of the Truth. Our Ticthankar Bhagwan. Our purANamityeva na sAdhu sarvam, na seers and our Saints had such cApi kAvyam navam Ityakyam / potentialities, with which they could part offenders Head, grasp the truth lying behind the mUDhaH parapratyayaneyabuddhi / For Personal & Private Use Only Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A wise person will compare the Hole or Super Black-Hole was known different views, and assiduously glean to Jainism before many thousands of out the truth. He will not madily years, therewith submit pictorial reject thing because it is new to him. proofs from ancient books." Please bear in mind pnathings that. In Jain books on Astronmythe we do not belong only to the dawns Black-Hole region of deep darkness of the past, but to the poons of the was termed and recognized as a fututc, we of the coming age have 2 Tamaskay Region in the sky. This responsibilty to guide, advise and topic is discussed in my forthcoming Perasetuate the cattering hnmanity. copyrighted book "Cosmological For this purpose I am laying Truths of Ancient Indian Religionsbefore you one such excerption, Black., Jainism and Hinduism," : { submitted Holes were known to Jajo Atscopo many other cosmological Truths mers and Saintly Lords before tho- from Indian religions and claim Jains usands of years. Knowledge of this had the knowledge of Black-Holes 2. Astronomical phenomenon which has before many thousands of years. I somisedkigen interest among the claim this Truth advancing following meiontists and researchers had been arguments with pictorial proofs of given in ancient astronmical and Black-Hotes from the ancient scriptScriptural books of Jainism as most ural books of Astronomy of Jains. gipcient and seniormost religion of Similarities of Blnck-Holes and gladia which can be proved by books Tamaskay Region of deep darkness written before 1300 and 700 years in the sky (Tamaskay means blackTranslations of these books in modern bodied objects or tracts): Indian Gujarati -:Language were done 1, Black-Hole makes a curvature by Jain monk Yashovijayji at present in space as per Einstein theorists. So well-knowb Jain Preaptor also Tamaskay makea a curvatureYashodev Suri nearly five Bigger one extending up to an extedecades ago which are now out of nsive region of space which can be print. I kave brought here these old termed as a Super Black-Hole. books translated five decades ago 2. Both are difficnlt to cross and when none knew anything about the traverse unless and until entered into existence of Black Holes and have a particular special trajectory known donaccomparative study and research to the Scientists for a Black-Hole with science books with pictorial proofs and to the Higher Intelligent Civilito substantiate my claim that Black- Zations or space gods who only can 18'), 23 For Personal & Private Use Only Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 2D ! R EAD 2 .1 traverse this region of deep darkness like a bull-dozertype as envisaged in the space which Jain Astronomers by the Sciqtists in a Black-Hgle. have mentioned for thousanda of 6. In Tamaskay exist route is on years before. the boundary of Fifth Rajloka (Kim 3. Ignorant intruders may perish gdom of Gods). In the Black-Hole and cannot come out of it in both this exit side is shown as a Neutron the types of Black-Holes. start where as in this Black Region of 4. Like Black Holes at the ochet Ddeg. Darkness of Jains the end of the Tamaskay region othet of Gods As highly luminous and me universe or kingdoms of gods (Highty uthinated and enlightened with brig. Intelligent civilizations) or other htest 'light of some emeralds and uiffetses are believed to be the most pretibus stoties as described by Tator Scientists also believe other universes for the planes of planets (Kingdoms on the orher side of the Black-Hole of Gods or Higher Civilizations ia This regiod of deep darkness of Jains the space). In the Black-Holc these. ends on the border of Fifth Kingdonti Neutron stars are considered ac White of space gods as mentioned in Jain Holes ot quasarse shining brigbox with light of billions of galaxies where Astronomy. There are eight' sttips attogtravel as do Tamastay we find Kingdoms de in the Tamaskay Region which pork Space Gods, whose planes or planne are thus brightened with some extra by the seientists on the opposite side by the seientists on the opposite side lustered and luminous extra terrestrial emeralds or precious stones emitting of a Black-Hole. Four triangle or semi-triangle shaped and the other powerful. lustre and light. (lainat believe there are excellencies of Sues four are oblong type strips which are erior type of brightnesses of emeralda called by Jains as Asta-Rajecs (It may to be existing in such high civilzations, mean or can signify four small kin T in space which might have developed gdoms of gods and the oblong type some higher forms or techniques of strips can be or may be 'perhaps emitting and radiating such extraworking as Einstein-Rosenberg brid- terrestrial lights. We call it a quasar ges. Scientists believe such watm or Neutron Star). Hole bridges or tunnels on the opp 7. This Tamaskay Region uf Jains osite side of the Black-Hole, which is a vast and extensive region, can offer warm treatment to the visee) which extiende up to many oceans and; titig astronmers. This whole fugmel, catthiake planets and lands and in the Tamaskay Region of Jains look be antenletly or property 'termed like Zer type as envica ed. For Personal & Private Use Only Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ other Gai the abodes Other Earths a Super Black-Hole connecting many ued remained intact had been written universes as it connects four to five down before 1300 and 700 years, 1 such kingdoms of space-gods. Jains have brought here in the United States believe there are altogether fourteen the original book (now not available) such kingdoms of space-gods or un translated before five decades and iverses (Lokas or Rajlokas) as they fully bases on these aforesaid ancient mention in Jain Astronomy. These books of Jain Astronomy." fourteen Rajlokas of Brahma--Lokas T hus finally picture described in arc. planes or planets iu the space and Jain Astronomy shows us a Super have been briefly described in the Black-Hole extending to a vast book written by me, soon to be pu space, region on not only our Mother blished, I firmly believe that this Earth or our own Galaxy but a wider Super Black-Hole of Jains confirms region of space covering other Galto a great deal to the requirements axies and other Earths leading us to of the science especially to the penrose the abodes of highly intelligent and civilized beings in Space, diagrams of traingles and a bull-dozer As J. Ray Dettling writes on the type of situation and the Einstein topic of Times Travel in September Rosenberg Bridges leading to the other worlds or universes. The pict. 1982 Science Digest, (Page 88), "Theure of this 'Tamaskay Region of Deep ory predicts that one can cross the Darkness in the space which can be Eyent Horizon of a rotating Black perfectly donsidered as a Super Black Hote and emerge into another unive ise unscathed 'provided the Black Hole of Jalns is 'enclosed herewith Hole is massive enough". William which will surely convince the rcaders Kaufmann has also described these that the Black-Hole was invented by possibilities in his book the Cosmtice Jain Lords who had absolute know. Protiers of General Relativity. and ledge of Astronomy of all the gala- this Super Black Hole of Jain Astroxies and the universe thousands of nomy is really massive enough as. years ago. The space and atomic described and depicted in the picture shown in the Jain Books. knowledge which did not provide I am willing to welcome researcongenial spiritual tendencies for a chers and scientists to study and happy spiritual human living was not scrutinize the knowledge given in given much importance. This astro. ancient religious books of India. micalal knowlede has been handed Thesa books were written when no down by the Saintly Lords orally to one knew anything about the Black Hole-Mini-Maxi or the Super one. successive preceptors and generations which was lost much in time and Only Jain Astronomers knew and during most of the foreign invasions described this Tamaskay Region of especially Muslim ones. Whatever tesc. Deep Darkness in the space above. For Personal & Private Use Only Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Australia... A Compass Always Points North T T CIRCLE OF ICE (PLANEER (GLOBE) EQUATOR (GLOBE) NORTH CENTER (PLANE EARTH) ES SOUTH SHIP ON PLANE EARTH 4 SOUTH SAID SP GLOBE) a BE) 39079 NO I Graphic Proof that the Earth is Not a Globe : A Mariner's compass must be globe. Notice that the position of level of it will not operate accurately. the North Pole is on top of the For this reason, various means of globe, and at the center of the flat suspension are used to keep this earth. instrument level. When not disturbed by locat influences, the positive end Ship B is represented at about 45deg degrees south latitude on a globe, of the magnetic needle always points and shows how impossible it is for north. the compass needle on this ship to The accompanying drawing will point north,' for 'a compass never inserve a double' purpose, showing ship dicates north to be down in the A on a flat earth, and ship B on a ground. For Personal & Private Use Only Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Ship A is represented in about the much hinges on this little word as same latitude, but on a planc earth, Kipling has so wells and shows how the compass needle can keep you sanity, when all about on this ship can point north without you are losing theirs..." If Aussies. any contortions whatever, since it is could as a people overcome their constantly on the same plane. natural reticence and their deference Ship C represents an impossible to Crazy English Scientists...who have position in space which, if the North kept them down under" you, for Pole is on top of the drawing as on so very long, come out of the closet a globe, must be opcupied by any and Lift up their voice and speak up ship that is hundreds of miles from with one voice and state what they the Pole, and still the compass peedle al know to be true, they are not pointing north, fbom the level position. banging head down by their feet... If the earth were a globe, the under the world! needle of the compass on ship B Well anyway, the doors have would point out into space, as shown, opened over there. How it will all by the dotted arro#. The black arrow end, I don't know. Early April I at ship B; shows the direction the was isterivwed by a man in Washicompass needle must point, if it dgton D.C. April 14, the interview points north from this position on a verboten was on front page of WasGlobe. Notice that the direction is hington Star, D.C.! Next, the news down through the water into the went all over. Then Australia got it, ground. and had VPI news service come over The black; automWt shipi A, on a from L.A. to get pietusrufes both. circular plane earth, shows the natural Australia wanted them ! April 24, way, in which the compass needle Aussie time I have a live interview points, maintaining a constant leyel, on ABC Radio, Sydney, Australia, and always in the same plane as the vla telephone with Carylin Jones north magnetic center. This method (Australian Broadcasting Co.), 15 miis the only one in accord with both nutes I told ALL! A couple of hours reason and the facts. ago I did again broadcast in AustraAUSTRALIA could very well be lia, Melbourne. This time an interview the Key or the catylist to the DES with Burt Newton, Radio AustraTINY of the human race and the lia, Melbourne. It will be May: Day Future of the World ! The answer, there, in more way than one, May ko could be my friend in this IF, so Also newspaper articles are running For Personal & Private Use Only Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 33 h All over Australia. I will tell them Have broadcast from Salt Lake City, they Can Be the catylist in the Revo- covered Las Vegas etc. Many other lution that will end all Revolutions, sac article from our wonderful Free a return to Sanity and Gods Flat Press, How blessed we are to live in Earth. Will they, Can they do it ? a nation where total freedom of Time will tell. (This paper will go speech and press is and Thought is to many in Australia.) allowed ! I thank each writer for your We broadcast via telephone in thoughtful article. "May the Eternal Montreal, the Paris of the West God of Truth bless and prosper each covered Quebec. The Pommie Scien. newspaper, magazines or radio sta tists and rest of Canada saw it at tions or betwork, and each and every CBC Canada TV. Didn't have the person who has shown an interest in money this season to send for us. The Truth ! Amen." 68 For Personal & Private Use Only Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Gravity motion In previous issues of F.E.N. we have utterly destroyed the potency of five of the most popular so-called proofs that the earth is a whirling globe. Wa will now again discuss the theory of gravity and earth motion. In order that one may grasp the full meaning of the term "whirling globe", let us recount the figures. According to Elements of Astronomy the earth is travelling through space at the rate of 66,600 miles an hour in one direction (orbital motion) and according to Astronomy to Elements of Astronomy, the earth count the figures, According to Elements of Astronomy, the earth is traveling through space at the rate of 66,600 miles an bour in one direction (orbital motion) and according to Astronomy for Everybody, the entire solar system is flying towards the constellation Lyra at the rate of 36,000 miles an bour entrely independent of orbital motion; then add to this 1,000 miles, an hour diurnal motion; plus the wobbling motion known as the precessional movement (See Scientific American, Sept. 1929, pp 204), all of which motions make a total speed of more than 11,716 miles a minute at which we are supposed to be travelling through space. No sane person not deluded by special training, but possesed of ordinary power of perception; "could be induced to seriously entertain such a prepostcrous notion. Many attempts have been made to prove the earth's motion, and every singled experiment made for this purpose has proved exactly the opposite thing. that the earth is at rest and positively stable. If there were any real proof of the earth's motion everyone would know of it, for the fact would be heralded far and wide. There is no such proof. We have many letters from wriearth to be a globe because the law ters who state that they believe the of gravity proves it. We have given above a brief stament of the earth motion necessary to support the socalled law of gravity. Since this necessary motion is entirely lacking, we will pass to the next phase of the question-attraction. We will show what grotesque assumptions are necessary to support the theory of attrac tion. Newton himself did not believe that the so-called force of graxity could influence remote bodies, from For Personal & Private Use Only Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ his own writings which were quoted in previous issues of Flat Earth News. .. The modern conception of the theory of universal attraction involves an endless chain of worlds, each attended by its solar system and each millions of diameters larger than its dependednt. Our sun, according to this conception. is 1,300,000 times lasger than the earth, and is the center of our universe. It is hoiding the earth, moon, and planets in positions by its powerful arm of gravity, But the sun is not at rest; 'it is racing wildly toward Lyra, and it constitutes a small part of another giant universe millions of times larger than ours, and this gianr universe is only a small part of another still more gigantic system and so on ad infinitum. In theory, it is necessary to have each successive system millions of times greater than its dependent, in order that its gravitational power would be sufficient to hold its dependent system. Oar sun is, according to the modem conception, only one of the stars, and the very smallest one too. It is 864,390 miles in diameter according to some, while Arcturs, which is the star next larger than the sun, and the next nearest to us, is 21,000,000 miles in diameter, and Antares, one on the larger stars is 400,000,000 miles in diameter, . "There is evidence that some of the most distant stars may be as much as 1,000,000 light years away". One million light years represent 5,882, 336,640,000,000,000 miles into space. This is nothing but a row of digits and ciphers, and has no meaning which is intelligible to men and women, regardless of their education and training. There is no such a distance SO far as this world is concened. Every human experience and all the powers of reason cry out against such phantasy. Who that knows the logical conclusion that must follow such a train of reasoning, as we have outlined aboye, can stand upright and look one in the face, and declare that he believes in such a system? The unthinking mass believe it because they do not know what is involved. They forget that the system is supported by theories only, and that those who oppose it have all the facts on their side, together with their reason and the Plain Teaching of The Bible, A thing falls because it is heavier than the air it displaces, or it floats away in space because it is lighter than air. The theory of universal attraction is a myth. There is no law of gravity. Good bye, again, Mr. Newton For Personal & Private Use Only Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ A Red Signal . .. against Scientfic Truth (?) A Structure unprecedented in history so far. Preparations are goin on to. erect in the finest marble a' grond structure Jambu Dvip' by name, on the modern scale system (5266/19 10000 Kalas=l foot) on Taleti Road opp. Jain Society, at Palitana in Saurashtra on a large plot of adout 29000 Sq. yards. 'when this structure will be ready it will be easy to understand from the scientific point of viev., EX Why the sun and the moon rotate. X How days and nights are caused : X Why the moon wanes and waxes: * How are the seasons caused. X Why the day or the night spreads to months at Norway in Sweeden. * Why the day or the night spreads over six months in the polar region." x Why there are different seasons at the same time in India and Australia. The revolving motion of sun and the moon will be illustrated with the help of mechanical devices. All are requested to give their active and kind Co-operation. For Personal & Private Use Only Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ vAMDhaoN ! vizaeoN ! vasaMya?jo sara TaoN!! * huM chuTava? TaoNLa che ? pharSe che? * Dj eNoN jaoN- 22 , caMdra ghaNa utaryuM chaM praNa ? rara aMgeM tarka zuddha rajika ruTabaoN jATavI haoNya taoN 9727727 (saoNra) 40 lAWjA acaeN awNa jaI vhela A jaMbUvsa? yaoNjA jahALavA jarUe ! * vizvajaoN aTakaze * rahaTa? dRthva? * divasa - # * 97ha ja827 * caMdrakaLa4jI vahee * RubheMTa * laTakaTa TuMkaTa viksa satra kaeNnsara * bhAjaM- alsereTika rUTTe ra0// kaTakavuM rUIMdrakAbuM aMtara ke... ? AvA ajaika vrajaoNja7, vividha roTaroM, jakaNa karo, trIjaoN azTa jebha jairi Serving Jin Shasan 134684 gyanmandirdkobatirth.org zrI jai4 28042 cUMe saeN, bhara rara444? /, 2oNe?, 4848048 (sjadaiNa) 37 47 70 * viveka 27 ramaja jaija ?, arava22: aMka? kaze eNjaNa. / 3 DabaMTaNavaDa, 5TAvATa DajhAIja: hIrae ( rara8rajI 2Dhela) For Personali. P e