Jambudwip Part 03

Author(s): Vardhaman Jain Pedhi
Publisher: Vardhaman Jain Pedhi
Catalog link: https://jainqq.org/explore/005569/1

Page #1

જાઢીપ
પ્રશ્ન :
શ્રી વäમાત્ર જૈન પેઢી,
વ્યાકર૮૪૪૮. .

personal & Private Use Only

Page #2

શ્રી વર્ધમાન સ્વામિને નમઃ શ્રી વર્ધમાન જૈન પેઢી પાલીતાણા
સંચાલિત શ્રી જંબૂ એજનાનું ગયુમ પ્રકાશન - -
EDICIES
-
ક્ર
જંબૂઠીયા
પુસ્તક-૩
BORSR જd me
પુસ્તક
પ્રકાશક વર્ષ
શ્રી વર્ધમાન જૈન પેઢી
ન આગમ મંદિર પાસે વીર. નિ. સં. ભાતા ખાતાની પાછળ ૨૫૧૧ તળેટી
૨૦૪૧
-૩૬૪૨૭e. 2 . પૂ. સાધુ-સાધ્વીજી મ. ને ભેટ
મૂલ્ય ૧૬-૦૦ રૂ. SSAD Pr)Y25 : આજનો et's State)
ભૂગોળ-ખગોળની મૌલિકતાથરથાનું પ્રકાશન
કા(હ)
Z

Page #3

પુસ્તક પ્રાપ્તિ સ્થાન
મJhala
"શ્રી વર્ધમાન જૈન પેઢી જૈન આગમ મંદિર પાસે
તળેટી પાલીતાણુ-૩૬૪૨૭૦
ભૂજમણું શોધ સંસ્થાન પિ. બે નં. ૧૬
મહેસાણા ૩૮૪૦૦૧
134684 gyanmandir@kobatirth.org
:
પ્રેરક-મુનિ-મંડળ ૦ પૂ. પં. શ્રી અભયસાગરજી
મહારાજ ગણી ૦ ગણીશ્રી અશોકસાગરજી મ. UR ૦ ગણુશ્રી નિરૂપમ સાગરજી મ.
ગણીશ્રી કલ્યાણસાગરજી મ. ૦ સુનિશ્રી હેમચંદ્રસાગરજી મ.
મુનિશ્રી રવીન્દ્રસાગરજી મ. મુનિશ્રી પુણયશેખર સાગરજી મ.
સંપાદક મંડળી છે. રૂદ્રદેવ ત્રિપાઠી M.A. Ph. D. D.LIT. દિલ્હી ડો. નેમિચંદ્ર જૈન M.A Ph.D. ઈન્દોર ડૉ. નારણભાઈ એમ, કંસારા M.A. Ph.D. અમદાવાદ છે. પ્રહલાદભાઈ જી. પટેલ M.A. Ph.D. વડનગર ડૉ. જીતુભાઈ પી. શાહ M.B.ES: પાલનપુર
સહ સંપાદક મંડળ પં. રતિલાલ ચી. દોશી અમદાવાદ પં, વસંતભાઈ દેશી મુંબઈ રમણભાઈ બબાભાઈ શાહ અમદાવાદ આશિષકમાર માણેકલાલ શાહ B.Com.LL.B. 24H8Igle : કુમારપાળ જે. શાહ B.Com.M.Com. 24761418 જિનદાસભાઈ રજનીકાન્ત શાહ -B.Com. L.L.B.C.A. 2476.918

Page #4

શ્રી વર્ધમાન સ્વામિને નમઃ પ્રકાશક તરસ્થી
મહા મંગલકારી શ્રી જિનશાસનના સનાતન સર્વ હિતકારી સત્યને વર્તમાન વિજ્ઞાનવાદની અંજામણી છાયા તળે ભાન ભૂલેલા જગતને ઓળખાવની મંગળ સેવા કરવાને શુભ પ્રયન દેવ-ગુરૂ-કપાએ અમને સાંપડે છે, તે અમારે મન અત્યંત આનંદ ભય ગૌરવની વાત છે. છે. અમારે મંગળપ્રયાસના મુખ્ય અંગ તરીકે ભૂગોળ-ખળના પાયાના સિદ્ધાંતની અસાપ્તા સાબિત કરવા રૂપે પરમપાવન શ્રી સિદ્ધાચલ મહાતીર્થની પવિત્ર ગેહમાંશા વણિત જંબુદ્વીપની પ્રમાણબંધ (રકેલ માપથી) રચના દ્વારા જગતને સનાતન સત્યને પરિચય આપવાનો છે. તે , કાર . . . .
! . . આ અંગે પરમ પૂજ્ય આગમોદ્ધારક આચાર્યદેવશ્રીના પટ્ટ પ્રભાવક પૂ. અક
શ્રી ચંદ્રસાગર સુરીશ્વરજી મ. સા.ના પરમ વિનેય તમૂતિ પૂ. ઉપાશ્રી ધામ સાગર છે. મ.સા.ના શિષ્ય પૂ, ૫. મુનિશ્રી અભયસાગર છે. મ. ગણિવર્ય શ્રીએ છેલ ૪૫ વર્ષથી નવયુગીન શિક્ષિત જનતાને ધર્માભિમુખ કરવા વર્તમાન કાલીન ભૌતિકવાદના પાયાને હચમચાવવા આત્મા, પુનર્જન્મ, વર્ગ, નરક આદિ બાબતેને વૈજ્ઞાનિક રીતે સાબિત કરવા ભૂગોળ-ખોળના સિદ્ધાંતે પાયાથી કલ્પના–પ્રચૂર અને ધારણામય છે, તે સાબિત કરવા ભગીરથ પુરુષાર્થ પ્રારંભે છે : - તેના ફલ સ્વરૂપે આજ સુધીમાં ગુજરાતીમાં ૧૫, હિન્દીમાં ૧૨, અંગ્રેજીમાં , સંસ્કૃતમાં ૪ પુસ્તિકાઓ અને અનેક પ્રાથમિક માધ્યમિક શાળાઓ, કોલેજો અને યુનિવસીટીઓમાં સરળ શૈલીમાં વાર્તાલાપની પદ્ધતિએ વૈજ્ઞાનિક રીતે સચેટ રજુઆત અનેકવાર કરેલી કે.
પૃથ્વી ખરેખર ગોળ નથી. તેમજ ફરતી નથી.
એપેલે ચંદ્ર ઉપર ગયું નથી. છે. આ ઉપરાંત ભારત અને ભારત બહાર રશિયા, અમેરિકા, જર્મની, કાંસ, ઈંગ્લેન્ડ, ચીન, જાપાન આદિ વિદેશમાં અનેક પ્રખ્યાત ભૂળ-ખોળની શેાધ-સંસ્થાઓ વિદ્ધાને. જિજે અનેક વૈજ્ઞાનિકો સાથે રૂબરૂ તેમજ પત્રવ્યવહાર દ્વારા તટસ્થ રીલિએ મેળવેલ ભાવીશ,

Page #5

સંસ્કૃતિનું સનાતન સત્ય રજૂ કરવા પરિસંવાદો વિચાર ગોષ્ઠીઓ આદિનું સજન પણ વારંવાર કરી તટસ્થ સંશાધક વિદ્વાને પિતાની આગવી પ્રતિભાથી ચકિત કર્યા હતા.
તેવી એક તત્ત્વજ્ઞાન વિચાર ગોષ્ઠી આ જન વિ. સં. ૨૦૩૯ ના આસવમાં પાલનપુર મુકામે જૈન બોર્ડિગમાં જગતગુરુજન મિત્રમંડળ અને જૈન શ્રી સંઘના ઉપક્રમે ત્રણ દિવસનું કરવામાં આવેલ.
જેમાં ભારતના દરેક પ્રાંતમાંથી ભારતીય-સંરકૃતિને માન્ય કરનશે વિદ્વાનો અને વર્તમાન વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિએ આધુનિક સંશોધન કરનારા વિદ્વાને આમત્રવામાં આવ્યા હતા. અને શાસક્વેવની કૃપાથી ૬૦ થી-લ્મ બંને જાતના વિદ્વાને એકત્રિત થયા હતા. એને ખૂબ જ ઉર્જા ખુલ્લા મનથી પૂ. મહારાજશ્રીના સંશોધન અને મુક્તમને શા વિચારણા કરી હતી.
; આ પ્રસંગે અમેરિકા, ઈડથી પણ નિબંધે મેળવેલા, તેનું પણ વાંચન તટસ્થ રીતે નિકાનેએ આવકાર્યું હતું. !! ઓ અપાયના વિશિષ્ટ સંકલન રૂપે ઉપસ્થિત એચેલા વિજ્ઞાને એ વાચેલા ગુજરાતી હિન્દી, સંસ્કૃત, અંગ્રેજી નિબંધ મધુર સંગ્રહ રૂપે જબૂદ્વીપ નામથી પુસ્તિકા આકાર પાક કરવાનું વિદ્વાનોના આગ્રહથી અમે એ નકકી કરેલ છે. પ્રમાણે ૨૦૩લ્માં પહેલું પુરક ૨૦માં બીજું પુસ્તક અને અ: ૨૦૪જમાં આ ત્રીજુ પુસ્તક પ્રગટ કરવા અહી લાગ્યશાળી બન્યા છીએ.
fસ દિનાનિ છે એ કહેવત પ્રમાણે અમે આ પ્રકાશન પ્રેસની અગવડ, પૂ. મુખ્ય સંપાદક મહારાજશ્રીની હાર્ટટ્રબલ તથા અનામતના ભીષણ તેફાનેના કારણે ધાર્યા કરતાં ઘણું મોડું કરી શકયા છીએ તેની અમો સુજ્ઞ વાચકો પાસે ક્ષમા માંગીએ છીએ. છેઆ પ્રકાશન પ્રેરક મંડળના પૂન્ય સાત મુનિરાજેના સગથી કરી શકયા છીએ.
ભવિષ્યમાં પ્રેરક-મંડળના પૂજ્ય શ્રમણુ ભગવંતની આવી કરૂણાદષ્ટિ મળતી રહે તેવી અમારી આકાંક્ષા છે.
આ ઉપરાંત સંપાદક અને સહસંપાદક મંડળના સજજનોએ હાર્દિક ઉમંગથી અમારા પ્રકાશનને સુ-વ્યવસ્થિત કરી આપવા ખૂબ જ જાત-મહેનત અને હાર્દિક સહયોગ આખ્યો છે.
જે બદલ તેઓના અમે ચિરત્રાણી છીએ. - - 1 પ્રકાશનનું કામ કેટલું કપરૂં છે. તે તે કરે તેને ખબર પડે ! તેમાંય સાકીય અને તત્વજ્ઞાનના પદાર્થોથી ભરપૂર પુસ્તકનું કામ આજના સગવડીયા ચમાં શિક્ષણનું સ્તર ઘટતું જતું હોઈ વિશિષ્ટ મેધાવી-બુદ્ધિશાળી કારીગરાથી

Page #6

-
૫
સાંપાંગ પુરું પાડવું, તે વિવિધ પરમાથ–મહાનુભાવોના હાદિક સહેગથી સુશકર્ય બન્યું છે.
જેમાં ખાસ કરીને રૂદ્રદેવ ત્રિપાઠી (વિહી-જયપુર)ની ખૂબ જ અનુમોદના કરીએ છીએ કે જેઓએ અમારી સાહિત્યિક પ્રવૃત્તિની પ્રાણ પૂ. ઉપાધ્યાય શ્રી ધર્મ સાગરજી મ. ના શિષ્ય પૂ. પંન્યાસ શ્રી અભયસાગરજી મ. પાસે આવી સઘળા નિબંધની ગોઠવણી કરવામાં સક્રિય ભાગ લીધેલ છે.
આ રીતે વડનગર કોલેજના પ્રોફેસર ડો. પ્રહલાદભાઈ જી. પટેલે પણ પૂજ્યશ્રી પાસે વારંવાર આવા પુસ્તકના અંતરંગ–કલેવરને સુસજિજત કરવામાં સક્રિય સહયોગ આપે છે. અને અંગ્રેજી-મેટર સુવ્યવસ્થિત તૈયાર કરવા માટે તેથી તેના પ્રફરિડીંગના વ. શ્રી ઉમાબહેન અય્યર તથા મનુભાઈ તલકચંદ શાહ આદાવાદ વાળાને સહયોગ સાધી અમારું કાર્ય સરલ કરી આપ્યું છે. ' - તે બદલ તેઓના પુનિત સહગની સાદર નોંધ લઈએ છીએ.
વળી આ પ્રકાશનમાં ગુજરાતી-હિન્દી અને સંસ્કૃતના બધા પ્રફે તપાસી સુધારવાની ભારે જહેમત સેવાભાવે ઉઠાવનાર શ્રી હેમચંદ્રાચાર્ય જેની પાઠશાળાના અધ્યાપક પં. શ્રી રતિલાલ ચી. દેશી તથા સૌથી કપરા કામ રૂપે ચાલુ સવિશે પ્રેસના ધકકા ખાઈ ઠેઠ પાલીતાણુ–પાટણ પૂજ્યશ્રી પાસે રૂબરૂ પ્રફે સુધરાવી પ્રકાશનની સુંદરતા વધારવામાં મૂફ સેવા આપનાર શ્રી કુમારપારી જે. શાહ (અમદાવાદ)ના ધર્મપ્રેમની અનુમેહના ભણી નોંધ લઈએ છીએ. વળી ખાસ કરીને આ પ્રકાશનમાં હાર્દિક સક્રિય સાથ આપનાર શ્રી નવપ્રભાત પ્રિન્ટીંગ પ્રેસના અધિપતિ તથા કામદારે અને ભગવતી બુક બાઈન્ડીંગ વકર્સના કારીગરો તથા સુંદર રંગીન ટાઈટલ પિજ છાપી આપનાર શ્રી અંબિકા કાર્ડ સેન્ટર અમદાવાદના ધર્મ સ્નેહની ખૂબ જ અનુમોદના કરીએ છીએ.
આ ઉપરાંત બીજા પણ નામી-અનામી ધર્મપ્રેમી સહગીઓના ધર્મનેની ગુણાનુરાગ ભરી અનુમોદના કરીએ છીએ.
છેવટે છદ્મસ્થતાવશે કે પ્રેસ દોષથી થવા પામેલી ક્ષતિઓ બદલ સુધારવાની તૈયારી સાથે હાદિક ક્ષમા માંગીએ છીએ. ભાથામાતા પાછળ
નિવેદક તળેટી રેડ જેન આગમમંદિર પાસે શ્રી વર્ધમાન જૈન પેઢી પાલીતાણુ-૩૬૪૨૭૦
(જંબુદ્વીપ) { વીર નિ સં. ૨૫૧૧
પાલીતાણાના બહુમાન પૂર્વક પ્રણામ વિ. સં. ૨૦૪૧
આસો સુદ 9
તા. ૨૦-૧૦–૮૫

Page #7

શ્રી જંબુદ્વીપ (પુસ્તક–૩)
*
*
*
૫
. વિષયાનુક્રમ
ગુજરાતી વિભાગ, અમન લેખ
લેખક કેત: જૈનશા અને
પૂ. આ. શ્રી. દેવેન્દ્ર સાગર ૧–૪ આધુનિક વિશ્વ
સૂરિ મ. સા. ૨ શ્રી જૈનધર્મમાં સાપેક્ષવાદને ઉપયોગ
મુનિશ્રી નદીધેષ વિ. મ “ભારતીય દર્શનમાં આત્મ તત્વ
એમ. ટી. બૂચ -
જામનગર જ વિવિધતામાં એકતા
કિશોરભાઈ એસ. દવે જામનગર
૧૮-૨ જ જન્મ અને પુનર્જન્મનું આ. વિષ્ણુદેવ પંડિત રર કે
M.A. અમદાવાદ - ૬ પુનર્જન્મ વિચાર
શ્રી પુષ્કર ચંદરવાકર ૨૪-૨૬
ચંદરવા (ધંધુકા) ગુરુત્વાકર્ષણ (૧) વિચારણીય પ્રશ્ન મેહનભાઈ એન. શાહ. ૨૭–૩૩ (હળવી સમીક્ષા)
વડોદરા-૨ “ગુરૂવાકર્ષણ
આર. બી. શા
૩૪-૩૭ હળવી વિચારણું
અમદાવાદ ધ્રુવને તારે ,
રમણલાલ બી. શાહ ૩૮–૪૦
અમદાવાદ પૃથ્વી ફરે છે !
એસ. બી. શર્મા ૪૧–૪૮ એ સિદ્ધાન્તનું ખંડન
(દિલ્હી) ૧૧ “અગ્નિ પુરાણના આધારે
રતિલાલ છોટાલાલ ૪૯-૫૪ બ્રહ્માંડ-વર્ણન
પુરોહિત (ઉંઝાવાલા) ચાંદખેડા (અમદાવાદ)

Page #8

લેખક
અ. પર
લેખક ભારતીય ખગોળશાસ્ત્રી
પપ-૨૮
લેખક હિંમતરાય મ. જાની તથા ભારતીબેન હિ. જાની અમદાવાદ નાનાલાલ વસા, મોહનલાલ એન. શાહ વડોદરા.
૫૯-૬૬
૬૭–૭૨
૧૩ . ખગોળ અને જૈનદર્શન ૧૪ પૃથ્વીસ્થિર છે !!!
તેમજ સપાટ છે !!! " (ચિંતનભર્યું સંશાધન) ૧૫ પાલનપુરને સ્થાપક
રાજપ્રહલાદન દેવ ૧૬ એલિતળ નીચેથી
૭૩-૭૬
- યશવંત જે. રાવલ
પાલનપુર ચાર્લ્સ કે. જાન્સ U.S.A.
હ૭૮૦
૧૭.' ગુરુત્વાકર્ષણ ૧૮ અંધશ્રદ્ધામાં કેણું ચડે?
૮૧-૮૩

Page #9

हिन्दी विभाग
संस्कृत कवियोंकी आत्मदृष्टि. डो. राजेंद्रसिंह
इलहाबाद. यूपी. भारतीय दर्शममें आत्माकी अवधारमा.. एक आलोचनात्मक दृष्टि डो. लालबन्द्र जैन
७-१९.
ज्योतिष-राज-प्रज्ञप्ति एक मुनि, कन्हैयालाल. २०-२३ पर्यवलोकन.
माउंट आबू (राज.) जम्बूद्वीपका स्थापत्य एवं श्रीमती फूलकीर . २४-२८ संक्षिप्त विवरण.
उज्जैन (M.P... चंद्रयात्राः वास्तविक तथ्य क्या ? - डो. तेजसिंह गौढ २९-४४
_ उज्जैन (M.P.) एक अमेरिकन गैज्ञानिककी
दृष्टिमें. आजके मानचित्रोंकी त्रुटि-पूर्णता जैन धर्मशास्त्र और आधुनिक विज्ञान 5ो. दामोदर ४६-८१ के आलोक में पृथ्वी
शास्त्री
नई दिल्ही ऋग्वौदिक साष्टि-विज्ञानके - डो. श्यामसुन्दरः ८२-८५ भौगोलिक आधार.
निगम
उज्जैन (म.प्र.) मसीही-निस्तीधम में
डो. ए.बी. शिवाजी ८६-९२ पृथ्वीका वर्णन
उज्जैन (म.प्र.) उपलब्ध जैन ग्रन्थोमें ज्योतिषचक्र रतनलालजी ९३-९५ - की व्यवस्था
कटारीया
केकडी (राज.) "सूर्यसिद्धान्त" में पृथ्वी और सूर्य, डो. भगवतीलाल ९६-१००
राजपुरोहित उज्जैन (म.प्र.)

Page #10

HAPP
UCUCUCUELSUELELELS46
-: संस्कृत विभाग :FFFFFFF
लेख
लेखक
पूचिठ्या आकार मीमांसा
भी अभयसागरो गणी १-४
विज्ञान विज्ञान बादश्च
डो. रुद्रदेव त्रिपाठी
५-८ -
पृथिव्या गतिमीमांसा
4. अमयसागरो गणी ९-११
जैन शाबाधारण . विश्वदर्शनम्
4. अभयसागरो गणी १२-१५

Page #11

4969464445464646
અંગ્રેજી વિભાગ Y6Y5SYSLELSLSLSLEUS
Name Notion of circular Flat Farth in Jaina Cosmogrhy
* .
Writer Write
Page No Sajjansingh : 1-4 Lishik & S.D. Sharma Patiala
8–19
Sources of Jaina Astronomy Sajjansingh: A Jaina Canomical Literature. Lishk &
S.D. Sharma Our Research Activities, Black-Holes Know
Niranjan . tojaipa, religion 7housands Vakharig
of 7ear Ago Astralia Gravity motion
20-26 27-30
31-33 34-35
10
z

Page #12

SPS2S2SESS2S2SPSS2S2SESZSE
વિ.સં. ૨૦૩૯ આસોવદ ૮-૯-૧૦ તા. ૨૮-૨૯-૩૦ ઓકટો છે. બરના રોજ પાલનપુર મુકામે થયેલ તત્ત્વજ્ઞાન-વિજ્ઞાન-ગણી પ્રસંગે જી ઉપસ્થિત થયેલ વિદ્વાને એ તત્વજ્ઞાન અને ભૂગોળ-ખળ અંગે || વિશિષ્ટ-નિબ રજૂ કરેલા સમયની મર્યાદા પ્રમાણે સંક્ષેપમાં વાંચ્યા પણુ હતા. આ
તેમાંથી મહત્વના આ નિબંધ વાચકોના લાભાર્થે રજૂ કર્યો છે. - આમાંના કેટલાક નિબંધો ને વિચારો જૈન-દષ્ટિને સંગત નથી.
છતાં વિચારેની રજુઆત પ્રામાણિક રીતે સાપેક્ષ રીતે કરેલ હોઈ H આદરણીય સમજી હંસાક્ષીર-ન્યાયે રજૂ કરેલ છે. |િ વિવેક બુદ્ધિ પૂર્વક મનન કરવા ભલામણ છે.
સંપાદકે છે TITI ITIHITTITISEGIGIGITTEGIES
RE IS GIT | TEJS,
H252525252S:SES

Page #13

• આ ગ્રંથના પ્રકાશનમાં લાભ લેનારા મહાનુભાવાની નામાવલી.
ર
મુંબઈ વાલકેશ્વર ચાપાટી આદિના સદગૃહસ્થા હસ્તે બાબુલાલ સફેરચંદ ટોપીવાલા સુ’બઈ:
.
ગણિવય મહાયશ સાગરજી મ.ના ઉપદેશથી શેઠશ્રી વાડીલાલ સારાભાઈ ટ્રસ્ટ પ્રાથના સમાજ મુંબઈ. • ચાણસ્મા જૈન સંઘ

Page #14

|| ગમો વચTમાળ
જૈન શાસ્ત્રો અને આધુનિક વિશ્વ
પૂ. આ. શ્રી દેવેન્દ્રસાગર સૂરિજી મ. સા.
માનવીની જ્ઞાનશક્તિ સાધનો પર અવ. પ્રાચીન ગ્રંથમાં કેઈએ સાતવાર તે લંબિત છે. જેવા અને જેટલા સાધને મળે કેઈએ અગ્યાર વાર આવી સાગર-યાત્રાએ તે આધારે જ્ઞાનનું ક્ષેત્ર લાંબું- પહેલું મતને હથેલીમાં રાખી કર્યાના દાખલા થાય છે.
મળે છે. તેથી એક કાળ હતું કે ભારતના વહાણ- પ્રસ્તુતમાં વિચારવાનું એ છે કે આવી વટાના નિષ્ણાતે, વ્યાપારીઓ, અને સાહસિકે સાહસ યાત્રાઓની રોમાંચકતાથી ભરપુર સાહસ અને ધીરજના ભાથાને લઈ “દરીયા કાળમાં તે વખતના સંસ્કૃતિ સંપન્ન માનવની લાલકી જે” બોલતા અફાટ સાગરમાં ઝુકાવી જ્ઞાનશક્તિ ભારતથી હજારે નહીં બલકે દઈ રત્નાદ્વીપ, બબરદ્વીપ જેવા દૂર-સુદૂરના લાખ માઈલ દૂર સુધીના પ્રદેશ સુધી પ્રદેશ સુધી પહોંચી સફળ વ્યવસાય કરી ફેલાએલી હતી. અનલ લક્ષમી લઈ પાછા ફરતા.
પરંતુ ઈ. સ. ની ચોથી સદી પછી અદ્યતન યાંત્રિક યુગ જેવી સાધન સામગ્રી કાળક્રમે આવાં સાહસો માટે જોઈતા ખમીરતે વખતે નહી, સંઢ, હવા, હલેસાં, અને વાલા માનવીઓની અછત થવાથી સમુદ્રના ભાગ્યની ચેકડીની રમત દરીયાના ઝંઝાવાત તેવા વિકટ રસ્તાઓની જાણકારી તે તે કુશળ અને ભીષણ તોફાને વચ્ચે પ્રાણની સટોસટી નાવિક–ખલાસીઓ પાસે જ રહેવા પામી, સાથે રમાતી, પણ ખેલદીલીવાળા સાહસિક તેઓના મૃત્યુ પછી ધીમે ધીમે ભીષણ– વેપારીઓ દરીયાના ક્રોધાવેશના ભીષણ પ્રચંડ સાગર વધુ દુય–અગમ્ય બનતે ગયો. ઝપાટામાં વહાણના ભાંગીને ભુક્કા થઈ જાય, છેવટે પરિસ્થિતિ એ આવી કે ભારત અને પાટીયું હાથમાં રહે તે પણ તેના વડે બહાર થોડે દૂર પણ વ્યાપારાથે જવાની જીવતા કિનારે આવી ફરી હિમ્મત-સાહસની હિમ્મતને અભાવ થવા લાગ્યા. મુંડી પર બધી સામગ્રી ભેગી કરી સમુદ્ર- તે અવસરે કૂટનીતિજ્ઞ પાશ્ચાત્યેના વેપારી યાત્રાને લહાવે લેતા, આવી વખતે વખત માનસમાં કંપનીમાંથી રાજસત્તાના સિંહાસને મતના મહેામાં જવારૂપ સાહસયાત્રાએ ચઢી જવાની મેલી મુરાદ ઉપજી. તેના પૂર્વ થતી.
કાર્યક્રમ તરીકે ઈ. સ. ૧૪૯૨ના તે વખતના

Page #15

ધર્માધિકારી પિપે આખા વિશ્વની જે વહેંચણી શેધ કરે છે. અને આપણે કંઈ કરેલ નથી, કર્યાની વાત આજે કલેજેના પાઠ્યપુસ્તકમાં કરી શકીએ એમ નથી.” આવે છે. તે આધારે અખિલ વિશ્વને પિતાની આવી લઘુતાગ્રંથિનું સર્જન શિક્ષણ માલિકીનું માનવાની ઘેલછા મુજબ તેઓ અને પ્રચારના બળે વિદેશીઓએ કર્યું છે. ભિન્ન ભિન્ન સ્થળે ભિન્ન ભિન્ન રીતિએ પણ હકીકતમાં આ બધી સ્વાર્થ મેલી અજમાવવા લાગ્યા,
રમત છે. તેમાં ભારતમાં પ્રકટેલા પણ નાસ્તિક- અત્યારની દેખીતી પૃથ્વી માત્ર ૮૦૦૦ વાદના પાયા પર નિર્ભર હેઈ ફેંકાઈ ગયેલા માઈલની છે. ૨૫૦૦૦ માઈલની પરિધિ વાળી
પૃથ્વી ગોળ છે અને ફરે છે” ને છે. આટલામાં કંઈ ભારતની સમૃદ્ધિનાં દર્શન સિદ્ધાંત પિતાની ધારણા બર લાવવા માટે શકય નથી. . ઉપયોગી સમજી વિજ્ઞાનવાદને ઓપ આપવા
ભારત તે બહુ જ વિશાળ છે. પૂર્વક ભારતીયના મગજમાં કાળબળે આવેલી નૈતિક કાયરતાને લાભ લેવા માટે સ્કૂલેના
જૂઓ આ માટે શાસ્ત્રીય માન્યતા શી
છે? તે વિચારીએ. પાઠ્યપુસ્તકના માધ્યમથી પ્રચાર શરુ કર્યો.
આખું વિશ્વ છેડે હાથ દઈ પગ પહોળા તેથી આજે લગભગ મોટાભાગની એવી ધારણું થવા પામી છે કે-“બસ જે કંઈ
કરી ઊભા રહેલ પુરુષના આકારે છે. અને છે તે આટલી જ દુનિયા છે. પૂર્વ ગોળાર્ધમાં
તેનું પ્રમાણ ૧૪ રજજુ છે. પાંચ ખંડ અને પશ્ચિમ ગોળાર્ધમાં અમેરિકા
૧ રજજુ અસંખ્ય કોટાકોટી એજનનું ખંડ-બસ ! આ છ ખંડની દુનિયા છે. બીજું માપ, કંઈ નથી.”
તે ૧૪ રજુ પ્રમાણે વિશ્વમાં મધ્ય. એટલે પ્રાચીન ભારતીની સાગરયાત્રાના ભાગ
ભાગે અસંખ્ય દ્વીપ–સમુદ્રોનું વર્તલ છે. સાહસિક વૃત્તાંતે અને ભારતથી લાખે તે બધામાં મધ્યભાગે જમ્બુદ્વીપ છે. જેનું માઈલ દૂરના દ્વીપમાં ભારતીયોએ ફરકાવેલા પ્રમાણ પૂર્વ-પશ્ચિમ, ઉત્તર-દક્ષિણ ૧ લાખ ધ્વજોની વિજયગાથા આદિ બધું અરેબિયન –ાજનનું છે. નાઈટસની વાતે કે શેખચલ્લીના તરંગેની તે જંબુદ્વીપમાં મધ્ય ભાગે મેરૂ પર્વત જેમ ગણાવા માંડયું છે.
છે. તેની પૂર્વ–પશ્ચિમ બાજુ મહાવિદેહ ક્ષેત્ર વિદેશીઓએ શિક્ષિતેના માનસમાં એવી છે. અને ઉત્તરમાં એક–પર્વત એક ક્ષેત્ર, એમ છાપ ઉપસાવી છે, કે-“જુઓને ? આ ત્રણ પર્વત, ત્રણ ક્ષેત્ર છે. આ રીતે દક્ષિણુમાં વિદેશીઓ, કોલંબસ, મેગેલન જેવા કેવા પણ એક પર્વત, એક ક્ષેત્ર એમ ત્રણ પર્વત સાહસિક યાત્રીઓ છે. કે જેઓ પ્રાણની પણ ત્રણ ક્ષેત્ર છે. એમ જંબુદ્વીપમાં કુલ સાત પરવા કર્યા વિના સાગરને ખેડી નવી નવી ક્ષેત્ર અને ૬ પર્વત છે.

Page #16

તેમાં દક્ષિણ બાજુ છેલ્લું જે ક્ષેત્ર છે ગણત્રીએ ૪૬,૫૦૦૦ માઈલમાં અને ૧ ગાઉ તેનું નામ ભરતક્ષેત્ર છે. કે જેનું પૂર્વ— =રા ની ગણત્રીએ ૫૧,૧૨૫૦ માઈલ) દૂર પશ્ચિમ પ્રમાણ ૧૪૪૭૧ ચો. ૫/૧૯ છે. અને ચારે બાજુ પાણીથી વીંટળાયેલ નાના–મોટા ઉત્તર-દક્ષિણ પ્રમાણુ પ૨૬ . ૬/૧૯ છે. તે અનેક દ્વીપના સમૂહરૂપ વર્તમાન વિશ્વ છે. ભરત ક્ષેત્રના મધ્ય ભાગે વૈતાઢય પર્વત છે. એમ નક્કી થાય છે. જેની ઉંચાઈ ૨૫ . છે ઉત્તર-દક્ષિણ
ખરેખર તે શાસ્ત્રની મર્યાદા પ્રમાણે ભારત પહોળાઈ ૫૦ જન અને પૂર્વ-પશ્ચિમ
ન ક્ષેત્રમાં ખારું પાણી હોય જ નહીં, સમુદ્ર લંબાઈ ૧૦૦૭૨ ૧૧/૧૯ પ્રમાણ છે.
તે દ્વીપની બહાર હોય છતાં આજે આપણી તેનાથી ભરત ક્ષેત્રના બે ભાગ પડ્યા દુનિયા આસપાસ ખારું પાણી દેખાય છે તે છે. ૧. ઉત્તરાર્ધભરત ૨ દક્ષિણાર્ધભરત. શું? તે સમજવા માટે નીચેની બે ઘટનાઓ - દક્ષિણ ભારતનું પૂર્વ-પશ્ચિમ પ્રમાણ વિચારવા જેવી છે.
જન ૯૭૪૪; છે , અને ઉત્તર-દક્ષિણ બીજા તીર્થકર શ્રી અજિતનાથ પ્રભુના પ્રમાણુ યે. ૨૩૮ છે.
વખતે બીજા ચક્રવતી સગર મહારાજાના ૬૦ આ દક્ષિણ ભારતના બરાબર મધ્યભાગે હજાર પુત્રોએ અષ્ટાપદ તીર્થની સુરક્ષા માટે એટલે વૈતાઢય પર્વતથી ૧૧૪ . . દૂર દડરની
. 11 , દંડરત્નથી ચારે બાજુ ખાઈ ખેદી તેમાં ગંગા અયોધ્યા નગરી છે. તેનાથી નૈઋત્ય (દક્ષિણ
નદીમાંથી નહેરની જેમ પાણી લાવી ભર્યું, પશ્ચિમ વચ્ચે) ખૂણે ૧,૮૫૦૦૦ ગાઉ દૂર
તેવામાં નાગકુમારના ભવન સુધી તે પાણી આપણે રહેલા છીએ, તે વર્તમાન વિશ્વ પહોંચવાથી છંછેડાએલા નાગકુમારના ઈન્દ્ર વિશાળ સમુદ્ર વચ્ચે નાના-મોટા અનેક દ્વીપના આવી ૬૦ હજાર પુત્રોને બાળીને ભસમ કરી સમૂહ જેવું છે.
દીધા બાદ કઈ વાળનાર ન હોઈ તે ગંગાના
પાણીએ ખાઈમાંથી ઉભરાઈને ચારે બાજુ આ માટે કવિ બહાદુર ધુરંધર વિદ્વાન
પ્રલય તાંડવ કરવા માંડયું. શ્રી દીપવિજય કવિરાજ કૃત શ્રી અષ્ટાપદજી મહાતીર્થની પૂજામાં નીચે પ્રમાણે ઉલ્લેખ
પછી ભગીરથે સગર ચક્રવતીની આજ્ઞાથી તે ગંગાના પ્રવાહને પોતાના પુત્રોએ જેમ
પ્રાણના ભોગે પણ ગંગા નદીના પ્રવાહને સિદ્ધગિરિથી છે વેગલે રે,
લાવી અષ્ટાપદની રક્ષા કરી તેમ સગર ચકએક લાખ ગાઉ પંચાશી હજાર રે!” વતીને શ્રી શત્રુંજયની રક્ષા કરવાના કેડ
આ ઉપરથી આપણે રહેલા છીએ તે જાગ્યા, તે મુજબ પિતાના તાબે રહેનારા ૮૦૦૦ માઈલને મનાતે ગેળે દક્ષિણ- વ્યંતર દેવોને જબૂદ્વીપની જગતી (કોટ)ના ભરતના મધ્યબિંદુ રૂપ અયોધ્યાથી નઋત્ય દક્ષિણ દ્વારથી લવણસમુદ્રને લાવવા હુકમ ખૂણે ૧,૮૫૦૦૦ ગાઉ (૧ ગાઉ=રા માઈલની કર્યો, તે મુજબ તે સમુદ્ર દેવશક્તિથી ભરત

Page #17

ક્ષેત્રમાં નાના મોટા ટંકણ, બર્બર, ચીણ, ભોટ તે પૃથ્વી આપણી જ્ઞાન સીમાની ટુંકી મયદારૂપ આદિ નાના મોટા દેશોને બરબાદ કરવા પૂર્વક હાલ બનેલી છે. શત્રુંજય ગિરિ તરફ ધસઘસાટ આવવા લાગે. આ ઉપરથી સ્પષ્ટ સમજાયું હશે એટલામાં સૌધર્મેન્દ્રનું આસન ચલાયમાન કે-૮૦ ૦ મા. ના વ્યાસવાળી અને થયું, દોડતા આવી સગર ચક્રીને આવું ન ૨૫૦૦૦ મા. ની પરિધિવાળી વર્તમાન કરવા સમજાવ્યા. આમ કરવાથી શ્રી અષ્ટ દેખાતી દુનિયાપદ તીર્થની જેમ શ્રી શત્રુંજય ગિરિ પણ “અખિલ વિશ્વ (૧૪ રજુ અગમ્ય અને સામાન્ય જીને દુર્લભ થઈ પ્રમાણ)ના મધ્યભાગે રહેલ અસંખ્ય પડશે, જેથી સગર ચકીએ સમુદ્રને ત્યાં જ દ્વીપસમુદ્રોના મધ્યબિંદુરૂપ જ બૂઢી. રેકી દેવા દેને હુકમ કર્યો.
પના દક્ષિણ છેડે આવેલ દક્ષિણા પરિણામે જેટલો સમુદ્ર ભરત ક્ષેત્રમાં ભરતક્ષેત્રના મધ્યબિંદુથી નેત્રત્ય ખૂણે આવી ગમે તેટલે રહ્યો, તે જ કાલક્રમે ૧,૮૫૦૦૦ ગાઉ દૂર હોય એમ લાગે છે.” ખૂબ જ ફેરફાર થઈને આજે ઉત્તર-દક્ષિણને આ રીતે શાસ્ત્રીય માન્યતાને ગ્ય રીતે ધ્રુવના અફાટ અને દુર્ગમ્ય બરફ વિસ્તારો સમજી વૈજ્ઞાનિક કલ્પના-ધારણાઓના વ્યાઅને પેસેફિક, આટલાંટિક વગેરે સમદ્રો મોહમાં વિદેશીઓએ ઘુંટાવેલી અને લઘુતારૂપે થયા,
ગ્રંથિના બીજરૂપ માન્યતાઓને ફગાવી દઈ આ બંને ઘટના ઉપરથી વર્તમાન વિશ્વ સત્ય યથાર્થ રીતે આપણે ક્યાં છીએ ? ટેકરારૂપ પાસ સમુદ્રથી વીંટળાયેલ નાના એ પ્રશ્નને ભૌગોલિક દષ્ટિએ સાચે ઉકેલ -મોટા અનેક દ્વીપના સમૂહરૂપ છે. અને મેળવવા પ્રયત્ન કરવો જોઈએ.
તત્વજ્ઞાન-વિજ્ઞાનની ભેદરેખા
સિદ્ધાંતને તકની કસોટીએ ચઢાવી શ્રદ્ધાના ટકા પ્રમાણે યોગ્ય રીતે મૂલવણી કરવાની ભેદરેખા તત્ત્વજ્ઞાન-વિજ્ઞાન વચ્ચે હોય છે.
TI T

Page #18

જૈન ધર્મમાં સાપેક્ષવાદને ઉપગ પ. પૂ. આ. શ્રી વિજય સૂર્યોદય સૂર શિષ્ય મુનિનંદીઘોષ વિજયજી મ.
આજે આપણે વિજ્ઞાનના યુગમાં જીવી તેમણે પ્રયોગશાળામાં ચકાસવાની જરૂરિયાત રહ્યા છીએ, માટે ઘણુ ખરા લોકે. અત્યારે પણ રહેતી નહોતી. તેઓ પોતે જ એક ધાર્મિક સિદ્ધાંતને વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિએ વિચારે મહાન વૈજ્ઞાનિક હતા. જેવી રીતે અત્યારે છે. તેઓ પ્રાચીન મુનિઓએ કહેલી તથા કેઈ વૈજ્ઞાનિક કોઈ પણ સિદ્ધાંત પ્રતિપાદન તીર્થકર ભગવંતોએ કહેલી બાબતો (સિદ્ધાંતો) કરે અને જગતના અન્ય બુદ્ધિમાન લેક તેનું માટે, વૈજ્ઞાનિક સાબિતીઓ માગે છે. તેઓ સમર્થન કરે તે સામાન્ય બુદ્ધિવાળા લોકો તે માને છે કે આ દુનિયામાં અને આપણી સત્યને સ્વીકારે છે, પરંતુ દરેક વ્યક્તિ પોતાના જિંદગીમાં આપણે આપણી નરી આંખ વડે માટે જુદા જુદા પ્રયોગ કરતા નથી. તેવી જે જોઈએ છીએ તે અને આપણી ઇન્દ્રિય રીતે ભગવાન મહાવીરે પ્રતિપાદન કરેલ વડે જે અનુભવીએ છીએ, તેના સિવાયની સિદ્ધાંતે દરેક માનવીએ સ્વીકારવા જોઈએ. કઈ પણ વસ્તુનું અસ્તિત્વ છે જ નહિ, ફક્ત એક જ ઉદાહરણ છે કે આ ઈસ. ના એટલે, જે આપણે આપણું ધર્મને ટકાવ વશમા સૈકાના પૂર્વાર્ધમાં શોધાયેલ જગહોય તો આપણે આપણી આ નવી પેઢી વિખ્યાત વૈજ્ઞાનિક આઈટાઈનના સાપેક્ષસમક્ષ વૈજ્ઞાનિક પદ્ધતિએ અને વૈજ્ઞાનિક સાધને વાદને સારી રીતે સમજનાર તે આખી વડે આપણા સર્વજ્ઞ ભગવંતએ કહેલ સના- દુનિયામાં ફક્ત આંગળીના વેઢે ગણાય એટલા તન સત્યને-સિદ્ધાંતને સત્ય સાબિત કરી જ માણસો હશે. છતાં ય તેને સત્ય તરીકે આપવાં પડશે.
આખી દુનિયા સ્વીકારે છે અને તે જ
સાપેક્ષવાદના સિદ્ધાંતનું પ્રતિપાદન ભગવાન ધર્મ અને વિજ્ઞાન બંને સમાંતર પદાર્થો મહાવીરે આજથી ૨૫૦૦ વર્ષ પહેલાં કર્યું છે અને સાથે સાથે બંને એક બીજાના પૂરક હતું. ફક્ત તેનું નિરૂપણ અને ઉપગ જુદાં પણ છે. વળી જૈન ધર્મના મૂળભૂત સિદ્ધાંતો હતાં. ભગવાન મહાવીરના સાપેક્ષવાદને એ સનાતન સત્ય છે અને તે સંપૂર્ણ છે. ઉપયોગ લોકોમાં સમાધાન, સંપ અને જેમાં કેઈકળે ફેરફાર થવા સંભવ નથી. પછી સંગઠન માટે થતો હતો. અત્યારના સાપેક્ષભલેને કે તેને સત્ય ન માને. વળી તેને વાદના ઉપગમાંથી એટમ બેંબ જેવી સત્ય ન માનવાથી તે અસત્ય પણ થતા નથી. વિનાશકારી શક્તિ ઉત્પન્ન થઈ છે. અને એ તીર્થંકર પરમાત્માએ કેવળજ્ઞાનથી જે પ્રત્યક્ષ વિનાશકારી શક્તિનું દુઃખ ખુદ એના શોધક જોયું તે જ કહ્યું હતું, એટલે તે સિદ્ધાંતને આઈન્સ્ટાઈનને પણ હતું.

Page #19

આપણું! સામાન્ય સાપેક્ષવાદ (Common low of Relativity)
હવે ભગવાન મહાવીરે આ સાપેક્ષવાદના ઉપયોગ કઈ રીતે કર્યાં તે જોઈએ. કોઈપણ એક વસ્તુ માટે દરેકે દરેક વ્યક્તિના દૃષ્ટિ કાણુ અલગ અલગ હૈાય છે. દા. ત. કોઈ એક ચિત્રકામના શિક્ષકે વર્ગોમાં પટ્ટાથ ચિત્ર માટે જુદી જુદી વસ્તુઓ વ્યવસ્થિત ગાઢવી, વની મધ્યમાં મૂકી. પછી ચારે બાજુ વર્તુલાકારે વિદ્યાથી આ બેસાડી તેને ચિત્ર દોરવાનું' કહે છે. ચિત્રકામના નિયમ પ્રમાણે જે વિદ્યાથીને જેવી વસ્તુ દેખાતી હાય તેવી જ ચિત્રાંક્તિ કરવાની હાય છે. એટલે જુદી જુદી દિશામાં બેઠેલા વિદ્યાથી. આને એકની એક જ વસ્તુ જુદી જુદી સ્થિતિમાં દેખાશે. કેઈ ને તે તેમાંની પાતાની સામી માજુએ (Opposit side) મુકેલી,
હવે ખીજુ ઉદાહરણ લઈએ. ત્રણ લાકડી લઈ, એ ત્રણેના નામ અનુક્રમે AB, CD
અને XY આપે. એમાં AB લાકડી સૌથીકોઈ વસ્તુની પાછળ ઢંકાઈ ગયેલી વસ્તુ
માટી છે. CD લાકડી AB લાકડી કરતાં નાની છે. XY લાકડી CD લાકડી કરતાં પણ નાની છે. એટલે તેને ગણિતની ભાષામાં આ રીતે લખાય. AB_CD_XY, હવે AB લાકડી, CD લાકડી તથા XY લાકડી, એ નેની અપેક્ષાએ માટી છે. જ્યારે XY લાકડી, AB લાકડી અને CD લાકડી એ બંનેની અપેક્ષાએ નાની છે, પરંતુ CD લાકડી AB લાકડીની અપેક્ષાએ નાની છે અને XY લાકડીની અપેક્ષાએ મેટી છે. અહી કોઇ CD લાકડીને નિશ્ચયે માટી કહેશે, તે પણ ખાટુ' છે. અને નિશ્ચયે નાની કહેશે તે પણ ખાટુ' છે. અપેક્ષાએ CD લાડી મેાટી પણ છે અને નાની પણ, ફક્ત તે કોની અપેક્ષાએ કહેવાય છે તે જ જોવાનું છે.
બિલકુલ દેખાશે નહીં, એટલે તે વિદ્યાથી તે વસ્તુને ચિત્રમાં બતાવશે પણ નહી', એને અર્થ એ નથી કે એ વસ્તુનુ અસ્તિત્વ ત્યાં નથી જ્યારે બીજો વિદ્યાથી પહેલા વિદ્યાથી'ની અપેક્ષાએ ઢંકાઇ ગયેલી, વસ્તુને સ્પષ્ટ જુએ છે, અને તે વસ્તુને ચિત્રમાં બતાવે છે, હવે બંને વિદ્યાર્થીના ચિત્રમાં કનુ ચિત્ર સાચું અને કોનું ચિત્ર ખાટુ' કહેવાય ? હકીકતમાં અને વિદ્યાથીનાં ચિત્ર સાચાં છે. છતાં પહેલા વિદ્યાર્થીના સ્થાન માટે ખીજા વિદ્યાથી નું અને ખીજા વિદ્યાર્થીના સ્થાન માટે પહેલા વિદ્યાર્થીનુ ચિત્ર ખાટુ જ ગણાય. હવે જ્યાં સુધી અને વિદ્યાથી એક ખીજાના સ્થાન (ક્રિશા)ને પરિચય નહીં મેળવે, ત્યાં સુધી અને વિદ્યાથી પોતપાતાના
આ છે
સાપેક્ષવાદ એટલે ખીજાની અપેક્ષાએ (આધાર) વસ્તુનું સ્વરૂપ સમજાવવુ તે, આઈન્સ્ટાઈનના સાપેક્ષવાદ સામાન્ય મનુષ્ય માટે બુદ્ધિગમ્ય નથી. પરંતુ જૈનધર્મીના સાપેક્ષવાદ કોઈપણ સામાન્ય મનુષ્ય પણ સમજી શકે તેવા છે.
કોઇપણ એક વ્યક્તિ ( પુરૂષ ) પિતાની અપેક્ષાએ પુત્ર છે મહેન તથા ભાઇની અપે. ક્ષાએ સંબંધે) ભાઈ છે. પુત્ર-પુત્રીની અપેક્ષાએ પિતા પણ છે, પત્નીની અપેક્ષાએ પતિ પણ છે. આમ જુદી જુદી વ્યક્તિના સ`ખ ધને લઈને ( લીધે) એક જ વ્યક્તિ જુદી જુદી સંજ્ઞા પામે તેનું જ નામ સાપેક્ષવાદ,

Page #20

ચિત્રને સાચું અને સંપૂર્ણ (Real & perfect) વેંત જ ચે અંધ પુરુષ, જે હાથીના કાન કહેશે અને બીજા વિદ્યાથીના ચિત્રને ખોટું ઝાલી ઊભો રહ્યો હતો, તે બે, “અરે અને અપૂર્ણ જ કહેવાના. કારણ કે તેઓ આ તમે શું કહે છે, હાથી તે સૂપડા જે એક બીજાને સમજી શકતા નથી.
છે. ત્યારે પાંચમે અંધ પુરુષ, જે સૂઢ પકડી ભગવાન મહાવીરના સાપેક્ષવાદ પ્રમાણે ઊભો હતો, તેણે કહ્યું, “હાથી તે અજગર કોઈ વ્યક્તિ અપેક્ષાએ ખોટી નથી, ફક્ત જે છે. ત્યાર પછી છઠ્ઠો અંધ પુરુષ, હાથમાં એ વ્યક્તિ કયા દષ્ટિકોણથી પિતાને અભિ દંતશૂળ પકડી કહેવા લાગે. હાથી ભાલા પ્રાય આપે છે તે જોવાનું છે, સમજવાનું જ છે. આમ પિત પિતાના મંતવ્યો રજુ છે. અને જો એ દૃષ્ટિકોણ આપણે સમજમાં કરી, એક બીજાની સાથે ઝઘડવા લાગ્યા. આવી જાય તે આપણે પણ “તે વ્યકિતની ત્યારે ત્યાં તે હાથીને મહાવત આવી ગયો. વાતને સત્ય માનીશું, અને તે જ રીતે સામી તેને દરેક અંધપુરૂષે પિતાની વાત કહી ત્યારે વ્યકિત પણ આપણા દષ્ટિએણને સમજશે, તે મહાવતે તેઓને કહ્યું, “તમે છ એ છે તે વિસંવાદ સર્જાશે નહિ, અને કદાચ જણ એક રીતે સાચા છે, પરંતુ તમે બધા વિસંવાદ હશે, તો પણ, તે નષ્ટ થશે અને અનેક રીતે ખોટા પણ છે. આમ જણાવી સંવાદિતા તથા સં૫ સજશે.
તે મહાવતે છ એ છ અંધ પુરુષને આખાય, દા. ત. આપણે ત્યાં એક દષ્ટાંત આવે હાથીના જુદા જુદા અંગો બતાવી, સમાધાન છે અને તે આ પ્રમાણે છે. એક વખત છ કરાવી, ઝઘડો દૂર કર્યો. અને આ જ રીતે અંધ માણસો અહીં-તહીંથી ભેગા થઈ ગયા, ભગવાન મહાવીરે, ઝઘડાઓ દૂર કરી, સં૫ એમાંના ઘણાએ હાથી વિષે વાત ઘણી સમાધાન અને સંગઠન માટે સાપેક્ષવાદસાંભળેલી, એટલે તેઓને હાથી જેવાની ખૂબ (Low of Relativity) નો ઉપયોગ કર્યો ઈચ્છા હતી. કયાંકથી હાથી ત્યાં આવી ચડ્યો, હતે. એટલે છ એ છ અંધપુરૂષ હાથીને સ્પશને- ટુંકમાં એક જ વસ્તુ સંબંધી જુદા ન્દ્રિયથી જોવા માટે હાથી પાસે ગયા તેમાંના જુદા દષ્ટિકોણથી, જુદી જુદી પરિસ્થિતિમાં એક અંધ પુરુષે હાથીનું પૂંછડું પકડયું અને બંધાયેલા અભિપ્રાય, તે તે દૃષ્ટિકોણ અને કહેવા લાગે, હાથી તે દેરડા જેવો છે. તે તે પરિસ્થિતિની અપેક્ષાએ સાચા હોય છે, આ સાંભળી બીજે અંધ પુરુષ, જેણે પગ પરંતુ વિભિન્ન પરિસ્થિતિ અને દૃષ્ટિકોણ પકડયે હતો. તે બેલી ઉઠ, “ના,ના, તું માટે ખોટા જ હોય છે. એટલે જુદા જુદા બેટો છે. હાથી તે થાંભલા જેવો છે.” આ દષ્ટિકોણ અને પરિસ્થિતિને સમજવાની આપણે સાંભળી ત્રીજે અંધ પુરુષ જે હાથીના પટ સીએ જરૂર રહે છે. આને જ જૈન ધર્મમાં વાળા ભાગ પાસે ઉભે રહી હાથીને પંપા- સ્યાદ્વાદ કે અનેકાન્તવાદ પણ કહે છે. અને ળતો હતે, તે બોલ્યા, “તમે બંને બેટા જૈન ધર્મની દરેક વાત સાપેક્ષ હોય છે. છે, હાથી દિવાલ જેવો છે.” આ સાંભળતાં

Page #21

ત
ક
-
-
=
,
,
,
,
-
-
-
- 11 યાદ
ન
કર
ભારતીય દર્શનમાં આત્મતત્વ”
એમ. ટી. બૂચ. જામનગર ૧
-
-
-
-
“ સદ્ વિઝા વસુધા વનિત ” ભારતીય દર્શનશાસ્ત્રનાં મૂળ ઊંડાં અને
–ત્રા પ્રાચીનતમ છે. ભારતીય ધર્મ અને દર્શનના ભારતનું બાહ્ય રૂપ જેટલું ભવ્ય અને પ્રાણ “વેદ” છે. અક્ષય વિચારોનું માનમનહર છે તેટલું જ તેનું આંતર રૂપ
સરેવર “વેદ” છે. સર્વેદના દશમા મંડળનું અભિરામ અને આભામય છે. પૃથ્વી પર ૧૨૧ મું સૂક્ત હિરણ્યગર્ભની સ્તુતિનું સભ્યતાને વિસ્તાર કરવાનું શ્રેય પણ ભાર
પ્રતિપાદક છે, આ સૂક્ત ગહન આધ્યાત્મિક તને જ છે. મનુસ્મૃતિનું ગૌરવવન્ત વિધાન તવેથી ભરપૂર છે. બ્રહ્મ સર્વ વ્યાપી હોવાની
મહત્વપૂર્ણ કલ્પના વેદના કેટલાંક સૂકતમાં
ઉપલબ્ધ છે. આનું સુન્દર દષ્ટાન્ત પુરુષ"एतद् देश प्रसूतस्य
સૂક્ત (૧૦-૯૦) તથા “અદિતિસૂકત (૧
શાશા ગ્રેન્મનઃ | ૮૯) છે. स्व स्व चरित्र शिक्षेरन्
“પુરા સર્વ ચિડ્યાં રામાનવાઃ ”
ચર્ મૂતં દર માવ્યમ્ I દર્શન’ શબ્દને વ્યુત્પત્તિજન્ય અર્થ આમ પુરુષ તથા અદિતિની સર્વવ્યાપછે –“દરે ર ત નમ ! જેના કતા સ્વીકારીને તેમની વિશ્વથી અભિન્નતા દ્વારા દર્શન થાય તે દર્શન.” શું દષ્ટિગોચર માનવામાં આવી છે. થાય ? વસ્તુનું સત્યભૂત તાત્વિક સ્વરૂપ અથર્વવેદના “સ્પંભ સૂક્ત' (૧૩ મું જેના દ્વારા ખ્યાલમાં આવે તે છે દર્શન, કાંડ, ૭મું તથા ૮મું સૂક્ત) તથા “ઉચ્છિષ્ટ આપણે કેણુ છીએ ? કયાંથી આવ્યા ? આ સૂક્ત (૧૧-૯) નું પરિશીલન કરવાથી પ્રતીતિ દશ્યમાન જગતનું સાચું સ્વરૂપ શું છે ? થાય છે કે બ્રહ્મની વ્યાપકતા તથા આત્માની તેની ઉત્પત્તિ કયાંથી અને કેવી રીતે થઈ ? અભિન્નતાનો સિદ્ધાન્ત અથર્વવેદને સર્વથા જીવન સારી રીતે વ્યતીત કરવા માટે કયાં માન્ય છે. બ્રહ્મની અન્યતમ સંજ્ઞા “ સાધન-ભાગ શ્રેષ્ઠ છે? આ અને આવા (આધાર) છે. જગતના સમસ્ત પદાર્થ બ્રહ્મના પ્રકારના પ્રશ્નને સમુચિત ઉત્તર આપ આશ્રયમાં નિવાસ કરે છે તથા પિતાનું તે દર્શનનું પ્રધાન દયેય છે.
અસ્તિત્વ (સત્તા ટકાવી રાખે છે માટે તેની

Page #22

સ્કંભ સંજ્ઞા સાર્થક છે. જન્મ વિશ્વનું વેદનો અંતિમ ભાગ ઉપનિષદુ છે. આ કારણ છે, બ્રહાનું પણ તે કારણ છે. તેથી ગ્રન્થ-રત્નમાં વિદિક ઋષિઓએ આધ્યાત્મિક તેને “જયેષ્ઠ બ્રહ્મ' પણ કહેવામાં આવ્યું છે. વિદ્યાના ગૂઢ રહસ્યનું વિશદ વિવેચન કર્યું
“ઉચ્છિષ્ટ સૂત” માં ઉચ્છિષ્ટ શબ્દ છે. ભારતીય તત્ત્વજ્ઞાનની ગંગોત્રી ઉપનિષદે છે. બ્રહ્મને જ પ્રતિપાદક છે. ઉચ્છિષ્ટ શબ્દને ઉપનિષદોમાં આત્માના સ્વરૂપનું વિવેચન અર્થ છે શેષ પદાર્થ, બાકી રહેલું. દશ્ય ખૂબ સૂક્ષ્મતાથી તથા વિસ્તારથી થયેલું છે. પ્રપંચનો નિષેધ કર્યા પછી જે અવશિષ્ટ રહે આત્માની સત્તા આ જીવનકાળ સુધી વિદ્ય છે તે જ ઉચ્છિષ્ટ છે અર્થાત્ બાધા રહિત માન રહે છે અથવા આ જીવનની સમાપ્તિ પરબ્રહ્મ છે.
પછી પણ તે ચાલુ રહે છે. આ સમસ્યાની આ વિચારધારાના અનુસંધાનમાં “નાસ- મીમાંસા કઠોપનિષદ્દમાં અત્યંત રેચક અને દીય સૂક્ત (ઋ. ૨. ૨૦-૨૨૨) વિશેષ વિચા- કલાત્મક રીતે કરવામાં આવી છે. યમ–નચિ. રણીય છે. અહિં ઋષિએ ગહન પ્રશ્ન ઉપ- કેતા સંવાદ દ્વારા પ્રતિપાદન કરવામાં આવ્યું સ્થિત કર્યા છે અને હિંમતપૂર્વક ઉત્તર છે કે આત્મા નિત્ય છે, અને અવસ્થામૃત આપ્યા છે. “સૃષ્ટિના આદિકાળમાં અસત્ ન દેને તે પ્રાપ્ત થતું નથી. આ આત્મા હતું, સત્ ન હતું, આકાશ ન હતું, સ્વર્ગ વિષયનું ગ્રહણ કરવાવાળી આપણી સર્વ ન હતું. મૃત્યુ કે અમરત્વ ન હતું. દિવસ ઈન્દ્રિયોથી, સંકલ્પ-વિકલ્પાત્મક મનથી તથા અને રાત્રિનું પાર્થકય ન હતું. આ નિષેધા- વિવેચનાત્મક બુદ્ધિથી પર છે, પૃથફ છે. ત્મક વિધાને પછી ઋષિ સત્તાત્મક વસ્તુનું એક અત્યંત રમણીય રૂપક દ્વારા આ વર્ણન કરે છે કે તે સમયે બસ એક જ
તત્વનું “ોપનિષદ્' (.રૂ.૮) નીચે પ્રમાણે હતું જે વાયુરહિત બનીને પણ પિતાના
વર્ણન કરે છે. સામર્થ્યથી શ્વાસ લેતું હતું. આનાથી અતિરિક્ત બીજું કંઈ ન હતું.”
आत्मानं रथिन विद्धि शरीर रथमेव तु । આ છે વેદની નિતાન્ત અને ઉદાત્ત એક
बुद्धिं तु सारथिं विद्धि मनः प्रग्रहमेव च ॥ ત્વની ભાવના. “ –તે એક-તેના લિંગન ડ્રાયાળ ચાન્યાદુ વિષયાન તેy mોવાના નિર્ધારણ કરવામાં અસમર્થ બનેલ વેદિક ગામેય મનોપુરમો રૂલ્યાદુ નીષિઃ | ઋષિઓએ તે પરમ તત્વ માટે સર્વત્ર “ત' માંડૂકય ઉપનિષદ્દમાં શુદ્ધ આત્માને અને “લત” એવા નપુંસક લિંગી શબ્દોને “તુરી” દર્શાવ્યો છે. જાગ્રત, સ્વપ્ન તથા વ્યવહાર કર્યો છે. આ પરમ તત્વ આ સુષુપ્તિ તે આત્માની વિભિન્ન અવસ્થાઓ જગતનું મૂળ કારણ છે. તેનાથી ચેતન- છે. પરંતુ આ ત્રણ અવસ્થાઓમાં આત્માના અચેતનની ઉત્પત્તિ થઈ છે. તે એક છે, અંશમાત્રને પરિચય પ્રાપ્ત થાય છે પરંતુ અદ્વિતીય છે. તથા તેની સાથે સમકક્ષ રહેવા જે ગુણ આ અવસ્થાઓમાં ઉપલબ્ધ વાળી અન્ય વસ્તુને અભાવ છે. થાય છે તેમનો પૂર્ણ આત્મામાં અભાવ

Page #23

રહે છે. તે સમયે બાહ્ય ચેતના કે અન્તઃ- તે યુગમાં પ્રવર્તમાન હતા. ગોસાલ ઘણું ચેતના રહેતી નથી, પ્રજ્ઞા કે અપ્રજ્ઞા રહેતી સમય સુધી ભગવાન મહાવીરની સાથે રહ્યા નથી. અદષ્ટ, અગ્રાહ્ય, અવ્યવહાર્ય, અલક્ષણ, હતા. પરંતુ રસૈદ્ધાતિક મતભેદને કારણે અચિન્તનીય, અવ્યપદેશ્ય, કેવળ આમ પ્રત્ય- સાલે ભગવાન મહાવીરથી છુટા થઈને યસાર, પ્રપંચેપશમ, શાન્ત, શિવ અંત “આજીવક મતની સ્થાપના કરી, ગોસાલ આ ચતુર્થ કહેવાય છે. આ જ આત્મા છે. નિયતિવાદના સમર્થક હતા. તેમનું પ્રતિપાદન આને જ જાણવો જોઈએ. (ના . ૭) % છે કે પ્રાણિના કલેશને ઉદય તથા અસ્ત કાર આ આત્માને ઘાતક શબ્દ છે. કઈ પણ હેતુ કે પ્રત્યય વિના થાય છે. તેથી
ઉપનિષદૂ-યુગ પછી કેટલીક શતાબ્દીઓ ગાસાલના ઉપદેશને સાર હવે કે – ખૂબ વિલક્ષણ હતી. જો કે ઉપનિષદુયુગમાં
“ન0િ , 0િ વિચિ, નધિ ગિરિ પણ વૈદિક વિચારધારાને વિરોધ કરનાર
“નથી કર્મ, નથી ક્રિયા, નથી વીર્ય, માટે દાર્શનિક હતા તેવું પ્રમાણ (કઠ. ૧/૧/૨૦)
ભાગ્યની સહાય લેવી જોઈએ, જે કંઇ થશે મળે છે પરંતુ ઉપનિષ-યુગ પછી આ
તે ભાગ્યને આધારે થશે, માટે શાસ્ત્રનિર્દિષ્ટ વિરોધાગ્નિ વિશેષ પ્રચંડ બ. વૈદિક ધમ યજ્ઞયાગ, દાન-પુણ્ય વગેરે નિરર્થક છે. તથા દર્શન વિરોધને વિષય બન્યાં. આ
આનું ખંડન જન દર્શને યથાર્થ રીતે યુગના ઇતિહાસનાં સાધન ખૂબ અલ્પ છે કર્યું છે. જૈન દર્શને ઘેષણ કરી કે જસ્ટિ પરંતુ જે કંઈ સાધન આજે ઉપલબ્ધ છે
उत्थानेति वा, कम्मेति वा, बलेति वा, विरिતેના પરથી આ વિરોધની તીવ્રતાનું અનુ
येति वा, पुरिसकारे परकम्मेतिवा ॥ (भगवती માન કરી શકાય છે. જૈન અંગો. બૌદ્ધ સૂત્ર ૨/૩/). નિકા, બ્રાહ્મણ-ગ્રન્થ, પાછળનાં ઉપનિષદ
આ સમયે મહાભારતની રચના તથા મહાશાસ્તમાં આ વિષયની પ્રચૂર
થઈ, અહિં વિરધવાદીઓના મતનું ખંડન, સામગ્રી ઉપલભ્ય છે.
ઓપનિષદ-જ્ઞાનનું સ્થાપન તથા નવીન
આસ્તિક ધારાનું સામંજસ્ય ઉપસ્થિત કરઆ સામગ્રીનું વિશ્લેષણ કરવામાં આવે વામાં આવ્યું. મહાભારતનાં શાન્તિપર્વ અને તે જન અને બૌદ્ધ ધર્મના સાચા સ્વરૂપનું અનુશાસન પર્વ આ વિધાનનાં સમર્થક છે. આપણને દર્શન થાય છે. આ બન્ને ધર્મોએ
પરંતુ મહાભારત જેવા વિશાળકાય આ વિરોધી મતમાં સામંજસ્ય ઉત્પન્ન કર
- ગ્રન્થને સાર શ્રીમદ્દ ભાગવદ્દગીતા છે. વાને પૂર્ણ અને પ્રામાણિક પ્રયત્ન કર્યો.
આ ગ્રન્થના સાતસે લેકમાં નિઃશ્રેયસની પૂર્ણ કશ્યપને અક્રિયાવાદ, અજિત પ્રાપ્તિના ઉપાય સુબોધ અને સરલ ભાષામાં કેશકમ્બલને ઉચ્છવાદ, પ્રકૃધ કાત્યાયનને અભિવ્યક્ત કરવામાં આવ્યા છે. ગીતા વાદશાશ્વતવાદ, સંજય બેલડ્રિપુત્તને અનિશ્ચિત વિવાદથી મત–મતાંતરથી પર છે. અધ્યાત્મ તાવાદ અને મુંબલિ ગોસાલને નિયતિવાદ તત્વના નિરૂપણે માટે જેટલી ભિન્ન ભિન્ન

Page #24

ઉં કે
:
મતની ઉદ્દભાવને તે સમય સુધી થઈ ચૂકી વાર કરવામાં આવી. આસુરી–સંપને હતી તે બધાને ઉપયોગ કરીને ગીતા એક વર્ણનના પ્રસંગે, (અ.૧૬) આવા નાસ્તિકોની રમણીય સાધનમાર્ગની વ્યવસ્થા કરે છે પ્રવૃત્તિઓને ઉલ્લેખ કરે છે.
ગીતાની દષ્ટિએ જીવ ચૈતન્યાત્મક છે. ચાર્વાક -પરંતુ ગીતાનો ઉપરોક્ત તેથી તે પરમેશ્વરની પરા પ્રકૃતિ અર્થાત્ પ્રયત્ન હવા છતાં ચાર્વાકેની પ્રગતિ અટકી ઉત્કૃષ્ટ વિભૂતિ છે. તેને જ “ક્ષેત્રજ્ઞ” કહ્યો નહીં, પરંતુ અનુકુળ પરિસ્થિતિમાં વિશેષ છે. કરેલાં કર્મનાં ફળ ધારણ કરવાને કારણે સમૃદ્ધ થયા. આ લોકેએ વિદિક ધર્મના અથવા ભેગાયતન હોવાથી શરીરને “ક્ષેત્ર” અધ્યાત્મવાદનો પ્રચાર કર્યો. સંજ્ઞા આપી છે. ક્ષેત્રના જ્ઞાતાને “ક્ષેત્રજ્ઞ' ચાર્વાક માને છે કે પૃથિવી આદિ ચાર કહે છે. આત્મા શરીરને–ચરણથી મસ્તક
મહાભૂતના સંમિશ્રણથી શરીરની સૃષ્ટિ થાય પર્યત સ્વાભાવિક અનુભવથી. અથવા ઉપ- છે અને આ શરીરથી અતિરિક્ત આત્મા દેશદ્વારા વિભાગપૂર્વક સ્પષ્ટરીતે જાણે છે. નામનું કેઈ તત્ત્વ નથી. આત્માને ધર્મ માટે તેને “ક્ષેત્રજ્ઞ” કહે ઉચિત છે. ચૈતન્ય છે. પરંતુ આ તન્યને સંબંધ
આત્માનું વર્ણન ભિન્ન ભિન્ન અધ્યા- શરીર સાથે હોવાને લીધે શરીરને જ આત્મા માં કરવામાં આવ્યું છે. આત્મા ષવિકા- માનવાને રહે છે. રિથી રહિત છે. અજન્મા, નિત્ય, શાશ્વત, ચૈતન્ય તથા શરીરને સંબંધ ત્રણ પુરાણ હોવા છતાં પણ નવીન જ છે. તે પ્રકારે સમર્થિત કરી શકાય છે. અવિકારી, અચ્છેદ્ય, અદાહ્ય, અદ્ય તથા
(૧) નિયાયિક પદ્ધતિ દ્વારા ઃ- શરીર અશષ્ય છે. તે નિત્ય સર્વવ્યાપી, સ્થિર તથા હોય તો જ તન્યને ઉદય થાય છે અને સનાતન છે.
શરીરને નાશ થતાં ચૈતન્યને નાશ સિદ્ધ આ જીવ નાનાં નથી પરંતુ એક જ થાય છે. અન્ન-પાનના ઉપગથી પ્રકૃષ્ટ ચેતછે. જેવી રીતે એક જ સૂર્ય સમસ્ત જગનાનો ઉદય થાય છે તથા તેને અભાવ તને પ્રકાશિત કરે છે તેવી જ રીતે ક્ષેત્રજ્ઞ હોવાથી ચેતનાને હાસ થાય છે. તન્યને બધાં જ ક્ષેત્રોને પ્રકાશિત કરે છે. જીવ લીધે કાર્ય કરવા માટે શરીર આવશ્યક સાધન પરમેશ્વરને સનાતન અંશ છે. (મૈયો છે. માટે ચૈતન્ય શરીરનું છે તેમ સિદ્ધ થાય જીવટો નવમૂતઃ સનાતન / ર૬-૭) ભગ- છે, આત્માનું નહીં. વાન અંસી છે, જીવ અંશ છે. ત્રાસૂત્ર (૨ (૨) અનુભવ દ્વારા -“સ્કૂલ છું,’ -રૂ-૪૨-૧૨) આ મન્તવ્યનું સમર્થન કરે છે. “હું કૃશ છું,” “હું શાંત છું” વગેરે અનુ
મહાભારતત્તર યુગમાં સન્ડેહવાદની ભવનું જ્ઞાન આપણને જગતમાં ડગલે અને અસર તીવ્ર બની. ગીતામાં સળેહવાદની પગલે થાય છે. અહિં સ્થૂલતા, કૃશતા, શાંતિને આપાતતઃ રમણીય યુક્તિઓની નિસારતા પૂર- સંબંધ મૈતન્ય સાથે શરીરથી નિષ્પન્ન થાય છે.

Page #25

42
(૩) વિદ્યકશાસ્ત્રના પ્રમાણ દ્વારા :–ભૌતિક જગતના પ્રત્યેક ભાગમાં જીવની સત્તા સ્વીપદાર્થ સાથે તન્યને સંબંધ સત્ય પ્રતીત કરવામાં આવી છે. થાય છે. વર્ષના સમયમાં દહીંમાં ચેડા જ જીવ જ પદાર્થોને જ્ઞાતા છે, કમેન સમયમાં નાના-નાના કીડાઓ ઉત્પન્ન થાય છે સંપાદક છે. પાસાને લઈ હાર્યા છે અને સામાન્ય લક્ષણ ચૈતન્ય છે. ચૈતન્ચઢાળ નીવડા કીડી જેવા અલ્પકાય પ્રાણીમાં રહેનાર જીવ આ સંસારના દરેક પ્રકારના જીવમાં તન્ય અલ્પ પરિમાણુ-વિશિષ્ટ હોય છે. પ્રદીપની ઉપલબ્ધ થાય છે. પ્રત્યેક જીવ નૈસર્ગિક રૂપે જેમ જીવ સંકોચશીલ અને વિકાસશીલ હોય અનંતજ્ઞાન, અનંત દર્શન, અનંતસામર્થ્ય છે. (કારે દારવિખ્યાં કલીપવંત.૧/ર૬) વગેરે ગુણથી સંપન્ન માનવામાં આવ્યો છે. તાત્વિક દૃષ્ટિએ જીવ અરૂપી છે. તેથી તેનું પરંતુ જેમાં આવરણીય કમેને લીધે આ જ્ઞાન ઇન્દ્રિયો દ્વારા થઈ શકતું નથી પણ સ્વાભાવિક ધર્મોને ઉદય થતું નથી. પિતાનાં સ્વ–સંવેદન પ્રત્યક્ષ તથા અનુમાનને આધારે જ શુભાશુભ કર્મોના પ્રભાવથી જીવના સ્વાભા- તેનું જ્ઞાન થઈ શકે છે. ભાવિક ગુણો પર એક પ્રકારનું આવરણ બૌદ્ધ દર્શન :–બધાં દુષ્કર્મો તથા છવાઈ જાય છે. શુભ કાર્યોનાં અનુષ્ઠાનથી આ દુષ્ટ પ્રવૃત્તિઓનું મૂળ આત્મવાદને માનીને આવરણનું તિરોધાન થાય છે અને આ બુધે આત્મા જેવા પૃથક પદાર્થની સત્તાને ગુણોને સાક્ષાત્કાર જીવને થાય છે. દર્શન, અસ્વીકાર કર્યો છે. માનસિક અનુભવ તથા જ્ઞાન વગેરે ગુણના વિશાળ તારતમ્યને લીધે ભિન્ન પ્રવૃત્તિઓને બુદ્ધ સ્વીકારે છે પણ છના અનંત ભેદ છે. શુભાશુભ કમેને આત્માને તેના સંઘાત (સમૂહ)થી ભિન્ન પદાર્થ ક્ત તથા કર્મ ફળને ભક્તા સ્વયં જીવ છે. માનતા નથી. પ્રત્યક્ષચર માનસ–પ્રવૃત્તિઓને
પર તુ છવામા આવરણીય કમાન લાધ આ પાન વાલા દ્વારા થઈ શકતું નથી પણ સ્વાભાવિક ધમેને ઉદય થતું નથી. પિતાનાં સ્વ–સંવેદન પ્રત્યક્ષ તથા અનુમાનને આધારે જ શુભાશુભ કર્મોના પ્રભાવથી જીવના સ્વાભા- તેનું જ્ઞાન થઈ શકે છે. ભાવિક ગુણો પર એક પ્રકારનું આવરણ બૌદ્ધ દર્શન : બધાં દુષ્કર્મો તથા છવાઈ જાય છે. શુભ કાર્યોનાં અનુષ્ઠાનથી આ દુષ્ટ પ્રવૃત્તિઓનું મૂળ આત્મવાદને માનીને આવરણનું તિરેધાન થાય છે અને આ બુધે આત્મા જેવા પૃથક પદાર્થની સત્તાને ગુણેને સાક્ષાત્કાર જીવને થાય છે. દર્શન, અસ્વીકાર કર્યો છે. માનસિક અનુભવ તથા જ્ઞાન વગેરે ગુણના વિશાળ તારતમ્યને લીધે ભિન્ન પ્રવૃત્તિઓને બુદ્ધ સ્વીકારે છે પણ જેના અનંત ભેદ છે. શુભાશુભ કર્મોને આત્માને તેના સંઘાત (સમૂહ)થી ભિન્ન પદાર્થ કર્તા તથા કર્મ ફળને ભક્તા સ્વયં જીવ છે. માનતા નથી. પ્રત્યક્ષગોચર માનસ-પ્રવૃત્તિઓને

Page #26

પંજમાત્ર આત્મા છે. આ પ્રવૃત્તિઓના સમૂહ પામે છે. આમ આત્મા પરિણામશાળી છે સિવાય અન્યત્ર તેની સત્તા કયારેય - પ્રત્યક્ષ દીપશિખા, દહીં અને જળપ્રવાહ આનાં દષ્ટારૂપે દેખાતી નથી. તેમને સિદ્ધાંત મને વૈજ્ઞા- ન્ત છે. એક અવસ્થાને લય થતાં બીજી નિક છે. તે માનસદશાઓને સ્વીકારે છે પણ અવસ્થા જન્મે છે. જન્માક્તરના ગ્રહણમાં પણ તેમનું એકીકરણ કરનાર આત્મા જેવા પદાર્થને આ પ્રવાહ ચાલુ છે એક જન્મના અંતિમ સ્વીકારતા નથી.
વિજ્ઞાનને લય થતાં બીજા જન્મનું પ્રથમ બદ્ધ મત અનુસાર આત્મા નામરૂપા– વિજ્ઞાન જન્મ પામે છે. જગતમાં વાસ્તવિક ત્મક છે. ઈન્દ્રિયો દ્વારા અનુભવેલા પિતાના એકતા અલભ્ય છે. જગતમાં પરિણામ જ સ્વરૂપનું નિરૂપણ કરે છે. તે પદાર્થોને “સંજ્ઞા સત્ય છે, પરિણામની અંદર કોઈ પરિણામી કહે છે. જે વસ્તુમાં ભારેપણું અને સ્થાનને પદાર્થનું અસ્તિત્વ સત્ય નથી. જગતના સત્ય ઘેરવાની શક્તિ હોય તેને “રૂપ' કહે છે. રૂપ રૂપની અવહેલના કર્યા વિના બુદ્ધ જગતની એટલે આકાશ સિવાયના ચાર મહાભૂતોથી પરિણામાત્મક વ્યાખ્યા કરે છે. આ દષ્ટિબિન્ને બનેલું શરીર. ભારેપણ વિનાના અને સ્થાનને “સંતાનવાદ” કહે છે. નહીં ઘેરનાર દ્રવ્યને “નામ” કહે છે. નામ આત્માની વાસ્તવમાં સત્તા નથી. આમ એટલે મન અને માનસિક પ્રવૃત્તિઓ. આમ આત્માની વાસ્તવિક સત્તા નહીં હોવાથી નામરૂપ” નો અર્થ થાય છે મન અને શરીર એ અજ્ઞાત, અવાસ્તવિક આમાનાં પારલૌકિક અથવા માનસિક અને શારીરિક પ્રવૃત્તિઓ. સુખને માટે પ્રયત્ન કરનાર મનુષ્ય મૂર્ખ છે. શરીર તથા મન, શારીરિક અને માનસિક ન્યાય દર્શન –આ દર્શન અનુસાર પ્રવૃત્તિઓને સમુચ્ચય આત્મા છે. રૂપ એક આત્મા અને ઈન્દ્રિમાં ભેદ હોવ આવશ્યક પ્રકારનું છે અને નામ ચાર પ્રકારનાં છે. વેદના છે. ઇન્દ્રિયનું કાર્ય દર્શન, સ્પર્શન, સ્વાદ સંજ્ઞા, સંસ્કાર અને વિજ્ઞાન આમ આત્મા વગેરે છે. આ કાર્યોનું સંચાલન કરનાર રૂપ, વેદના, સંજ્ઞા, સંસ્કાર અને વિજ્ઞાન એ આત્મા અલગ છે. પાંચ રકંધ પુંજમાત્ર (સમુદાય) છે. આત્મા નેત્ર દ્વારા જુએ છે, ત્વચાથી
ભૂત તથા ભૌતિક પદાર્થ રૂપ, વસ્તુને સ્પર્શ કરે છે અને જીભથી સ્વાદ ગ્રહણ કરે સાક્ષાત્કાર સંજ્ઞા, તેનાથી ઉત્પન્ન થનાર દુઃખ, છે. ઈન્દ્રિયેથી તે અલગ છે. દરેક ઈન્દ્રિય સુખ, ઉદાસીનતાને વેદના, ભૂતકાળના અનુ- નિયત વિષયનું જ્ઞાન કરે છે. તે બીજા વિષભવ દ્વારા ઉત્પન્ન થયેલી સ્મૃતિની કારણભૂત યના જ્ઞાનમાં સમર્થ બનતી નથી, એનાથી સૂમ માનસિક સ્થિતિ સંસ્કાર તથા રીતન્ય ચેતન આત્મા પૃથક પદાર્થ છે. ઈન્દ્રિયેની વિજ્ઞાન છે.
ક્રિયાનું સંચાલન આત્મા કરે છે, સ્મૃતિ ત્રિપિટકનાં મન્તવ્ય અનુસાર આત્મા એ જ્ઞાન છે અને તેનું કારણ આત્મા છે. અનિત્ય છે કારણ કે તેને કાલિક સંબંધ આત્મા નિત્ય છે. શરીર ભસ્મ થઈ જાય પણ બે ક્ષણને પણ નથી. તે પ્રતિક્ષણ પરિણામ આત્મા અક્ષત છે.

Page #27

પૂર્વાપર જ્ઞાનના યુગને પ્રત્યભિજ્ઞાન કહે જ્ઞાનને આશ્રય આત્મા છે. સમસ્ત ઈન્દ્રિયછે. જે આત્મા શરીરથી પૃથફ ન હોય તે જન્ય જ્ઞાનને આત્મા મનદ્વારા ગ્રહણ કરે છે પ્રત્યભિજ્ઞાન થઈ શકે નહીં–કારણ કે એકના અને તેને ઉપયોગમાં લે છે. સુખ, દુખ, જોવાની યાદ બીજાને થઈ શકતી નથી. ઈચ્છા, દ્વેષ પ્રયત્ન પ્રાણ અમાન ઇત્યાદિ
વળી સ્મૃતિ ઇન્દ્રિયને ગુણ નથી પરંતુ આત્માનાં લક્ષણ છે, કોઈ પણ અચેતન દ્રવ્યમાં આત્માને ગુણ છે. આત્મા વિના સ્મૃતિ શકય ઈચ્છા છેષ વગેરે દેખાતાં નથી. અહંભાવ નથી. ટૂંકમાં ઈન્દ્રિયો સાધન છે અને તે દ્વારા પણ કોઈ ઇન્દ્રિયમાં ઉત્પન્ન થતો નથી, તેથી આત્મા જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરે છે.
આત્માનું અસ્તિત્વ સિદ્ધ થાય છે. દેહને નાશ થતાં આત્માને નાશ થતે આ દર્શન માને છે કે બધાં શરીરમાં નથી તેનું કારણ નીચે પ્રમાણે છે. એક દેહના એક જ આત્મા નથી. જે તેમ હતા તે મૃત્યુ પછી તે દેહધારી આત્મા બીજે દેહ સૌને જન્મ એક હેત, મરણ પણ સાથે ધારણ કરે છે. ત્યારે કેઈની પ્રેરણા વિના જ થાત, એક વ્યક્તિ બધિર થાય તે અન્ય તે માતાના સ્તનનું પાન કરે છે. પૂર્વજન્મના પણ બધિર થાત. વૈશેષિક મત પ્રમાણે અભ્યાસથી જ આ પ્રવૃત્તિ શકય બને છે. આત્માઓની સંખ્યા અનંત છે. વળી જે આમ આત્મા નિત્ય છે.
આત્માઓ મુક્ત થાય છે તે પછી નવીન નૈયાયિક મન્તવ્ય અનુસાર આત્માની સૃષ્ટિના પ્રસંગે પાછા ફરે છે. નિત્યતાનું એક વિશેષ પ્રમાણ છે. વિષયમાં આત્મા નિત્ય અને અવિનાશી છે. તે રાગ હે તે પ્રાણીના જન્મનું કારણ છે. દ્રવ્યરૂપ છે પરંતુ પ્રયત્ન કરીને મોક્ષને વીતરાગને જન્મ હેતે નથી, તત્વજ્ઞાનના અધિકારી બનીને સાચું સુખ પ્રાપ્ત કરે છે. અભ્યાસથી વાસનાઓને નાશ થાય છે. વૈશેષિક આત્માની સત્તામાં વિશ્વાસ વાસનાઓને નાશ થતાં કારણને અભાવે રાખે છે. શુભ અને અશુભ કર્મોના પરિણામકાયને પણ અભાવ થાય છે. એટલે કે જન્ય તેની સદ્ગતિ કે દુર્ગતિના સિદ્ધાન્તને જન્મ-મરણનાં બંધન રહેતાં નથી. જન્મ– સ્વીકારે છે. પ્રલય થાય છે ત્યારે જીવ પરમરણની સમાપ્તિની અવસ્થા મુક્તાવસ્થા છે. માણરૂપે સ્થિત થાય છે. તે સમયે સર્વજ્ઞા આત્માની મુખ્તાવસ્થા સિદ્ધ થતાં તેનું નિત્ય- આત્મા જ તેને “ક્યિા આરંભ” કરવાની ત્વ સિદ્ધ થાય છે.
પ્રેરણા આપે છે. આમ વૈશેષિક દષ્ટિએ વૈશેષિક દર્શન અનુસાર ચેતન દ્રવ્ય આત્મા જગતને અધિષ્ઠાતા બને છે. માં આત્મા અને મનને સમાવેશ થાય છે. સાંખ્ય દશન- પુરુષ અથવા ચેતનવૈશેષિકે આત્માને પણ દ્રવ્ય માને છે તે તત્વને સ્વીકારે છે. આ પુરુષને આત્માની તેમની વિશેષતા છે. આ મન્તવ્ય પ્રમાણે સમકક્ષ માની શકાય. સાંખ્ય મતે પુરુષ તત્વ સર્વ પ્રકારનું જ્ઞાન ઈન્દ્રિય દ્વારા થાય છે. છે. તેમાં પુરૂષ (આત્મા)નું અસ્તિત્વ સિદ્ધ

Page #28

કરવા માટે સાંખ્યાચાર્ય ઈશ્વરકૃષ્ણ નીચે પુરુષ ત્રિગુણાતીત અને અલિપ્ત છે. તેનું પ્રમાણે દલીલ રજુ કરે છે.
અસ્તિત્વ માત્ર શબ્દ પ્રમાણુથી સિદ્ધ થાય સંપાપરાર્થત્યાત્ ત્રિશુળવિવાધિષ્ઠાનાતુ છે, અન્ય કઈ પ્રમાણુથી નહી. પુરુષોડરિત મોમાયા– વાર્થ પ્રવૃત્તો / પુરુષ નિત્ય છે. તેને ઉત્પત્તિ કે નાશ
સંઘાત પરાર્થે હોવાથી, ત્રિગુણાદિથી નથી. પ્રકૃતિથી અલગ પોતાના સૂમરૂપે તે વિપરીત હવાથી, અધિષ્ઠાનથી, ભેસ્તાભાવથી સર્વવ્યાપી છે જ્યારે પુરુષને ખ્યાલ આવે છે અને મેક્ષ માટે પ્રવૃત્તિ હોવાથી પુરૂષનું કે તે જડ પ્રકૃતિના પ્રપંચમાં ગૂંચવાય છે અસ્તિત્વ સિદ્ધ થાય છે.”
ત્યારે તે તેનાથી મુક્ત થવા પ્રયત્નશીલ બને સૃષ્ટિની રચના અને તેના સંચાલન પ્રત્યે છે અને વિવેક યુક્ત જ્ઞાનથી પુરુષ મુક્ત ધ્યાન આપવાથી ઉપરોક્ત પાંચ ચિન્હ એવાં થાય છે. તે ઉદાસીન બને છે. આ અવસ્થા દેખાય છે કે જેમને લીધે જડ પ્રકતિ સિવાય સાંખ્ય દૃષ્ટિએ કૈવલ્યાવસ્થા અથવા મુક્તાએક ચેતન તત્વનું અસ્તિત્વ સ્વીકારવું વસ્થા છે.
ગ દશનથી આત્મા સંબંધી પુરુષનું (આત્માનું અસ્તિત્ત્વ સિદ્ધ થયા વિચારણા નીચે મુજબ છે. જીવાત્મા વિવિધ પછી આત્માના સ્વરૂપને પ્રશ્ન ઉપસ્થિત થાય પ્રકારનાં કર્મ કરતા હોવાથી તેનાં શુભાશુભ છે. આ સંબંધમાં વેદાંતની માન્યતા એવી ફળને ભોક્તા બને છે. જીવાત્મા પૂર્વજન્મના છે કે, બધા આત્માઓ પરમાત્મામાંથી આવિ- સંસ્કાર (આશા)થી પ્રભાવિત હોય છે. ભાવ પામ્યા છે અને તેમાં જ લીન થાય છે. પુરુષ ત્રણ પ્રકારના છે, (૧) બદ્ધ, (૨) સાંખ્ય આ સિદ્ધાતને સ્વીકારતું નથી. પરંતુ મુક્ત, (૩) પ્રકૃતિ લીન, બદ્ધ પુરુષ કર્મ તે દરેક જીવાત્માની સ્વતંત્ર સત્તાને માને બંધનમાં ફસાયેલા છે, મહાપુરુષ પહેલાં છે. તેથી ઈશ્વરકૃષ્ણ પ્રતિપાદન કરે છે કે બંધન યુક્ત હતે. પરંતુ હવે દુઃખમાંથી "जननमरण करणानां नियमात् युगपत् प्रवृत्तेश्च ।
ના મુક્ત થયેલ છે. પ્રકૃતિલીન પુરુષ આગલા पुरुषबहुत्वं सिद्ध त्रगुण्यविपर्यया चैव ॥"
જન્મમાં બંધન પ્રાપ્ત કરી શકે છે. -સાં. વ. ૨૮
ઈશ્વર આ સર્વથી ભિન્ન છે. કલેશ, અર્થાત્ જન્મ, મરણ અને ઈન્દ્રિયો કર્મ, વિપાક (કર્મફળ), તથા આશય અલગ અલગ હેવાથી, નિયમથી અને
(સંસ્કાર ) થી ઈશ્વર અપ્રભાવિત રહે છે, તે બધા લોકો સાથે એક કામ ન કરી શકતા નિત્ય મુક્ત પુરુષ છે. તેને માટે શ્રુતિનું હેવાથી પુરુષ બહુત્વ સિદ્ધ થાય છે.”
પ્રમાણે છે. ઉપરોક્ત લક્ષણ “બદ્ધ પુરુષનાં છે. પૂર્વ મીમાંસાના મત પ્રમાણે શરીર, બદ્ધ પુરુષ પ્રકૃતિથી યુક્ત થઈ જીવરૂપે જન્મ ઈન્દ્રિયો વગેરેથી ભિન્ન આત્માની સત્તા છે. -મૃત્યુના ચક્રમાં ફસાયે છે. પરંતુ મુક્ત વેદ કહે છે કે, “ચમન હો જાતિ ”

Page #29

(“યજ્ઞ પછી યજમાન સ્વર્ગે જાય છે)' ઉત્તર મીમાંસા (વેદાન્ત) દર્શનની
મૃત્યુ થતાં યજમાનનું શરીર બાળી નંખાય આત્મા વિષે નીચે પ્રમાણે વિચારણા છે. • છે. આથી શરીર સ્વર્ગે જતું નથી પણ જે વેદાન્ત કહે છે કે “બદન માં જે પ્રતીતિ
જાય છે તે આત્મા આ રીતે “તે આ જીવન થાય છે, તેને વિષય શુદ્ધ, નિલેપ આત્મા -મૃત્યુના બંધનમાંથી મુક્ત થાય છે. એ નથી, પરંતુ અધ્યસ્ત આત્મા જ “ક”ને વિધાનથી પણ સ્પષ્ટ થાય છે કે મૃત્યુ થવા- વિષય બને છે. આથી અધ્યાસની નિવૃત્તિ વાળે શરીર, ઇન્દ્રિય આદિથી ભિન કેઈ વેદાન્ત દર્શનનું પ્રજન છે. સંદિગ્ધ એક છે જે નિત્ય છે જે અવિનાશી છે જે આત્મા તેને વિષય છે જેમ કે, સૂતેલે ઈહલોકમાંથી પરલોકમાં જાય છે તે જીવાત્મા મનુષ્ય સ્વપ્નમાં પિતાની ઈષ્ટ વસ્તુના નાશથી છે. “આત્મામાં જ્ઞાનનો ઉદય થાય છે પરંતુ દુઃખી થાય છે, જાગ્રત થતાં સ્વજન્ય-ખથી વાપ્નાવસ્થામાં વિષયો નહીં હોવાથી “આમા તે મુક્ત થાય છે, સ્વસ્થ થાય છે. આવી ને જ્ઞાન રહેતું નથી. આ રીતે તે જડ અને રીતે જ અનાદિ અવિદ્યારૂપ સંસાર ચકથી બેધસ્વરૂપ પણ છે.
ગ્રસ્ત થયેલ પ્રાણી પિતાને તેનાથી આક્રાન્ત
- સમજે છે. વેદાન્તના વાકથી યથાર્થ આત્મ આત્મા ક્ત અને ભોક્તા છે. તે વિભુ
-સાક્ષાત્કાર થાય છે, ત્યારે અવિદ્યાજન્ય છે, અહંભાવ-રૂપે સર્વત્ર વિદ્યમાન છે. તે
સર્વ દુઃખમાંથી મુક્ત બને છે. સ્વપ્નાવસ્થા શુદ્ધજ્ઞાન સ્વરૂપ છે. દેશકાળથી અપરિછિન્ન છે. તે જ્ઞાતા છે. તે એક શરીર ત્યાગીને
બંધ સ્વપ્નાવસ્થાના પરિકલ્પિત દેહને
જ થાય છે, ખરો દેહ તેને વિષય નથી. અન્ય શરીરમાં પ્રવેશ કરે છે.
સ્વપ્નાવસ્થાના માયા પરિકપિત અનર્થની ભિન્નભિન્ન અનુભવેને લીધે એક શરીરમાં નિવૃત્તિથતાં જાગ્રત પુરુષને બેધથાય છે. આ એક જ આમા” હોય છે અને તે બીજા રીતે શ્રવણું, મનન, નિદિધ્યાસનથી જે પક્ષ શરીરના નિવાસી જીવાત્માને અનેક માનવાથી જ્ઞાન થાય છે તે દ્વારા અધ્યાસ પરિકલ્પિત
બદ્ધ” અને “મુક્તની વ્યવસ્થા થઈ શકે તૃત્વ, ભકતૃત્વ વગેરે અનર્થોની નિવૃત્તિ છે. અન્યથા એકના મુક્ત થવાથી બીજાને થાય છે. નિવક વેદાન્તદર્શન છે. તેને પણ મુકત માનવા પડે.
વિષય જીવાત્માભૂત સચ્ચિદાનંદ બ્રહ્મ છે. પ્રભાકર કહે છે કે જીવાત્મા ભોકતા છે. જીવાત્માની પ્રતીતિ અસંદિગ્ધ નથી. તે શરીર ભોગાયતન છે, ઇન્દ્રિય ભોગ સાધન કર્તવ, ભકતૃત્વ આદિથી રહિત છે. તે છે અને સુખ-દુઃખ તથા પૃથિવી આદિગ્ય ચિત્ સ્વરૂપ છે. છે. જે જીવ, શરીર, ઇન્દ્રિય, ભોગ્ય અને વેદાંત મતે મોક્ષદશા પહેલાં જીવાત્મા જ્ઞાન–આ પાંચથી જ્ઞાન થાય છે. વસ્તુત: આ ચેતન રહે છે. મેક્ષાવસ્થામાં તે જડ થઈ પાંચમાં સમગ્ર જગત સમાવિષ્ટ છે. જાય છે, કારણ કે જ્ઞાનનું નામ જ ચેતન્ય છે.

Page #30

આથી જ્ઞાનીને ચેતન કહી શકાય. વસ્થામાં જીવને જ્ઞાન રહે છે. તેથી દુઃખના અનુભવ થાય છે. જો કે આ રીતે મેક્ષાવસ્થામાં દુઃખની આત્યંતિક–નિવૃત્તિ થાય છતાં આવી મેક્ષાવસ્થાને શ્રુતિ સ્વીકારતી નથી. શ્રુતિ મેક્ષાવસ્થામાં સર્વાંઐક્ય દૃષ્ટિને અપનાવે છે
૧૭
મદ્મા
પરિચય થાય છે. પૂર્ણ આત્મામાં આ સવ સુખ–ગુણને અભાવ રહે છે. તે સમયે માહ્ય ચેતના કે આંતર ચેતના રહેતી નથી, પ્રજ્ઞા કે અપ્રજ્ઞા રહેતી નથી. અદૃષ્ટ, અવ્યવહાય, અલક્ષણ (ચિન્હરહિત), અચિંતનીય, અન્યપદેશ્ય (નામરહિત), કેવળ આત્મપ્રત્યયસાર (એક આત્માની સત્તાનું જ માત્ર ભાન) હાય છે, પ્રપ ંચાપશમ (જ્યાં સમસ્ત ખાહ્ય જગત શાંત રહે છે), શાન્ત, શિવ, અદ્વૈતને આ ચતુર્થ (તુરીય) કહે છે, આ જ આત્માને જાણવા જોઇએ. આ આત્મા જાગૃતાદિ અવસ્થાત્રયીથી પૃથક્ છે. આ આત્મા કૂટસ્થ અધિકારી છે. આ ફૂટસ્થ આત્માની એકતા નિર્ગુણુ બ્રહ્મથી સિદ્ધ માનવામાં આવે છે. ૐકાર આત્માને દ્યોતક અક્ષર છે.
'यत्र त्वस्य सर्वमात्मैवाभूत् तत्केन " શ્વેત ? જેન વિનાનીચાત્ ? ।” (મૃ. આ. ૨/૪/૪) ‘‘અર્થાત્ જ્યાં બધું જ આત્મમય મની જાય ત્યાં કોણ કેને જુએ અને કોણ કાને સાંભળે ?” આમ શ્રુતિ મેક્ષાવસ્થામાં દન અને જ્ઞાનાદિના અભાવના એષ કરે છે પણ જડ હેાવાને લીધે નહીં, પર ંતુ બધું જ આત્મમય થવાને લીધે.
ગીતા અને ઉપનિષદો આત્માના સ્વરૂપની વિશદ ચર્ચા કરે છે.
માંડૂકવ્ય—ઉપનિષદ શુદ્ધ આત્માને ‘તુરીય’ કહે છે. જાગૃતિ, સ્વપ્ન અને સુષુપ્તિ એ ત્રણ આત્માની અવસ્થાએ છે. જાગૃતિમાં આત્મા બાહ્ય વસ્તુને અનુભવે છે, સ્વપ્નમાં આભ્યંતર માનસને અનુભવે છે અને સુષુપ્તિમાં આનંદના અનુભવ કરે છે. આ અવસ્થાએમાં આત્માને ક્રમશઃ વિશ્વ, તેજસ અને પ્રાણ કહે છે. આ ત્રણ અવસ્થાએમાં આત્માના અંશ માત્ર
સ્થળ : જામનગર
તા. ૧૫-૧૦-૮૩ ૩

.
આમ ભિન્ન ભિન્ન દન આત્મા વિષે ભિન્ન ભિન્ન મન્તવ્ય ધરાવે છે. પરંતુ સવે દર્શનનુ' લક્ષ્ય એક જ છે. મહાકવિ કાલિદાસ કહે છે તે પ્રમાણે
" बहुधायामैर्भिन्ना पन्थानः सिद्धिहेतवः । त्वय्येव निपतन्त्योघा जाहूनवीया इवार्णवे ॥' પુષ્પદન્તાચાર્ય ને પણ આવે જ અનુભવ છે. તે કહે છે કે
" रुचीनां वैचित्र्यादृजुकुटिलनानापथजुषां । તૃળામેજો નચત્ત્વમસિ યસામળ વ વ ”
ભા. ત્ર’. ખુચ, એમ.એ.,પી.એચ.ડી., સંસ્કૃતના પ્રાધ્યાપક અને આચાય, શ્રી બી.એન. મહેતા મ્યુનિ. કોલેજ,
જામનગર

Page #31

------ଘ વિવિધતામાં એકતા
(ગીતાના જીવાત્માના ખ્યાલ) લે. પ્રા. કિશારભાઈ એસ. દવે
૧૨૦ ખી. ગીતામૃતમ પાઁચવટી સાસાયટી, જામનગર ||||||||||
પ્રાસ્તાવિક—
સત્ની સર્વાં'ગીણ ચેાજનામાં જીવાત્માનુ જટિલ અને છે.
વિશિષ્ટ સ્થાન છે.
અધ્યાત્મલક્ષી—દના અ ંતિમ સત્ની વિભાવના કરતાં પણ જીવાત્માના ખ્યાલને વધારે મહત્વ એ માટે આપે છે કે સત્ની સંપ્રાપ્તિનું કેન્દ્ર, એ માટેના પુરુષાર્થનું પ્રારંભખિંદું જીવાત્મા છે.
વળી જીવાત્માના સ્વરૂપની વિચારણાની સાથેાસાથ પરમસત્તા, સાથેના તેના સંબંધના પ્રશ્ન પણ મહત્ત્વ ધરાવે છે. પ્રસ્તુત લેખમાં ગીતાને જીવાત્માના ખ્યાલ અને પરમસત્તા, સાથેના તેના સંબધ વિચારવામાં આવ્યેા છે. જીવાત્મા શા માટે ?

જીવાત્મા શબ્દ જીવ અને આત્મા એવા એ શબ્દોના સ’ચેાજનથી અનેલ છે. છેક પ્રાચીન સમયથી નિત્યતા અને અનિયતા, કર્તાપણું અને અકર્તૃત્વ, લેાક્તાપણું અને સાક્ષીભાવ આદિ વિરોધી યુગ્મા જીવાત્માના સ્વરૂપ વિશે વિચારાઈ રહ્યાં છે.
વળી કર્માનુસાર · પુનર્જન્મના ખ્યાલ સાથે એનુ' સચેાજન થતાં આ સમસ્યા વધારે
આથી તમામ અનિત્યતાએ, કર્તૃત્વ, ભાતૃત્વ અને આવાગમનની પ્રક્રિયા ‘જીવ’ શબ્દ દ્વારા અને નિત્યતા, સાક્ષીભાવ આફ્રિ લક્ષણા ‘આત્મા’ દ્વારા નિર્દિષ્ટ કરવા વધારે સુગમ છે.
ઉપનિષદા રૂપકની ભાષામાં બે પક્ષીઓ એક જ વૃક્ષ પર બેસે છે” એવુ કહી
જીવ અને આત્માના ભેદની જ રજૂઆત કરે છે.
જીવાત્માનુ સ્વરૂપ :
જૈન આગમા‘પુટ્ટુગલ શરીર'ની વાત કરે છે. સૂક્ષ્મ શરીર કે કારણ શરીર તરીકે અન્ય શાસ્ત્રા જીવાત્માના સ્વરૂપની કલ્પના કરે છે.
મહાભારત માં, સુપ્રસિદ્ધ સત્યવાન સાવિત્રીનાં ઉપાખ્યાન દરમ્યાન‘ 'ગુજમાત્ર પુરુષ' નિશ્ચ` ચો વહાત્ ।' એમ કહી
આ જીવાત્મા પ્રત્યેક મનુષ્યના અંગુઠી જેવડા છે” એવા પરોક્ષ નિર્દેશ મળે છે,

Page #32

પુરાણેએ આ સૂક્ષ્મ શરીર બધી નિત્યતામાંથી જ અનિત્યતા સર્જાય છે.” જ્ઞાનેન્દ્રિય, કમેન્દ્રિય અને મન ધરાવે પરમસત્તા અકતા છતાં તેનામાં જ રહેલી છે” એવું દર્શાવી તેને “ભગ શરીર સંકલ્પશક્તિ આત્માનું શરીર સાથે સંકલન ગયું છે.
કરી છવભાવ ઉત્પન્ન થવાનું કારણ બને છે. ગીતામાં આવા સ્પષ્ટ નિર્દેશ સાથે જીવા. આથી જ ગીતા કહે છે, ભાનું સ્વરૂપ દર્શાવાયું નથી, પરંતુ મમ શનિ દત્ર તરિમા ધાન્ ! शरीर यदवाप्नोति यच्चाप्युत्क्रामतीश्वरः । संभवः सर्वभूतानां ततो भवति भारत ॥ गृहीत्वैतानि स याति वायुगंधानिवाशयात् ॥
ગીતા. ૧૪–૩. श्रोत्रं चक्षुः स्पर्श न च रसन घ्राणमेव च । અર્થાત, હે ભારત! મહદ્દબ્રહ્મ મારી અધિgય મનાં વિષયાનુરે છે. પ્રકૃતિ છે અને હું તેમાં બીજ મૂક
ગીતા ૧૫-૮-૯ નાર છું. તેનાથી જ સર્વ પ્રાણીઓને અર્થાત જ્યારે આ જીવાત્મા શરીરને સંભવ થાય છે.” પામે છે અને જ્યારે શરીરને છોડે છે, ત્યારે ગીતા પહેલાંના કેટલાંક શાસ્ત્રો પરમજેમ વાયુ ગંધને લઈ જાય છે, તેમ મન- સત્તામાં ક્રિયાશીલતાને અભાવ દર્શાવતા હતા. સહિત ઇન્દ્રિયને લઈ જાય છે અને આંખ, ગીતા એ પરમતત્વની જ પરા પ્રકૃતિ કાન આદિ ઈન્દ્રિયો વડે જ તે વિષને દિવ્ય સંકલ્પશક્તિ રૂપે જગતસર્જક ક્રિયા સેવે છે.
શીલતા તરીકે દર્શાવી છે. પિતાના નિત્ય સ્વરૂપે આ આત્મા હણત બે પ્રકૃતિએને આ વિચાર દર્શાવતાં, નથી અને હણાતો પણ નથી. શોથી ગીતા કહે છે, પૃથ્વી, જલ, અગ્નિ, વાયુ છેદતો નથી અને છેદા પણ નથી. અગ્નિથી અને આકાશ, મન, બુદ્ધિ અને અહંકાર બળી ન શકે, પાણીથી પલળી ન શકે, આ આઠ તામાં પરમાત્માની જ પવનથી સુકાઈ ન શકે એવું તેનું નિત્ય અપરા પ્રકૃતિ વિભાજિત થયેલી છે.” . અભૌતિક સ્વરૂપ છે. (ગીતા ૨-૧૯ થી ૨૪) (ગીતા. ૭-)
આ જ સંદર્ભમાં ગીતા આત્માને અહીં મન, બુદ્ધિ, અહંકાર આદિ અજન્મા, નિત્ય, શાશ્વત અને પુરાતન કહે છે. ચેતનસંલગ્ન તો પંચમહાભૂતે સાથે રહી છતાં શરીરમાં તેનો નિવાસ શાશ્વતકાલીન જીવાત્માને ઉદ્દભવ કઈ રીતે કરે છે ? તે ન હોવાનું દર્શાવતાં ગીતા કહે છે,
દર્શાવાયું છે. જેમ મનુષ્ય જુનાં વસ્ત્રો ત્યજી વળી કહેવાયું છે કે આનાથી બીજી એક નવાં વસ્ત્ર ધારણ કરે છે, તેવી જ પરા પ્રકૃતિ છે જેના વડે આ જગત ધારણ રીતે આ આત્મા જુનાં કલેવર છેડી કરાય છે. (ગીતા. ૭–૪) નવાં ધરે છે.” આમ નિત્ય આત્માનું અહીં ખેંધપાત્ર બાબત એ છે કે પુનર્જન્મ સાથેનું અનુસંધાન અહીં દર્શાવાયું છે. જીવાત્મા અવિદ્યાજનિત છે યા તે પરમ

Page #33

સત્તાના વિવર્તરૂપ છે એ વિચાર દર્શાવાયે પડશે, પરંતુ આત્મોન્નતિના પ્રયાસે, આ નથી, પરંતુ “સતમાંથી સત’ જન્મે છે એ જીવનમાં જ્યાંથી અટક્યા, ત્યાંથી જ બીજા અર્થમાં જ એકનું અનેક થવું, અહીં દશ- જીવનમાં તેની શરૂઆત થાય છે.
સંબંધ : પુનર્જન્મ :
मत्तः परतर नान्यद् किंचिदस्ति धनंजय । ગીતા કહે છે, જેમ દેહધારીને મચિ સમિદં ઘોરં સૂવે મળિકાળ રૂ બાલ્ય, યૌવન અને વૃદ્ધાવસ્થા પ્રાપ્ત
-ગી. ૭/૭ થાય છે તે જ રીતે બીજા દેહની અને પ્રાપ્તિ પણ થાય છે. (ગીતા. ૨-૧૩)
ममैवांशो जीवलोके जीवभूतः सनातनः । પરા પ્રકૃતિમાં રહેલી દિવ્ય સંકલ્પશક્તિ મન, ઉBIનીન્દ્રિયાન પ્રતિસ્થાનિ તિ || જેમ જગતનું કારણ છે–સમષ્ટિનું કારણ છે
–ગી. ૧૫/છ. તેમ અહંતાના મર્યાદિત વર્તુળમાં પણ સંકલ્પ
પરમસત્તા સર્વોચ્ચ છે. તેનાથી પર કશું શક્તિ મહત્વને ભાગ ભજવે છે. જીવાત્માને
' જ નથી. જેમ સૂત્રમાં મણિઓ પરોવાયેલાં જે મર્યાદિત સ્વાતંત્ર્ય પ્રાપ્ત છે, તેના જ !
હોય તેમ, આ બધું (જીવાત્મા સહિત) એનામાં આધારે સંકલ્પશક્તિ જીવાત્માનું ભાવી
પરોવાયેલું છે. નકકી કરે છે.
આમ એક અને અનેકને સંબંધ આધારબુદ્ધના પ્રતીત્યસમુભાદમાં સંખાર
આધેય જે છે. આકાશમાં વાયુનું અધીસ્થ (સંસ્કાર) તવ જે રીતે પુનર્જન્મનું કારણ
અસ્તિત્વ છે, તેવી જ રીતે જગત સમગ્ર મનાયું છે, તેમ ગીતા સંકલ્પશક્તિને જ
પરમસત્તાને અધીન છે, પણ આ અધીનત્વ નિર્ધારક તત્વ ગણે છે.
જગત કે જીવાત્માની સત્તાને વિવર્તરૂપ માનવા નજમ અંગેની ગીતા ની માન્ય- માટે નથી. તાનું સૌથી મહત્ તત્વ એ છે કે –
જીવાત્મા પરમાત્માને સનાતન અંશ સમરણ-વિસ્મરણની સતત પ્રક્રિયાઓ છે. અંશરૂપે જ જીવાત્મા પ્રકૃતિમાં રહેલી જીવાત્મામાં ચાલ્યા કરે છે. વ્યક્તિને પોતાના મનસહિત છ ઈન્દ્રિયેને પિતાની તરફ આકર્ષે છે. પૂર્વજન્મનું સ્મરણ રહેતું નથી, કારણ કે અહીં જીવાત્મા અંશરૂપે સનાતન એ જરૂરી નથી. પરંતુ “સંકલ્પબળ વડે હવાને વિચાર રજૂ થયું છે. જીવાત્મા મેળવેલ સિદ્ધિ એ આત્માની શાશ્વત અને પરમસત્તાનો સંબંધ સમજાવતે સંપ્રાપ્તિ છે,” એવું ગીતા ભારપૂર્વક બિંબ–પ્રતિબિંબવાદ ગીતાને અભિપ્રેત દર્શાવે છે (૬-૪૫ અને ૬-૪૩ તથા ૭–૧૯) જણાતું નથી. . આથી જ કહેવાય છે કે આ જીવનમાં આ વિચાર જીવનાં તમામ અનિત્ય ઘૂંટેલે એકડે આગામી જીવનમાં ફરી ઘૂટ લક્ષણને મિથ્યા માને છે–વિઘારે ગરમા

Page #34

૨૧
fમકાનો વિચારમા ” આથી છવભાવ ઈચ્છુક સાધક અલગ અલગ દૃષ્ટિએ જ ક્ષણિક છે અને દર્પણ જતાં પ્રતિબિંબ વિચારવાના. આપોઆપ અદશ્ય થાય છે, તેમ જ જીવનું જીવપણું નાશ પામે છે.
જૈન દર્શન અનુસાર સમ્યફ દર્શન અને
સમ્યક જ્ઞાન પછી સમ્યફ ચારિત્ર એ જ અંશરૂપ જીવાત્મા જે સનાતન હોય
સાધકને ક્રમ છે. તાત્વિક અને તાર્કિક તે છવભાવને ક્ષણિક કઈ રીતે ગણી શકાય?
મુશ્કેલીઓ એ સાધકની વ્યવહારુ મુશ્કેલી ગીતા એક અને અનેક બન્નેને સત્ માને
કયારે ય બનતી નથી. છે. એકનું અનેક થવું એ અનેકવને મિથ્યા દર્શાવતું નથી. વિવિધતાને નકારતી એકતા
આથી જ ઉપનિષદના મહામંગલ ગીતાને અભિપ્રેત નથી પરંતુ, વિવિધતા શબ્દોમાં આ વિચારની સમાપ્તિ કરીએ : વચ્ચેની એકતા–વિધ્યને સ્વીકારતી એકતા બારમા વા કરે દદડ્યો શ્રોતો નિરિએ જ ગીતા અનુસાર જીવાત્મા અને પરમ ચાલતો સત્તાનો સંબંધ છે. • આધુનિક પાશ્ચાત્ય તત્વ “વિવિધતા
સંદર્ભગ્રંથ : વચ્ચેની એકતાના વિચારને વધારે મહત્વ ૧ ગીતાતત્ત્વવિચાર : આ જ લેખકનું. આપે છે. ગ્રીન, બ્રેડલે આદિ તત્ત્વ આ પ્રકાશન : યુનિવર્સિટી ગ્રંથનિમણુ બેડ. જ વિચારનું સમર્થન કરે છે. સમકાલીન જીવાત્મા અંગેનું પ્રકરણ. તત્વજ્ઞાન તે સર્વસામાન્યપણે આ જ વિચાર ૨ ગીતારહસ્ય–લેકમાન્ય તિલક, અપનાવે છે.
કર્મવિપાક અને આત્મ સ્વાતંત્ર્ય ઉપસંહાર:
૩ ગીતાનિબંધો-૧-૨. શ્રી અરવિંદ. આત્મા આશ્ચર્યસમું તત્ત્વ છે.
(ગી. ૨/૨૯) તકની સરાણ અને આત્મત્વપ્રાપ્તિનો
તત્વજ્ઞાનના પાયા 3 આત્માની અમરતા અને કેમ રંગના દરે વિશ્વાસ ભારતીય તત્વજ્ઞાનના પાયા છે. જે

Page #35

222csécsesseeeeee328222332390 જન્મ અને પુનર્જન્મ
રજૂ કરનાર આ. વિષ્ણુદેવ પંડિત
એમ, એ.
અમદાવાદ 288seses93939999999ssessoesss તક–સંબદ્ધ કર્યપદ્ધતિ વર્તમાનકાળ ક્ષણજીવી છે. જેનું કામ તે
બંને કાળને જોડવાનું છે. એવી જ રીતે જન્મ અને પુનર્જન્મની સાદી સરળ જન્મ અને પુનર્જનમને જોડનાર કોણ? એ વ્યાખ્યા આ પ્રમાણે આપી શકાય, જે કર્મ પ્રશ્ન આવીને ઊભું રહે છે. ગઈ કાલે જન્મ પામ્યું એજ કર્મ આવતી કાર્યાલયમાં જનાર જે માણસ છે, તે કાલે ફરીથી જન્મવાનું છે. જેમ કે. મેં ગઈ બંને કમને જોડે છે. તેણે જે કર્મ કર્યું કાલે મારા કાર્યાલયે જઈને એક કર્મ કર્યું. તેની તેને ખબર છે. અને એ જ્ઞાનની સાથે માને કે, એક કર્મને જન્મ થયો. હવે તેને એટલે તો વિશ્વાસ છે કે, મારે આવતી આજે હું એજ કાર્યાલયમાં એટલા માટે જાઉ કાલે એ જ કાર્યાલયમાં જવાનું છે. આ રીતે છું કે જે કર્મ મેં ગઈ કાલે કર્યું, તે કર્મ કહીએ, તે કમને જન્મ અને પુનર્જન્મ કરવા માટે મારે એ જ કાર્યાલયમાં આવતી એને ક્ત પુરુષ પિતે છે. હવે આ વ્યાખ્યા કાલે જવાનું છે. એ પ્રકારની શ્રદ્ધા લઈને લઈને આપણે એક ઉંડી વિચારણા કરવાની હું આજે કાર્યાલયમાં જઈ કર્મ શરુ કરું છું. છે. એટલું તે શાસ્ત્રકારે નક્કી કર્યું છે, જે ગઈ કાલ ગઈ, તે ભૂતકાળ અને આવતી કે સૃષ્ટિનો જન્મ ક્યારે થયે, એની વિચાકાલ આવવાની છે, તે ભવિષ્યકાળ, તે બંનેને રણું કરવાનું કામ આપણું નથી. આપણે તે જોડનાર વર્તમાનકાળ તે આજ : આજે હું જે કર્મ આપણી સાથે જોડાયું છે, તેને લઈને જે ક્ષણે કર્મ શરૂં કરું છું. તે પહેલાંની આગળ વધવાનું છે. અને એ કર્મમાં પ્રગતિ ક્ષણ અને હવે પછી આવનારી ક્ષણ, તે બંને સાધવાની છે. દરેક જીવંત અને ચેતનવંત કાળને જોડનાર વર્તમાનકાળ, તેની ક્ષણ પ્રાણી આ કર્મને વશ છે. જે કર્મને વશ કેટલી? તેને વિચાર કર જોઈએ. એમ થઈ તેને જન્મ થયે, તેજ કર્મને વશ થઈ માને ને કે ભૂતકાળ અને ભવિષ્યકાળ તેનું મૃત્યુ થવાનું છે. અને મૃત્યુ પછી ચિરંજીવી છે. અને તે બંને કાળને જોડનાર પણ તેને પુનર્જન્મ થવાને છે. તેનાં આ

Page #36

કર્મને જોડનાર કે'ક એક અદષ્ટ તત્વ છે, જે ધર્મો જાગ્યા છે, અને પ્રચાર પામ્યા છે, જેની તેને ખબર નથી. સામાન્ય માનવ તે મોટાભાગના ધર્મો આ કર્મને સ્વીકાર પણ એક પ્રાણીના રૂપે જીવે છે, મરે છે, કરે છે. આમાં મુખ્યત્વે બુદ્ધ, બ્રાહ્મણ, અને ફરીથી જન્મે છે, તે પણ કમને શિખ, પારસીક, આટલા ધર્મોને પાળતી વશ છે. તે અદષ્ટ તત્વ કર્મની સાથે તેને પ્રજાએ કર્મને સિદ્ધાંત સ્વીકારે છે. અને જોડી રાખે છે.
એથી જન્મ અને પુનર્જનમનો સિદ્ધાંત પણ હવે જન્મ છે ? તે પુનર્જન્મ પણ છે. સ્વીકારે છે. આની સાથે વર્તમાનયુગમાં જે એ પ્રકારનું વિવેકજ્ઞાન જગાડવાનું છે. એની અવનવા વાદો જાગ્યા છે અને જીવ્યા છે, મીમાંસા-વિચારણા કરવાની છે. મનુષ્યની તેની વાત પણ આપણે કરી લેવી જોઈએ. અંદર જે આંતર ચેતના રહેલી છે; તેમાં આમાં સમાજવાદ અને સામ્યવાદ પણ આવી વિવેકશક્તિ સુષુપ્ત રીતે પડેલી જ છે. તેને મળેલું જાય છે. ધર્મની દ્રષ્ટિએ આ લોકો ભલે નાસ્તિક આ એક વિશિષ્ટ પ્રદાન છે. એજ એનું ગણાય, પણ કર્મની દૃષ્ટિએ તે તે આસ્તિક પરિબળ છે, એ વિવેકશક્તિને જગાડવા માટે જ છે. આ બધા પ્રકારના વાદેએ કર્મની તપ કરવું જરૂરી છે, હું કર્મ ને વશ છું,’ પદ્ધતિ-થિયરી સ્વીકારી છે. અને તે કર્મ એવું જે અજ્ઞાન છે, તેને દૂર કરવાનું છે. પદ્ધતિ માટે જ અન્યાય સામે લડત આપી આ એક મોટો પુરુષાર્થ માંગી લે છે. તેનું રહ્યા છે. તેમને પણ લાગે છે કે, આ અન્યાયનું પ્રારબ્ધ તેના ભૂતકાળને અને તેના ભવિષ્ય- મૂળ કર્મની થિયરીને ભંગ છે. જેણે જેણે કાળને માટે ઉપયોગી હશે. પણ તેણે જે કર્મ કર્યું, તેને તેને તેનું ફળ મળવું જોઈએ. પુરુષાર્થ કરવાનો છે, તે પુરુષાર્થ તેને અદષ્ટ જે કામમાં આજે એક વ્યક્તિ જેડાઈ તે રહેતી શક્તિને સમજવામાં કામ આવે છે. કામ તેને મળવું જોઈએ અને તો જ વિશ્વની
જ્યાં સુધી મનુષ્ય વિચાર કરે નહિ, વિવેક- વ્યવસ્થા સચવાય. આમ આ બધા વાદોના શક્તિ જગાડે નહિ અને પુરુષાર્થ શરૂ કરે મૂળમાં કમ પદ્ધતિ રહેલી છે, એ સિદ્ધાંતનો નહિ, ત્યાં સુધી જન્મ અને પુનર્જનમની વાત સ્વીકાર કરવામાં આવે, તો આજના વિશ્વમાં સમજાશે નહિ.
આપણે બહુમતિમાં છીએ અને એથી આ જન્મ-પુનર્જન્મની વાતમાં કર્મનું આપણે હર્ષ પામવાનો છે, એ ભૂમિકા પર રહસ્ય છુપાયું છે, આપણે આ વિશ્વમાં જે જન્મ અને પુનર્જન્મની વિચારણા કરવાની છે.

Page #37

પુનર્જન્મ વિચાર
પુનર્જન્મ અંગેની અનેક માન્યતાએ જગતના જુદાજુદા દેશેામાં આજે ય પ્રચલિત છે. લાકકલ્પનામાંથી જન્મેલ તુક્કા જેવા વિચારે છેવટે, તત્વજ્ઞાનના સીમાડા પર જઈને ડેરા-તંબુ તાણ્યા. પરિણામે પુનર્જન્મ અ ંગેની રૂઢ લેાકમાન્યતા ગંભીર ચિતનના વિષય બનવા પામેલ છે જેની વૈજ્ઞાનિક અને શાસ્ત્રીય વિચારણાના ત્રણ પાસાઓ છે જે નીચે દર્શાવ્યા છે.
જન
(૧) લૌકિક વિચાર વા સામાન્ય સમાજલેક સમાજ Folksમાં પ્રચલિત લેાકમાન્યતા.
(૨) ધ ગ્રંથામાંની લેાકમાન્યતા જેણે ધ શાસ્ત્રોમાં કથાનકનુ સ્વરૂપ ધારણ કરી લેાકમાનસમાં રૂઢ થયેલ લેાકમાન્યતા,
(૩) એગણીસમી ને વીસમી સદીમાં વિજ્ઞાન દ્વારા સૈદ્ધાંતિક સ્વરૂપે પ્રગટ ચિંતન,
થતું
લૌકિક–વિચારધારાને સમજવા માટે આદિવાસીના સમાજમાં ઘુમીને-ફરીને તેમ જ તે અ ંગેના ગ્રંથા દ્વારા આ વિચારને જરૂર પામી શકાય છે. આદિવાસીઓમાં રૂઢ

લેખક :
શ્રી પુષ્કર ચંદરવાકર ચંદરવા (ધંધુકા)
માન્યતા છે કે સગાંવહાલાંના અવસાન પછી તે વ્યક્તિ જુદા જુદા પશુપ'ખીના અવતારને પામી વારંવાર ઘરમાં, ખેતરમાં કે છાપરા માથે આવી ઘરના લેાકની સંભાળ લઈ જાય છે. કુસસ્કારી ધનીક વ્યક્તિ નાણાંના સ ંચય કયે જ જાય અને ધનને સાચવવા સિવાય અન્ય કાઇ જીવનાદને ન વરી હેાય તેવી વ્યક્તિ સંપત્તિને રક્ષવા કાજે નાગ બનીને અવતરે છે ને તેના નાણાંની તે રક્ષા કર્યાં જ કરે છે, તેવી એક પ્રચલિત લેાકમાન્યતા પણ છે. શ્રાદ્ધમાં તર્પણ કરનાર સંતાને વાસ નાખતી વખતે ખાવા માટે મકાનના
પડાળ પર ભેગા થતા કાગડાને પૂજ તરીકે માની, પુનર્જન્મના સિદ્ધાંતના અપરાક્ષ રીતે સ્વીકાર કરે છે, સાથેાસાથ શિક્ષિત અને ભદ્ર સમાજમાં આજે ય માન્યતા છે કે દેહમાંની ચેતનાશક્તિના વિલય થતા નથી. દેતુ ક્ષર છે. ચેતના-શક્તિ અક્ષર છે આવા એક તાત્ત્વિક સિદ્ધાંતના કારણે લેાકમાન્યતા બંધાણી કે દેહ પડતાંની સાથે સૂક્ષ્મ દેહ યા ચૈતના શક્તિ તરત જ પુનર્જન્મને પામે છે. બંગાળી કવિ ને ક્રાંતિકારી ગાયકે તેમના એક બંગાળી કાવ્યમાં પુનર્જન્મની લેાકમાન્યતાને જરૂર

Page #38

ખપે લગાડી છે. આથી કહી શકાય કે આદિ. જી. ડી. એચ. કલ જેવા વૈજ્ઞાનિક માનવથી માંડીને શિક્ષિત માનવ સુધી વિચારકેએ આ અંગે તટસ્થતાથી પુનર્જન્મ પુનર્જન્મને સ્વીકાર આ ધરતી પર થયેલ છે. અંગેની વિચારણા કરી છે. Guide to
Modern Thoughts Hi Halal is આ લેકમાન્યતાને ધરબવામાં ધર્મ–
દેહની વિચારણા કરતાં તેના લેખક પણ આ શાસ્ત્રોને પણ સારો હિસ્સો છે. જાતક
દેહને પદાર્થ—Matter કહે છે અને પદાર્થને કથાઓમાં ભગવાન બુદ્ધના પુનર્જન્મની વાત
ગુણધર્મ છે પરિવર્તનને. વ્યવસ્થિતપણે આપવામાં આવી છે. હિન્દુ
ચેતનાશક્તિને વિલય થતાં દેહ પદાર્થ દર્શનશાસ્ત્રમાં સંચિત-કર્મોને સિદ્ધાંત છે,
બને છે, જેને એક ગુણ જડતા છે. તે પણ જેમાં ગત–જન્મના સંસ્કાર બીજા જન્મમાં
મૃતદેહમાં દષ્ટિગોચર થાય છે ને મૃતદેહને પ્રગટતા હોય છે, તેવું કથવામાં આવે છે.
કાં તે બાળી નાખવામાં આવે છે યા દાટી હિન્દ-પુરાણમાં આ અંગેનાં અનેક દૃષ્ટાંતે દેવામાં. અગ્નિને સેંપેલ મૃતદેહ ભસ્મ થઈને પ્રાપ્ત થાય છે. અવતાર પુરુષો અંગે પણ પરિવર્તન પામે છે અને દાટેલ શબ માટી આ વાત કહેવામાં આવે છે.
બને છે. એક સંતે ગાયું છે, “મિટ્ટીસે તુમ પુરુષને પૂર્ણ પુરુષ બનવા માટે વારં- આતા હૈ, મિટ્ટીમાં તુમ જાતા હૈ !” આજે વાર માનવયોનિમાં જન્મ લેવો પડે છે, તેવી આ સંતની વિજ્ઞાન દૃષ્ટિને સમજી શકાય રૂઢમાન્યતા તેમ જ ધાર્મિક વિચાર ભાર- છે. બાયબલે કહ્યું From dust thou Cometh તના ખૂણે ખૂણે પ્રવર્તે છે, અર્થાત્ આ વિચા- from dust thou goeth. અર્થાત દેહનું રને રૂઢ અને પરંપરાગત બનાવવામાં ને પરિવર્તન થઈ ગયું માટીમાં, પછી તેને પ્રસ્થાપિત કરવામાં પુરાણો જેવા ગ્રંથને માનવપીંડ કઈ રીતે બંધાય? આ પ્રશ્ન ફાળો છે. વિવેકાનંદ જેવા મહાચિંતક પણ
વિજ્ઞાન જન્માવે છે. પુનર્જન્મ જેવા વિચારમાં શ્રદ્ધા ધરાવતા.
. ગીતાકારે સ્થૂળ દેહ અંગે ૨૫ષ્ટપણે
કહ્યું છે કે ચેતના શક્તિ જતાં તેજ તેજમાં, પણ આજના યુગના વિકસતા અને
જળ જળમાં, પૃથ્વી યા માટી માટીમાં, વિકસી રહેલ ભૌતિકશાસ્ત્ર અને રસાયણશાસ્ત્ર
અવકાશ અવકાશમાં અને અગ્નિ અગ્નિમાં દ્વારા તેમ જ માનસશાસ્ત્રની મદદથી આ
મળી જાય છે. પછી રહે શું બાકી? વિચારને એરણ પર મૂકી ચકાસવામાં
ગીતાકારની વિચારણા પણ મૃતદેહ માટેની આવેલ છે.
વૈજ્ઞાનિક છે અને આજના યુગના પદાર્થવિજ્ઞાન વૈજ્ઞાનિકે દેહને પદાર્થ –matter તરીકે પ્રમાણે તેમજ રસાયણ વિજ્ઞાનની દષ્ટિથી ઓળખાવે છે, ખપાવે છે, તેઓ દેહને ને દેહપીંડની વિચારણા કરી છે. આથી આ સૂમદેહ યા ચેતનાશક્તિને અલગ પાડીને પદાર્થ તત્વના વિલય પછી પુનર્જન્મનો પ્રશ્ન પુનર્જન્મ અંગેની વિચારણા કરે છે, ડે, રહે ન જોઈએ. તેમ છતાં ય તે લૌકિક

Page #39

૨૩
માન્યતાને રૂઢ બનાવવામાં પુરાણ જેવાં કથાનકાએ હિસ્સા આપતાં તે રૂઢ બનેલ છે.
ગજ હાથમાં લઈ સમાજને સ'ગીત પીરસી મંત્રમુગ્ધ કરી દે તે કેવુ. આશ્ચય' કહેવાય ? આ કુળને અભ્યાસ કરતા માનસશાસ્ત્રી અને geneticsના શાસ્ત્રના પંડિત કહેશે કે પૂર્વજના સંસ્કારકણાના પુન— જન્મ આ સંતાનમાં થા. આ પુનઃ જન્મ સસ્કાર અને સ્વભાવના હાઈ શકે પણુ પુનર્જન્મ માનવાનિ કે પશુનિમાં થાય, તે કથન આજના આ યુગમાં માની ન શકાય, તેવું અશ્રદ્ધાત્મક દીસે છે.
સરનામું : લેાકાયતન, પે. ચંદરવા, વાયાં–જાળીયા તા. ધંધુકા, જિલ્લા : અમદાવાદ
પિ. ન’. ૩૮૨૨૫૫
તેમ છતાં ય માનસશાસ્ત્રને genetic શાસ્ત્રની દૃષ્ટિએ પુનઃજન્મ શય પણ છે, તે છે સંસ્કાર ને સ્વભાવ સ્વરૂપે—સૂક્ષ્મ હું અવતરતા એક ગાયકકુળમાં વચલી પેઢીના એ પૂર્વજો સગીતજ્ઞ ન ખનતાં સુભટ્ટો–દ્ધાઓ થયા. આમ સંગીતના સંસ્કાર લગભગ તે કુળમાંથી ભૂંસાવાની અણી પર છે, ત્યારે આ જ કુળમાં ત્યારના ત્રીજી પેઢીના યુવાન સારગીના અજવૈયા તરીકે ને ગાયક તરીકેની પ્રતિષ્ઠાને પામે છે. આમ કેમ બન્યું ? ખએ વડવાઓએ શસ્ત્રો હાથમાં લીધાં હતાં, તેમનુ સંતાન સારંગી અને

દિ
XXXGXGXGXGXGXGXGXGXGXGXGXGNING
મહત્ત્વની વાત
આત્માની અમરતાની વાત પુનર્જન્મના સ્વીકાર વિના સ ંગત રીતે
બુદ્ધિગમ્ય થઈ શકતી નથી, તેથી પુનર્જન્મની વાત જ્ઞાની વિદ્વજનો પાસે વિનયપૂર્વક એસી જિજ્ઞાસુભાવે સમજવી જરૂરી છે.

Page #40

ગુરુત્વાકર્ષણ (2) વિચારણુય પ્રશ્ન
(હળવી સમીક્ષા) (લેખક–મોહનભાઈ એન. શાહ જી. આઈ. ડી. સી. કેલોની બી. ૫/૪૮
મકરપુરા ઈન્ડસ્ટ્રીઅલ એસ્ટેટ વડેદરા–૨)
(લેખકશ્રીએ આ નિબંધમાં વિજ્ઞાનવાદમાં પ્રસિદ્ધ ગુરુત્વાકર્ષણના સિદ્ધાંતને ઉપસાવનાર “ફળ-ઝાડ ઉપરથી નીચે કેમ પડે છે ? ઉપર કેમ જતું નથી?” તર્કનું વિશ્લેષણ કરવા રૂપે શાસ્ત્રીય વિચારણારૂપથી સમીક્ષા કરી છે. ગંભીરપણે તટસ્થપણે વિચારવા સહુને વિનંતિ છે) એક જ કદ-સાઈઝના ત્રણ ઘન પદાર્થના ગોળાએ. (૨)
(૩) ઘન
ઘન પદાર્થ
પદાર્થ
ઘન પદાર્થ
: ' લોખંડનો ગોળો
સાગના લાકડાને ગોળે દેવદારુના લાશને ગોળો

Page #41

ઉપર જણાવેલ ત્રણ ઘનપદાર્થમાં દેવદારના લાકડાના પુદ્ગલો સ્વભાવે પુદ્ગલ-પરમાણુ-રજકણની સ્થિતિ-વ્યવસ્થા તેનાથી ઓછા નક્કર હોય છે, તેથી લોખંડને અલગ-અલગ પ્રકારની છે.
ગળે વજનદાર હોય છે અને સાગના લાક૧. લેખંડના ગળામાં ખીચોખીચ ડાને–તેજ કદનો ગોળો ઓછા વજનનો હોય પુદ્ગલ-પરમાણુ છે. કેઈપણ બે પુગલ-પર- છે અને દેવદારના લાકડાને ગોળ-તેજ માગુ-વચ્ચે ખૂબ એ છે શુન્ય અવકાશ હોય કદને તેનાથી પણ વજનમાં હલકે હેય છે. છે અને દરેક બે પુદ્ગલ-પરમાણુ એકમેકની સાથે વળગીને રહેલા હોય તેવી સ્થિતિ છે.
હવે પ્રવાહી–અધ પ્રવાહી પદાર્થો– - ૨, સાગના લાકડાના-તેટલા જ ૧ ૨ ૩ ૪ ૫ ૬ કદના-ગળામાં કોઈપણ બે પુદ્ગલ-પરમાણુ ચીઝ-મીણ દીવેલ-તેલ પાણી કેસીન– વચ્ચે થેડે અવકાશ હોય છે. લેખંડના ગોળામાં
સ્પીરીટ માટે પુદ્ગલે ઠાંસીઠાંસીને ભરેલા હોય છે અને બે પુદ્ગલે વચ્ચે શૂન્ય–અવકાશ હોય છે.
ઉપરના પદાર્થોમાં ક્રમ પ્રમાણે પુદ્ગલતેમ સાગના ગાળામાં હોતું નથી, બલ્ક એ પરમાણું રજકણો ઓછા થતા જાય છે. મતપુદ્ગલ વચ્ચે શેડો અવકાશ રહે છે. એટલે લબ એમાં કમ પ્રમાણે કોઈપણ બે પુદંગલએટલા જ કદને ગોળ હોવા છતાં તેમાં પરમાણુ કે રજકણો વચ્ચે અવકાશ/વધત લેખંડના ગેળા કરતાં–સરખામણીમાં ઓછા
જાય છે અને તેથી ઘન–પદાર્થ કરતાં વધુ પુદ્ગલે છે અને તેથી તે લોખંડના ગોળા સ્થિતિસ્થાપક છે. કરતાં હલકે છે.
હવે વાયુ પદાર્થો - ૩. દેવદારના લાકડાના ગેળામાં-સાગના પૃથ્વીના તળ ઉપર અમુક માઈલ ઉચ લાકડાના ગોળા કરતાં–વધુ ઓછા પગલે સુધી એકસીજન-નાઈટ્રોજન-કાર્બન. વિ. હોય છે કેમકે તેમાં તેના કોઈ પણ બે પદગલ પદાર્થોનું મિશ્રિત વાતાવરણ છે. આપણે વાતાપરમાણુ વચ્ચે વધુ અવકાશ હોય છે. સાગના
વરણમાં હાથ હલાવીએ છીએ, ત્યારે હવાને લાકડાના ગોળાને પુદ્ગલે વચ્ચે જે અવ
સ્પર્શ થાય છે. તેમજ પવન વધુ ગતિએ કાશ છે તેનાથી વધુ અવકાશ દેવદારના
વાય છે, ત્યારે આપણા શરીરને સ્પર્શ થાય લાકડાના ગેળાના કેઈપણ બે પગલે છે. તેથી વાયુ પદાર્થો છે, એમ પ્રતીતિ વચ્ચે છે.
થાય છે. વધુમાં લેખંડના પુદ્ગલ-સ્વભાવે આ-વાયુ પદાર્થોમાં પાણી કે તેલ કરતાં વધુ નક્કર હોય છે.
પણ વધુ છૂટાછવાયા પુદ્ગલ–પરમાણુ-રજસાગના લાકડાના પગલે સ્વભાવે તેનાથી કોની સ્થિતિ છે. એટલે કે કોઈ પણ બે ઓછા નક્કર હોય છે.
પુદ્ગલ–પરમાણુ-રજકણ વચ્ચે પ્રવાહી પદાર્થો

Page #42

તપાસીએ:
કરતાં સૌથી વધારે અવકાશ છે અને તેથી ફેલાઈ જવા માટેનો પૂરો માર્ગ અતિવિશાળ સૌથી વધુ સ્થિતિ સ્થાપક છે.
વાતાવરણ મળે છે અને તેથી તેમને વધુ આ પરિસ્થિતિ ઘેડુંક ઊંડું મનન- વિશાળ માર્ગ મળે છે એટલે ફેલાઈ જવાને ચિંતન-કરતાં–ચક્કસ સમજાશે. હવે વિજ્ઞા- તેમને સ્વભાવ છે. નનો એક સર્વસિદ્ધ સિદ્ધાંત એ છે કે
પૃથ્વીતલ ઉપર બધે જ વાતાવરણ કેઈપણ એક સમયે એક સ્થળે, એક જ ફેલાએલું છે, એટલે વાયુના પુદ્ગલેને અન્ય વસ્તુ યા પદાર્થ રહી શકે છે. ઘન–યા તે માગ કરતાં તકલીફ પડતી નથી કે અવરોધ પ્રવાહી યા તો વાયુ.
ઉભા થતા નથી. જ્યાં અને જેટલા ભાગમાં કેઈપણ બે વસ્તુ યા તેથી વધુ-એક વાતાવરણ છે ત્યાં બીજુ કંઈપણ ઘન કે સમયે, એક સ્થળે રહી શકતી નથી.
પ્રવાહી રહી શકતું નથી, વાતાવરણ પણું વાતાવરણમાં એક લોખંડના ગોળાએ એટલું બધું વિશાળ છે કે પુદ્ગલા–પરમાણુ(૩ ઇંચના વ્યાસવાળા) જેટલી જગા કી ઓને તેમાં પ્રસરી જતાં વાર લાગતી નથી. છે. તેટલી જ જગ્યા વાયુમાં વાતાવરણ એટલે સ્થિતિસ્થાપક છે. નથી. હવે તેજ ગોળાને હાથથી વાતાવરણમાં
હવે ઘનપદાર્થોના પુદ્ગલોની સ્થિતિ એક બાજુ ખસેડીએ ત્યારે ગાળાના ખસવાથી તેટલી જગામાં અવકાશ થતાં ત્યાં તેટલી જગામાં આજુબાજુનું વાતાવરણ ધસી
(૧) લેખંડને ગળે ૩ ઈંચના વ્યાસને આવી તે જ જગા રેકી લે છે.
લે ! તેમાં એક ચક્કસ જાડાઈની ખીલી, અને ગળાને ખસેડવાથી તે વાતાવરણ
હથેડીથી ઠેકવા બેસાડવા પ્રયત્ન કરો. ખીલી માંથી બીજી જગા રોકે છે અને જેટલી વાંકી વળી જશે પરંતુ લોખંડના ગળામાં ગામાં ગાળો છે ત્યાં વાતાવરણ કે કોઈપણ જ
જશે નહિં. તેમાં છેદ પાડી દાખલ થઈ વાયુ પદાર્થ રહેતો નથી, તેમજ વાયુના પુ૬
શકશે નહિ. ગલો–પરમાણુઓ વચ્ચે સરખામણીમાં વધુ આ પ્રયોગ લોખંડના ગાળામાં ગીચોગીચ અવકાશ હોઈ વધુ સ્થિતિસ્થાપક અને સહે. રહેલા પુદ્ગલેનું અસ્તિત્વ દર્શાવે છે. લાઈથી આજુબાજુ ગતિ કરી ફેલાઈ જતા કોઈ પુદ્ગલે વચ્ચે શૂન્ય અવકાશ જેવું છે હોય છે અને જગા રોકતા જાય છે.
આ રમતા જાય છે. અને તેથી તેમાં અસંખ્યાતા પુદ્ગલે– એટલે કે વાયુના પગલે–પરમાણુઓ પરમાણુઓ હોવાથી વજનદાર છે. ઘન યા પ્રવાહી પદાર્થો કરતાં સ્વપણે વજ- (૨) હવે સાગના લાકડાને ગોળ ૩ નમાં હલકા હોય છે તેમજ કેઈપણ બે ઇંચના વ્યાસને લો. એમાં તે જ ખીલી પુદ્ગલો વચ્ચે ઘન અને પ્રવાહી પદાર્થ તેટલી જ શક્તિથી બેસાડો. ખીલી છેદ પાડી કરતાં વધુમાં વધુ અવકાશ હોય છે તેમજ અંદર ઘેડી ઉતરશે, મતલબ લાકડાના વાયુના પુદ્ગલેને આજુબાજુ ઉપર નીચે ગળાના પુદ્ગલો વચ્ચે થોડોક અવકાશ

Page #43

હાવાથી તે પુદ્ગલાને ખીલીના અંતર જવાથી ટોક વિના સહેલાઈથી હરીફરી શકે છે. ખીલીની આજુબાજુના લાકડાના પુદૂંગàા જેટલા—પાણી–પ્રવાહી પદાર્થ વચ્ચે ઘનપદાર્થોં ખસી જઈ ખીલીને અંદર ઉતરવાની મેક-તેટલી જ સહેલાઈથી હરીફ઼ી શકતા નથી ળાશ કરી આપે છે અને તેથી લેખડના અને તેમાં ચેાડુ અવરાધરૂપ જેવુ લાગે છે. ગેાળાથી તે લાકડાના ગાળા વજનમાં હલકા છે.
(૩) હુવે તેવા જ દેવદારના લાકડાના ગાળા ૩ ઇંચ વ્યાસના લે. તેમાં ઉપરોક્ત જાડાઈની જ ખીલી તેટલી જ શક્તિથી એસાડા તે તે ખીલી સાગના લાકડાના ગેાળા કરતાં દેવદારના લાકડાના ગાળામાં વધુ અંદર ઉતરી જશે.
જેથી સાબિત થાય છે કે સાગના લાકડાના ગાળામાં પુદ્ગલા વચ્ચે જે અવકાશીય સ્થિતિ છે, તેના કરતાં દેવદારના લાકડાના ગાળામાં કોઈપણ એ પુદ્દગલા વચ્ચે વધુ અવકાશ છે અને તેને લીધે ખીલી અંદર ઉતરતાં તે પુદ્ગલાને વધુ હટી જવાની કે ખસી જવાની પૂરી તક-મેાકળાશ મળે છે એટલે ખીલી વધુ અંદર ઉતરે છે.
30
એજ પ્રમાણે વાયુમાં—વાયુના (ખીલી સિવાય) પુદ્ગલા વચ્ચે વધુમાં વધુ મેકળારા હેાય છે એટલે કે પ્રવાહીમાં છે તેનાથી પણ વધુ–એટલે માણસનું શરીર-વાહના અન્ય ઘન પદાર્થાં–વાતાવરણમાં ખાસ રોક

ઉપરની સર્વ હકીકતાને પ્રાથમિક-મુદ્દા તરીકે ખ્યાલમાં લઇ હવે આપણે ગુરુવાકર્ણના નિયમ પર એટલે કે ઘન તથા પ્રવાહી પદાર્થનું નીચે જ પડવુ. અને ઉપર જવુ' નહિ તે વિષય પર આવીએ.
ગુરુત્વાકર્ષણુ–પૃથ્વીના દરેક પદાર્થને પેાતાના મધ્યખિંદુ તરફ ખેંચે છે અને તેથી ઘન—પ્રવાહી પદાર્થા નીચે જ પૃથ્વી પર પડે છે અને ઉપર જતા નથી, તે સિદ્ધાંત પર આવીએ.
એક સફરજન–મોટું ઝડ ઉપરથી નીચે પડે છે”–પરંતુ ઉપર જતુ' નથી. પૃથ્વી પરની અધી વસ્તુઓ ઘન અને પ્રવાહી પદાર્થોં
એજ પ્રમાણે ગ્રીઝમાં એર’ડીયામાં, તેલમાં, જ્યારે પડે છે, ત્યારે નીચે પડે છે. ઉપર
પાણીમાં, કેરેાસીનમાં અને સ્પીરીટમાં ક્રમ પ્રમાણે એટલી જ સહેલાઈથી ખીલી ઉતરી જાય છે. અગર પ્રવાહીમાં—ખીજા કોઇ ઘન પદાર્થ ના આધાર લઈ પ્રયાગ કરવા. *
જતા નથી. વાયુપદાŕકેટલાક ગેસીસ-ધુમાડો વિ. ઉર્ધ્વ ગતિ કરે છે. એટલે આ ઉપરથી જે વિજ્ઞાનીએ ભૂતકાળમાં સાબિત કર્યુ કે પૃથ્વી પેાતાના મધ્યબિંદુ તરફ દરેક વસ્તુને ખેંચે છે અને તે સિદ્ધાંતને ગુરુત્વાકષ ણનુ નામ આપ્યું.
•
પૃથ્વી સ્થિર પ્રકાશ” માં જણાવેલ કેટલીક માખતા ઉપરાંત નીચે પ્રમાણે હકીકત ઘટના ચિંતન-મનન કરતાં—ષ્ટિગોચર થાય છે.
આ સિદ્ધાંત તેમના થકી જ ખાટા પડે છે, કેમકે પદાર્થાંમાં ઘન, પ્રવાહી, વાયુરૂપ બધા આવી જાય, જ્યારે વાયુરૂપ પદાર્થોં

Page #44

નીચે પડતા નથી, પરંતુ ઊર્વગતિ કરે છે જતા હોવાથી હટી જતા હોવાથી વાયુના અને વાયુથી પણ ધુમાડે હલકે હોવાથી પરમાણુઓ ગળાને અવરોધ-નક્કર અવરોધ તે ઉર્ધ્વગતિ કરે છે.
ઉભો કરી શક્તા નથી કેમકે વાયુના પરમાણુ ફરીથી એક સિદ્ધાંત જણાવે છે કે કોઈ સ્થિતિ સ્થાપક છે અને તે એને મૂળભૂત પણ એક સમયે એક સ્થળે એક જ પદાર્થ સ્વભાવ છે અને તેથી ગળે નીચે પડે છે. ઘન, પ્રવાહી યા વાયુ હોય છે. જેટલી જગ્યા
પછી અવરોધ રૂપે પૃથ્વી પર આવે છે. ઘન પદાથે રોકી છે તેટલી જ અને તે એટલે ગેળે પૃથ્વી પર પડે છે અને તેના પદાર્થો રેકેલી જગામાં અન્ય કોઈપણ ઘન, પુદ્ગલ–પરમાણુ ગીચોગીચ હોઈ તે વાયુના પ્રવાહી વાયુ પદાર્થો રહી શકતા નથી.
પુદ્ગલે પ્રમાણે ભેદાઈ જઈ ઉર્ધ્વગતિ
કરતા નથી. એટલે ગળાનું પડવું અને પ્રયોગ :
પૃથ્વીને અવરોધ હોવાથી તે ગેળાને પૃથ્વી એક ૫ ઇંચના વ્યાસને લોખંડનો ગોળ ત્યે અને ઉભા રહી તેને હાથમાંથી છોડી દોઃ
લેખંડને ગોળે નીચે પડવાની ગતિ (લેખંડેને ગળે નીચે પડે છે તેની સમજતિ) કરે છે, ત્યારે તેની આજુબાજુ નજીકમાં જે વાતાવરણના પુદ્ગલ-પરમાણુ- રજકણુ છે
- જૉziડ નૉ ... તેમાં કોઈપણ બે પુદ્ગલ પરમાણુ વચ્ચે વધુમાં વધુ અવકાશ હેઈ-પોલાણ હાઈ બાજુમાં હટી જઈ- ઉર્ધ્વગતિ કરી–લેખંડના ગોળાના પડવાથી તેની ઉપર જે શૂન્યાવકાશ વેકયુમ-પેદા થાય છે તેની જગા આ
નીચેઘડે છે વાયુના પુદ્ગલે ઝડપથી લઈ લે છે અને એ વાતાવરણની
યુગલો પ્રમાણેની ક્રિયા ગોળે જમીન પર પડે છે
૨૨૮ .. ત્યાં સુધી ચાલુ રહે છે.
વિશેષમાં ગળાનું કદ જેટલી જગા રોકે છે તેટલી જ જગાના વાયુના પગલે-પરમાણુનું વજન કરવામાં આવે તે લેખંડના ગોળાના વજન કરતાં અતિશય ઓછું હોય છે જ, તેમજ તે ગેળાના પડવાથી વજન વધુ હોવાથી–વાતાવરણને પુદ્ગલે–પરમાણું, પ્રમાણમાં ઘણું ઓછા અને વધુ હલકા
લોટjડનો ગોળો :હોવાથી તેમજ ગળાના પડવાથી–તે ભેદાઈ
,
; , - –ાવરણનાં પુદ્ગલૉ :
ઉદાંત કરે છે. " લોખંડનો ગોળનીચે ચડવાની Íત :
કરે છે ત્યારે જ

Page #45

ધારણ કરે છે. હવે કોઈ ગાળેા પડે છે ત્યારે પૃથ્વી પર પડતાં પહેલાં વચમાં જ થાળી ધરી દેવામાં આવે તે તે ગેાળાને થાળી ધારણ કરી દેશે; ગાળા નીચે પડશે નહિ અથવા વચમાંથી જ કોઈ હાથમાં ઝીલી લે તેા પણ ગાળા પૃથ્વી પર પડશે નહિ.
એટલે કેઈ વસ્તુ પૃથ્વી પર પડે છે. તે પેાતાના વજનથી પડે છે અને પૃથ્વી-ગાળાના પડવાની ક્રિયાના માર્ગમાં આવતી હાવાથી અવરોધ રૂપ છે અને તેથી ગેાળાને ધારણ કરે છે.
જો પૃથ્વી ગુરુત્વાકષ ણુના નિયમને લીધે દરેક વસ્તુને પેાતાના મધ્યબિંદુ તરફ ખેંચતી હાય તેા લેખડના ગાળેા હાથમાં રાખે. તેની થેાડી નીચે પહેલેથી જ એક થાળી પકડી રાખીએ અને તેની નીચે પૃથ્વી હાય તા ગાળા છેડી દેતાં થાળીમાં પડશે. ગેળા અને પૃથ્વી વચ્ચેનુ જે ગુરુત્વાકષ ણુ કહેવામાં આવે છે તે શું થાળીના વચમાં આવવાથી અદૃશ્ય થયું? જેમ થાળી ગાળાને ઝીલી લે છે તેમ વિશાળ પૃથ્વીનું પડ દરેક વસ્તુને ઝીલી રાખે છે, એ ઝીલી રાખવાના–ધારણ કરવાના- પૃથ્વી અવરોધરૂપ હાવાથી સ્વભાવ છે એમાં કઈ ગુરુત્વાકષ ણુ હોય તેવુ માલુમ પડતું નથી.
૩૨
છે.
પૃથ્વી સ્થિર પ્રકાશમાં' જણાવ્યુ તેમ:- જો કોઈ લાકડાના ગેાળાને ઉત્તર દક્ષિણ આરપાર એક ખારૂ પાડવામાં આવે અને તેમાંથી ઉત્તરના છેડાથી એક ગાળી નાંખવામાં આવે તે તે ગાળી દક્ષિણ છેડા તરફ બહાર અવકાશમાં પડશે, અહી હુવે

લાકડાના ગાળાને પૃથ્વી સમજી લેવી, એટલે પૃથ્વીમાં પણ ઉત્તર-દક્ષિણ ખારુ પાડવામાં આવે અને લાખડના મોટા ગેાળા ઉત્તર તરફથી એ આકારામાં નાંખવામાં આવે તે દક્ષિણ તરફ અવકાશમાં બહાર નીકળી જાય તેા પૃથ્વી એ ગુરુત્વાકર્ષણના નિયમના આધારે લેખડના ગાળાને પકડી કેમ ન રાખે ?
મતલખ ગાળાને ખારામાંથી આરપાર પસાર થવાને કોઈ અવરોધ નથી. એટલે પસાર થઇ જાય છે, જ્યારે વિશાળ પૃથ્વીનું પડ અવરોધ કરે છે, માટે વસ્તુઓ પેાતાનાજ વજનથી પૃથ્વી પર પડે છે. એમાં કાઇ ગુરુત્વાકર્ષણ જેવું કંઈ છે જ નહિ.
પ્રવાહી પદાર્થો : નીચે પડે ત્યારે એ જ સિદ્ધાંતે પડે છે કેમ કે પ્રવાહી પદાથ નું ચાક્કસ માપનું વજન જેટલુ' થાય તેટલાજ માપમાં વાયુના પુદ્ગલેાનું વજન ઘણું ઓછુ થાય અને પ્રવાહી પદાથ પડતાં પણ આજુબાજુના વાયુના પુદ્ગલા ભેદાઈ જઈ પસરી જાય છે અને જ્યાં અવકાશ થતા જાય તે અવકાશ વાયુના પુદ્ગલેાથી ભરાત જાય એટલે પ્રવાહી પદાર્થોં પણ પડે તે પાતાના જ વજનથી પડે છે, અને પૃથ્વીના અવરોધ હાવાથી પ્રવાહી પદાર્થોં આગળ ન જાય અને તેથી પૃથ્વીથી ઝીલાઇ રહે છે. પડે છે.
પ્રયોગા
એક તપેલામાં પેપણી ઉંચાઇ સુધી પાણી ભરો. તેમાં લાખડના ગાળા ઉપરથી મુક વામાં આવશે તે તળીએ જઈને બેસી જશે. અને ગેાળાનુ` કદ જેટલું છે તેટલા જ માપતું પાણી તપેલાની દીવાલ પર ચારે

Page #46

૩૩
બાજુ પાણીનું લેવલ ઉંચું જશે. એટલે કે તપેલાનું તળીઉ લેખંડના ગોળાને ધારણું ગેળાનું પાણીમાં નીચે જઈ તળીએ બેસવું કરી રાખે છે. એટલે પૃથ્વીના ગુરુત્વાકર્ષણને એટલે પ્રવાહી પદાર્થના પુદ્ગલો-પરમાણુ નિયમ સંભવ નથી. લોખંડના ગેળાના પરમાણુ કરતાં હલકા છે એજ પાણી ભરેલા તપેલામાં દેવદારના અને તે પણ ગળાને પડતી વખતે આજુ લાકડાને એજ કદને ગેળો તળીએ જાતે બાજુ ફેલાઈ જઈ ગોળાને પડવા માટેનો નથી. બલકે થેડો જ પાણીમાં ઉતરે છે. એ માર્ગ મોકળો કરી આપે છે. તેના પરિણામ ગેળાના વજન જેટલું પાણીનું વજન થાય રૂપે તપેલામાં જે સાઈડની દીવાલો પર તેટલું જ પાણી ડીસ્પેકઝ થઈ પાણીનું લેવલ પાણીનું લેવલ ઉંચું ચઢે છે, તેને તે લેવલ તપેલામાં સાધારણું ઉંચું જાય. એટલે આ ઉપરના વાયુના પુગલ પરમાણ રજકણો લાકડાના ગેળા તરે છે અને તેને ધારણ પણ–વાતાવરણમાં ઉપર ચઢે છે. અને પાણીના કરનાર આ ગળા નીચેનું પાણી છે. એ પાણી લેવલને ઉપર લાવવામાં મદદ કરે છે. વાયુના આ લાકડાના ગેળાને વધુ નીચે જતાં પુદ્ગલો પણ આજુબાજુના વાતાવરણમાં અવરોધ કરે છે અને ધારણ કરી રાખે છે. ફેલાઈ જતા હોવાથી આ ફેલાઈ જવાનો તેવી જ રીતે વાતાવરણમાં માણસો--
સ્વભાવ છે. કેમ કે કોઈપણ બે પુદગલો વાહ વિ. બધા ઘનપ્રવાહી પદાર્થો પિતાનું વચ્ચે અતિ ઘણે અવકાશ છે એટલે હટી વજન, જેટલી જગા આ પદાર્થો રેકે, તેટલી જવાની પ્રક્રિયા થઈ શકે છે.
જ જગાના પરમાણુ પુદ્ગલે વજનમાં હલકા
હોવાથી અને ફેલાઈ કે પ્રસરી જવાને એટલે લેખંડનો ગેળે પાણીમાં નીચે સ્વભાવ હોવાથી તેમજ આજુબાજુ અવકાશ જાય છે, બેસે છે તે પૃથ્વીના ગુરુત્વાકર્ષણના માર્ગ, મળવાથી અને પૃથ્વી ધારણ કરી નિયમને લીધે નથી. કેમકે તપેલામાં પાણી રાખતી હોવાથી પૃથ્વીના વિશાળ પટનો ભરેલ છે અને પાણી નીચે તે તપેલાનું અવરોધ હોવાથી આગળ નીચે જઈ શક્તા તળીઉં છે જે લેખંડના ગેળાને વધુ આગળ નથી અને પોતાના જ વજનથી પૃથ્વી પર જતાં અવરોધ ઉભું કરે છે, અને તેથી સ્થિર રહે છે.

Page #47

ગુરૂત્વાકર્ષણ” હળવી વિચારણું
લે. આર. બી. શાહ અમદાવાદ
કહેવાતા ગુરૂત્વાકર્ષણની અસર દરેક છે, પરંતુ લાકડાને ટુકડો પાણીની ઉપર પદાર્થ ઉપર એક સરખી નથી, પરંતુ પદા- જતા રહેશે, લાકડાના ટુકડાને ધક્કો મારીને થના હલકા ભારે પણાના (ડેન્સીટી) પ્રમા. પાણી તેની નીચે જતું રહેશે. શુમાં જ થાય છે.
આથી જણાઈ આવે છે કે કહેવાતા ગુરૂલખંડ કે લાકડા ઉપર એક સરખી વાકર્ષણનું બળ પણ લોખંડ-પાણી અને નહિ, પરંતુ ઓછા-વત્તા પ્રમાણમાં થાય છે. લાકડા ઉપર એક સરખું આકર્ષણ કરી શકતું
ઉદાહરણ તરીકે પાણી ભરેલા એક નળામાં નથી, પરંતુ દરેકના ઉપર ઓછા વધતા સરખાજ વજનને એક લોખંડને ટુકડો તથા પ્રમાણમાં અસર કરે છે. એક લાકડાનો કકડો અને સાથે જ મુકીએ વળી એ જ પાણીના નળામાં પાંચ રતલ તે વખતે લેખંડનો ટુકડો પાણીની નીચે લાકડાને ટુકડો અને એક રતલ લેખંડને જઈ બેસશે, અને લાકડાનો ટુકડો પાણીની ટુકડો મૂકીએ તે પણ એક રતલ લેખંડને ઉપર તરશે. પૃથ્વીનું ગુરૂત્વાકર્ષણ લોખંડના ટુકડા પાણીમાં ડુબશે પરંતુ પાંચ રતલ અને લાકડાના બન્ને ટુકડાને પિતાના તરફ લાકડાને ટુકડે તે પાણીની ઉપર જ રહેશે. ખેંચવાને પ્રયત્ન કરશે.
આથી સ્પષ્ટ થાય છે કેનળામાં રહેલું પાણી લેખંડ અને લાક
કહેવાતા–ગુ–કર્ષણની અસર પણ દરેક ડાના ટુકડાને જમીન તરફ તળીએ જતા પદાર્થ ઉપર એક સરખી થતી નથી. અટકાવવા પ્રયત્ન કરે છે, પરંતુ પાણી કરતાં પરંતુ પદાર્થના વજન ઉપર આધાર લખંડ ઉપર ગુરૂત્વાકર્ષણ વધુ થતું હોવાથી
રાખે છે, જેમ જેમ વજન વધુ તેમ તેમ
આ લેખંડને તળીયા તરફ ખેંચી શકે છે, જ્યારે અસર વધારે થાય છે. ! લાકડા ઉપર ગુરૂવાકર્ષણ ઓછું થતું હોવાથી એટલું જ નહિ, પરંતુ પદાર્થના પોતાના તળીયા સુધી ખેંચી શકતું નથી.
ગુણધર્મ ઉપર પણ આધાર રાખે છે, એથી ઉલટી રીતે ખાલી નળામાં લોખં- જેમ પદાર્થનું ઘનત્વ (ડેન્સીટી) વધારે હને ટુકડો અને લાકડાનો ટુકડો બન્ને સાથે તેમ અસર વધુ ! તથા જેમ ઘનત્વ (ડેન્સીટી) મુકીએ અને પછી નળામાં પાણી ભરી દઈએ, એછું તેમ એછી અસર કરે છે. ત્યારે લેખંડને ટુકડે પાણીની નીચે જ રહે આ ઉપરથી સમજી શકાય છે કે –

Page #48

જેમ પદાર્થનું ઘનત્વ વધારે તેમ આકાશમાં કપાઈને ઉંચે ગતિ કરતે ગુરૂત્વાકર્ષણની અસર વધારે થાય છે, પતંગ એ છાવત્તા પ્રમાણના ઘનત્વવાળા અને જેમ ઘનત્વ ઓછું તેમ ગુરૂત્વા પક્ષીઓ તથા એરપ્લેને વિગેરેને પૃથ્વી કર્ષણની અસર ઓછી થાય.” એક સરખી રીતે ખેંચી જઈ શકે નહિ. અને
વરાળ જેવી વસ્તુઓને તે પૃથ્વીનું પૃથ્વી સૂર્યની આજુબાજુ એક કલાકના ગુરૂત્વાકર્ષણ બિલકુલ ખેંચી શકતું નથી, ૬૬૦૦૦ માઈલની ઝડપથી ફરતી હોય તે જમીન ઉપર ઉત્પન્ન થયેલી વરાળ આકાશમાં આ બધાને એક સરખા આકર્ષણબળથી ખેંચી ઉંચે ચડે છે, પરંતુ જમીન ઉપર આવતી નહિ શકવાને પરિણામે એક કલાકમાં જ નથી, વરાળ કરતાં હવાનું ઘનત્વ વધારે ઉપરોકત બતાવેલ કપાએલ પતંગ–જુદાજુદા હેવાથી હવા વરાળને ઉચે ધકેલી દે છે, ઘનત્વવાળા, પક્ષીઓ અને એરોપ્લેને વિશે પરંતુ પૃથ્વીનું ગુરૂત્વાકર્ષણ વરાળને પકડી હજારો માઈલનું અંતર પડી જાય, પરંતુ રાખી શકતું નથી.
આ પ્રમાણે બનતું નથી, આ ઉપરથી સમજી શકાય છે કે – વરાળ કરતાં હવા
આ હકીકત પૂરવાર કરે છે કે પૃથ્વી - હવા કરતાં લાકડું
ફરતી નથી.” લાકડા કરતાં પાણી
પૃથ્વીનું વાતાવરણ પણું વાતાવરણના પાણ કરતાં પત્થર–લેખંડ
બળે દરેક પદાર્થને પિતાની સાથે સાથે એક વગેરેને એક કરતાં બીજાને
સરખા બળથી એક સરખી ઝડપથી લઈ જઈ. ગુરૂત્વાકર્ષણ
શકતું નથી. વધુને વધુ થતું જાય છે, આ ઉપરથી જણાય છે કે—
- પૃથ્વીના વાતાવરણમાં મુખ્યત્વે કરીને આકાશમાં પિતાપિતાના મારી
જુદી જુદી પ્રકારના હવાના થરે હેય છે. બળમાં ગતિ કરતા જુદા-જુદા ઘનત્વવાળા હવાનું ઘનત્વ અને ગતિનું બળ પ્રમાણુપદાર્થોને ગુરૂત્વાકર્ષણબળ એક સરખી રીતે વધુ હોય તો તે તેનાથી ઓછા–બળવાળા આકર્ષણ કરી શકે નહિ.
પદાર્થને પોતાની સાથે ખેંચી જાય છે, પરંતુ આ પરિસ્થિતિમાં પૃથ્વી પિતાની ધરી આ હવા પણ જે પદાર્થને પોતાની તરફ ખેંચી ઉપર ઘૂમતી હોય કે સૂર્યની આજુબાજુ જાય છે, તે પદાર્થના ધનત્વ ઉપર વધારે પ્રદક્ષિણું કરતી હોય ત્યારે જુદાજુદા ઘન- આધાર રાખે છે. ત્વવાળા પદાર્થો ઉપર એક સરખું ગુરૂત્વાક જ્યારે જ્યારે વંટોળીયે થાય છે. ત્યારે ર્ષણથી ખેંચી શકતી નહિ હોવાથી એક સરખી ત્યારે તે ઘણું ચીજોને પોતાની સાથે ખેંચી ઝડપથી પિતાની સાથે લઈ જઈ શકે નહિ અને જાય છે, પણ તે વખતે તે કાગળ જેવા પદાતેથી કરીને દરેક પદાર્થો વચ્ચે પિતાના ઘનત્વના ર્થને જેટલા બળથી જેટલા દૂર ખેંચી જાય હિસાબે ઘણું જ મોટું અંતર પડી જાય. છે, તેટલા બળથી તેટલા દૂર લાકડાના પીપને

Page #49

૩
ખેખેંચી શકતા નથી. તથા લાકડાના પીપને જેટલા ખળથી ખેંચી શકે છે તેટલા ખળથી તેના કરતાં વધુ વજનદાર પેટી-પટારાને ખેંચી શકતા નથી.
વળી વટાળીયા લાખાંડના ખાલી પીપને
જેટલા દૂર ખે’ચી શકે છે, તેટલા ખળથી લાખ ડના પતરા વિગેરેને તેટલા દૂર ખેંચી શકતા નથી, તથા લેાખંડના પતરા કે પીપને ઘણે દૂર ખેંચી જનાર વટાળીચેા પણ એ ત્રણ રતલના ચારસ નાનકડા ટુકડાને પણ ખેંચી શકતા નથી.
આ હકીકત પુરવાર કરે છે કેવટાળીયા જેવા હવાનેા માટે અને ઉગ્ર ગતિમાં રહેલા જથ્થા પણ દરેક વસ્તુને એક સરખા મળથી એક સરખી ઝડપથી ખેંચીને લઈ જઈ શકતે નથી. પરંતુ દરેક વસ્તુના ઘનત્વના ગુણધર્મ પ્રમાણે ઓછાવત્તા પ્રમા ણમાં ખેંચીને ઓછા-વત્તા અંતર સુધી લઈ જાય છે.
વળી હવા કરતાં પાણીમાં ખેંચી જવાની તાકાત વધારે છે, છતાં પૂરજોશથી વહી જતા નદીના પ્રવાહ પણ દરેક વસ્તુને સરખાવેગથી ખે’ચી શકતા નથી. નદીના પૂર-જોશથી વહેતા પ્રવાહમાં પણ પૂળા, લાકડાના ટુકડા, લાક ડાનુ પાટિયુ ડુખી ના જાય તેવું ધાતુનુ વાસણ અને પત્થરના ટુકડા તથા પત્થરની મેાટી શિલા વિગેરે એક જ જગાએ એક સરખા વહેણમાં મુકવામાં આવે તે પણ બધા એક સખી ગતિથી ખેંચાતા નથી;
પરંતુ પાતપેાતાના વજન અને ઘનત્વ (ડેન્સીટી) ના આધારે ઓછીવત્તી ગતિથી ખેંચાય ચાય છે, ઘાસના પૂળા, સૌથી આગળ

નિકળી જાય, ત્યારે પત્થરની શિલા બહુજ ઓછા અંતર સુધી અને બહુજ ધીમે ઢસડાશે. તથા લાકડાનું પાટિયું, લાકડાના કકડા, ધાતુનું વાસણ વિગેરે પણ પાતપેાતાના ઘનત્વ પ્રમાણે આછી-વત્તી ઝડપથી તણાશે, અને બધા એક સાથે નહિ રહેતાં તણાતા તણાતા આગળપાછળ થઈ જશે.
પરંતુ પૂર–જોશથી વહેતા પાણીના પ્રવાહ બધાંયને એક સરખી ગતિથી ખેંચીને એક સાથે રાખી નહિ જ શકે,
આ હકીકત પૂરવાર કરે છે કે... “પાણીના પૂરજોશથી વહેતા પ્રવાહ આછા-વત્તા ઘનત્વવાળી ચીજોને એક સરખા અંતરમાં એક સખી ઝડપથી ખે'ચીને લઈ જઈ શકતા નથી.”
તેવી રીતે પૃથ્વીનુ વાતાવરણ પણ ઓછાવત્તા ઘનત્વવાળી ચીજોને એક સરખા અંતરમાં
એક સરખી ઝડપથી ખે’ચીને લઈ જઈ શકતુ
નથી.
તેથી કરીને પૃથ્વી જો પેાતાની ધરી ઉપર કલાકના ૧૦૦૦/- માઈલની ગતિથી ઘૂમતી હેાય તથા સૂર્ય ની આજુબાજુ કલાકના ૬૬૦૦૦/- માઈલની ઝડપથી પ્રદક્ષિણા કરતી હાય તેા.
આકાશમાં કપાએલા ઉડતા પતંગ, ઓછાવત્તા ઘનત્વવાળા પક્ષીઓ તથા એરપ્લેને જે વખતે આકાશમાં ઉડી રહેલા હાય તે વખતે ફરતી તથા દોડતી પૃથ્વીની સાથેસાથે રહી શકે નહિ.
તેથી પૃથ્વી તથા ઉપરોક્ત વસ્તુઓ વચ્ચે માટુ અ ંતર પડી જાય એટલું નહિ, પરંતુ

Page #50

ઉપરોક્ત પતંગ, પક્ષીઓ તથા એરપ્લેના વચ્ચે પણ ઘણું ઘણું અંતર પડી જાય. પરંતુ આ પ્રમાણે બનતું નથી. આકાશમાં રહેલા વાદળા
આકાશમાં રહેલા ખધા વાદળા એક સરખા ઘનવ– ( ડેન્સીટી )વાળા હાતા નથી. જુદા જુદા વાદળાના જથ્થા, જુદા જુદા ઘનત્વવાળા હાય છે, એક પ્રકારની સરખી અડપની ગતિવાળી હવામાં વાદળાં આગળ પાછળ થઈ જાય અને તેથી જ તેના જુદા જુદા આકાર દેખાય છે.
આછું પાતળું ઉતાવળે દોડીને આગળ થઈ જાય છે, જ્યારે ઘટ્ટ વાદળ પાછળ રહી જાય છે અને તેથી જ આછા તથા ઘટ્ટ વાદળા ઉપર નીચે આડા અવળા ભેગા થઈ જાય છે અને છૂટા પડી જાય છે, તેથી તેના જુદા જુદા આકાર બની જાય છે, અને થાડીક વારમાં તે આકાર વીખરાઈ જઈ ને નવા નવા આકારો ધારણ કરે છે.
આ પ્રત્યક્ષ હકીકત પણ દેખાડી આપે
છે કે
“એક સરખી ગતિથી ગતિમાન હવા કે પવન પણ અધા વાદળાને એક સરખી ગતિથી ખેંચી લઈ શકતા નથી, અને અર્ધા કલાક પહેલાં જોયેલા વાદળાના જથ્થાએ અર્ધાં કલાક પછી ઘણા જ આગળ પાછળ થઈ ગયેલા દેખાઇ આવે છે, પરંતુ અર્ધા કલાક પહેલાં જોયેલા વાદળાના જથ્થા અર્ધા કલાક પછી તેની સ્થિતિમાં જોઇ શકાતા નથી.”
આ રીતે પાણીના પ્રવાહમાં વસ્તુઓમાં અર્ધા કલાક પછી મેાટુ'

મુકેલી અંતર
૩૭
જુદા
પડી જાય છે. તેમ જ અર્ધા કલાક પહેલાં જોયેલા વાદળાના જથ્થાઓમાં અર્ધો કલાક પછી પરસ્પર અંતર પડી જાય છે તે આપણે પ્રત્યક્ષ અનુભવ કરીને ખાત્રી કરી શકીએ છીએ, તેવી જ રીતે આકાશમાં કપાઈ ને ઉડી રહેલ પતંગ જુદા પ્રકારના પક્ષીઓ અને એરોપ્લેના પણ પૃથ્વીની ગુરૂત્વાકષ ણ શક્તિ તેમ જ વાતાવરણને પણ પેાતાની સાથે ખેંચી લઈ જવાની શક્તિ ઓછા વધુ ઘનત્વવાળા પદાર્થોં ઉપર એક સરખી કામ કરી શકતી નહિ હાવાથી સાથે ને સાથે રાખી શકે તેમ નહિ હેાવાથી જો પૃથ્વી પેાતાની ધરી ઉપર તથા સૂર્ય ની આજીમાજી ફરતી હાય તેા પેાતાની સાથે સાથે રાખી શકે નહિં, તેમ જ ઉપરોક્ત વસ્તુઓની વચ્ચે પરસ્પર પણ પેાતાની ગતિના હિંસામે જે અંતર પડે તેના કરતાં અનેક ગણું અંતર પડી જવુ જોઇએ....
પરંતુ આ પ્રકારનુ` પેાતાની ગતિના પ્રમાણમાં જે અંતર પડવું જોઇએ તે વધારાનું ખિલકુલ પડતું નથી.
વરાળ અને ધુમાડો
વરાળ તથા ધુમાડાનું ઘનત્વ ઘણું ઓછુ હાવાથી પૃથ્વી તેને પેાતાની તરફ ખેંચી તા શકતી નથી, પરંતુ જમીનની સપાટી ઉપર પેદા થયેલી વરાળ ધુમાડાને પકડી પણુ શખી શકતી નથી અને વરાળ તથા ધુમાડા પૃથ્વીના કહેવાતા ગુરૂત્વાકર્ષણની પકડમાંથી છટકી જઈ ને ઊંચા આકાશ તરફ ચાલ્યા જાય છે.

Page #51

આવે છે અને સૂર્યના ગુરુત્વાકર્ષણને કારણે લગભગ ૨૦ અક્ષાંશ સુધી રાત્રિના સમયે આ બધા ગ્રહ સૂર્યની આસપાસ ફરે છે, પ્રવને તારો દેખી શકાય પણ નહીં. તેવું વૈજ્ઞાનિકે માને છે.
વળી એકજ દિશા તરફ નમેલી રહીને પરંતુ ધ્રુવના તારાને કે સપ્તર્ષિના પૃથ્વી ફરતી હોય તે સપ્ટેમ્બર માસમાં તારાઓને સૂર્યમાંના ગ્રહ તરીકે માનવામાં પૃથ્વીના ગતિના હિસાબે પૃથ્વીના રાત્રિવાળા આવતા નથી અને તેઓને ફરવામાં સૂર્યનું ભાગથી પશ્ચિમ દિશા તરફને ભાગ નમેલ ગુરુત્વાકર્ષણ અસર કરે તેમ પણ માનવામાં રહે તેમજ આ વખતે જૂન માસ કરતાં આવતું નથી.
લગભગ ૯ કરોડ માઈલ સીધી રેખામાં
વર્તુલાકારે લગભગ ૧૪ કરોડ માઈલ ભ્રમણ જેથી કરીને ધ્રુવના તારાને કે સપ્તર્ષિના
કરીને પૂર્વ તરફ તથા તેટલું જ ઉત્તર તરફ તારાઓને સૂર્યની આજુબાજુ ફરવાનું કેઇજ કાટખુણે પૃથ્વી ફરતી ફરતી આવે. કારણે નથી.
સૂર્યની અપેક્ષાએ પૃથ્વીને ઉત્તર તરફને વળી સૂર્યમંડળના ગ્રહોના પણ દરેકની ભાગ રાત્રિવાળો બને. પૃથ્વીના ગતિના ગતિની ઝડપ જુદી જુદી માનવામાં આવે છે હિસાબે તેને પશ્ચિમ તરફનો ભાગ નમેલ એથી કરીને પૃથ્વીને અને ધ્રુવના તારા રહેતા હોવાથી પ્રવને તારે ઉત્તર-પૂર્વમાં વચ્ચે કાયમ માટે એકસરખું અંતર રહી એિટલે ઈશાન દિશામાં ક્ષિતિજ ઉપર શકે નહીં અને અંતરમાં ફેર પડે એટલે દેખાવું જોઈએ. કાયમને માટે એક સ્થાન પર ધ્રુવને તારો તેનાથી ઉલટું માર્ચ માસમાં ઉત્તરદેખી પણ શકાય નહીં.
પશ્ચિમ ક્ષિતિજ એટલે વાયવ્ય દિશામાં ક્ષિતિજ સૂર્યની પશ્ચિમ-દિશામાં જૂન માસમાં ઉપર દેખાવો જોઈએ. કારણ કે માર્ચ માસમાં રહેલી. પૃથ્વી પર સૂર્યની અપેક્ષાએ પૃથ્વીને પૃથ્વીની ગતિના હિસાબે પૃથ્વીને પૂર્વ ભાગ પશ્ચિમ તરફ રહે અને ઉત્તર ગોળાર્ધ તરફ ભાગ નમેલે હોય. સૂર્ય તરફ નમેલે રહે તે સમયે ૯૦ વળી આ રીતને ફેરફાર એકદમ થત અક્ષાંશ ઉપર માથા ઉપર દેખાતે ધ્રુવને નથી, પરંતુ દરરોજ થોડા પ્રમાણમાં થત તારે ડિસેમ્બર માસમાં પૃથ્વી સૂર્યથી પૂર્વ રહે છે. તેના પરિણામે દર ત્રણ મહિને આટલે દિશામાં આવે ત્યારે ઉત્તર ગોળાર્ધ સૂર્યથી ફેરફાર જણાઈ આવે અને તેથી કરીને ધ્રુવના ઉલ્ટી દિશામાં નમેલો રહે ત્યારે ૧૮ ૧/૨ તારાનું સ્થાન દરરોજ ઓછા પ્રમાણમાં પણ કરોડ માઈલનું અંતર પડી જવાથી ૯૦ ફરતું જ રહેવું જોઈએ, અને કાયમના માટે અક્ષાંશ ઉપર માથા ઉપર દેખી શકાય નહીં. એકનાએક સ્થાને દેખી શકાય નહિં. પરંતુ દિવસવાળા ભાગ તરફ નમેલે દેખાય પરંતુ ધ્રુવનો તારે કાયમના માટે એક જ અને તે સમયે વિષુવવૃત્ત કે તેની નજદીકના સ્થાન પર દેખાય છે, તે હકીકત છે. તે

Page #52

આવે છે અને સૂર્યના ગુરુત્વાકર્ષણને કારણે લગભગ ૨૦ અક્ષાંશ સુધી રાત્રિના સમયે આ બધા ગ્રહ સૂર્યની આસપાસ ફરે છે, ધ્રુવ તારો દેખી શકાય પણ નહીં. તેવું વૈજ્ઞાનિકે માને છે.
વળી એકજ દિશા તરફ નમેલી રહીને પરંતુ ધ્રુવના તારાને કે સપ્તર્ષિના પૃથ્વી ફરતી હોય તે સપ્ટેમ્બર માસમાં તારાઓને સૂર્યમાંના ગ્રહો તરીકે માનવામાં પૃથ્વીના ગતિના હિસાબે પૃથ્વીના રાત્રિવાળા આવતા નથી અને તેઓને ફરવામાં સૂર્યનું ભાગથી પશ્ચિમ દિશા તરફનો ભાગ નમેલ ગુરુત્વાકર્ષણ અસર કરે તેમ પણ માનવામાં રહે. તેમજ આ વખતે જૂન માસ કરતાં આવતું નથી.
લગભગ ૯ કરોડ માઈલ સીધી રેખામાં
[વર્તુલાકારે લગભગ ૧૪ કરોડ માઈલ બ્રમણ જેથી કરીને ધ્રુવના તારાને કે સપ્તર્ષિના
કરીને પૂર્વ તરફ તથા તેટલું જ ઉત્તર તરફ તારાઓને સૂર્યની આજુબાજુ ફરવાનું કોઈજ કાટખુણે પૃથ્વી ફરતી ફરતી આવે. કારણ નથી.
સૂર્યની અપેક્ષાએ પૃથ્વીને ઉત્તર તરફનો વળી સૂર્યમંડળના ગ્રહોના પણ દરેકની ભાગ રાત્રિવાળો બને. પૃથ્વીના ગતિના ગતિની ઝડપ જુદી જુદી માનવામાં આવે છે હિસાબે તેને પશ્ચિમ તરફને ભાગ નમેલ એથી કરીને પૃથ્વીને અને ધ્રુવના તારા રહેતા હોવાથી પ્રવને તારે ઉત્તર-પૂર્વમાં વચ્ચે કાયમ માટે એકસરખું અંતર રહી એિટલે ઈશાન દિશામાં ક્ષિતિજ ઉપર શકે નહીં અને અંતરમાં ફેર પડે એટલે દેખાવે જોઈએ. કાયમને માટે એક સ્થાન પર ધ્રુવને તારો તેનાથી ઉલટું માર્ચ માસમાં ઉત્તર– દેખી પણ શકાય નહીં.
પશ્ચિમ ક્ષિતિજ એટલે વાયવ્ય દિશામાં ક્ષિતિજ સૂર્યની પશ્ચિમ-દિશામાં જૂન માસમાં ઉપર દેખાવો જોઈએ. કારણ કે માર્ચ માસમાં રહેલી. પૃથ્વી પર સૂર્યની અપેક્ષાએ પૃથ્વીને પૃથ્વીની ગતિના હિસાબે પૃથ્વીને પૂર્વ ભાગ પશ્ચિમ તરફ રહે અને ઉત્તર ગોળાર્ધ તરફને ભાગ નમેલો હોય. સૂર્ય તરફ નમેલ રહે તે સમયે ૯૦ વળી આ રીતનો ફેરફાર એકદમ થત અક્ષાંશ ઉપર માથા ઉપર દેખાતે ધ્રુવને નથી, પરંતુ દરરોજ થોડા પ્રમાણમાં થત તારો ડિસેમ્બર માસમાં પૃથ્વી સૂર્યથી પૂર્વ રહે છે. તેના પરિણામે દર ત્રણ મહિને આટલો દિશામાં આવે ત્યારે ઉત્તર ગોળાર્ધ સૂર્યથી ફેરફાર જણાઈ આવે અને તેથી કરીને ધ્રુવના ઉલટી દિશામાં નમેલો રહે ત્યારે ૧૮ ૧/૨ તારાનું સ્થાન દરરોજ ઓછા પ્રમાણમાં પણ કરોડ માઈલનું અંતર પડી જવાથી ૯૦ ફરતું જ રહેવું જોઈએ, અને કાયમને માટે અક્ષાંશ ઉપર માથા ઉપર દેખી શકાય નહીં. એકનાએક સ્થાને દેખી શકાય નહિં. પરંતુ દિવસવાળા ભાગ તરફ નમેલો દેખાય પરંતુ પ્રવનો તારે કાયમના માટે એક જ અને તે સમયે વિષુવવૃત્ત કે તેની નજદીકના સ્થાન પર દેખાય છે, તે હકીકત છે, તે

Page #53

ની નથી,
પુરવાર કરે છે કે
હકીક્ત પુરવાર કરે છે કે “પૃથ્વી એકજ (૧) પૃથ્વી સૂર્યની આજુબાજુ ફરતી દિશા તરફ ઉત્તર ગોળાર્ધ નમેલે રાખીને નથી.
- સૂર્યની આજુબાજુ ફરતી નથી.” જે આજુબાજુ ફરતી હોય તે જૂન (૩) પૃથ્વી પિતાની ધરી ઉપર પણ માસમાં વિષુવવૃત્ત ઉપરથી રાત્રિના સમયે ફરતી નથી. દેખાતે ધ્રુવનો તારે ડિસેમ્બર માસમાં રાત્રિના જે પિતાની ધરી ઉપર ફરતી હોય તે તે સમયે વિષુવવૃત્ત પર દેખાય નહીં. વિષુવવૃત્ત નજીકના અક્ષાંશ ઉપરથી ધુવને
(૨) પૃથ્વી એકજ દિશા તરફ ઉત્તર તારે એકના એક સ્થાન પર જોઈ શકાય નહીં. ગોળાઈ નમેલે રાખીને ફરતી નથી.
પરંતુ આખી રાત્રિ દરમ્યાન જુદી જુદી જે તે પ્રમાણે ઉત્તર ગોળાર્ધ એકજ રેખાઓ ઉપર દેખાવો જોઈએ, અને રાત્રિની દિશા તરફ નમતે રાખીને ફરતી હોય તો શરૂઆતમાં સીધો ઉત્તર તરફ દેખાતે પ્રવને સપ્ટેમ્બર માસમાં વિષુવવૃત્ત નજીકના અક્ષાંશ તારે મધ્ય રાત્રિ પછી અસ્ત થવો જોઈએ. ઉપરથી મધ્યરાત્રિએ પ્રવનો તારો ઈશાન પરંતુ તે પ્રકારે પણ બનતું નથી. દિશામાં ક્ષિતિજ ઉપર તથા માર્ચ માસમાં અને રાત્રિની શરૂઆતમાં જે સ્થાન પર વિષુવવૃત્તનજીકના અક્ષાંશ ઉપરથી મધ્યરાત્રિએ દેખાય છે તેના તેજ સ્થાન પર દેખાય છે. વાયવ્ય દિશામાં ક્ષિતિજ ઉપર દેખાવ જોઈએ. તેના તેજ સ્થાન પર આખી રાત્રિ દરમ્યાન
પરંતુ એ પ્રકારે બનતું નથી અને કાયમને દેખાય છે, તે હકીક્ત પૂરવાર કરે છે કે પૃથ્વી માટે એકના એકજ સ્થાન પર દેખાય છે, તે પિતાની ધરી ઉપર પણ ફરતી નથી.
વિચારવા જેવી વાત પદાર્થો બે જાતના, ઈન્દ્રિયગમ્ય અને અતીન્દ્રિય. ઈન્દ્રિયગમ્ય પદાર્થો ઈન્દ્રિયની મદદથી જણાય, અતીન્દ્રિય પદાથો ઈન્દ્રિયેથી ન જણાય તે વ્યવસ્થિત શ્રદ્ધાપુર્વક બુદ્ધિ, તર્ક અનુસાર અને જ્ઞાની
પુરૂના વચનથી જણાય.

Page #54

E3 83 E3 E3 E3 E3 E3 83 83 E3 E3 E3 E3 E3 E3 83 E3
પૃથ્વી ફરે છે ! એ સિદ્ધાન્તનું ખંડન
લેખક–એચ. કે. શમાં (દિલ્હી) E3 E3 E3 E3 E3 E3 E3 E3 E3 E3 E3 E3 E3 E3 E3 E3 E3
(આ લેખ અંગ્રેજીમાં લેખક પાસેથી ઉભી થાત અને ૩૬૫ દિવસનું એક વર્ષ મળેલ લેખ ઘણું મટે છે. માત્ર તેની પ્રસ્તા- પૂરું કરવા માટે તેને પિતાની ધરી પર ૩૬૬ વના રૂપ એક વિભાગમાં પ્રગટ કર્યો છે. વખત ફરવું પડત; નહિંતર એનું વાર્ષિક
આમાં કેટલીક વિચાર-ધારા અમોને પરિભ્રમણ અપૂર્ણ રહેત. માન્ય નથી. છતાં અમુક વિચારો સારા જાણી (૨) તે જ પ્રમાણે જે પૃથ્વી સૂર્યની પુનઃવિચારણા માટે આ લેખ પ્રસિદ્ધ કર્યો આસપાસ ફરે તે ચંદ્રને એક ચંદ્રમાસ પૂરે છે. સં.)
કરવા માટે, એક પૂનમથી બીજી પૂનમ અથવા અગત્યની નેધ
એક સુદ પડવાથી બીજા સુદ પડવા સુધીની F: પ્રત્યેક માનવી સત્યને ચાહે છે અને
- યાત્રા કરવા માટે ૩૬૦+૩૦=૩૯૦ અંશ
અને ફરવું પડે. ' અસત્યને ધિક્કારે છે.
વળી ચંદ્રને એક વર્ષમાં ૧૨ પૂનમની કોઈ વસ્તુ અથવા સિદ્ધાંત કે જે ખામી કળા કરવા માટે પૃથ્વીની ફરતે ૧૩ વખત (ત્રુટિ) થી ભરેલાં હોય તે પિતાના બાહ્ય- ફરવું પડે. ચળકાટથી માનવીને અસર ( Appeal ) કરે નહીંતર સૂર્યની ફરતે પિતાનું વાર્ષિક છે, પરંતુ આ અસર અલ્પજીવી હોય છે, પરિભ્રમણ પૂરું કરવું અશકય થઈ પડત. અને સત્યનું એકાદ કિરણ હાથ લાગતાં આ પ્રમાણે પૃથ્વી અને ચંદ્ર બનેને અદશ્ય થાય છે.
એક વર્ષમાં ૩૬૦ અંશનું વધારાનું વર્તુળ પૃથ્વી ફરે છે” એ સિદ્ધાંતની આ ફરવું જરૂરી થઈ પડે છે. દશા છે.
પરંતુ આ વસ્તુ કેઈ સ્થળે, કઈ રીતે જે પૃથ્વી સૂર્યની આસપાસ ફરતી અથવા કેઈ સમયે સાબિત થઈ શકે એમ નથી. હોય તે–
વળી પૃથ્વી અથવા ચંદ્રનું કઈ વધાતેને દિવસ અને રાતની એક આખી રાનું વર્તુળ (પરિભ્રમણ) બનતું નથી કે મુસાફરી પૂરી કરવા માટે (૩૬૦+૧) = ૩૬૧ જેને લીધે ૩૬૦ અંશની વધારાની મુસાફરી અંશ પિતાની ધરી પર ફરવાની આવશ્યક્તા કરવાની જરૂરિયાત ઉભી થાય,

Page #55

સંસમાં પેરીસ-ચુડોન ( Paris- એવા અદ્યતન (વિકસિત) સાધને કે સાહિત્ય Meudon) નામની એક વેધશાળા છે. ન હતાં કે જે સમાળાને બારીકાઈથી
તેમાં આંતરરાષ્ટ્રીય સમયની એક ઓફિસ અવકન કરી શકે અને ચોક્કસ (અક્ષર) છે. (BIH.).
નિર્ણય પર આવી શકે. જેમાં એવાં સાધને છે કે જે એક સેકંડને વળી તે વખતે આપણી પાસે અત્યારે હજારો ભાગ ને સમય) માપી શકે છે. છે તેવી સાધન-સંપન્ન વેધશાળા પણ ન હતી. કારણ કે તેઓ (વેધશાસ્ત્રીઓ, જોઈ
આથી જ ૩૬૦ અંશની ગતિની આ
અનિયમિતતા ધ્યાનમાં લેવામાં આવી નહીં શક્યા કે ૧૯૭૪નું વર્ષ એક સેકંડના નાના
અને તેને ઉકેલ પણ શોધી શકાય નહિં. અપૂર્ણાક જેટલું ઓછું હતું.
પરંતુ વર્તમાન યુગમાં આપણે દૂરના હવે જે સમયને આ નાને અપૂર્ણાંક સ્થળે જઈ શકીએ છીએ, દૂર સ્થળે બેઠેલા માપી શકાતો હોય તે એક અંશને હજાર બીજા વૈજ્ઞાનિક સાથે સહયોગથી કામ કરી ભાગ માપ પણ સરળ થઈ પડે. શકીએ છીએ. છે પરંતુ આ એક વિચિત્ર ઘટના છે કે અને સૌથી વધુ કૃત્રિમ સાધને વડે કઈ વૈજ્ઞાનિકે ચંદ્રના માસિક પરિભ્રમણમાં વસ્તુઓનું અવલોકન (નિરીક્ષણ) કરી અથવા પૃથ્વીના દૈનિક પરિભ્રમણમાં ૩૬૦ શકીએ છીએ. અંશની થતી ત્રુટિ જોવાની પરવા પણ ન આવી મોટી અનિયમિત ગતિને આપણે કરી. (નહિંતર એ સાબિત થઈ ચૂકયું હેત શી રીતે અવગણીએ ? કે દાબી દઈએ? કે પૃથ્વી સૂર્યની આસપાસ ફરતી નથી) અથવા સદંતર ભૂલી જઈએ ? ( જે પૃથ્વી ખરેખર સૂર્યની આસપાસ ફરે જ્યારે આપણે આવા વણઉકેલ્યા–પ્રશ્ન પર તે પછી વૈજ્ઞાનિકને પૃથ્વી અને ચંદ્રની પ્રકાશ પાડવા માટે દુનિયાની જુદી જુદી બાબતમાં થતી ૩૬૦ અંશની આ વધારાની વેધશાળાઓ પાસે જઈએ છીએ ત્યારે આપણને મુસાફરી સાબિત કરવી પડશે.
એક જ પ્રકારને જવાબ મળે છે; “અમે આવી નહીંતર એ સાબિત થઈ જાય છે કે
વસ્તુમાં માથું મારતા નથી, પરંતુ અમે
પ્રકૃતિના સંશોધનમાં (રહસ્યના ભેદ ઉકેલપૃથ્વી સૂર્યની આસપાસ ફરતી નથી.
વામાં), દૂર રહેલા તારાઓની ગતિમાં, આકશું આ પ્રગતિશીલ યુગમાં કોઈ ભૂલ ર્ષણ બળમાં (pulsars), મંગળ અને ગુરુની સ્વીકારવી અને તદ્દન તેને વિસારે પાડી દેવી કક્ષા વચ્ચે આવેલાં અને સૂર્યની આસપાસ અને તેના સત્યની ચકાસણી કરવાનો પ્રયત્ન કરતા નાના ગ્રહોમાં, ધૂમકેતુઓ વિગેરેમાં ન કરે એ શકય બની શકે ખરૂં ?'
પરેવાયેલા છીએ.” આ સિદ્ધાંતની જયારે પ્રથમ રજુઆત પૃથ્વી અને ચંદ્રના પરિભ્રમણનો અભ્યાસ થઈ ત્યારે એટલે કે ગેલીલીઓના સમયમાં કર્યા કરવાનું તેમને યોગ્ય લાગતું નથી,

Page #56

•
તથા પૃથ્વીની ઘટના પર તેમની શી છે, તે પછી આ નવા સિદ્ધાંત માટે જરૂરી અસર થાય ? તે તપાસવાનું તેમને યોગ્ય સાબિતીઓની ચકાસણી સહેલાઈથી થઈ શકે લાગતું નથી.
છે અને તેમને સ્વીકારી શકાય છે. આથી અમને લાગે છે કે
નેધ ૧ – જે અંશના માપને અમે પૃથ્વી પરની કોઈ વેધશાળા આ ઘટનાની અમારા નવા સિદ્ધાંતમાં ઉલ્લેખ કર્યો છે, તેને તપાસ કરતી નથી.
બરાબર રીતે અને એકસાઈપૂર્વક અભ્યાસ નહિંતર આ અનિયમિત-ગતિ આજ ધ્રુવના દિવસો દરમિયાન ધ્રુવના પ્રદેશમાં થઈ દિન સુધી ઉકેલાયા વિનાની રહેતી નહીં શકે છે.
પરંતુ હાલમાં પણ જે વૈજ્ઞાનિકોએ આ સિદ્ધાંતમાં જે મુદ્દાઓને ઉલ્લેખ છે પૃથ્વી સૂર્યની આસપાસ ફરે છે” એ તે આ અંશેમાંથી (frome degrees) ઉદ્દભવે સિદ્ધાંતની પુનઃ તપાસ કરવા પર પિતાનું છે અને એ અંશ સત્ય વસ્તુની ચકાસણી ધ્યાન કેન્દ્રિત કર્યું હોત તે આ વિચિત્રતા- કરવામાં મદદ કરે છે. એને ખ્યાલ તેમને આવતાં વાર ન લાગી આ અંશની તપાસ કર્યા પછી જ આ હોત અને સાચે ઉકેલ શોધી શક્યા હોત. સિદ્ધાંતે પાકે પાયે સમજી શકાય છે. " જો આવી કોઈ વેધશાળા અસ્તિત્વમાં નેધ ૨ – અતુઓના ફેરફાર, દિવસ હેય તેને ખ્યાલ જે કૃપા કરી મને આપે અને રાત્રિની લંબાઈમાં થતા ફેરફાર, સીધા તે સત્યની સેવા ખાતર હું તેમને તરત જ અને ત્રાંસા કિરણનું પતન અને ધ્રુવ આગળ સંપર્ક સાધીશ.
૬ માસને દિવસ અને ૬ માસની રાત અમારી સંશોધન કેન્દ્રની પ્રયોગશાળામાં એને પૃથ્વી ફરે છે એ સિદ્ધાંતની સાબિતી આવી વસ્તુઓ (બાબતો)ને એગ્ય અભ્યાસ તરીકે લેખી શકવા ન જોઈએ. થાય છે અને સમજવામાં આવે છે.
આ તે સૂર્ય ઉત્તરથી દક્ષિણ અને દક્ષિણથી જે આ સિદ્ધાંત (ચાલુ સિદ્ધાંત)ને ગ્ય ઉત્તર મુસાફરી કરે છે, તેની અસરે છે, અને રતે તપાસનાર (ચકાસણી કરનાર) કોઈ કેન્દ્ર અમારા સિદ્ધાંતે આ જ વસ્તુ સાબિત કરવાનો ન હોય, અને જે નિરીક્ષણ (અવલોકન) ની પ્રયાસ કર્યો છે. કેઈ અફર (ચક્કસ) અને નિશ્ચિત પદ્ધતિ ન ઉપર જે ઘટનાને ઉલ્લેખ કરવામાં આવ્યા હોય તે એ સિદ્ધાંત (Theory) ને અમે છે. તે ઉપરાંત અમારી પાસે ૨૬૬ મુદ્દાઓ ધારણાત્મક (જુગારી-શરતી) ભૂમિકા પર એવા છે કે જે પૃથ્વી ફરે છે એ સિદ્ધાંતને સ્વીકારવા તૈયાર નથી.
એટો પાડે છે અને અમારા સિદ્ધાંત “સૂર્ય પરંતુ એક નવા સિદ્ધાંતને તપાસવા એક ખસે છે” એને સમર્થન આપે છે. એના કેન્દ્ર છે અને વળી એક નિશ્ચિત પદ્ધતિ પણ પક્ષમાં ઉભા રહે છે).

Page #57

ઉલટું ૨૬૬ મુદ્દાની વાત બાજુએ જ્યારે વસ્તુની ઘટનાની ખાતરી આ થતાં, એમાંના એક પણ મુદ્દાની વર્તમાન નક્કર પૃથ્વી પરના અંશેની ગણતરીથી આપણે સિદ્ધાંત સાબિતી આપી શકતે નથી. અમેળવી શકીએ છીએ).
નેધ૩-“પૃથ્વી ફરે છે. એ સિદ્ધાંતની મા નેધ ૫:- અમારો સિદ્ધાંત પૃથ્વી, ઝીણવટભરી ચકાસણી કરવા માટે યેચ [ચંદ્ર અને સૂર્યની ગતિ સાથે સંકળાયેલો છે. સ્થળ, એગ્ય સમયે, યોગ્ય સાધનો અને ગળે આથી કદાચ એને વિસ્તાર બ્રહ્માંડમાં દર ઉતરે એવી પદ્ધતિઓની જરૂર પડે કે જેથી રહેલા તારાઓ સુધી ન પણ હોય અથવા ખરું પરિણામ લાવવાના અમારા કાર્યમાં તેની સાથે સંબંધિત પણ ન હોય. નહિંતર મદદ થાય,
આ સિદ્ધાંત નિરર્થક ગુચવાડાભરેલ પરંતુ જુદી જુદી વેધશાળાઓમાંથી જે બની જાત. '' બાતમી અમે મેળવી તેના પરથી અમને એમ નેધ ૬ -અમારે સિદ્ધાંત માને છે કે લાગે છે કે
પૃથ્વી એક નિયત સ્થાનેથી પિતાની ધરીની - આ દિશામાં કોઈ પ્રયાસ થતું જ નથી. આસપાસ ફરી રહી છે ! તે સૂર્યની આસ્પાસ)
આથી એક વખત સ્વીકૃતિ પામેલે આ બીલકુલ ફરતી નથી. પરંતુ અમે જેને “સૌર સિદ્ધાંત સ્થગિત બની જાય છે (stands રેખા” કહી છે તેનાં પર સૂર્ય ખસે છે – still). પછી ભલે તેમાંની કેટલીક ક્ષતિઓ ઉત્તરથી દક્ષિણ ૬ માસમાં અને દક્ષિણથી સ્પષ્ટપણે બહાર આવી ગઈ હોય.
ઉત્તર સૌર વર્ષનાં બાકીનાં ૬ માસમાં–ચંદ્રને - અહીં એટલું ઉમેરી શકાય કે શુ બે ગતિ છે તેની પહેલી ગતિ પૃથ્વીની
આસપાસ છે; અને બીજી ગતિ સૂર્યની વિરુદ્ધ સૂર્ય અને દૂર આવેલા તારાઓ અથવા અવકાશી ઘટનાના નિરીક્ષણમાં કામે લગાડવામાં
દિશામાં છે, એટલે કે દક્ષિણથી ઉત્તર અને આવેલાં સાધને પૃથ્વીના પરિભ્રમણ કે પરિક્રમણ
ઉત્તરથી દક્ષિણ. અને તેની અસરે તપાસવામાં કાંઈ મદદરૂપ
નોંધ ૭ઃ સૌર રેખા કે જે સૂર્યના થઈ શકે એવાં નથી..
માર્ગનું સૂચન કરે છે, તે પણ એક ક્ષતિજ
સુરેખા છે, તે પૃથ્વીથી ૩૦ લાખ માઈલ નેધ ૪ - ખગોળશાસ્ત્રીએ પૃથ્વીનું ઘર, અને પૃથ્વીની ધરીને સમાંતર છે, અને પરિભ્રમણ સ્થિર (નિયત) તારાઓના એક તેની લંબાઈ ૫૧૬ લાખ માઈલ છે. વર્ષમાં જાદા જુદા ખૂણાએથી અવલોકન કરતાં વાસ્તવિક ઘટના” એ મથાળા હેઠળ થતા સ્થાનફેર પરથી સાબિત કરે છે.
અમે જે ઘટનાઓ વિગતવાર આપી છે તે પરંતુ આ માયાજાળ જેવાં કેણીય ૩૬૦ અંશનું રાત અને દિવસનું એક અવલોકન (Parallax)ને અભ્યાસ કરવા વર્તુળ પૂરું કરવા માટે સૂર્યની આસપાસ જવાની આપણુને જરૂર નથી,
ન ફરતી એવી પૃથ્વી પિતાની સીધી ધરી

Page #58

પર (uninelined Axis) ક્રે છે એ ખાતરીમાંથી પ્રાપ્ત કરવામાં આવી છે.
આના
તે જ પ્રમાણે ચંદ્ર સંબંધિત આધાર-દ્ધ ચક પાત પૃથ્વીની આસપાસ માસિક પરિભ્રમણુ ૩૬૦ અંશમાં પુરુ કરે” તેના પર છે. પરંતુ “ સ્વીકૃત સિદ્ધાંત ” એ મથાળા હેઠળ જે ઘટનાઓને રજૂ કરવામાં આવી છે તે....“ સૂર્ય'ની આસપાસ પૃથ્વી ફરે છે. અને દિવસ અને રાતનુ એક વર્તુળ ૩૬૧ અશમાં પૂરુ કરે છે અને પરિભ્રમણ કરતી પૃથ્વીની આસપાસ ૩૬૦ અંશમાં ચંદ્ર એક માસિક પરિભ્રમણ પૂરુ કરે છે” તેનાં પર આધારિત છે.
ઘટનાસ્થિર
નેટ નં. ૧૩– - ચદ્રના તારામાસ (The sidereat Month ) The star month-એ સમયના ગાળા છે જે દરમિચાન ચંદ્ર એક તારામાંથી (પાસેથી)

નીકળી ફરી પાછે તે જ તારા આગળ આવે છે.
આ સમયના ગાળાની લબાઈ ૨૭ દિવસ, ૭ કલાક, ૪૩ મિનિટ અને ૧૧.૪૭ સેકંડ થાય છે અને પૃથ્વી (The synodic month ) એટલે સૂર્યના સંદર્ભ`માં પૃથ્વીની આસપાસ એક વખત ભ્રમણ કરવાથી થતા સમયના
માસ
ગાળા.
તેની લ’બાઈ ૨૯ દિવસ, ૧૨ ક્લાકૅ, ૪૪ મિનિટ અને ૨.૭૮ સેકડ છે.
આ બધુ શકય ત્યારે જ અને કે જ્યારે પૃથ્વી અને ચંદ્ર ૩૬૦ અંશનું વર્તુળ મનાવે.
પૃથ્વીના પરિભ્રમણના દોષ કેટલાક સૈકાથી ચાલુ ( પ્રચલિત ) રહ્યા છે; આનુ ક્રૂક્ત કારણ એક જ છે કે વૈજ્ઞાનિક માને છે કે સૂ અને ચન્દ્ર પેાતાનું વતુંળ (ગતિનું વર્તુળ ) ૩૬૦ અશમાં પૂરું કરે છે, તેના પિરણામે
પૃથ્વીને અનુલક્ષી થતા ચાંદ્રમાસના ઉપર
પૃથ્વી ૩૬૧ અશમાં પેાતાનુ દૈનિક પરિ-આપેલા સમય ચંદ્ર ૩૬૦ અંશમાં માસિક ભ્રમણ પૂરુ કરે છે અને ચંદ્ર ૩૯૦ અંશમાં પ્રવાસ કરે છે. તેનું પરિણામ છે અને તે પેાતાનું માસિક પરિભ્રમણ પુરૂ કરે છે. તેનાં સામિત કરી શકાય છે. પિરણામ છે. એટલે કે એક સિદ્ધાંત ( થીયેરી )ની સત્ય ખીના બીજા સિદ્ધાંતના પણિામ તરીકે ગળે ન ઉતરે એવી રીતે ઉંચે ઉઠાવવામાં આવે છે. આ ગાઢાળા ગૂંચવણ ભરેલા મને છે અને ભૂલેાની પરંપરા સજા ય છે.
પરંતુ ચંદ્રની ખાખતમાં ૩૯૦ અંશના માસિક ભ્રમણ અને પૃથ્વીની ખામતમાં દૈનિક ૩૬૧ ઔંશના ભ્રમણનું પરિણામ છે. એમ ખેાટી રીતે ધારવામાં આવ્યુ છે,
(જીએ “ વાસ્તવિક ઘટના ” એ શીષ ક હેઠળ–મુદ્દોન.)
નેટ નં. ૨ :– જો પૃથ્વી સૂર્યની આસપાસ ફરતી હાત તા તેની કલ્પ વામાં આવેલી કક્ષાની લંબાઈ પટ કરાડ માઈલ (એટલે કે આશરે ૫૮૦ મિલિયન માઇલ)ની થાત
કોઈ નિયત તારાના સંદર્ભમાં સમયની ગણતરી કેવી રીતે થઇ શકે ? ચ ંદ્ર પૃથ્વીની

Page #59

સાથે આગળ ધસે છે અને તેને કઈ પણ નિયત તારાથી ઘણું દૂર જવું (દેાડવુ) જ જોઇએ.
આ ઉલ્લેખ શકય ત્યારે જ મને કે જ્યારે જે તારાની વાત થાય છે તે તારો પણ ચંદ્રની ઝડપે આગળ ધસતા હાય.
જો પૃથ્વી પેાતાનાં ભ્રમણકક્ષાના માગે. આગળ ધસતી હેાય તે ધ્રુવના તારા પણ ઉત્તર ધ્રુવથી લંબ—અંતરે હાઈ શકે નહી અને પૃથ્વીના ઉત્તર ધ્રુવના સંદ'માં ધ્રુવને સ્થિર તારા શક્ય ત્યારે જ અને કે, પૃથ્વી એક સ્થળે સ્થિર હાય.
જ્યારે એમ સાખિત થઈ ગયું છે કે પૃથ્વીનું દૈનિક ભ્રમણ અને ચંદ્રનું માસિકવામાં આવે છે, ભ્રમણ ૩૬૦ અશમાં થાય છે ત્યારે એ સાબિત થઈ ચૂકે છે કે પૃથ્વી પાતાની ધરી પર ફકત ફરે છે અને એક સ્થળે સ્થિર છે, અને ચંદ્ર આવી સ્થિર પૃથ્વીની આસપાસ ફરે છે.
જ્યારે એમ સાબિત થઇ ગયુ હોય કે, પૃથ્વી ફક્ત પાતાની ધરી પર ફરતી એક જ સ્થળે રહે છે. ત્યારે એ પણ સાબિત થઈ ચૂકે છે કે સૂય પાતાની સૌર રેખા પર ઉત્તરથી દક્ષિણ અને દક્ષિણથી ઉત્તર ખસે છે અને આજ ઘટના ઋતુએના ફેરફાર, દિવસ અને રાત્રિની લખઇમાં તફાવત, સીધાં અને ત્રાંસા કિરણે! તેમ જ ધ્રુવ આગળ ૬ માસને દિવસ અને ૬ માસની રાત સજે છે.
નાટ ન', ૧:—મહાભારત કાળમાં પણ ખગાળશાસ્ત્રીએ સૂર્યની મુસાફરીમાં માનતા હતા, કારણ કે ચ્યાનું સમર્થાંન ભીષ્મે
પિતામહનાં નિણુ યમાંથી મળી આવે છે કે જેમણે સૂય પેાતાના દક્ષિણના પ્રવાસેથી પાછા ઉત્તરમાં આવે ત્યાં સુધી પેાતાનુ મૃત્યુ મુલતવી રાખ્યુ હતુ.
નાટ નં. ૨ ઃ— ભારતીય ખગાળશાસ્ર મુજબ પણ સૂર્ય ઉત્તર-દક્ષિણ અને પાછે દક્ષિણથી ઉત્તર ખસે છે. તેમના ખગાળશાસ્ત્રીય આખા કાઠો આ ધારણા પર આધારિત છે, અને તેમની ગણતરી હંમેશા સાચી હાય છે અને ગ્રહણ વિગેરે બનતા બનાવાની ગણતરી કરવામાં આ સિદ્ધાંતનું અનુસરણ દુનિયામાં થાય છે, પરંતુ આ પ્રિન્સિપલને સૈદ્ધાંતિક ( થીએરેટીકલ ) જ્ઞાનમાં અવગણુ

આવે! વિરાધી–વિચાર આશ્ર્ચર્યજનક છે. નોટ ન'. ૩ :-કેટલાક ભગાળશાસ્ત્રીઓ એવું માને છે કે સૂર્ય પૃથ્વીની આસપાસ ફરે છે અથવા પૃથ્વી સૂર્યની આસપાસ ફરે છે, છતાં અમારાં નિરીક્ષણા એકસરખી રીતે બરાબર સમજાવી શકાય છે અને તેમ કરવાથી ગણતરીમાં કઇ ભૂલ આવતી નથી.
પરંતુ અમારા સિદ્ધાંતાથી રજુ કરાયેલ શકાતા નથી. ૨૬૬ મુદ્દાઓના ખુલાસે એકેથી આપી
તેમના ગળે ઉતરે એવી સાખીતી ત્યારે જ આપી શકાય કે, જ્યારે એમ ધારવામાં આવે કે “ પૃથ્વી સ્થિર છે અને સૂર્ય ઉત્તરથી દક્ષિણ અને પછી દક્ષિણથી ઉત્તર ખસે છે.”
નાટ નં. ૪ :– પૃથ્વીની ધરી ધ્રુવને જોડતી ૧૮૦ અ ંશે આવેલી એક ઐતિજ સુરેખા છે,

Page #60

નોટ નં. ૫ –ઉત્તર ધ્રુવ અને દક્ષિણ કેટલાક લોકો માને છે કે, પૃથ્વી ધ્રુવ હંમેશા એકની એક જ દિશાનું સૂચન પિતાની ધરી પર ફરે છે અને વળી કરે છે કારણ કે, પૃથ્વી સૂર્યની આસપાસ સૂર્યની આસપાસ પણ ફરે છે ફરતી નથી. તે
બીજા કેટલાક એવું માને છે કે પૃથ્વી
એક સ્થળે સ્થિર રહેલી છે અને ફક્ત તે નેટ નં. ૬ –ભ્રમણના સિદ્ધાંત મુજબ પોતાની ધરીની આસપાસ ફરે છે જે નકશે પૃથ્વીને પિતાની કક્ષા પર દિશાગત અને સૂર્ય જ પૃથ્વીની આસપાસ એક સ્થાનેએ બતાવે છે, તેણે પૃથ્વીને ૨૨ મી વર્ષના ગાળામાં ફરી રહે છે. ડિસેંબરે જમણી બાજુએ અથવા પૂર્વ તરફ. ૨૧ મી જૂને ડાબી બાજુએ અથવા પશ્ચિમ
મારા જેવા હજુ કેટલાક પ્રાચીન ખાળ તરફ, ૨૩ મી સપ્ટેમ્બરે દક્ષિણ બાજાએ શાસ્ત્રીઓ છે કે જેઓ એમ માને છે કે અને ૨૧ મી માર્ચે તેનાથી વિરુદ્ધ ઉત્તર
પિતાની ધરી પર ફરતી પૃથ્વી સ્થિર બાજુએ દર્શાવવી જોઈએ.
છે અને સૂર્ય ઉત્તર દક્ષિણ અને પાછા
દક્ષિણ-ઉત્તર સીધી સૌર રેખા પર પૃથ્વીના પરિભ્રમણની ગતિઓ, સૂર્યની ખસે છે અને આ રેખા પૃથ્વીની ક્ષતિજ (પૃથ્વીની ?) આસપાસ દૂરના ચંદ્રની ગતિ ધરીને સમાંતર છે. ઘડિયાળના કાંટાથી વિરુદ્ધ દિશામાં દર્શાવવી
નેટ નં. ૯-એમાંના પ્રથમ બે સિદ્ધાંત
(અમારાં) ૨૬૬ મુદ્દાઓને સંતોષ આપી નોટ નં. ૭ઃ .અમારા સિદ્ધાંત મુજબ શકે એમ નથી. પરંતુ ૪ દાયકા જેટલાં પૃથ્વીએ સૂર્યરેખા ( સૂર્યને ખસવાને લાંબા સમયના અમારા અભ્યાસ બાદ અમે માર્ગ) ની સામે પિતાની ક્ષિતિજ ધરી પર જે સિદ્ધાંત રજૂ કરવા માગીએ છીએ તે ઉભા રહેવું જોઈએ. (આવેલી હોવી જોઈએ. ત્રીજે સિદ્ધાંત બરાબર અને વિજ્ઞાનિક રીતે
એ બધાને (૨૬૬ મુદ્દાઓને) ઉકેલ આપી દક્ષિણ ધ્રુવ જમણી બાજુએ અન ઉત્તર શકે એમ છે. ધ્રુવ ડાબી બાજુએ આવેલ લેવા જોઈએ. તે
નોટ નં. ૧૦ – અમારી પાસે ૬ પૃથ્વીએ આપણું બાજુથી જ્યાં સાધનો છે કે અમે જે નો સિદ્ધાંત સૂર્યને ખસવાને માર્ગ આવેલો છે તેની રજા
છે તેની રજૂ કરવા માગીએ છીએ તેમાં રહેલી વિરુદ્ધ દિશામાં પરિભ્રમણ કરવું જોઈએ. વિગતવાર બધી બાબતોને સાબિત કરી શકે
એમ છે. નોટ નં. ૮:-પૃથ્વીના સૂર્ય સાથેના સંબંધને આ કેયડો ઉકેલવાના ત્રણ સિદ્ધાંત નોટ નં. ૧૧ -અમારા સિદ્ધાંતનો દાવો
છે કે સૂર્ય એક સુરેખામાં (કે જેને અમે
જોઈએ.

Page #61

સૌર રેખા” કહી છે) ગતિ કરે છે. શકે એમ છે. પ્રકૃતિમાં દરેક બાબત શકય
કેટલાક ખગોળશાસ્ત્રીઓને કદાચ વિચિત્ર છે અને આથી કોઈ પણ સિદ્ધાંતને અગ્નિ લાગશે, પરંતુ એની એકદમ અવગણના ન (આકરી) પરીક્ષામાંથી પસાર ક્યાં વિના કરવી જોઈએ (એને ધ્યાનપૂર્વક પૂરેપૂરી તેને અવગણવો જોઈએ નહીં. જોયા વિના) અમારા મત મુજબ પૃથ્વીને સમગ્ર કેયડો અને સૂર્ય સાથેનો તેને
સર્વ હક સ્વાધીન સંબંધ એ બધાને શકય ઉકેલ એજ આપી
લિ. ડે. એચ. કે. શમાં
IIIII
08:23ssssssssssssssss
ગંભીરતાથી વાંચે ! ! ! સત્ય આંતરિક વિશિષ્ટ યથાર્થ અનુભવથી ઓળખાય છે.
ઈન્દ્રિ, બુદ્ધિ અને મનની સીમા પૂરી થયા પછી આંતરિક વિશિષ્ટ યથાર્થ અનુભવનું ક્ષેત્ર આવે છે
તેથી દેખાય તે સાચું ! મારી બુદ્ધિમાં બેસે તે , મનાય એ મિથ્યા આગ્રહ સમજુ વિવેકીઓએ કર. ઉચિત નથી ! ! !
Seassessssssee

Page #62

GિEEP IETET-I9RITEIGIBERSHE HEIGHIGHS અગ્નિપુરાણના આધારે બ્રહ્માંડ–વર્ણન”
લેખકઃ રતિલાલ છોટાલાલ પુરોહિત (ઊંઝાવાળા) એમ. એ. સાહિત્યાચાર્ય, કાવ્યતીર્થ, સાહિત્ય રત્ન સરનામું : ૩૫૬, પાર્શ્વનાથનગર (જનતાનગર)
ચાંદખેડા. (જિ. ગાંધીનગર-૩૮૨૪૨૪] BIGGET GEOGGESTIGEEEEEEEEEEEEEIGIGIB
અગ્નિપુરાણ પ્રાચીનતમ પુરાણું છે. આ મહાતલ, સુતલ, તલાતલ અને સાતમું પુરાણના પ્રવકતા અગ્નિદેવ છે. એટલે આ રસાતલ અથવા પાતાળ. પુરાણનું મહત્વ અન્ય પુરાણે કરતાં વધારે આ પાતાળની ભૂમિ અનુક્રમે કાળી, હોય તે સ્વાભાવિક છે. અગ્નિદેવ એક મહાન પીળી, લાલ, સફેદ, કાંકરાવાળી, પત્થરોવાળી તેજસ્વી દેવતા છે. એમના શ્રીમુખેથી કરાયેલું અને સુવર્ણમયી છે આ સર્વ (બધાં જ) ભૂગોળ–સંબંધી વર્ણન અત્યંત પ્રામાણિક પાતાળે અત્યંત રમણીય છે. અને જ્ઞાનની કસોટી ઉપર કસાયેલું હોય તે આ પાતાળમાં દૈત્ય અને દાનવે આદિ સ્વાભાવિક છે. અગ્નિદેવ સર્વ દષ્ટા અને ત્રિકા- સુખપૂર્વક નિવાસ કરે છે, સમસ્ત–પાતાળોના લાબાધિત જ્ઞાની હતા. તેમણે આ જગતને નીચે શેષનાગ વિરાજમાન છે. જે ભગવાન પિતાના ચક્ષુઓ દ્વારા દૃશ્યમાન કરીને તેનું વિષ્ણુના તમે ગુણ પ્રધાન શરીર માનવામાં વર્ણન યથાવત્ કરેલ છે.
આવે છે. આ શેષનાગમાં અત્યંત ગુણ છે. - અગ્નિદેવ કહે છેકે
તેથી એમને “અનંત” પણ કહે છે. તે આ ભૂમિને વિસ્તાર ૭૦,૦૦૦ (સીત્તેર
પિતાના મસ્તક ઉપર આ પૃથ્વીને ધારણ
કરે છે. હજાર) જન છે. તેની ઊંચાઈ ૧૦,૦૦૦
પૃથ્વીના નીચે અનેક નરક છે, પરંતુ (દશ હજાર) જન છે.
જે ભગવાન વિષ્ણુના ભક્ત છે. તે આ (પૃથ્વીની અંદર ૭ (સાત) પાતાળ નરકમાં પડતા નથી. છે. દરેક પાતાળ ૧૦,૦૦૦,–૧૦૦૦૦ (દશ સૂર્યદેવથી પ્રકાશિત થનારી પૃથ્વીને –દશ હજાર) જન વિસ્તૃત છે. એટલે વિસ્તાર છે, તેટલો જ નક - સાત પાતાળોનાં નામ આ પ્રમાણે છે. [ અન્તરિક્ષ અથવા ભુવ ઓંક] ને વિસ્તાર અતલ, વિતલ, નિતલ, પ્રકાશમાન માનવામાં આવે છે.

Page #63

પૃથ્વીથી ૧,૦૦,૦૦૦ (એક લાખ) તલથી ૬ (છન્) કરેડ એજન જન દૂર સૂર્યમંડળ છે.
ઉપર “સત્યલક વિરાજમાન છે. સૂર્યથી ૧,૦૦,૦૦૦ (એક લાખ) સત્યલોકમાં ફરી મૃત્યુને આધીન ન થનારા જન દર ચંદ્રમા છે.
પુણ્યાત્મા દેવતાઓ અને ઋષિ-મુનિ નિવાસ કરે ચંદ્રમાથી ૧,૦૦,૦૦૦ (એકલાખ) જન
છે. આને જ “બ્રહ્મલોક” પણ કહેવાય છે, ઉપર નક્ષત્ર મંડળ
- જ્યાં સુધી પગથી ચાલીને જવાય નક્ષત્ર મંડળથી ૨,૦૦,૦૦૦ (બે લાખ) છે, તે સર્વ “ભૂલોક છે. ભૂ-લેકથી જન ઉપર શુક છે.
સૂર્યમંડળને વચ્ચેનો ભાગ ભૂવર્લોક શુકથી ૨,૦૦,૦૦૦ (બે લાખ) જન
કહેવાય છે, સૂર્યલેથી ઉપર ધ્રુવલક
સુધીના ભાગને સ્વર્ગલોક કહે છે. દર મંગળનું સ્થાન છે. મંગળથી ૨,૦૦,૦૦૦ (બે લાખ) જન
આ વિસ્તાર ૧૪,૦૦,૦૦૦ (ચૌદ
લાખ) જન છે. આજ “લેકચ” છે. ઉપર ગુરુ છે.
અને આજ અંડકટાહથી અંડાકાર-કડાઈ] ગુરુથી ૨,૦૦,૦૦૦ (બે લાખ) જન
ઘેરાયેલું વિસ્તૃત બ્રહ્માંડ છે. ઉપર શનૈશ્ચરનું સ્થાન છે.
આ બ્રહ્માંડ ક્રમશઃ જલ, અગ્નિ, વાયુ તેનાથી ૧,૦૦,૦૦૦ (એક લાખ) જન અને આકાશરૂપ આવરણ દ્વારા બહારથી ઉપર સપ્તર્ષિઓનું સ્થાન છે.
ઘેરાયેલું છે. - સપ્તર્ષિઓથી ૧,૦૦,૦૦૦ (એક લાખ) આ બધાની ઉપર અહંકારનું જન ઉપર ધ્રુવ પ્રકાશિત થાય છે.
આવરણ છે. આ જલાદિ આવરણ ઉત્તરોત્તર ત્રણે લોકની આટલી જ ઊંચાઈ છે, દશગણા મોટા છે. અર્થાત્ ત્રિકી (ભૂ ભુવઃ સ્વઃ)ના ઉપરના અહંકાર રૂપ આવરણ મહત્તત્ત્વમય ભાગની ચરમસીમા ધ્રુવ જ છે. આવરણથી ઘેરાયેલું છે.
પ્રવથી ૧ કરોડ જન ઉપર “મહ- આ સર્વ આવરણે એકબીજાના ક્રમથી સેંક” છે. જ્યાં કલ્પાંત-જીવી “ભૃગુઆદિ દશગણા મોટા છે. સિદ્ધગણ નિવાસ કરે છે.
મહત્તત્ત્વને પણ ઘેરીને પ્રધાન (પ્રકૃતિ) મહર્લોકથી ૨ કરોડ જન ઉપર “જન- રહેલી છે. તે અનંત છે, કારણ કે આને લોકની સ્થિતિ છે જ્યાં સનક, સનંદન ક્યારેય અંત થતો નથી. એટલા માટે એની આદિ સિદ્ધપુરુષ નિવાસ કરે છે.
કેઈ સંખ્યા અથવા મા૫ નથી. આ પ્રકૃતિ જનલેકથી ૮ કરોડ જન ઉપર સંપૂર્ણ જગતનું કારણ છે. તેને જ “અપરા તપાલક' છે. જ્યાં વૈરાજ નામવાળા દેવ. પ્રકૃતિ' કહે છે. આમાં એવા એવા અસંખ્ય તાઓ નિવાસ કરે છે,
બ્રહ્માંડ ઉત્પન્ન થયેલા છે. કે જેમ લાકડામાં

Page #64

અગ્નિ અને તલમાં તેલ રહે છે. એવી રીતે આવા સંવત્સરમય રથચકમાં સંપૂર્ણ પ્રધાન (પ્રકૃતિ)માં સ્વયંપ્રકાશ ચેતનાત્મા કાળચક પ્રતિષ્ઠિત છે. વ્યાપક સ્વરૂપે વિરાજમાન છે.
ભગવાન સૂર્યની બીજી ધુંસરી ૪૫,૫૦૦
| ( પિસ્તાલીશ હજાર પાંચસો) એજન લાંબી છે.' આ સંશયમી [ પરસ્પર જોડાયેલા ] પ્રધાન અને પુરુષ સંપૂર્ણ ભૂતોની આત્મ
બને ધુંસરીઓના માપના સમાન જ ભૂતા વિષ્ણુશકિતથી આવૃત છે. [ ઘેરાયેલી
તેના યુગધેનું પરિમાણ છે. છે. ભગવાન વિષ્ણુની સ્વયંભૂતા તે શક્તિ તે રથની ધુરાઓમાંથી જે નાનું છે, જ પ્રકૃતિ અને પુરુષના સંગ અને વિયાગનું તે અને તેનું યુગાઈ ધ્રુવના આધારે સ્થિત છે. કારણ છે. તે શકિત જ સૃષ્ટિના સમયે તેમનામાં ગાયત્રી, બૃહતી, ઉષ્ણુકા, જગતી, ક્ષેભનું કારણ બને છે. જેવી રીતે પાણીના ત્રિકટુપ, અનુપ, અને પંક્તિ આ સંપર્કમાં આવેલ પવન કણિકાઓમાં વ્યાપ્ત સાત છંદ જ સૂર્યદેવના સાત ઘોડાઓ છે. શીતલતાને ધારણ કરે છે. તેવી જ રીતે ભગ- સૂર્ય દષ્ટિગોચર થે તે ઉદય છે વાન વિષ્ણુની શક્તિ પણ પ્રકૃતિ પુરૂષમયને અને દષ્ટિથી અદશ્ય થ તે જ અસ્તકાલ છે. ધારણ કરે છે. વિષ્ણુ શકિતનો આશ્રય એમ માનવું જોઈએ. લઈને દેવતાદિ પ્રકટ થાય છે. તે ભગવાન જેટલા પ્રદેશમાં પ્રવ રહેલું છે, પૃથ્વીથી વિષ્ણુ સ્વયં સાક્ષાત બ્રહ્મ છે, જેનાથી આ
લઈને તે પ્રદેશ પર્યત સંપૂર્ણ દેશ પ્રલય
ને તે સંપૂર્ણ જગતની ઉત્પત્તિ થાય છે.
કાળમાં નષ્ટ થઈ જાય છે. સૂર્યદેવના રથને વિસ્તાર ૯,૦૦૦ (નવ સપ્તર્ષિઓથી ઉત્તર–દિશામાં ઉપરની હજાર) જન છે.
તરફ જ્યાં ધ્રુવ રહેલું છે, આકાશમાં તેતથા તે રથનો ઈશાદંડ તેનાથી ડબલ દિવ્ય અને પ્રકાશમાન સ્થાન જ વિરાટ રૂપ મેટ અર્થાત્ ૧૮,૦૦૦ (અઢાર હજાર)
ધારી ભગવાન વિષ્ણુનું ત્રીજું ચરણ છે. જન છે. તે રથની ધુંસરી ૧,૫૭,૦૦,૦૦૦ પુણ્ય અને પાપ ક્ષીણ થઈ જવાથી દોષ (એક કરોડ સત્તાવન લાખ) જન લાંબી છે. રૂપી કાદવથી રહિત સંયત–મનવાળા મહાજેમાં આ રથના ચક (પૈડાં) લાગેલા છે. માઓનું તે પરમ ઉત્તમ સ્થાન છે, આ તેમાં પૂર્વાહ, મધ્યાહ્ન અને અપરાહ્ન આ ત્રણ વિણ-પદથી ગંગા પ્રગટ થઈ છે. જે નાભિ છે.
મરણ માત્રથી સંપૂર્ણ–પાપોને નાશ | સંવત્સર, પરિવત્સર, ઈડાવત્સર, કરનારી છે. અનુવત્સર, અને વત્સર–આ પાંચ આરા છે. આકાશમાં જે શિશુમારની આકૃતિવાળે
છ ઋતુઓ એની છ નેમિઓ છે. તેમજ તારાઓનો સમૂહ દેખાય છે તેને ભગવાન ઉત્તર-દક્ષિણ બે તેનું શરીર છે. વિષ્ણુનું સ્વરૂપ માનવું (જાણવું) જોઈએ,

Page #65

- પર તે શિશુમાર-ચક્રના પુચ્છભાગમાં અવની મંગળના રથમાં પણ એટલા જ પડાએ સ્થિતિ છે.
જડેલા છે. આ પ્રવ જાતે ફરતા ફરતા ચંદ્રમા અને ગુરુ અને શનૈશ્ચરના રથમાં પણ આઠ સૂર્યાદિ ગ્રહોની પરિક્રમા કરે છે.
-આઠ ઘોડાઓ જોડેલા છે. ભગવાન સૂર્યને તે રથ પ્રતિમાસ ભિન્ન રાહુ અને કેતુના રથમાં પણ આઠભિન્ન આદિત્ય દેવતા, છત્રષિ, અપ્સરા, આઠ ઘડાઓ જોડેલા છે. ગ્રામણ (યક્ષ) સર્પ તથા રાક્ષસેથી ભગવાન વિષ્ણુના શરીરભૂત જે જલ છે, અધિષ્ઠિત છે.
તેનાથી પર્વત અને સમુદ્ર વગેરેની સાથે ભગવાન સૂર્ય જ ઠંડી, ગરમી તથા કમળના સમાન આકારવાળી પૃથ્વી ઉત્પન્ન જલવર્ષોમાં કારણભૂત છે.
થઈ. ગ્રહ, નક્ષત્ર, ત્રણ લેક, નદી, પર્વત - તે જ જગવેદ, યજુર્વેદ, અને સામ સમુદ્ર અને વન–આ બધું ભગવાન વિષ્ણુનું વેદમય ભગવાન વિષ્ણુ છે, તે જ શુભ સ્વરૂપ છે. અને અશુભનું કારણ છે.
જે છે અને જે નથી, તે સર્વ ભગવાન ચંદ્રમાનો રથ ત્રણ પૈડાઓથી યુક્ત છે. વિષ્ણુ જ છે, વિજ્ઞાનનો વિસ્તાર પણ ભગવાન
તે રથની ડાબી અને જમણી બાજુમાં વિષ્ણુ જ છે. વિજ્ઞાનથી અતિરિક્ત કઈ . કંદ-કુસુમના જેવા સફેદ-રંગના દશ ઘોડાઓ વસ્તુની સત્તા નથી. જોડેલ છે.
ભગવાન વિષ્ણુ જ્ઞાનસ્વરૂપ જ છે તેજ I તે રથ દ્વારા તે ચંદ્ર દેવ નક્ષત્ર પરમપદ છે મનુષ્ય તે જ પ્રાપ્ત કરવું જોઈને લેકમાં વિચરણ કરે છે. ૩૩,૩૩૩ (તેત્રીસ જેથી ચિત્તશુદ્ધિ દ્વારા વિશુદ્ધ જ્ઞાન પ્રાપ્ત હજાર ત્રણસે તેત્રીસ) દેવતા ચંદ્રદેવની કરીને તે વિષ્ણુ સ્વરૂપ થઈ જાય. સત્ય અને
અમૃતમયી કલાઓનું પાન કરે છે. અમા- અનંત જ્ઞાન સ્વરૂપ બ્રહ્મ જ વિષ્ણુ છે. 'હાસ્યાના દિવસે “અમાનામક” એક રામુદ્રની ઉત્તરે અને હિમાલયની દક્ષિણે એ મિ (કલા)માં રહેલ પિતૃગણ ચંદ્રમાની જે વર્ષ છે, તેનું નામ ભારત છે. તેને
બચેલી કલાઓમાંથી એક માત્ર અમૃતમયી વિસ્તાર ૯,૦૦૦ (નવ હજાર) જન છે. કલાનું પાન કરે છે.
સ્વર્ગ અને મોક્ષને ઈરછનારા મનુષ્યના માટે * ચંદ્રમાના પુત્ર બુધને રથ વાયુ અને આ કર્મભૂમિ છે અગ્નિમય દ્રવ્યને બનેલ છે.
મહેન્દ્ર, મલય, સહુચ, શુકિત- તેમાં આઠ (૮) શીઘગામી ઘોડાએ માન, હિમાલય, વિંધ, અને પારિયાત્ર જોડેલા છે. આ રથથી બુધ આકાશમાં આ સાત અહીંના કુલ પર્વતે છે, ઈન્દ્રદ્વીપ, વિચરણ કરે છે.
કસે, તામ્રવર્ણ, ગતિમાન, નાગદ્વીપ, - શુક્રના રથમાં પણ આઠ ઘોડાઓ સૌમ્ય, ગાંધર્વ અને વારુણ–આ આઠ જોડેલા છે.
દ્વીપ છે.

Page #66

" પ૩
'
?
સમુદ્રથી ઘેરાયેલું ભારત નવમે દ્વીપ છે “ભાજ” નામથી પ્રસિદ્ધ છે. ભારત દ્વીપ ઉત્તરથી દક્ષિણ તરફ હજારો આ દ્વીપમાં સાત પ્રધાન નદીઓ છે.
જન લાંબો છે. ભારતના ઉપર પ્રમાણે નવ લક્ષથી લઈને શાકદ્વીપ સુધીના લોકોની ભાગ છે. ભારતની સ્થિતિ મધ્યમાં છે ઊંમર ૫૦૦૦ (પાંચ હજાર) વર્ષ છે.
આમ પૂર્વ તરફ કિરાત અને પશ્ચિમમાં અહીં વર્ણાશ્રમધર્મનું પાલન કરવામાં યવને રહે છે. મધ્ય–ભાગમાં બ્રાહ્મણ આદિ આવે છે. વણે નિવાસ કરે છે.
આર્ય કર, વિવંશ અને ભાવિ–આ. વેદસ્મૃતિ આદિ નદીઓ પારિજાત્ર ત્યાંના બ્રાહ્મણ આદિ વર્ણોની સંજ્ઞાઓ છે. પર્વતથી નીકળી છે.
ચંદ્રમા તેમના આરાધ્ય દેવ છે. લક્ષદ્વીપને વિંધ્યાચળમાંથી નર્મદા વગેરે પ્રગટ વિસ્તાર ૨,૦૦,૦૦૦ (બે લાખ) યોજન છે. થઈ છે.
તે એટલા જ મોટા ઈશ્વરસના સમુદ્રથી સહય-પર્વતમાંથી તાપી, પોષણ,
ઘેરાયેલો છે. એના પછી શામલ દ્વીપ ગોદાવરી, ભીમરથી અને કૃષ્ણવેલા વગેરે છે. જે પ્લેક્ષદ્વીપ કરતાં બમણો મોટો છે. નદીઓને પ્રાદુર્ભાવ થયો છે.
વપુમાનના સાત પુત્ર શામલદ્વીપના મલયાચલથી કૃતમાલા વગેરે અને
સ્વામી થયા. જેમનાં નામ આ પ્રમાણે છે.મહેન્દ્ર પર્વતમાંથી વિસામા વગેરે નદીઓ નીકળી છે.
ત, હરિત, જીમૂત, લહિત, વૈત, શક્તિમાન પર્વતમાંથી કુમારી વગેરે
= માનસ અને સુપ્રભ આ નામ ઉપરથી
ને ત્યાંના સાત વર્ષ છે, તે લક્ષદ્વીપ કરતાં અને હિમાલયમાંથી ચંદ્રભાગા વગેરે બમણો છે. નદીઓનો પ્રાદુર્ભાવ થયો છે.
તથા તેનાથી બમણું પરિમાણવાળા સુદ જબૂદ્વીપને વિસ્તાર ૧,૦૦,૦૦૦ (એક નામક” મદીરાના સમુદ્રથી ઘેરાયેલું છે. લાખ) જન છે.
કુમુદ, અનલ, બલાહક, દ્રોણ, કઠ આ દ્વીપ માટે ચારે તરફથી ૧,૦૦,૦૦૦ મહિષ, અને ક માન–આ મર્યાદા પર્વત (એક લાખ) જન વિશાળ ખારા પાણીના છે. ત્યાં સાત પ્રધાન નદીઓ છે. કપિલ, સમુદ્રથી ઘેરાયેલું છે.
અરુણ, પતિ અને કૃષ્ણ–આ ત્યાંના બ્રાહ્મણ આ ક્ષાર સમુદ્રને ઘેરીને વક્ષદ્વીપ
૧ આદિ વર્ણ છે, ત્યાંના લોકો વાયુદેવતાની રહેલો છે. મેધાતિથિના સાત પુત્રો લક્ષ પજા કરે છે. તે મદિરાના સમુદ્રથી લેક દ્વીપના સ્વામી છે. શાંતમય, શિશિર, ઘેરાયેલા છે. સુખદય, આનંદ, શિવ, ક્ષેત્ર, અને પ્રવ આના પછી કુશદ્વીપ છે. જ્યોતિમાન આ સાત જ મેધાતિથિના પુત્ર છે, આ ના પુત્ર આ દ્વીપના સ્વામી છે. ઉભિદ, બધાના નામ ઉપરથી ઉપરના સાત વર્ષો છે. ધેનુમાન, દ્વિર, લંબન, વૈર્ય, કપિલ,
ગેમેધ, ચંદ્ર, નારદ, હૃદભિ, મક, અને પ્રભાર–આ સાત તેમનાં નામ છે. સુમના અને શૈલ–આ તે વર્ષોના સુંદર આ પુત્રોના નામ પર સાત વર્ષ (પ્રદેશ) મર્યાદા પર્વત છે. ત્યાંના સુંદર નિવાસી છે. દમી, શુષમી, નેહ, અને મંદ આ

Page #67

કેમ કરીને ત્યાંના બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય, વૈશ્ય અને આ પ્રમાણે છે—સુકુમારી, કુમારી, નલિની, શૂદ્રોની સંજ્ઞાઓ છે. જે બ્રહ્મસ્વરૂપધારી ધેનુકા, ઈક્ષ, વેણુકા અને ગભસ્તિવવી મગ, ભગવાન વિષ્ણુનું પૂજન કરે છે. વિદ્રમ, મગધ, માનસ્થ અને મંદગ–આ ત્યાંના હેમૌલ, યુતિમાન, પુષ્યવાન, કુશશય, બ્રાહ્મણે આદિ વર્ણ છે. જે સૂર્યરૂપધારી હરિ અને મંદ્રાચલ- આ સાત ત્યાંના વર્ષ ભગવાન નારાયણની આરાધના કરે છે. પૂર્વ છે. આ કુશ દ્વીપ પોતાના જ બરાબર શાકઢીપ ક્ષીરસાગરથી ઘેરાયેલે, વિસ્તારવાળા ઘીના સમુદ્રથી ઘેરાયેલો છે. ક્ષીરસાગર પુષ્કરદ્વીપથી પરિણિત છે. અને તે વૃત સમુદ્ર કચ દ્વીપથી પરિવેષ્ટિત ત્યાંના અધિકારી રાજા સવનના બે પુત્ર છે. રાજા યુતિમાનના પુત્રો કચ દ્વીપના થયા, જેમના નામ મહાવિત અને ઘાતક સ્વામી છે. તેમના નામ ઉપર ત્યાંના વર્ષ છે. તેમના નામથી ત્યાંના બે પ્રદેશ પ્રસિદ્ધ છે. (પ્રદેશ) પ્રસિદ્ધ છે.
ત્યાં એક જ માનસેત્તર નામક કુશલ, મનુગ, ઉષ, પ્રધાન, અંધકારક, વર્ષ પર્વત વિદ્યમાન છે, જે, તે પ્રદેશના મુનિ અને દુંદુભિ–આ સાત ઘતિમાનના મધ્યભાગમાં વલયાકારે રહેલ છે. તેને પુત્રો છે. તે દ્વીપના મર્યાદા પર્વત અને વિસ્તાર અને ઊંચાઈ ૫૦,૦૦૦ (પચાસ નદીઓ પણ સાત જ છે. પર્વતોનાં નામ હજાર) યોજન છે. ત્યાંના લેકે ૧૦,૦૦૦ આ પ્રમાણે છે.–કચર, વામન, અંધકારક, ( દશ હજાર) વર્ષ સુધી જીવન ધારણ કરે રત્નશૈલ, દેવાવૃત, પુંડરીક અને દુંદુભિ આ છે. ત્યાં દેવતાલેક બ્રહ્માજીની પૂજા કરે છે. દ્વીપ પરસ્પર ઉત્તરેત્તર બમણું વિસ્તારવાળા પુષ્કર દ્વીપ સ્વાદિષ્ટ-જલવાળા સમુદ્રથી છે. તે દ્વીપમાં જે વર્ષ પર્વત છે. તે પણ ઘેરાયેલા છે. તે સમુદ્રનો વિસ્તાર તે દ્વીપના દ્વીપોના સમાન જ પહેલાના દ્વીપના પર્વતોથી સમાન જ છે. સમુદ્રમાં જે જલ છે, તે બમણ વિસ્તારવાળા છે. ત્યાંના બ્રાહ્મણ આદિ ક્યારેય ઘટતું અથવા વધતું નથી. શુકલ વર્ણ ક્રમશઃ પુષ્કર, પુષ્કલ, ધન્ય અને તિથ્ય અને કૃષ્ણ-બન્ને પક્ષમાં ચંદ્રમાના ઉદય –આ નામથી પ્રસિદ્ધ છે. આ બધા ત્યાંના અને અસ્તિકાલમાં ફક્ત ૫૧૦ (પાંચસે દશ) શ્રી હરિની આરાધના કરે છે.
આંગળ સુધી સમુદ્રનું પાણી ઘટતું અથવા કચ દ્વીપ દધિમંડેદક ( છાશ ને વધતું જોવા મળે છે, પરંતુ તેનાથી પાણીમાં સમુદ્રથી ઘેરાયેલો છે. અને તે સમુદ્ર શાક- ન્યૂનતા અથવા અધિકતા જણાતી નથી. મધુર દ્વીપથી પરિવેષ્ઠિત છે. ત્યાંના રાજા ભવ્યના જે પાણીવાળા સમુદ્રની ચારે તરફ તેનાથી બમણા સાત પુત્ર છે તે જ શાકદ્વીપના શાસકે છે. પરિમાણવાળી ભૂમિ સુવર્ણમયી છે. પરંતુ તેમના નામ આ પ્રમાણે છે.–જલદ, કુમાર, ત્યાં કેઈપણું જીવજંતુ રહેતા નથી. તેના સુકુમાર, મણવર્ક, કુત્તર, મંદાકી અને દ્રમ, આ પછી “લોકાલોક પર્વત છે. જેને વિસ્તાર બધાના નામ પરથી ત્યાંના પ્રદેશ પ્રસિદ્ધ છે. ૧૦.૦૦૦ (દશ હજાર ) જન છે. કાલેક
ઉદયગિરિ, જલધર, રૈવત, શ્યામ, કેદ્રક, પર્વત એક તરફ અંધકારથી ઘેરાયેલો છે. આંબિકેય, અને સુરમ્ય પર્વતકેસરી આ અને તે અંધકાર અંડકટાહથી આવૃત છે. સાત ત્યાંના મર્યાદા પર્વત છે અને સાત અંડકટાહ સહિત બધી ભૂમિને વિસ્તાર જ ત્યાંની પ્રસિદ્ધ નદીઓ છે. નદીઓનાં નામ ૫૦,૦૦,૦૦,૦૦૦ (પચાસ કરોડ) યોજન છે.

Page #68

52SSESSE25252SSESZSES2S2SSESSE
ભારતીય ખગોળશાસ્ત્ર
લેખક : ડો. હિમ્મતરાય મ. જાની તથા તેમની સુપુત્રી શ્રી ભારતીબેન હિ જાની
અમદાવાદ
SISESTSESESTSESESESTSEESISE SESTSE
ભારતીય–ખગોળશાસ્ત્રીય-જ્ઞાનને આરંભ ભારતીય ખગોળશાસ્ત્રનું સ્વરૂપ કેવું છે? ઘણા જૂના કાળથી થયેલ છે. વેદોમાં તેનાં તે માટે આપણી પાસે જે સાધને ઉપલબ્ધ કેટલાક અંગેનો ઉલ્લેખ જોવા મળે છે. જેમ છે, તે ઉપરથી એટલું નિશ્ચિતપણે કહી શકાય કે નક્ષત્રો સંબંધી જ્ઞાન તૈત્તિરીય સંહિતામાં છે કે નક્ષત્રોની ઓળખ અને તેમનાં નામ તૈત્તિરીય બ્રાહ્મણમાં અને બીજા સ્થળોએ તથા બીજા ખગોલીય-પદાર્થો તરીકે રહો જોવા મળે છે. સંવત્સરનાં નામ શુકલ યજુ- (સૂર્ય, ચંદ્ર, મંગળ, બુધ) ઈત્યાદિની ગતિનું વેદ સંહિતામાં મળે છે. બાર મહિનાનું વર્ષ જ્ઞાન તથા પૃથ્વીથી તેમનું ધ્રરત્વ, વ્યાસમાન, અને તેર મહિનાનું વર્ષ એમ ભેટવાળા અને તેમના નાના-મોટાપણાનું (દનું) ઉલ્લેખોથી અધિક માસવાળા ચાંદ્રવર્ષનું અને જ્ઞાન, તેમનું તાવિક–બંધારણ ઈત્યાદિ જ્ઞાન સૌરવર્ષનું વિવેચન જોવા મળે છે. આ કામ કરીને આગળ વધતું ચાલ્યું છે. ધૂમકેતુ, સિવાય પણું બીજી ઘણી-ખગોલીય બાબ- ઉલ્કાઓ, ઈત્યાદિ પદાર્થોનું જ્ઞાન પણ તેને અવારનવાર ઉલ્લેખ નજરે ચઢે છે. આમાં આવી જાય છે. આ ઉપરથી એટલે જૂને વેદને કાળ સિદ્ધ થતો હોય તેટલો જાને ખગોલશાસ્ત્રીય વૃદ્ધગર્ગ સહિતા કે જે મહાભારતકાળથી જ્ઞાનનો પણ કાળ માનવો પડે છે.
થડાક સમય પહેલાં થઈ ગયેલા વૃદ્ધગર્ગની
કૃતિ છે, જેને કાળ એક રીતે મહાભારતકાળ આજકાલના નૂતન મતાવલંબી વિદ્વાનોના જેટલો જૂનો ઠરે છે. છતાં નવ્ય-વિદ્વાના મતમાં પણ આ કાળની અર્વાચીન સીમા મતમાં ઈ. સ. પૂર્વે ૧૦૦૦-૯૦૦ ને માન્ય ૭૦૦૦ વર્ષથી ઓછી આંકી શકાતી નથી. રખાય છે. તેમાં આવેલા ગ્રહકેષ અને આમ ભારતીય જનેને ખગોળશાસ્ત્રનું જ્ઞાન ગ્રહપુરાણ નામના અધ્યાયમાં અશ્વિની વેદકાળથી મળેલું છે, એમ કહેવામાં કોઈથી આદિ નક્ષત્રમાં કેટકેટલા તારાઓ છે ? વાં લઈ શકાય તેમ નથી.
તેમજ સૂર્યાદિ–ગ્રહોનાં બિંબને વ્યાસ કેટલે

Page #69

છે? તે અને તેમના વિષયનું કેટલુંક વિશેષ ઘટી, મુહૂર્ત, અહોરાત્ર, પક્ષ, માસ, ઋતુ, જ્ઞાન પણ જોવા મળે છે.
અયન, વર્ષ આ બધાનું માપ આ કાલ૨૭ નક્ષત્રો ઉપરાંત બીજા કેટલાંક વિભાગમાં આવી જાય છે. નક્ષત્રોના નામ, શર અને ભેગાંશ પણ જેવા આમ ગણિત, ગેલ અને કાલજ્ઞાનને મળે છે. ગ્રહોની કક્ષાઓ કેવડી છે ? અને આવરી લેતું શાસ્ત્ર ખગોળશાસ્ત્ર કહેવાય છે. પૃથ્વીથી કેટલે ઊંચે છે ? તેનું સાન સૂર્ય ખોલશાસ્ત્રનો આ ઉપલકી પરિચય છે. સિદ્ધાંત આદિ ગ્રંથમાં સ્પષ્ટ રીતે કહેલું
આ જ્ઞાનને આ રીતે વર્ણવવાની પરિછે. આમ જોતાં ભારતીય ખગોળશાસ્ત્ર વૈદિ
પાટી આર્ષ પાંચ સિદ્ધાંતોથી લઈ આજ કવાડમય, આર્ષ-સાહિત્યમાં તથા વરાહમિહિરથી
સુધીના બધા જ સિદ્ધાંત– માં જાળવી લઈ કેતકર સુધીના ખગેલ–ોના ગ્રંથમાં
રાખવામાં આવી છે. વર્ણવાયેલું છે. આ બધાને ઉપરછલ્લો
- આર્ય ભટ્ટે પિતાના પ્રસિદ્ધ ગ્રંથમાં ય અહી બતાવીએ છીએ..
ગણિત, ગેલ અને કાલજ્ઞાન એ ત્રણેયને (૧) કાલજ્ઞાન (૨) ભગણજ્ઞાન (૩) મધ્યમ- આર્યભટ્ટ કહે છે, તેમ જણાવી ગ્રંથારંભ ગ્રહાયન (૪) સ્પષ્ટગ્રહાનયન (૫) ચંદ્ર કરેલ છે. ગ્રહણ-આનયન પ્રકાર (૬) સૂર્યગ્રહણ-આનયન
- ભાસ્કરાચાર્યે ગણિત, ગ્રહગણિત અને પ્રકાર (૭) ગ્રહ નક્ષત્ર યુતિ (૮) ગ્રહ–ગ્રહ યુતિ (ગ્રહ-યુદ્ધ) (૯) ગ્રહોના ઉદયાત-કાલનું
ગોલ આ વિભાગોને આવરી લઈ પિતાના જ્ઞાન (૧૦) ઈષ્ટકાલિક લગ્ન જ્ઞાન (૧૧)
ગ્રંથ સિદ્ધાંત-શિરોમણિના લીલાવતી - મહાપાત. ઇત્યાદિ ગણિતના આધારે જાણી (અંકગણિત), બીજગણિત, ગ્રહગણિત શકાય તેવા વિષયોને આપણે ગ્રહગણિતના
અને ગોલાધ્યાય તે રીતે ચાર ખંડેરમાં વિભાગમાં ગણીશ.
ઉપરોક્ત જ્ઞાન આપેલું છે. બ્રહ્માંડની ઉત્પત્તિ અને જગતની ઉત્પ
આ રીતે બીજા સિદ્ધાંત-ગ્રંથોના ત્તિના જ્ઞાન સાથે આકાશીય-પદાર્થોના જ્ઞાનન (ખગોલજ્ઞાનના ગ્રંથના) કર્તાઓએ આ પરિ. અને તે માટેના ઉપયોગી સાધનો જેવાં કે પાટીનું અનુસરણ કરેલું છે. અક્ષાંશ, લંબાશ, ક્રાંતિ ઈત્યાદિ જાણવા માટે પ્રાચીન – આચાર્યોએ પરિપાટીનું દિજ્ઞાન, યાત્તરાદિ વૃત્તોનું જ્ઞાન અને ભૌતિક–ખગોળશાસ્ત્રની અપેક્ષાએગાણિ એવા બધાજ્ઞાનના પ્રકારોને ગોલજ્ઞાન કહીશું તિક ખગેળશાસ્ત્રમાં વધુ ધ્યાન આપેલું છે.
ત્રુટિથી લઈ કલ્પપર્યતના કાળનું સિદ્ધાંત, સંહિતા તથા હેરા એમ માપન અને તેમાં ગ્રહોના પરિભ્રમણની સંખ્યા ત્રણ મોટા વિભાગોમાં વહેંચાએલા જ્યોતિષઈત્યાદિ બાબતનું જ્ઞાન જેમાં હોય તેને શાસ્ત્રમાંથી ફલિત અને સંહિતાના કેટલાક 'કાલજ્ઞાન કહીશું.
વિભાગને બાદ કરતાં બાકીના ખગોળશાસ્ત્રનું

Page #70

- પ૭
વાય છે?
જ્ઞાન સિદ્ધાંતગ્રંથમાં આપેલું છે અને તે પ્રશ્ન. ૪. પંચ મહાભૂત કયા કયા છે? અને ઉપર વિચાર-વિમર્શ કરીને સિદ્ધાંતરૂપે
તેમનામાં પ્રથમ કયું ઉત્પન્ન થયું ? મતની સ્થાપના કરી છે.
પ્રશ્ન. ૫. સમુદ્રો કેવી રીતે પેદા થયા? પ્રાચીન અને અતિ–પ્રાચીન તિષ- સમદ્રો કેટલા છે ? ) - શાસ્ત્રીય ગ્રંથમાં સૂર્યસિદ્ધાંત, સૂર્યપ્રજ્ઞપ્તિ પ્રશ્ન. ૬. નદી કેને કહે છે? અને વૃદ્ધગર્ગ સંહિતામાં પ્રશ્નોત્તરીરૂપે ઘણા પ્રશ્ન. ૭ નદીઓ અને પર્વતે કેવી રીતે ખગોળશાસ્ત્રીય વિષયે ચર્ચાયેલા છે.
પેદા થયા? સૂર્યસિદ્ધાંતને ભૂગલાધ્યાય, જાતિ પ્રશ્ન. ૮. પર્વતે શાથી સ્થિર રહે છે? પોપનિષદધ્યાયમાં જોવાથી આ વાત
તેમનામાં ગુરુવ (ભારે પણું). ખ્યાલમાં આવી શકશે.
કેવી રીતે રહ્યું છે? સૂર્યપ્રગતિમાં કેટલીક બાબતોના ઉત્તરે
પ્રશ્ન. ૯. તિછી ગતિવાળો વાયુ કેવી રીતે અપાયેલા છે. તેમાં કેટલીક વિવાદાસ્પદ ચર્ચા સમાયેલી છે.
પ્રશ્ન. ૧૦. વાદળાં કેવી રીતે બને છે? અને વૃદ્ધગર્ગ સંહિતામાં આવા કેટલાક
શાથી વરસે છે? પ્રશ્નો તેમના ઉત્તર સાથે અપાયેલા છે. પ્રશ્ન. ૧૧. વેલીઓ કેવી રીતે પેદા થઈ? જેમાંથી કેટલાંકને ખ્યાલ અહીં આપવામાં પ્રશ્ન. ૧૨. વનસ્પતિઓ ફળ અને કુલ શાથી આવ્યો છે.
" આવે છે? વૃદ્ધગર્ગ સંહિતાના મહાસલિલા- પ્રશ્ન. ૧૩. સૂર્ય અને ચંદ્રના ઉદયાસ્ત શાથી થાયના ઉત્તરાર્ધમાં જેને ગ્રાહકોષ નામને
થાય છે? અધ્યાય ગણવામાં આવ્યો છે, તેમાંથી તથા પ્રશ્ન. ૧૪. તેમનાં કિરણે કેવી રીતે ગણ નક્ષત્રકમંગણુંધ્યાયમાંથી અને નક્ષત્ર
શકાય છે? કેન્દ્રભ નામના અધ્યાયમાંથી આ પ્રશ્નાવલી પ્રશ્ન. ૧૫. ચંદ્રમાની કળાની વૃદ્ધિ શા માટે તૈયાર કરવામાં આવી છે. જેમના ઉત્તરો પણ
થાય છે? વૃદ્ધગસંહિતાના ઉપરોક્ત અધ્યાયમાં પ્રશ્ન. ૧૬. ચંદ્રમાં કલંક દેખાય છે, તે શી અપાયેલા છે.
ચીજ છે? પ્રશ્ન. ૧. આકાશ, અંતરિક્ષ અને પૃથ્વી પ્રશ્ન. ૧૭. સૂર્યનું સૂર્ય પણું શી વસ્તુ છે?
કેવી રીતે ઉત્પન્ન થયાં છે? પ્રશ્ન. ૧૮. દિવસ અને રાત્રિ કેવી રીતે પૃથ્વી શાનાથી ઉત્પન્ન થઈ?
થાય છે? પ્રશ્ન. ૨. અંતરીક્ષ કેવું છે?
પ્રશ્ન. ૧૯. દિવસ અને રાત્રિમાં પહેલું કે? પ્રશ્ન. ૩. સ્થાવર-જંગમ પદાર્થો કેવી રીતે પ્રશ્ન. ૨૦. શુકલ અને કૃષ્ણ પક્ષ શું છે ? ઉત્પન્ન થયા ?
અને તેમાં પ્રથમ કોણ છે?

Page #71

પ્રશ્ન. ૨૧. સૂર્ય અને ચંદ્ર પૃથ્વીથી કેટલે ફ્રી છે ?
પ્રશ્ન. ૨૨. ગ્રહેામાં ગ્રહપણુ' શું છે? ગ્રહેાના ઉત્ક્રયાસ્ત કેવી રીતે થાય છે?
પ્રશ્ન. ૨૩. ગ્રહેાના તેજની હાસ–વૃદ્ધિ શા માટે થાય છે ?
પ્રશ્ન. ૨૪ ગ્રહેાને શુ' કઇ ચીજના સ્પ થાય છે ? જેના કારણે તેજમાં હાસ-વૃદ્ધિ થાય છે?
પ્રશ્ન. ૨૫. મંગળ, બુધ, ગુરુ, શુક્ર અને શનિ એ ગ્રહેાના કિરણાનું પૃથકરણ થઈ શકે છે?
પ્રશ્ન. ૨૬. ગ્રહેામાં પરસ્પર યુતિ આદિ ચમત્કાર કેવી રીતે થાય છે? પ્રશ્ન. ૨૭. ગ્રહયુદ્ધ (પિધાન ) અથવા એકબીજાની સમીપમાં આવી જવાનુ અને છે, ત્યારે કાનુ' તેજ અધિક રહે છે ?
પ્રશ્ન. ૨૮. ગ્રહણ કેવી રીતે થાય છે ? ગ્રહણેાના રંગ કેવી રીતે જાણી શકાય છે?
પ્રશ્ન, ૨૯. ગ્રહણમાં કાણુ કેને ગ્રસિત કરે છે, અર્થાત્ કાણુ કાને ઢાંકી દે છે ? પ્રશ્ન. ૩૦. ધૂમકેતુ શી વસ્તુ છે? ધૂમકેતુ
કેટલા છે? તેમના માર્ગ (કક્ષા ) કેવી રીતે જાણી શકાય છે ? તેમની પૂછડીમાં શું રહેલું છે અને તેમના લાપ કેવી રીતે થાય છે ?
પ્રશ્ન. ૩૧. વાદળાં કેવી રીતે અને છે ? તેમનામાં પાણી કયાંથી આવે છે? અને શા માટે વરસે છે ?

પર
પ્રશ્ન. ૩૨. વીજળી શાથી પડે છે ? પ્રશ્ન. ૩૩. તારાઓ શાથી ખરે છે? પ્રશ્ન. ૩૪, ઇન્દ્ર ધનુષ્ય શું ચીજ છે ? ઇન્દ્રધનુષ્ય કેવી રીતે બને છે?
પ્રશ્ન. ૩૫. કોઈ કોઈ વખતે પ્રતિસૂ શાથી દેખાય છે?
પ્રશ્ન. ૩૬. દિશાએ શી રીતે જાણી શકાય છે ? શાથી
ખળભળાટ
પ્રશ્ન. ૩૭. આકાશમાં થાય છે ?
પ્રશ્ન. ૩૮, ભૂકંપ શા માટે થાય છે? પ્રશ્ન. ૩૯. દિશાઓ શાથી ચમકે, છે ? પ્રશ્ન. ૪૦, સધ્યા વિવિધ રંગની શા માટે હાય છે?
પ્રશ્ન. ૪૧. સૂર્ય, ચંદ્ર અને ભૌમાદિ ગ્રહેા ઉપર પરિવેષ (કુંડાળુ) શાથી દેખાય છે ?
પ્રશ્ન. ૪૨. નક્ષત્ર કેટલાં છે ? નક્ષત્રોનું નક્ષત્રપણું શું છે.?
પ્રશ્ન. ૪૩. દિવસ અને રાત્રિની હ્રાસ–વૃદ્ધિ કેવી રીતે અને છે?
પ્રશ્ન. ૪૪. સપ્તષિ શું ચીજ છે ? તેમની ગતિ કેટલી છે ?
પ્રશ્ન. ૪૫. મૃગ અને વ્યાધ વગેરે વિશિષ્ટ આકૃતિવાળા તારા કેટલા છે ? અને તેમના પરિમાણ કેટલે, છે ? પ્રશ્ન ૪૬. પૃથ્વીના વ્યાસ કેટલેા છે?
આવા બધા પ્રશ્નોની વિશદ ચર્ચા કરી સિદ્ધાંત રૂપે તેમના ઉત્તરા આપવા એ શાસ્ત્રીય ખગેાળ–શાસ્ત્રનું માહ્યાભ્યતર
સ્વરૂપ છે.

Page #72

E3 E3 E3 E3 E3 E3 E3 E3 E3 E3 E3 E3 E3 E3 E3 3 E3 ખગોળ અને જૈન દર્શન :
- નાનાલાલ વસા 3 E3 83 E3 E3 E3 E3 E3 E3 83 E3 E3 83 E3 E3 E3 E3
વિજ્ઞાન અંગે, જૈન-દર્શનને અભિગમ તેમનું વીતી જાય છે.” વગેરે ઘણી આવે છે. જૈન-દર્શનમાં : “ત,” આશ્ચર્યજનક શોધ કરવામાં આવી હતી. “આંકડા-બદ્ધ માહિતી આપવાની “તૈજસ”– “રેડિયેશન, ધાતુઓની પરંપરા.” “સત્યની ખોજની ભાવના” આરપાર નીકળી જાય, એવું ઉમાસ્વાતિનું તથા “જ્ઞાન” પર ખાસ ભાર મૂકવામાં મંતવ્ય એ તેમની શોધ નથી. તેમને તે આવ્યો છે.
માત્ર નિર્દેશ છે. જૈન દર્શનમાં સેંકડો છેક પ્રાચીન–કાળમાં. મહાન જૈન-વિચા. વરસ અગાઉથી તે મંતવ્ય જાણીતું હશે રકોએ કેટલાક એવા કુદરતી રહસ્ય શોધ્યાં અને તે પહેલી સદીમાં ઉમાસ્વાતિએ હતાં કે જે બાકીના જગતને જાણતાં બે નેપ્યું. હજાર વર્ષો નીકળી ગયાં.
વાસ્તવમાં એમનું તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર
આજના વિજ્ઞાન–પુસ્તક જેવું જ લાગે, પુદ્દ પાણી ઉકાળવાની સાદી બાબત લઈએ.
ગલની રચના માટે આણુ–સંયોજનના ઉલ્લેખો, બાકીના જગતને આ વાતની જાણ છેક
આત્માની ગતિ વગેરે મંતવ્યોને બરાબર અઢારમી સદી પછી થઈ.
પ્રચાર થયે હેત તે આખું ભારત આ પાણીમાં, માટીમાં, વાયુમાં પ્રાચીન દર્શન માટે ગૌરવ લઈ શકત. સમાતિસૂક્ષ્મ જીવાત છે,” એ શેાધ સ્વપ્નનું અર્થઘટન “ફિલસુફી તથા બાકીના જગતે માઇક્રોસ્કોપના યંત્રે કલાક્ષેત્રમાં પ્રતિક ઉપચોગ” “સુખ શોધ્યા પછી કરી, પણ જૈન-દર્શનમાં અઢી- અને દાખ અગેની વિચારધારા–આ હજાર વર્ષોથી આ વાત શબ્દસ્થ-ગ્રંથસ્થ મને વિધાન જૈનાએ માનવ-જાતને આપેલ
પ્રબળ ફળે છે. પ્રાચીનકાળમાં જેતુ’ છે એટલું જ ખગોળનું ચિંતન-ખાસ કરીને નહોતું કહેવાયું, પણ “સૂક્ષ્મ સૃષ્ટિ,” છે. વિશ્વરચના સંબંધી જન-મંતવ્યો
ઓછા સૂક્ષ્મ અને “વધુ સૂમ” આજે ય વિજ્ઞાનીઓને આદર પામ્યા છે. જંતુઓ છે, “એક પલકારામાં અઢાર દાખલા તરીકે-“જુદા જુદા લેક અને આયુષ્ય-અઢાર પેઢી જેટલું જીવન “જુદા જુદા સમય પરિમાણેને
થઈ છે.

Page #73

૬૦
ખ્યાલ” “સમય અતૂટ મા૫ નથી,’ નુકશાન માત્ર તેને જ નથી થતું, પણ સમગ્ર “જુદા જુદા સંદર્ભોમાં તેનું પ્રમાણ સમકાલીન જગતને થાય છે. જી–જુદુ છે.” એ સાપેક્ષવાદી વિચાર મને લાગે છે કે વલ્લભી વાચના જૈન જૈન તત્ત્વ દર્શનમાં અતિ પુરાણું છે. પરિષદ પછીથી નિરીક્ષણ અને પ્રયોગો
અંતરીક્ષમાંથી અવાજ કે પુદગલ કરવાનું છોડી દેવાયું હશે. બહાર ન જઈ શકે,” એ એક તેજસ્વી
ત્યારે આજુબાજુ થતા દર્શને અભ્યાસ શોધ હતી. ઉત્ક્રાંતિને તથા સ્ટેડી સાયકલ પણ બંધ પડ્યો હશે. ની થીયરીને મળી આવતી બાબત જેવી ષટખંડાગમ જેવા જૈન-ગણિતના ઘણું વાતે જૈન દર્શનમાં છે.
પ્રાચીન ઉલ્લેખોમાં તેમજ ધવલમાં પાઈ છ આરાનું બંધારણ” “અનાદિ નું પરિમાણ સ્થૂલ અપાયું છે. ખરું જોતાં અનંતને સિદ્ધાંત” વગેરે અતિ અદ્યતન
આર્યભટ્ટે એનું બહુ સૂક્ષમ પરિમાણ કેસ્મોલોજીના પ્રતિપાદનેમાંના એક
આપ્યું હતું. શુદ્ધ–વિજ્ઞાનથી દૂર જવાને લાગે છે.
આ એક દાખલો છે. - “વિશ્વમાં હજારે સૂર્યો છે અને
જેનેએ લગેરિધમ સહિતના જટિલ
અંક ગણિતમાં ભારે બેજ કરી હતી. ત્યાંના જીવને જુદા પ્રકારનાં છે
પરંતુ ત્યારે વિકસેલી સાઈન કેસાઈનની એવું જૈનમંતવ્ય આધુનિક લાગે છે.
ત્રિકેણમિતિ કેમ છોડી દીધી? જેનેએ “શૂન્ય’ અને ‘અનંતના ગણિત જે બીજગણિત અને વિકેમિતિ સાથે તત્વજ્ઞાનને વણી લઈને શાસ્ત્રીયતા ની પરંપરા ચાલુ રહી હોત તે જેનેએ આગ્રહ વ્યક્ત કર્યો છે.
ખગોળ-વિદ્યામાં ઘણાં ઉન્નત–શિખરે જન એટલે શાસ્ત્રીયતા, જેન એટલે
સર કર્યા હતા. વિજ્ઞાનમાં માનનાર, જૈન એટલે અનેક
રાશિઓ, નક્ષત્ર, તિથિ, વાર, વગેરે સત્યેના અસ્તિત્વને સ્વીકાર કરનાર, એવી બાબતમાં જેનોએ ભારતીય-કેલેન્ડરને સ્વીછાપે ત્યારે હતી.
કાર કર્યો . ઘણા તેજસ્વી ખગોળ શાસ્ત્રીધર્માસ્તિકાય” અને “અધર્માસ્તિ ઓ જૈન હતા. કાય જેવા ગતિ અને ઈનશીયાના
પ્રાચીન– મંતવ્યમાં નવે કઈ ઉમેરે સિદ્ધાંત સાવ સહેલાઈથી શોધનાર મહાન– થઈ શકે નહીં, એનું કારણ રૂઢિચુસ્તતા દર્શનમાં પછીના કાળમાં સર્જનાત્મક વિદ્યાની સિવાય બીજું શું હોઈ શકે ? ઉપાસના કેમ બંધ થઈ ગઈ? એ એક
| ગણિત, પદાર્થ વિજ્ઞાન, રસાયણ શાસ્ત્ર, કેયડો છે.
ખગોળ એ વિજ્ઞાન શાખાઓ છે. શાસ્ત્ર નહીં. ભારે વિચારવંત બુદ્ધિશાળી, તર્કયુક્ત શાસ્ત્રો અને વિજ્ઞાનમાં ફરક એ છે કે સમાજ જ્યારે જીવંતતા ગુમાવે છે, ત્યારે શાસ્ત્રો અફર હોય છે. શાસ્ત્ર-વચનામાં

Page #74

ફેરફાર કરી શકાતો નથી. તેમ છતાં, સમજૂતીની ઘણી બધી ભૂમિકા છે. આત્મા પાઠ ભેદ થયા જ કરે છે. એક અક્ષરને સ્વર્ગ, નરક, દેવ-દેવીઓ, સંસ્કૃત ભાષા, ફેરફાર ન કરવાને આગ્રહ રાખનારા સમા- વાર્તાઓ, નીતિના સિદ્ધાંતે વગેરે વગેરેમાં જમાં ચેડા સિદ્ધાંત–ભેદ પડ્યા જ છે, અને કેટકેટલું સામ્ય છે? ઉપનિષદે, સાંખ્યદર્શન, તેથી સેંકડો છે ફિરકાઓ અને સંપ્રદાયે યેગ, વગેરે ક્ષેત્રમાં જૈન દર્શનને મળતી અસ્તિત્વમાં આવ્યા છે.)
ઘણી સમાન વિચારધારાઓ છે. પહેલી પાટલીપુત્ર જૈન પરિષદ વિજ્ઞાન અને શાને સરખાવતાં વિજ્ઞાન વખતે જ કંઠસ્થ જૈન સાહિત્ય, ગ્રંથસ્થ અંગે આપણે કહી શકીએ કે વિજ્ઞાનના કરવાનું નકકી થયું, આ પછી ઘણા સમય સિદ્ધાંત નવા ખાળી શકાય. કુદરતના રહબાદ વેતાંબર–દિગંબર મતભેદની શરૂઆત ની નવી સમજૂતી આપી શકાય. થઈ હતી. એક જૂથના ગ્રંથ બીજા જૂથને વિજ્ઞાન કયારેય સત્યનો દાવો કરે માન્ય ન હતા. એ પછી એટલા બધા ફિરકા નહીં, એટલું જ નહીં, જૂના મંતવ્યોને થયા કે બે પાંચ હજારની કુલ વસ્તી ધરાવતો છોડી દેવા તત્પર રહે. પિતાના જ અર્થઘટનને સાચે માને છે. એકાદ આઈન્સ્ટાઈનને કઈકે કહ્યું કેજૈન નાનકડો સંપ્રદાય જૈન ધર્મના અર્થને નહીં. તમારા સાપેક્ષવાદની તરફેણમાં
આજ જૈને કુલ ૭૦ લાખ છે. જે પાંચ હજાર સૌથી વધુ ગ્રંથ લખાયા છે. હવે જને બાકીના જૈનેને ખોટા માને, બીજા તમારે સિદ્ધાંત સાચા! ફિરકાના જૈન સાધુઓને નમે પણ નહીં, તો તેમણે જવાબ આપ્યો કે “ભલે હજાર આપણે આપણા દર્શનના મંતવ્યને વિશ્વ લખાય, પણ એક જ ફકરાને ન પાસે કેવી રીતે સ્વીકાર કરાવી શકીએ? સિદ્ધાંત સાપેક્ષવાદને બેટ પાડી શકે
ભારતની વસ્તી ૭૦ કરોડ છે. જેને મનની આવી ઉદારતા હોય તો જ સત્યની માત્ર એક ટકે છે. એક ટકા વસ્તીએ ખૂબ ખોજ થઈ શકે, અને વિજ્ઞાનની એ મૂળભૂત બુદ્ધિયુક્ત, ડાયનેમીક–જીવંત અને નમ્ર રહેવું પરંપરા છે. જોઈએ. આદાન-પ્રદાન માટે પણ તૈયાર રહેવું ગણિત, ભૂગોળ, ખગોળ વગેરે ક્ષેત્રમાં પડશે,
નવા સુધારા થયા કરતા હોય, તે સ્વીકારવાસ્તવમાં, પ્રાચીન કાળથી જૈન ધર્મે વાનું વલણ હોવું જોઈએ. અલબત્ત શંકા ઘણું આપ્યું છે. તેમ ઘણું સ્વીકાર્યું પણ છે. કરવી જ જોઈએ. શંકા એ સત્યની ખેજ જૈનેનો વિકાસ કઈ અલગ ચોકાનો વિકાસ નું પ્રબળ સાધન છે શંકા ન હોય તે નથી, પરંતુ સમાંતર રીતે સહ-અસ્તિવથી તર્કનું વલોણું થાય જ નહી. શંકાથયેલો વિકાસ છે.
એને પહોંચી વળ્યા બાદ જ નવા વૈદિક ધર્મ અને જૈન ધર્મ વચ્ચે સિદ્ધાંતને સ્વીકાર કરાવી શકાય?

Page #75

પ્રાચીનકાળમાં વાદવિવાદ એટલા માટે જ વિદ્વાને હજાર વર્ષ કામ કરે, તે ય ન થતા હતા.
પહોંચી વળાય. વિજ્ઞાન કે ધર્મ વચ્ચે વાસ્તવમાં કઈ પરંતુ વિજળીના દીવા, માઈક્રોફીલ્મ, અથડામણ નથી. ખાસ કરીને જૈન ધર્મ તો કેપ્યુટર, ઈલેકટ્રોનિક કમ્યુનિકેશન, જુદા વિજ્ઞાનને પુષ્ટિ આપે છે.
જુદા શહેરમાં ટી. વી. પર બીજાના કાર્યનું ઘણા જૈનો તે એમ પણ માને છે કે નિરીક્ષણ કરી શકાય એવી સગવડ, એક સત્તરમી સદીમાં યુરોપમાં લઈ જવાયેલા
પળમાં છપાતી સેંકડો નકલે, એક સામટો ઘણા મહત્વના રહસ્યમય પુસ્તકને કારણે
અસંખ્ય યુનિવસીટીઓને સંશોધનમાં સામેલ ત્યાંના વિજ્ઞાન વિચારને પુષ્ટિ મળી છે.
કરવાની શક્તિ વગેરેની મદદથી સંશોધનનું
કાર્ય ભારે ઝડપી બનાવી શકાય. એટલે કે આધુનિક વિજ્ઞાનના વિકા
એક જ પ્રકારની હસ્ત–પ્રતને કેપ્યુટર સમાં જૈન તત્ત્વ-વિચાર મૂળમાં છે,
જ જુદી પાડી આપે. ભાષાની શૈલી, અમુક એવું અભિમાન તેઓ રાખે છે, પણ એ જ
રૂઢ શબ્દ પ્રયોગ, પરથી હસ્તપ્રતોનું વગી લોકે વર્તમાન વિજ્ઞાનને વધુમાં વધુ વિરોધ
કરણ ઝડપી બને. તેને કાળ ઝડપથી નકકી કરે છે. જે પિતાનું સંતાન છે તેને વિરોધ
થઈ શકે. લેખકને જીવન–સમય વિવાદથી શા માટે ?
પર બની શકે ? એક કારણ એ હોઈ શકે કે વર્તમાન કેપ્યુટરને પાણિનિ શબ્દકેશથી અને વિજ્ઞાનનું ભયંકર હિંસાત્મક પાસું લેકે વ્યાકરણના નિયમોથી પરિચિત કરાય. એ જઈ શક્યા છે, આટલી ઘોર હિંસા ટેક- કેપ્યુટર અમરકેશ પણ જાણે અને શબ્દાલેજના વિકાસથી જ શકય બની છે.
નુશાસન પણ. એ પછી લાખ સ્મૃતિ ધરાતીરકામઠાથી થોડાક સે માણસ મારી વતા આ ગણકર્યાત્રા ક શબ્દ કયા કાવ્યમાં શકાતા અણુ-બબથી લાખને સંહાર કેમ વપરાય છે તે જાણી લેખને સરખાવી થાય છે.
શકે, સમીક્ષા કરી શકે, વગીકરણ કરી પરંતુ બેબ, તપ, બંદુક એટલે જ આપે, પાઠ ભેદ કહી આપે, આજે સિંધુ વિજ્ઞાન નહીં. માનવજાતને પરસ્પર નજદીક લિપિના ઉકેલમાં ગણયંત્રો જ કામ આપે લાવવામાં, જ્ઞાનનો વિકાસ કરવામાં, રોગ છે. દરેક શોધક વિદ્વાન પાસે અનેક હસ્ત સામેની, ભૂખમરા સામેની, લડતમાં પણ પ્રતો સ્ક્રીન પર જવાની સગવડ હેવાથી તે વિજ્ઞાનિક જાણકારીએ ખૂબ ભાગ ભજવ્યો છે. સમીક્ષામાં ભાગ લે. અવકાશમાં ઘૂમતા ઉપ
એક સાદી વાત લઈએ. જૈનભંડારોમાં ગ્રહો આ બધા સંશોધનને સંકલિત લગભગ વીસ લાખ (કે તેથી વધુ) પ્રાચીન કરી આપે. હસ્ત પ્રતા છે તેના અભ્યાસ અને સંશોધન આમ હજાર ગણી ઝડપ થઈ શકે. જ્ઞાનની માટે વિજ્ઞાન ઘણું કરી શકે. આમ તે હજાર ક્ષિતિજો વિકસી શકે.

Page #76

વિજ્ઞાન નિર્દોષ પણ છે, એની અવગણના કેમ થાય ! વિજ્ઞાન શબ્દની સૂગ ન રખાય.
શાસ્ત્રીયતાના પ્રચારક એટલે કે વિજ્ઞાન વિરોધીઓએ છેલ્લાં થોડા વરસોથી વિજ્ઞાનની પરિભાષાના ખાટો ઉપયોગ કરવા માંડયા છે.
વિજ્ઞાનના તર્કની મદદથી વિજ્ઞાનની
એબ્સડીટી' મનાવાય છે. તેએ આઈનસ્ટાઈનને ટાંકે છે. ખીજા' વાકયા લે છે. કયારેક તેા ડાન વીકઝોના યુદ્ધ જેવું લાગે છે. કારણ કે વિજ્ઞાન કોઈ વસ્તુ નથી. એ માત્ર જ્ઞાનની ભાવના છે. એની સામે
લડવાના શે। અથ` ? ફરી પથ્થરયુગમાં
જવું છે ?
પેાતાના મતગ્યે કે પેાતાની થીયરીને સાચી કરાવવા જો અવિશ્વસનીય વિગતા કે કહેવાતા ચમત્કારોના, આશ્રય લેવાય, તેા પ્રચારના પાયા કાચા રહી જાય છે,
કોઈ વિદેશી– સામયિકમાં કાઇક લેખ હાય કે પાતે શુક્રના ગ્રહમાં ગયા. જે જોયું તેનુ વર્ણન તે કરે છે. કેઈ રશિયાના એકાદ ચેગીને નામે ભૂત-પ્રેતના ફોટાની વાત કરે છે, આ બધી વિગતે પર અનુમાનેા ન કરાય.
આમ ચમત્કારા, અંધશ્રદ્ધા, વહેમે, માન્યતાઓ, ધાર્મિક સિદ્ધાંત તરીકે ખપાવવામાં આવે છે. ધમ એક ચીજ છે. વાર્તા ખીજી વસ્તુ છે.
જો સત્યના ખેાજની માગે જવુ હશે, તા સહેજ કડક શિસ્તપાલક થવું પડશે. વૈજ્ઞાનિક સંશેાધક અને મેલી વિદ્યાના દાવા કરનારા બાવાએ અને ભગવાને તથા શાસ્ત્ર વચ્ચેના ભેદ પારખવા પડશે.

૧૩
આ ખામતમાં હું મહારાજ શ્રી અન્નયસાગરગણીના ઉલ્લેખ કરીશ. વર્ષાથી તેએ પાતાનાં મંતવ્યો અને વિચારા અગે ખુલ્લા મનથી કામ કરે છે. વિરાધી વિચારસરણીને પુરતું વજન આપે છે અને સત્ય તારવવાની કે શિષ
કરે છે.
મારી અહીંની ઉપસ્થિતિ એમના માનસિક ઔદાય ના ફળ રૂપે જ છે.
અહી, ઘણા વિદ્વાનો માને છે કે– પૃથ્વી દડા જેવી ગોળ નથી, ફરતી અવકાશ વિજ્ઞાનનો વિકાસ દાવેશ થાય નથી, ગુરુત્વાકષ ણુ જેવુ કાંઈ નથી. છે, તેવા નથી, ચદ્ર પર આંકાઈ ગયું. નથી” વગેરે.
આ માન્યતા સંબધે પુસ્તક લખાયાં છે. આ મામતમાં આપમાંથી ઘણા સ ંશાધન કરે છે. શકાએ વ્યક્ત કરી છે, તે સારી વાત છે. એને અથ એ થાય કે આપને સમજાવવામાં આવે, અથવા તેા આપને કેાઈ સમજાવી શકે તે, આપ આપના મતવ્યમાં ફેરફાર કરવા તૈયાર છે.
મારે એક-એ મુદ્દાએ! રજૂ કરવા છે. એક તે પશ્ચિમના ખ્રિસ્તી સમાજના બે-ત્રણ ટકાના રૂઢિચુસ્ત મ તથ્યેા પર આધાર નહી રાખવા જોઇએ.
બાઈબલમાં સાત દિવસમાં ઈશ્વરે સૃષ્ટિ સરજી, એવી તેમની માન્યતા ઉત્ક્રાંતિના સિદ્ધાંત વડે છિન્ન-ભિન્ન થઇ એટલે, તેએ ઉત્ક્રાંતિ વિરુદ્ધ બળાપો વ્યક્ત કરે છે.
પૃથ્વી ફરે છે.” એવું કહેનાર વિદ્વાનને એ લેાકાએ જીવતા સળગાવ્યે છે,

Page #77

કશું નથી.
બાઈબલની વિરુદ્ધ માન્યતા વ્યક્ત આપે તે જ શોભે. માનવીય વિજ્ઞાન, કરનારા અસંખ્ય–લોકોને એમણે ઠાર માર્યા સત્યના વધુ પ્રમાણવાળું વિજ્ઞાન, અહિંસાને છે. એ ઝનુન ભારતમાં કયારેય ન હતું. પુષ્ટિ આપે એવું વિજ્ઞાન, માનવજાતના
આર્યભટ્ટે કહ્યું હતું કે પૃથ્વી ફરે છે. ઉત્કર્ષ માં કામ કરે એવું વિજ્ઞાન, એ કપિલે કહ્યું હતું કે પૃથ્વી અણની આગ્રહ જૈને રાખે, પણ તેને સરિયામ
વિરોધ ન થાય. બનેલી છે. શ્રી મહાવીરે કહ્યું હતું કે વિશ્વ અનાદિ
આડકતરી રીતે મેલી વિદ્યા, કાપાલિકે, અનંત છે.
ચમત્કારની વાતો ફેલાવનારાઓ, ધુણનારાઓ ચાવકે કહ્યું હતું કે મૃત્યુ પછી
વગેરેને ટેકે ન મળી જાય, તે જૈનેએ જોવું જોઈએ. કબરને પૂજવાથી કશુંક પ્રાપ્ત
થાય, એવી અતાકિક વાત ઈરલામીઓ કૃષ્ણ ગીતામાં વેદની ટીકા સુદ્ધાં કરી છે.
નથી સ્વીકારતા, તો જેને તે ન જ કરી શકે, શંકરાચાર્યે અદ્વૈતવાદ પ્રવત ,
દેશમાં લોકોની બુદ્ધિ પર અજવાળું
ફેકવાનું, તેને પ્રબળ બનાવવાનું, પુરુષાર્થને રોએ લિંગ-પૂજા કરી.
ભાવ ફેલાવવાનું કામ જૈને કરી શકે. આમ અનેક વિચારધારાઓ આ દેશમાં
કર્મ વધારી તેમજ ઘટાડી શકાય છે. વ્યક્ત થઈ શકી, વિજ્ઞાનને વિરોધ કરવાના
માણસમાં સારા-નરસા થવાની શક્તિ છે. ઉભરામાં, ઉત્સાહમાં, સાત દિવસમાં પૃથ્વી સકર્મોથી, જ્ઞાનથી, ચારિત્રયથી, તપથી માણસ બનાવાઈમાં એ માનનારાની તરફેણ ભૂલથી પોતાના જીવનને તેમજ ભાવિ માર્ગ બદલાવી કરી ન બેસાય, માટે જ આ ચેતવણી છે !!! શકે છે.
જેનેને પાયે સંઘભાવના છે. સંઘ આપણાં આ પાયાને સિદ્ધાંત છે. એટલે લેકશાહી. સંઘ એટલે સાધુ, શ્રાવક, તે પછી તર્કની નજરે આપણે એમ ન શ્રાવિકાઓને સરખેજ મતાધિકાર, કહી શકીએ કે બધું લખાયેલું છે નિમેલું અજાણે પણ જેને રાજાશાહીને સામંતશાહીને છે તેમ જ થાય છે. જે લખાયેલું હોય તે ટેકે ન આપે. એક રાજા, એક પક્ષ, એક પુરુષાર્થને અવકાશ નથી હોતો. એક પુસ્તક, એક વિચારના ઝનૂનથી જૈને જે પુરુષાર્થ હોય તે લખેલું બદલી દર રહે. સંઘને એ જ અર્થ અહિંસાનો શકે છે કે, ફેક થાય છે. વિધાતાના લેખ એ જ અર્થ. અહિંસા ઝનુનથી દૂર મિથ્યા ન થાય, એ વિચાર આપણે નથી. રહેવા શીખવે.
એ વિચાર ગળથૂથીમાંથી સાંભળ્યા કર્યો છે. જૈનેની જે વ્યાપક નીતિ છે એને અનુ- માટે આપણે તેને સાચા માનીએ છીએ. સરતાં આંદોલન જૈને કરે વિજ્ઞાન જૈન જૈને વિધાતા પર નહીં, પણ પોતાના ધર્મના મૂળમાં છે તે જેને વિજ્ઞાનને પુષ્ટિ મનના પુરુષાર્થ પર આધાર રાખે છે, જે

Page #78

માણસના અનેક ભવ નક્કી હોય, મોક્ષ પણ વૈજ્ઞાનિક સાધને, પ્રયોગશાળાઓ, ફેટાઓ, નક્કી હોય, તે શા માટે તે તપ કરે? તે પ્રદર્શન, સેમીનાર, સંશાધકને સંપર્ક પછી એણે હાથ જોડીને બેસી રહેવાથી નક્કી વગેરે અનેક રીતે અભ્યાસ થઈ શકે છે. કરેલી પળે છૂટકારો મેળવશે જ! અથવા તે નિરીક્ષણથી અવકાશી-પદાર્થો, નક્ષત્રો નક્કી કરેલી રીતે તપશ્ચર્યા થઈ જશે, પરિસહ વગેરેના સ્થાનમાં ફેર પડે છે, તે જાણું સહન થઈ જશે. બધું નિમિત છે, પછી એણે શકાય છે. સૂર્ય પ્રકાશના રાશિમાં પ્રવેશવાના મનથી કશું કરવાનું નથી. જે છે તે યંત્ર સમયને પણ કાળે કરી ફેર પડે છે. તેની રૂપે છે. આપણે આ તકને સ્વીકાર ન જ બેંધ ન લેવી ? અને જુના ગણિત પ્રમાણે. કરી શકીએ.
જ પંચાગે તૈયાર કરવાં?
અભ્યાસ કર્યા પછી તમામ સિદ્ધાંત માનવ-જાતના ઇતિહાસમાં ફેરફાર થયા છે. એ પણ પુરુષાર્થના જૈન-સિદ્ધાંતને પુષ્ટિ
બદલાવી શકાય. વિજ્ઞાનના કહેવાતા સિદ્ધાંત આપે છે. આપણે બે ઘોડે ન ચડી શકીએ.
ધરમૂળથી બદલાવી શકાય, એ અધિકાર પ્રત્યેક
જ્ઞાની છે. જે પુરુષાર્થને બાજુએ મૂકીએ, તો જ વહેમ,
પણ એ સારુ ભારે–અભ્યાસ જોઈએ. અંધશ્રદ્ધા, ચમત્કાર, જ્યોતિષની દુનિયાને
જગતમાં મળતી બધી જ માહિતિની જાણ આસરે લેવું પડે. જે ચારિત્ર્ય બળ, તપશ્ચર્યા
હોવી જોઈએ. બીજાએ કરેલા પરિશ્રમને અને જ્ઞાનની ભાવનાને મહત્વ આપીએ તે
ખ્યાલ હવે જોઈએ. પિતાની ભૂલની સભાઅંધશ્રદ્ધા જેવી અનેક લાલચના વળગણમાંથી
નતા હોવી જોઈએ. એ રીતે જ ઘણું બધું પણ મુક્તિ મેળવી શકીએ.
સાબિત થઈ શકે. અથવા તે ઘણું બધું સૂર્ય, ચંદ્ર પર વસ્તી છે, એવું એક સમજી શકાય. વિદ્વાન જણાવે છે. હશે! એમાં શું ? ન્યૂટન ખગોળ વિષે જાણવું હોય તે ભૂગોળ, જે પણ સૂર્ય પર વસ્તી હોવાનું માનતો હવામાન શાસ્ત્ર, ગણિત, પદાર્થ-વિજ્ઞાન હતે. રૂઢ માન્યતાઓ સે-બસો વરસ વધુ રસાયણશાસ્ત્ર, જીવશાસ્ત્ર, અણુવિજ્ઞાન, સામાજિક જીવે તેમાં નવાઈ નથી. ઘણી માન્યતાઓ ઈતિહાસ, માનવમને આ અંગે કરેલા સંઘર્ષો, હજાર વર્ષથી બદલાતી નથી. નહીં તે પ્રયાસ, જુદી જુદી સંસ્કૃતિઓના વિચારે, આટઆટલા વિવિધ ધર્મો જ ન હોત. આટલું વગેરે બધું જાણવું જોઈશે તે જ ખગોળના મિથ્યાત્વ ન હોત !
વિરાટ ક્ષેત્રને ખ્યાલ આવે. હાલના યુગમાં નિરીક્ષણ અને અભ્યાસ હવે તો ભારતના કેટલાય ઉપગ્રહો માટે અનેક સાધનો ઉપલબ્ધ છે વિશાળ અવકાશમાં ગયા છે. તે દર થોડી મિનિટે પુસ્તકાલયા સુપ્રાપ્ય છે, કોઈ એક જ વિષયના પૃથ્વીના ફોટા લે છે. ભારતીય અવકાશયાત્રી
અસંખ્ય ગ્રંથ મળે છે. દૂરબીને, વેધશાળાઓ, પૃથ્વીની કક્ષામાં, થોડા સમયમાં, ચક્કર કેપ્યુટર, કેલક્યુલેટર, ઉચ્ચ ગણિત, ઉરચ મારશે. અભ્યાસ માટે આપણે પાસે પુષ્કળ

Page #79

સામગ્રી ઉપલબ્ધ છે. જૈનસમાજ સાધન– સંપન્ન છે, શિક્ષિત છે. જાગૃત છે. માનવ– જાત પ્રત્યેની પેાતાની ફરજોથી સભાન અને સચિ'ત છે. વિજ્ઞાનને ભયજનક બનતાં અટ કાવવા, તેની કલ્યાણકારી શક્તિઓને વેગ આપવા આપણે ઘણું કરી શકીએ.
માકી કાંટા પાછે તેા ફરશે નહી. માણસ હવે શિખેલું ભૂલીને ડાહ્યોડમરા થાય તે નહી' અને, દુષ્ટોના પરિબળા મજબૂત છે તે સંરક્ષણના, સજ્જનાના કિલ્લા મજબૂત બનાવવા' સિવાય બીજો કોઈ માગ નથી! એને જ આપણે સમ્યક્ જ્ઞાન કહીએ છીએ.
ખગાળ ક્ષેત્ર ભારે ઉત્તેજનાત્મક છે. ખગાળ દઈન અને વિચાર મનના અતિ ઊ'ડાણને સ્પર્શી શકે છે. એની કલ્પનામાં ફિલસૂફીનુ જોર છે. અન તને
**
ખગાળશાસ્ત્ર માનવીના ઇતિહાસનુ જુનામાં જુનું શાસ્ત્ર છે. ખગાળના નિરીક્ષણે જ તમામ વિદ્યાઓ વિકસાવી છે, વિશ્વ સંસ્કૃતિએ ખગેાળની ઋણી છે.
માત્ર ગણિત કે વિજ્ઞાન નહી, માનવની કવિતા પણ આકાશી પદાર્થાએ પ્રેરી છે. ચંદ્ર, શુષ્ક પહાડી પ્રદેશ નથી, એ તે છે! અત્યારેય તેમ બન્યું છે, હજી વધુ સંયમિત માનવ-હૈયાની એષણાને વાચા આપતી શીતલ
માનવ–જાત સ ́પૂર્ણ ડાહી ન થાય તેા પણ તેનું ગાંડપણ સીમિત બની શકે એમ
અનાવી શકાય.
સરવણી છે.

ખ્યાલ,
અનેક વિશ્વના ખ્યાલ, સંયમના અલગ પરિમાણેા, અતિ દૂરની નિહારિકાએ અને તારા વિશ્વા, બ્લેક હેાલ (શ્યામ ગત) વગેરે ભારે રહસ્યમય ખાખતા છે. બુદ્ધિને આહ્વાન રૂપ છે. નવા સિદ્ધાંતા અને વિચારાને તે ક્ષેત્રમાં મોટા અવકાશ છે.
આપને સૌને ખગાળ જેવા બહુલક્ષી વિદ્યામાં રસ લેવા બદલ હું વંદુ છું, રજા લઉં છું.
અને
સમજવા જેવી વાત ! ! ! વિચારો, તર્યું અને સમજણુને વિવેકપૂર્વક વપરાય નહી તે સ્વચ્છ દવાદના વિકાસ થાય તેથી જ્ઞાનીએની નિશ્રાએ વિવેકબુદ્ધિની કેળવણી કરવા પ્રયત્નશીલ થવુ.
આભાર.

Page #80

- નામ
:
-
નામ ---- -
પૃથ્વી સ્થિર છે !!!
તેમજ સપાટ છે !!! (ચિંતનભર્યું સંશોધન)
લે. મોહનલાલ એન. શાહ-વડોદરા,
વર્તમાન–છેલા ૧૫૦ વર્ષના ભૂગોળ
જ લેખંડનો ગોળ પડે છે શાસ્ત્રીઓએ આપણને શીખવાડ્યું અને આપણે ગ્રહણ કરી લીધું, તે આધારે પૃથ્વી નારંગી જેવી છે, અને પશ્ચિમથી પૂર્વ તરફ ફરે છે, તેથી રાત્રિ-દિવસના ફેરફાર
આકૃતિ ૧ થાય છે.
સૂર્ય સ્થિર છે, એટલે અને તેની આસપાસ ૨૪ કલાકમાં પોતાની ધરી પર ૨૫૦૦૦ માઈલના વિષુવવૃત્ત પરનો ઘેરાવો
પશ્ચિમ
લેખંડનો ગોળો પૂર્વ ફરી રહે છે, એટલે રાત-દિવસ થાય છે અને
વિષુવવૃત્ત સૂર્યની ફરતે સૂર્યમાળામાં લંબગોળ ચક્ર- વર્તમાન ભૂગોળશાસ્ત્રી પૃથ્વીની ગતિ– કારે એક વર્ષમાં ફરી રહે છે, એમાં બધી
પ્રમાણે ઋતુઓ માલુમ પડે છે આ પૂર્વભૂમિકા પર આધારિત નીચેનું લખાણ છે.
નું અંતર ૫, સેકન્ડમાં કાપે અને પાસે જણાવેલ આકૃતિમાં-વિષુવવૃત્ત ગેળે જમીન પર પડે. ગળાને તંભની ઉપરના એક શહેરના મેદાનમાં આવો સ્તંભ દક્ષિણે ગબડાવવાને છે. પૂર્વ-પશ્ચિમ ઊભું કરીએ, ટોચ ઉપર ર૪ર છે અને તરફ નહિ. * નીચે પણ ર૪ર = ૪ ચોરસ ફુટ છે. હવે પાંચ સેકન્ડમાં પૃથ્વી–પશ્ચિમથી. ઉંચાઈ ૧૦૦ ફુટ કલ્પી લઈ એ.
પૂર્વ તરફ ફરતાં ૦ થી ૫ માઈલ પૂર્વ ટોચ ઉપર લેખંડનો ગેળે છે તેને તરફ જાય આ માટે નીચેનું કેષ્ટક ખાસ ઉપરથી ગબડાવીએ તે માને કે ૧૦૦ ફુટ સમજવું.

Page #81

૨૪ કલાકમાં ગતિ ૨૫૦૦૦ માઈલને અને પાંચ સેકન્ડ દરમ્યાન-ગોળાને ઉપરથી ઘેરાવે.
નીચે પડવાની ક્રિયા દરમ્યાન–ગોળાને કઈ ૧ કલાકમાં આશરે ૧૦૪૦ માઈલ જ આધાર હેત નથી. ૧ મીનીટમાં ૧૮ માઈલ
ગોળ સ્તંભ આગળ જ દક્ષિણમાં નજીક૫ સેકન્ડે = ૧ માઈલ થાય. માં જ પડે છે. એટલે સાબિત થાય છે કે
એટલે પાંચ સેકન્ડમાં સ્તંભ પશ્ચિમથી પૃથ્વી પશ્ચિમથી પૂર્વ તરફ ફરતી નથી. પૂર્વ તરફ ૧ માઈલ આગળ જાય. કેમ કે અને આવી કઈ પૃથ્વીની ગતિ નથી અને પૃથ્વીને ચૂંટી રહેલો છે, એટલે પૃથ્વી પશ્ચિમ તેથી પૃથ્વી સ્થિર છે, એમ નકકી થયું. થી પૂર્વ તરફ ફરે તે સાથે સાથે સ્તંભ આ પ્રયોગ–પ્રત્યક્ષ કરવા જેવો ખરો ! પણ પૂર્વ તરફ ૧ માઈલ જાય.
એટલે છેલ્લા ૧૦૦-૧૫૦ વર્ષના ભૂગોળ હવે લોખંડનો ગાળે સ્તંભની ટોચ પર શાસ્ત્રીઓએ આપણને શીખવાડેલું સદંતર સ્થિર હોય તે સ્તંભની સાથે સાથે તે પણ ખોટું છે. આપણે અબુધ હતા-એટલે માનસિક પૂર્વમાં દોઢ માઈલ જાય.
રીતે સ્વીકારી લીધેલું. પરંતુ વાસ્તવમાં પરંતુ તે ગાળ નીચે ગબડાવતાં એને પૃથ્વી સ્થિર છે. ફરતી નથી. જે કંઈ ફરે સ્તંભને સંપર્ક છોડી દે છે. અને પાંચ છે તે સૂર્ય, ચંદ્ર વગેરે છે, એમ ચોક્કસ સેકન્ડમાં જમીનને સંપર્ક સાધે એટલે કે પ્રતીતિ થાય છે. ગોળાને ધારણ કરનાર સાધન પૃથ્વી મલી હવે–ભમરડો પિતાની આર-ધરી પર રહે છે.
ફરે છે સાથે સાથે જમીન પર પણ આમ પરંતુ એ પાંચ સેકન્ડ દરમ્યાન-(પુથ્વી તેમ ગોળાકારે ફરતે રહે છે. એક જ જગાએ. પશ્ચિમથી પૂર્વ તરફ ફરતી હોવાથી) સ્તંભ જવલેજ જમીન પર સ્થિર રહી ફરતો હોય પૂર્વ તરફ દોઢ માઈલ આગળ જાય છે એટલે છે, એટલે તેને પણ એક ગતિ પોતાની ધરી પાંચ સેકન્ડ દરમ્યાન–એટલે કે ગળાને ઉપર પર એક બીજી ગતિ-ફરતાં ફરતાં–ગોળ થી નીચે પડવાના સમય દરમ્યાન–ગોળાને કૂંડાળાકારે જમીન પર એમ બે ગતિ છે. સ્તંભ કે જમીન–પૃથ્વીને સંપર્ક–સ્પર્શ છે તેવી જ બે ગતિએ પૃથ્વીની છે એમ નથી, એટલે સ્તંભ પૂર્વ તરફ આગળ નીકળી આપણને શીખવાડેલું તે ખોટું છે. ગયે હેવાથી–ગેળે સ્તંભથી પશ્ચિમ એક પિતાની ઉત્તર-દક્ષિણ ધ્રુવ વચ્ચેની દિશામાં ૧ માઈલ વેગળે પડે કાલ્પનિક ધરી પરની ગતિ અને બીજી જોઈએ.
સૂર્યની ફરતે સૂર્યમાળામાં પૃથ્વીનું એક પરંતુ તેમ થતું નથી. ગોળ-પૃથ્વી વર્ષમાં ફરી રહેવું તે. પર સ્તંભની સામે જ દક્ષિણ દિશામાં નજીકમાં ભમરડાના ઉપરના ભાગે ચૂંટાડીને– જ પડે છે. ૧ માઈલને છેટે પડતો નથી. દરથી ચુંટાડીને રાખેલ નાની ટીકડી કે

Page #82

નથી.
ભમરડામાં ઉપર બેસેલી બારીક ટાંચણી તદઉપરાંત ફરતા ભમરડા પર પાણીનું ભમરડે ફરતે હોવા છતાં ટીકડી કે ટાંચણું ટીપું નાખીએ તે તેટલી જ ગતિએ પાણીનું ખડી જતી નથી, પરંતુ જે ટીકડી કે ટાંચણી ટીપું બહાર ફેંકાઈ જાય છે. આજુબાજુના ફરતા ભમરડા પર મૂકવા જઈએ તો ભમ- વાતાવરણમાં તો પૃથ્વી પર ત્રણ ભાગમાં રડાની ગતિથી ટીકડી અને ટાંચણ ભમરડા સમુદ્ર-અગાધ સમુદ્રોનું પાણી ભરેલ છે. પરથી દૂર ફેંકાઈ જાય છે અને વાતાવરણમાં પાણી પૃથ્વી પર ધરતીના આધારે રહેલું પડે છે.
છે. પરંતુ ઝાડ, મકાન માફક એંટીને રહેલું તેવી જ રીતે પૃથ્વીની પશ્ચિમથી પૂર્વ ગતિ–એક કલાકના ૧૦૪૦ માઈલ હોય તે
તેથી તે પૃથ્વીની ગતિના ધોરણે તેટલી જ પૃથ્વીને ચૂંટેલા પદાર્થો જેવા કે મકાન-ઝાડ ગતિથી બધા સમુદ્રોનું અગાધ પાણી જોરદાર વગેરે, મૂળમાં મજબૂત રીતે ધરતીમાં બેઠેલા રીતે ફેકાઈ જવું જોઈએ અને ધરતીનો ભાગ હેઈ, વાતાવરણમાં ફેકાઈ ન જાય તે બનવા આવા જોરદાર પાણીના મારથી રેલમછેલ જોગ છે. કેમ કે પૃથ્વીની સાથે સાથે તે પણ અને પ્રલય જેવો થઈ જવો જોઈએ. પરત ફરતા હેય.
તેમ વાસ્તવમાં થતું નથી.
એટલે માનવાને કારણે મળે છે કે પૃથ્વી પરંતુ પૃથ્વી ઉપર રહેલા અને પૃથ્વીથી
ફરતી નથી, પરંતુ સ્થિર છે. છૂટા રહેલા પદાર્થો જેમ કે માણસ પાણી,
પૃથ્વી ગોળ બંગડીના આકારની વગેરે–પૃથ્વીની આટલી જબરજસ્ત ગતિ
સપાટ છે. પશ્ચિમથી પૂર્વ તરફ હેવા છતાં માણસો
તેમાં ભૂમિતલથી નીચાણવાળા ભાગમાં વગેરે ફેંકાઈ જતા નથી. પરંતુ પોતાની
પાણી–સમુદ્રો છે. ભૂમિતલ ઊંચુ હોવાથી શક્તિ પ્રમાણે ફરતા-ચાલતા હોય છે.
સમુદ્રોનું પાણી નીચે જળવાઈ રહે છે. અને તેથી પણ સાબીત થાય છે કે પૃથ્વી ટેકરા–ડુંગરો પર્વતે પણ છે, એટલે તેની ફરતી નથી, પરંતુ સ્થિર છે. જે પૃથ્વીની વચ્ચે સમુદ્રનું પાણી જળવાઈ રહે છે. નદીનું આટલી બધી ગતિ હોય તે પૃથ્વી ઉપર પણ તેમ જ છે. સરોવરનું પણ તેમ જ છે. મેટો ખળભળાટ થાય. એક—બે સેંકડ માટે
પૃથ્વીને જે નારંગી જેવી ગોળ ધારધરતીકંપ થાય છે, તે લોકો કેટલા ગભરાઈ
વામાં–માનવામાં આવે તો ઉપરના ભાગના જાય છે? વાસણના પણ અવાજ થાય છે.
સમુદ્રનું પાણી નીચેના ઢળાવવાળા ભાગ પરંતુ આટલી બધી ગતિ હોવા છતાં તરફ ધસી આવે અને નીચેના ભાગનું પાણી વાસણ વગેરે ટકરાતાં નથી માણસ માણસ અવકાશમાં ઢળાઈ જવું જોઈએ. આ સાબીત પણ હાલતાં-ચાલતાં ટકરાતાં નથી. બધું જ કરવા લાકડાને મેટો ગોળ દડે બનાવરાવી ચક્કસપણે હાલતું-ચાલતું હોય છે. તેમાં સમુદ્રો જેવા ઉપર નીચે નાના–મોટા

Page #83

ü
ખાડા પાડી તેમાં પાણી ભરવું. તેથી પાણી ઢાળાવ તરફ વહી જશે અને ગાળાની અધ નીચેના ભાગમાં ખાડાવાળા ભાગમાં પાણી ભરશે! તે રહેશે જ નહિ. સ્થિર ગેાળામાં ન રહેતા ફરતા ગાળામાં તા રહે જ કેવી રીતે ? આજીમાજી જોરથી ઉડી પડે અને છંટકાવ
જ
થાય.
છતાં સમુદ્રોમાં પાણી જળવાઈ રહે છે. નદીમાં અને સરોવરમાં પણ, એથી સાખીત થાય છે કે પૃથ્વી સ્થિર અને સપાટ છે. માણસને પવનને સુસવાટો-વાવાઝ ુ કેમ લાગતુ' નથી?
વિષુવવૃત્તથી ઉપર ૧૦૦ માઇલ અને નીચે ૧૦૦ માઇલ એમ કુલ ૨૦૦ માઈલના પહેાળા વિસ્તારમાં કેાઈ પણ પૃથ્વી પર પશ્ચિમથી પૂર્વમાં ચાલતા જતા હાય અને તેની ગતિ કલાકના ચાર માઈલની હાય. (સામાન્ય રીતે આટલી જ ગતિ હાય છે) જ્યારે પૃથ્વીની ગતિ કલાકના ૧૦૪૦ માઇલ વિષુવવૃત્તના ઉપર– નીચેના ૨૦૦ માઇલના વ્હાળા વિસ્તારમાં હાય તા મુસાફર જે પૂર્વમાં જઈ રહ્યો છે, તેને કલાકના ૧૦૪૦ માઈલની જ સ્પીડ-ગતિના પવનના સામના કરવા પડે. કેમ કે પૃથ્વીની ગતિ કલાકના ૧૦૪૦ માઇલ હાય, પશ્ચિમથી પૂર્વ તરફ તે આટલી ગતિવાળી પૃથ્વી પર સામેથી પવનની ગતિ પૂર્વથી પશ્ચિમ લગભગ એટલી જ હાય. એટલે કે પૃથ્વીની ગતિથી વિરૂદ્ધ દિશામાં પવનની ગતિ હાય અને તેમ અનુભવાય એટલે પશ્ચિમથી પૂર્વ તરફ ચાલનાર માણુસની ગતિ કલાકના ત્રણ માઈલ અને સામેથી પવનના સુસવાટા લગભગ એક કલાકના

જાય
૧૦૪૦ માઈલની ઝડપવાળા એટલે વાવોઓડા કરતાં પણ અધિક છતાં તે ફેકાઈ જતા નથી પર ંતુ સ્થિર રીતે ચાલી શકે છે. પૃથ્વી ૧૦૪૦ માઈલની ગતિને લીધે પૃથ્વી પર ઉભેલા કે ચાલતા મુસાફરની પણ એટલીજ ગતિ હાય, જો આટલી બધી તેની ગતિ હાય તા મુસાફરને કેટલેા બધા જોરદાર પવન લાગે મુસાફર ધરતી પર રહી શકે નહિ, ઉડી જ જાય. એટલે પરિણામે માણસ ઉડી જ માણસ પૃથ્વીને વળગી કે ચાંટીને રહેલા પદ્મા નથી (જેમ ઝાડ અને મકાન છે તેમ) અને એ પગલાં વચ્ચે પણ ક્ષણભર માણુસ પૃથ્વીના સાંપ છેાડી દે છે, એટલામાં પૃથ્વી કેટલાક મીટર આગળ નીકળી જાય. આ પ્રકારની પૃથ્વીની ગતિ હોય તે માણસ એક કલાકમાં પશ્ચિમથી પૂર્વ તરફ ત્રણ માઈલ આગળ જવાને બદલે–માણસની પીઠ પાછળના ૧૦૩૭ માઈલ પરના કોઈ સ્થળ પર માણસ ઉભા રહે કેમ કે પૃથ્વી એક કલાકમાં ૧૦૪૦ માઈલ પશ્ચિમથી પૂર્વ તરફ આગળ નીકળી ગઈ હેાય જ એટલે કે પૃથ્વીની કાઈ પશ્ચિમથી પૂર્વ ગતિ છે જ નહિ. પૃથ્વી ફરતી નથી પરંતુ વાસ્તવમાં પૃથ્વી સ્થિર છે.
બાણાવળી :—કોઈ એક બાણાવળી પૃથ્વી પર વિષુવવૃત્ત પર પૂર્વ તરફ મ્હાં રાખી પેાતાનું તીર ચાક્કસ પ્રમાણની શકિતથી પૂર્વ તરફ છેડે છે. તીરપેાતાના સપર્ક માણસ સાથેના–પૃથ્વી સાથેના છેડે છે અને પાંચ સેકડ પછી ૦૫ માઈલ પર પૃથ્વી પર તે તીર પડે છે પરંતુ પાંચ સેકન્ડમાં તે પૃથ્વીની ગતિ ૧૫ માઈલ

Page #84

પશ્ચિમથી પૂર્વની છે એટલે એ હિસાબે તે તીર માણાવળીની પાછળ પશ્ચિમમાં સવા માઈલ પર પડવુ જોઈ એ, પરંતુ તે તીર તા ખાણાવળીની સામે જ ૦ા માઇલ પર પડેલુ છે, એટલે સાબીત થાય છે કે પૃથ્વીને ગતિ નથી.
।
તેા કલાકની પૃથ્વીની ગતિ પશ્ચિમથી પૂર્વ-૧૦૪૦ માઈલની વિષુવવૃતપર હાય તે તે જ કે તેની સામેની ગતિમાં માણસ મેલેન્સ જાળવી શકે પરંતુ ઉત્તર દક્ષિણ દિશામાં ચાલવા જાય તેા ગબડી પડે. કેમ કે પૃથ્વીની પેલી ગતિની દિશા કરતાં ૯૦. ઉત્તર-દક્ષિણ ચાલતાં બેલેન્સ જળવાય નહિ એટલે માણસે કે વાહના ઉત્તર દક્ષિણ દિશામાં ચાલતાં અથડાઇ પડે અને અકસ્માતે થાય, પરંતુ તેમ થતું નથી. ઉત્તર-દક્ષિણ દિશામાં પણ માણસાના-વાહનાને વહેવાર નિર કુશપણે ચાલુ હોય છે. આ દાખલાનીમનમાં કલ્પના કરશે. તેા આબેહુબ ચિત્ર દોરાશે, પ્રયાગમાં લાકડાના ગાળા-આસરે ૬” ડાયામીટરનેા બનાવી–પૃથ્વીની કલ્પેલી ગતિ પ્રમાણે ફેરવવા પશ્ચિમથી પૂર્વ અને તેના માણસા ગબડી જાય પર ચણા-વટાણાના દાણેા મૂકવા. દાણા સરકસમાં જોથુ હશે કે એક કલાકાર પશ્ચિમથી પૂર્વ તરફ્ જશે. પરંતુ તે લાકડાના ગાળા પર પેાતાના પગ આગળ દાણાને હાથના ધસારાથી ઉત્તર–દક્ષિણ લઇ કે પાછળ ફેરવે છે ગેાળા આગળ પાછળ જવા કોશીશ કરશે. તા એ દાણેા ક્ટાઈ કરે છે અને જે દિશામાં ગાળેા ફરે છે તે જશે. અને ૩૦૦ થી ૬૦ ડીગ્રી પર (આશરે) દિશામાં તેનુ મ્હાં અને પીઠ હાય છે તેમ એક દાણા ઉત્તરમાં કે દક્ષિણમાં પડશે. હાય તેા જ મેલેન્સ જાળવી શકે, પર ંતુ તેની પરંતુ એવું થતું નથી માણસા વાહનેા ઉત્તર આજીમાજીની ડાખી–જમણી દિશામાં એ ગાળા—દક્ષિણ પૂર્વ-પશ્ચિમ બધી જ દિશામાં પર–(ગાળાની ગતિની સાઈડના ભાગ પર) ચાલે છે માટે પૃથ્વી સ્થિર હાય તા જ આમ પગ મૂકવા જાય તેા બેલેન્સ રહેતુ નથી. મની શકે. પડી જાય છે.
પૃથ્વી ફરતી નથી હવે પૃથ્વી પર ઉભેલેા બાણાવળી પૃથ્વીની ગતિના ધોરણે પાંચ સેકન્ડમાં-(પૃથ્વી પર વળગીને ઉભા રહેલ હાવાથી ૧૫ માઈલ પૂર્વ તરફ જતેા રહેલા હેાવા જોઇએ અને તેથી તેનું તીર જે (પૃથ્વી ફરતી નથી તેથી) ૦ માઈલ આગળ પડેલુ છે તે તેની પાછળ સવા માઈલ પર પડેલું મળવુ જોઇએ. પરંતુ વાસ્તવમાં તેમ થતું નથી માટે પૃથ્વી સ્થિર છે ફરતી નથી.
૭૧

Page #85

* હિંદુઓની પ્રાચીન–અર્વાચીન—વૈજ્ઞાનિક ફ્રેન
વૈજ્ઞાનિક
વિશેષ
૨. ધન્વંતરિ
૩. સુશ્રુત
૧. અશ્વિનિકુમાર ઉડતા રથા તથા ઉડતી નૌકાઓ તથા આયુર્વેદ
.
૪. • અગ્નિવેશ શરીર વિજ્ઞાન
આત્રેય
૫. ચરક
૬. શાલિહાત્ર
છ, મેધાતિથિ
૮. મૃત્સમદ ૯. આર્યભટ્ટ
૧૦ વરાહમિહિર
૧૧. ભાસ્કરાચાર્ય
૧૨. મેધાયન
૧૩. બ્રહ્મગુપ્ત
૧૪. ભારદ્વાજ
શેાધ
૧૫. નાગાર્જુન
૧૬. મહર્ષિ કણાદ

શસ્ત્ર શાસ્ત્રના આદિષ્ઠવ તક— વાઢકાપ (સર્જરી)
શરીર વિજ્ઞાન
પશુ ચિકિત્સા દશાંશ પદ્ધતિ
શૂન્ય
શાય સમય
આશરે
જ્યાતિષ ગુરૂત્વાકષ ણના સિદ્ધાંત અવકાશ વિજ્ઞાન વિમાન, પેાલાદ
રસાયણ વિજ્ઞાન
અણુ વિજ્ઞાન તથા પદાર્થવિજ્ઞાનના પ્રણેતા
૧૭. પ્રે. સુબ્રમણ્યમ વિશ્વ ૨/૦ કરોડ વર્ષ પુરાતન છે તેની શેાધ ૧૮. ભૃગુઋષિ ફલિત જ્યાતિષ ૧૯. અર્વાચીન ૦ સર જગદીશચંદ્ર ઝ
વૈજ્ઞાનિકો : ॰ આચાય પ્રફુલચંદ્ર
.
૨૫૦૦ થી ૩૦૦૦ વર્ષ પહેલાં
ઈ. સ. પૂ. ૧૩૦૦
ઈ.સ. પૂર્વે પમી શતાબ્દી
૩૫૦૦
વષ પહેલાં
૨૫૦૦ વર્ષ પહેલાં
રેખાગણિત,ખીજગણિત,૧૬૦૦વર્ષ પહેલાં ન્યૂટનની
ખગોળ, જ્યાતિષચંદ્ર સૂ ગ્રહણની વ્યાખ્યા ખગાળ શાસ્ત્ર
૦ રામાનુજ
ગણિત તથા પૃથ્વીની આકષ ણ શક્તિની વ્યાખ્યા
૨૦૦૦ થી ૨૪૦૦
વર્ષ પહેલાં
ઈ. સ. પૂ. ૮૦૦
૨૫૦૦ વ પહેલાં
શિવકુમાર બાપુજી તલપટે
પશ્ચિમની
શેાધ
૨૦મી સદીમાં સુશ્રુત ગ્રંથ લખ્યો
ચરક પહેલાંઆ ક્ષેત્રમાં ઘણું સ`શોધન થયું
ચરક ગ્રંથ લખ્યો
હય આયુર્વેદ લખ્યા
૦ ચંદ્ર શેખર વ્યંકટરમણ
.
ઋગ્વેદમાં આનું વણ ન છે—આયુર્વેદ જ્ઞાન બ્રહ્મા પાસેથી મેળવ્યુ
ડાલ્ટન
આર્ય ભટ્ટ પછી ૧૨૦૦ વર્ષ
હડપ્પાના અવશેષામાં તાલવાના સાધનામાં આઅવશેષા જોવામળેછે
।। પાઈની કિમત અમણે શેાધી
લીલાવતી'' ગ્રંથના રચયિતા ૩૬ વર્ષની ઉમરે આ ગ્રંથ લખ્યા
॰ ભારદ્વાજ વિમાન ભારદ્રાજ સંહિતાના પ્રણેતા રસ રત્નાકર ગ્રંથના
પ્રણેતા
॰ ડા. ખુરાણા ૦ નારલીકર
॰ ભાભા
ઝ (ગતિજ્ઞ) વિક્રમ સારાભાઈ ૦ ડૉ. મેધનાથ સાહા
.
ભૃગુ સ`હિતાના રચયિતા

Page #86

પાલનપુરને સ્થાપક રાજા પ્રહૂલાદનદેવ
યશવંત જે. રાવલ
પ્રાધ્યાપક, ' બ. કાં. આ. સા. એન્ડ કે. કોલેજ
પાલનપુર ૩૮૫૦૦૧ (પાલનપુર તત્વજ્ઞાન સંગઠી વખતે પહેલા દિવસે રાત્રે સુરેશભાઈ શાહે (માજી પ્રમુખ નગરપાલિકા) પાલનપુરના ઈતિહાસ ઉપર જે પ્રકાશ પાથરેલ, તેની ટુંકી વિગત રૂપે આ નિબંધ રજુ કર્યો છે. સં.)
મોટા દેરાસર) જોવા મળે છે. દેરાસરમાં સિતાંજ ડાબી બાજુની દીવાલમાં ખૂણામાં આવેલી છે. બબ્બે જગ્યાએ ખંડિત છે. ભીંતમાં જડતી વખતે આ ખંતિ અંશે યથાગ્ય ગઠવી દેવામાં આવેલા છે. આ સ્થાન પ્રતિમાનું અસલ સ્થાને લાગતું નથી. અન્યગ્ય સ્થાનેથી કઈક કારણસર ભ્રષ્ટ થતાં તેને અહિં લાવી સાચવી રાખવાના ઉદેશથી દીવાલમાં ગોઠવી દીધી હશે, એમ સ્પષ્ટ લાગે છે. રૌકાઓ પછી પાલણપુરના સ્થાપકની આ પ્રતિમા આજે પણ હયાત છે તે એાછા મહત્ત્વની વાત નથી. ગુજરાતના મધ્યકાલીન ઇતિહાસમાં પાલણપુરને સ્થાપક એક વિરલ રાજપુરૂષ હતું. પ્રસ્તુત લેખમાં વિસરાઈ ગયેલા આ વ્યક્તિત્વને અને દુર્લભ પ્રતિમાને જાહેરમાં લાવવા પ્રયત્ન કરવામાં
આવ્યું છે. આ પ્રતિમા પાલનપુરના સ્થાપક રાજા
પ્રહલાદનદેવને લગતા બહુ અલ્પ-નિરાશ પ્રહૂલાદનદેવની છે. તે પાલણપુરમાં આવેલા પ્રાપ્ત થાય છે. જેન–પ્રધે અને ઉત્કીર્ણ – પલવીઆજ પાર્શ્વનાથના જિનાલયમાં (હાલ લેખમાં જોવા મળતા ઉલ્લેખને આધારે
૧૦.
છે.
જોકે
કાર :
છે
:

Page #87

તેના બહુવિધ વ્યક્તિત્વને પરિચય મળી રહે ની વચ્ચે આવેલું હતું. અહીં તેણે પિતાના છે. કવિતામાં તેને “પાલ પરમાર' તરીકે જીવનને ઘણે સમય પણ વીતા હશે તેમ ઉલ્લેખે છે,
જણાય છે. પ્રહૂલાદનનો ચોક્કસ ઉપસ્થિતિકાળ નિર્ધા. નગર વસાવ્યા બાદ તેને ગુજરાતમાં રિત કરવું મુશ્કેલ છે, પરંતુ તેના મોટાભાઈ
ગૌરવવંતુ સ્થાન પ્રાપ્ત થાય તે માટે તેણે ધારાવર્ષના શાસનકાળને તેમને જીવનકાળ
સભાન પ્રયત્ન કર્યા હતા. આ માટે તેણે ગણાવી શકીએ. (વિ. સં. ૧૨૨૦ થી વિ.
છે તે વિપુલ દ્રવ્ય અને પુરુષાર્થને વ્યય કર્યો હતો. સં. ૧૨૭૯) ચંદ્રાવતીના પરમાર રાજા આ નગર ગુજરાત દેશના નેત્રસમું' (ગુર્જર યશધવલને તે દ્વિતીય પુત્ર છે. આ યશ- ત્રીનેત્રામ) અને અન્ય નગરોના સમૂહનું
આભૂષણ (આભરણમપુરેકરાણામ) હતું. ધવલ અને તેને માટે પુત્ર ધારાવર્ષ–જેણે ચંદ્રાવતીમાં દીર્ઘકાળ પર્યત રાજ્ય કર્યું
તે લંકા અને અલકાનગરીના ગર્વને ચૂરે હતું, બંનેને પાટણના રાજાઓ સાથે ઘનિષ્ટ કરતું હતું (લંકાલકામદગદચ્છિદિ). રસ્તાઓ, સંખ હતા, કેમ કે આ પરમાર રાજવીઓ
કૂવાઓ, વ, પથિકાલ અને નગરને ફરતા પાટણની સત્તાના આશ્રિત હતા. પાલણ પુરની
કેટથી સુશોભિત કર્યું હતું. આ નગરને આસપાસને પદેશ ધાન્યધાર (ધાન્ધાર) આ
લગતાં કાવ્યમય વર્ણને એમ સૌભાગ્ય અને પરમાર રાજાઓની સત્તા નીચે હતે.
* “હીર સૌભાગ્ય’ નામના જૈન મહાકાવ્યમાં
જોવા મળે છે. કે પ્રબંધે પ્રહૂલાદનને માટે “ ક્ષિતિપતિ”
આ સિવાય નગરની શેભામાં અભિવૃદ્ધિ શ્રી અબુદાચલ વિભુ જેવાં વિશેષણે જે કરતું પ્રલાદનવિહાર' નામે સંગેમરમરનું - દેરાસરમાં આવેલ પ્રતિમા પણ રાજચિહ્નોથી ભવ્ય જિનાલય પણે બંધાવ્યું હતું. આબુ વિભવિત છે). જ્યારે પ્રહૂલાદને રાજપદવી અને કુંભારિયાનાં જિનાલયે જે કલાત્મક
ગ્રહણ કરી હોય તેવાં કોઈ એતિહાસિક પ્રમાણે આ વિહાર હશે, તેવી કલપના સહેજે કરી જોિવા મળતાં નથી. ધારાવર્ષદેવ'ના લેખકને શકાય. આ જિનાલયના નિર્માણ પાછળ સંકમત પ્રમાણે પ્રહૂલાદન તેના મોટાભાઈ ધારા- ળાયેલી એક ઘટના પ્રબંધો રોચક રીતે થે વર્ષના રાજ્યને ખરેખર કર્તા-હર્તા હતે. છે. જેને સારાંશ આ પ્રમાણે છે :. ' ચંદ્રાવતીથી દક્ષિણમાં આવેલ આ રમણીય પ્રહૂલાદને આબુ ઉપર અચલેશ્વરમાં ધાતુની પ્રદર્શમાં તેણે સ્વ-નામે નગર વસાવ્યું. પિતાની એક જિન પ્રતિમા ગળાવી હતી. પરિણામે રાજકીય અને વિદ્યાકીય પ્રવૃત્તિઓના વિકાસાથે તેના શરીરે કુછ રંગ થયે. રેગથી ત્રસ્ત આ સ્થળ તેને સાનુકૂળ જણાવ્યું હોય, તેમ બની ભટકતું હતું, ત્યારે માર્ગમાં શીલવલ લાગે છે. કેમ કે આ સ્થળ તે સમયની ) નામના આચાર્યો તેને બંધ કર્યો અને સમૃદ્ધ રાજનગરીઓ-ચંદ્રાવતી અને પાટણ- રોગમુક્તિનો ઉપાય સૂચવ્ય “જિનાલય બંધાવી

Page #88

ou
તેમાં જો ભગવાન પાર્શ્વનાથના મખની પ્રતિષ્ઠાવિદ્વાન હતા, છ દનાના આધારસ્થ ભસમે
કરાવે અને તેના સ્નાત્ર-જળથી સ્નાન કરે તે। આ રાગ દૂર થાય.”
હતા, બધી કલાઓને મજ્ઞ હતા અને કુમારામાં અગ્રણી હતેા, તેણે પેાતાના ભત્રીજા સામિસંહને ( ધારાવર્ષના પુત્ર) શાસ્ત્રોમાં પ્રાવીણ્ય પ્રાપ્ત કરાવ્યું હતું.
મુનિના વચનાનુસાર તેણે નગર વસાવી તેમાં એક વિહાર પણ બંધાળ્યા, જેમાં સ્થાપેલ પ્રતિમાના દર્શીન તે પ્રતિદિન પેાતાના મહેલના ગવાક્ષમાંથી કરતા હતા. આ સિવાય તેણે શ્રીચંદ્રપ્રાભાક્રિપ્રસાદો પણ મંધાવ્યા હતા.
આ કથા આપવાના ઉદ્દેશ જૈન ધર્મનુ` મહત્ત્વ દર્શાવવાને પણ હાઈ શકે, પ્રખ ધ પ્રહૂલાદનને જૈન ધર્માવલખી ગણાવે છે. ચંદ્રાવતીના પરમાર રાજા શૈવધમી હતા, તે સુવિદિત છે. તે અન્ય–ધમાં પ્રત્યે ઉદાર વલણ ધરાવતા હશે, એવું આ વૃત્તાન્ત પરથી ફલિત થાય છે. આ ધર્મ તરફના વલણથી અને કાર્યાંથી જૈન-પ્રખ`ધા તેની પ્રશસ્તિ કરે, તે સ્વાભાવિક છે.
પેાતે સંસ્કૃતને વિદ્વાન હુંતેા. ઉપરાંત ઉત્કૃષ્ટ સર્જન-પ્રતિભા ધરાવતા હતા. ગુજરાતના રાજકવિ સામેશ્વરે તેની સિદ્ધકવિ તરીકે પ્રશંસા કરી છે.

હું દેવી સરસ્વતી કે સ્વર્ગની કામધેનુ સાક્ષાત્ પ્રહ્લાદનને આકાર ધરી પૃથ્વી ઉપર અવતરી હાય' તેવું લાગે છે,
પાથ પરાક્રમવ્યાયોગ’ નામે સંસ્કૃત નાટક તેની જાણીતી રચના છે. આચાય ભરતે ‘નાટયશાસ્ત્ર’માં રૂપકાના જે દશ પ્રકાર વર્ણવ્યા છે, તેમાંનુ વ્યાયેગ પ્રકારનુ આ રૂપક છે. આબુ પર અચલેશ્વરના પ્રતિષ્ઠા મહેાત્સવ પ્રસ ંગે તે ભજવાયું હતું. રૂપકના પ્રારંભમાં કવિ પેાતાની કાવ્ય–શૈલીના ગુણાના નિર્દેશ કરે છે, જેમાં પ્રસાદ, સમતા અને સમાધિ મુખ્ય છે.
પ્રહૂલાદનનું વિદ્યાપુરૂષ તરીકેનું પાસુ સૌ પ્રથમ ધ્યાન ખેંચે છે, માત્ર રાજકાર્યોંમાં જ વ્યસ્ત ન રહેતાં વિદ્યાકીય-પ્રવૃત્તિઓમાં પણ તે રસ લેતે હતા. તેના સમય દરમ્યાન ગુજરાતમાં હેમચંદ્રાચાય અને તેમના શિષ્ય સમુદાયે જ્ઞાનન્ત્યાત પેટાવી હતી. પ્રહ્લાદન પણ આ વાતાવરણથી સાવ અલિપ્ત કેમ રહી શકે ? તે તત્કાલીન ગુજરાતના નામી આચાર્યાં અને રાજકારણીઓના સંપર્કમાં રહેતા હશે. પાલણપુર પણ પાટણની જેમ વિદ્યાવૃદ્ધિનુ કેન્દ્ર અને તે માટે તેણે અનેક વિદ્વાનો,નામાં આચાર્યાને આકર્યાં. તથા શાસ્ત્રો રચવા, લખવાની સુવિધાઓ કરી આપી, તે માત્ર વિદ્યાનુરાગી હતા એવુ નથી. સ્વયં સમ
આ સિવાય જલ્હેણુની ‘સૂક્તિમુક્તાવલી' અને શાઙ્ગ ધરપદ્ધતિમાં પ્રäાદન કે પ્ર લાદનને નામે ઉદ્ધત થયેલાં પંઘો જોવા મળે છે.
કવિ સામેશ્વરે ‘કીર્તિ કૌમુદી’ની કવિવણુ -
પ્રહ્લાદનની કવિપ્રતિભાને ભવ્ય અંજલિ અપી છે, જેમાં તેને ‘સરસ્વતીના પુત્ર' તરીકે અને વિજયશ્રીના સ્વામી' તરીકે ખિરઢાવ્યા છે, લેાજ અને મુજના કરુણ વૃત્તાન્ત પર

Page #89

૭૬
રમ્ય-કથાઓ રચતા કવિ (મલાદન)ને જોઈને અને પ્રલાઇન ઘણીવાર મદદ કરતા હતા તે સરસ્વતી પુનઃ પુલકિત બની હતી. પ્રસિદ્ધ હકીકત છે. પાલણપુરની ડીફટરીમાં આ નગરના
પાટણના રાજાઓ સાથેના સંબંધે ઘણું સંસ્થાપક વિશે એકથી વધુ તક જોવા મળે છેત્રીપૂર્ણ હતા. શત્રુંજય તીર્થની યાત્રામાં છે. જેમાં ધારાવર્ષના એક સરદારે આ નગર
કુમારપાલે અગ્રગણ્ય ઘણું પુરૂષોને સાથે લીધા વસાવ્યું હતું. એવો એક ઉલ્લેખ છે. કદા
હતા. જેમાં પ્રહૂલાદનપુરને સ્થાપક પરમારચિત પ્રહલાદને જરૂર પડયે પિતાને ભાઈના
વંશી પ્રહૂલાદન પણ હતો. (પરમારવશ્ય રસૈન્યને હવાલે પણ સંભાળતા હશે, એવું
પ્રહૂલાદનપુર નિવેશકારક પ્રહલાદના...) આ ઉપરથી અનુમાની શકાય. “વિજયશ્રીને
ગુજરાતના મહાઅમાત્ય વસ્તુપાલે તેની તરફના પતિ તરીકેનું બિરૂદ અમરતું જ તેને માટે
સદ્ભાવને કારણે પાલણપુરના પાહલ વિહારની જાયું હોય તે શક્ય નથી. તેનું યુદ્ધ
મુલાકાત લીધી હતી. કૌશલ્ય જાણીતું છે. ઇતિહાસ તેને સમર્થન
પ્રહૂલાદન કવિ, વિદ્વાન યુદ્ધવિશારદ આપે છે. ગુજરાતને રાજા અજયપાલ મેવાડ
હોવા ઉપરાંત મહાન દાનવીર પણ હતા. ના રાજા સામંતસિંહ સાથેના વિગ્રહમાં ગંભીર રીતે ઘવાયે હતો. ત્યારે પ્રહૂલાદન તેને પડખે
ધાર્મિક, સાંસ્કૃતિક અને જનહિતનાં કાર્યોમાં
તેણે પિતાનું જીવન વિતાવ્યું હતું. તેના રહી પૂર્ણ તાકાત તથા કૌશલ્યપૂર્વક લડ હતે. ઘવાયેલે અજયપાલ અશકત બને
જવાથી જનકલ્યાણકારી વ્રત જે પ્રહૂલાદનને ત્યારે પ્રહલાદનની તલવારે તેનું રક્ષણ કર્યું
આશ્રય કરી રહ્યું હતું, તે વિરમી ગયું, એવું હતું. આબુ પ્રશસ્તિ અને સુરત્સવ મહા
સુરત્સવ મહાકાવ્યને કવિ જણાવે છે કાવ્ય આ વૃતાન્તને સમર્થન આપે છે, પાટણના
(શ્રીપ્રફ્લાદનમન્તરણ વિરત વિશ્વોપકારવ્રતમ) રાજાઓને શત્રુઓ સામેના વિગ્રહમાં ધારાવર્ષ
[‘સ્વાધ્યાયમાંથી સાભાર ઉદ્દધૃત.
III
inIIIIIII,

Page #90

ઓસ્ટ્રેલિયા તળ નીચે નથી
ચાર્લ્સ કે. જહોન્સન લેટર (કેલિફેનિયા) યુ. એસ. એ. ઓસ્ટ્રેલિયા નકશામાં બતાવાય છે તેમ નીચે નથી કેમકે–
હોકાયંત્રને નિર્દેશક કટો હંમેશાં ઉત્તર દિશા તરફ જ.
ચિંધાયેલું હોય છે. A Compass Always Points North
N.P. (GLOBE)
(PLANE EARTH)
WALL OF ICE
E EARTH
OFAT CIRCLE (GLOBE)
QUATOR
EQUATOR (GLOBE) NORTH CENTER
(PLANE EARTH)
A
45 SOUTH SHIP
|
s
SHIP ON PLANE EARTH
45° SOUTH
ago
SP GLOBE) 306
9
Graphic Proof that the Earth is Not a Globe
પૃથ્વી ગોળ નથી વિધાનની ન થાય તે તે એકસાઈ પૂર્ણ કામ કરી આલેખિક સાબિતી :
શકશે નહીં. આ કારણને લીધે. આ સાધનને ખલાસીનું હેકાયંત્ર હંમેશાં સમતલ સ્થિર રાખવા માટે ઘણું પદ્ધતિઓ અપસપાટી પર સુકવું જોઈએ, કારણ કે જો તેવું નાવવામાં આવી છે. જ્યારે આ યંત્ર પર

Page #91

સ્થાનિક અસર ન પડતી હાય, ત્યારે આ અન્નની ચુ'બકીય સાયના ઘન છેડા હ ંમેશાં ઉત્તર દ્વિશા તરફ ચિંધાયેલા રહે છે.
આ સાથે પાછળ દર્શાવેલ આ લેખ આપણને એ પ્રયેાજના માટે મદદ રૂપ થશે.
વહાણુ અને સપાટી પૃથ્વી પર દર્શાવવામાં આવ્યુ છે, જ્યારે વહાણ ને ગાળાકાર પૃથ્વી પર દર્શાવેલ છે.
૭૮
આ લેખમાં વહાણ ને ગેાળાકાર પૃથ્વી પર ૪૫ દક્ષિણ અક્ષાંશ પર દર્શાવવામાં આવ્યું છે. વહાણુ ‘='ની આ સ્થિતિ દર્શાવે છે કે આ વહાણુ પરના હેાકાયત્ર માટે ઉત્તર દિશા દર્શાવવી અશકય છે, કારણ કે આ સ્થાનથી ઉત્તર દિશા પાણીની નીચે ભૂગર્ભ માં જમીનની પેલી માજી આવે છે. જ્યારે હાકાયંત્રના નિર્દેશક કાંટા જમીનની અંદરની માજુ ઉત્તર દિશા નથી દર્શાવી શકતા.
વહાણુ 'ને પણ આ લેખમાં લગભગ તેજ અક્ષાંશ પર દર્શાવવામાં આવ્યું છે, પરંતુ તેને સપાટ પૃથ્વી પર દર્શાવેલ છે.
આથી આ વહાણુ પરના હાકાયંત્રની સાય સહેલાઇથી કાઇ અવરોધ વગર ઉત્તર ક્રિશાન નિર્દેશન કરી શકે છે, કારણ કે તે હમેશાં સમતલ જમીન પર છે.
આ સાથે એ પણ નોંધી લેા કે–
આ લેખમાં ગાળાકાર પૃથ્વીના ઉત્તર ધ્રુવ ગાળાકાર પૃથ્વીની ટોચે દર્શાવેલ છે,દિશામાં, જ્યારે સપાટ પૃથ્વીના ઉત્તર ધ્રુવ કેન્દ્ર આ લેખની અથવા તે સપાટ પૃથ્વીની મધ્યમાં દર્શાવેલ છે.
આ આલેખમાં વહાણ ને અવકાશમાં વેલ છે. આ સ્થિતિ તદ્ન અશક્ય છે,

પરંતુ જો પૃથ્વી ગાળ હાત અને તેના ઉત્તર ધ્રુવ પૃથ્વીના ગાળાની ટાચે હેાત તા તેનાથી ઘણા અંતરે આ અશકય, પરંતુ સમતલ સ્થિતિમાં આવેલ હેાવા છતાં આ વહાણુ પરના હાકાયંત્રની સેાય ઉત્તર ધ્રુવ તરફ ચિંધાયેલી રહે છે;
જો પૃથ્વી ગાળ હાત તા વહાણુ વ’ પરના હેાકાયંત્રની ચુંબકીય સાયના ઘન છેડે આકૃતિમાં (આલેખમાં) વહાણુ ‘વ' નજીક ટપકાં ટપકાં વાળા તીર દ્વારા દર્શાવેલી અવકાશમાં, ચિપ્રાયેલી હાત. જો ગોળાકાર પૃથ્વી પર આ સ્થિતિમાં મહાકાય ́ત્રની ચુ'ખકીય-સાયના ઘન છેડા ઉત્તર તરફ ચિંધાયેલા રહેતા હાય, તે આલેખમાં દર્શાવેલ વહાણ વ'ની નજીકનાં ઘાટાં તીર કદાચ દર્શાવેલ દિશામાં તે હાકાય ત્રની સેાય ચિંધાયેલી હાવી જોઇએ.
તમારે ધ્યાનમાં રાખવું જોઇએ કે આ દિશા ભૂગર્ભ માં દરિયાના પાણીની નીચેની માજુ છે.
ઉત્તર-ધ્રુવીય વિસ્તારના સમતલ પર આવેલ વહાણુનું હાકાયંત્ર એક જ સપાટી જાળવી રાખીને જેવી રીતે દિશા નિર્દેશન કરે છે.
તેવી જ રીતે આલેખમાં સપાટ પૃથ્વીના ગાળાકાર ભાગ પર દર્શાવેલ વહાણુ ‘’માંના ઢાકાયંત્રના નિર્દેશક કાંટા પણ વહાણુની નજીક દર્શાવેલ ઘાટાં તીરની દિશામાં નૈસગિક ક્રિશા-નિર્દેશન કરે છે.
કે.જે
આ એકજ એવી કાય પદ્ધતિ વાસ્તવિકતા, અને તર્ક પદ્ધતિ (reasoning) સાથે સંમત થાય છે.

Page #92

ઓસ્ટ્રેલિયા
લે. ચાર્લ્સ કે. જહોન્સને
માનવજાત અને જગતના ભવિષ્ય માટે પહેલા પેજ પર આ મુલાકાત શબ્દશઃ ઓસ્ટ્રેલિયા એક ઉદ્દીપક કે ચાવી રૂપ પ્રગટ કરવામાં આવી. આ બાતમી બંધી બની શકશે.
જગ્યાઓએ પ્રચાર પામી હતી. માનવજાતનું અને જગતનું ભાવી આ નાના શબ્દ ઓસ્ટ્રેલિયા પર કેમ આવ
આ બાતમી ઓસ્ટ્રેલિયામાં પણ પહોંચી લંબન ધરાવે છે ? કિપલીગે કહ્યું
ગઈ અને ત્યાર બાદ UPI ની સર્વીસના છે કે “તમારાં આજુબાજુમાં જ્યારે
પત્રકારે અમારી તસ્વીર ખેંચવા માટે LA બધા પોતાની વિવેક અદિ ગુમાવી V આવેલા હતા. બેઠાં હોય છે ત્યારે જે તમે તમારી ઓસ્ટ્રેલિયાને અમારી તસ્વીરેની જરૂર વિવેક બુદ્ધિ જાળવી શકશે...” હતી ? 34 એપ્રીલના રોજ ઓસ્ટ્રેલિયા ટાઈમ - જે ઓસ્ટ્રેલિયાની પ્રજા પિતાનું શરમાળ મુજબ ૧૫ મિનિટ માટે ABC radio, પણું છોડી દઈ, જે ઘેલાં અંગ્રેજોએ તેમને સિડની, ઓસ્ટ્રેલિયા સાથે કેરીલીન ઘણા લાંબા સમય સુધી પૃથ્વીના તળ,(તટ) જેસ દ્વારા ટેલીફેન પર મારી મુલાકાત નીચે મુકેલાં છે, તેમને માન આપવાનું છોડી લેવામાં આવેલી. મેં બધાને કહ્યું. મેં દઈ, પિતાના જગતમાંથી બહાર આવી ઉચ્ચ બે કલાક પહેલાં જ રેડીયે મેલબોર્ન સગઠિત અવાજમાં એકી સાથે બોલશે કે (ઓસ્ટ્રેલિયા) પરથી જ્યારે મારી વાતનું તેઓ સત્ય જાણે છે કે તેઓ પૃથ્વીને પ્રસારણ કર્યું ત્યારે મારી મુલાકાત મેલબોર્ન તળની નીચે ઉધે માથે નથી લટકતાં” ના બટયુટન સાથે થયેલી. મારા ઓ
હવે ત્યાં ઉપરની વિચારસરણીના દ્વાર વિષયના લેખ સમાચાર પત્રો દ્વારા, ખુલી ગયા છે, પરંતુ હું નથી જાણતા કે ઓસ્ટ્રેલિયામાં સર્વત્ર પ્રચાર પામ્યા. તેને અંત કે અને કેવી રીતે આવશે.? હું તેમને કહીશ કે–એ લેકે (ઓસ્ટ્રે. - એપ્રિલની શરૂઆતમાં . વોશીટને લિયન) દુનિયાની બધી ક્રાંતિઓને D-C માં મારી મુલાકાત એક વ્યક્તિ દ્વારા અંત લાવી દે, તેવી ક્રાંતિની, વિવેકલેવામાં આવી.
બુદ્ધિની અને ભગવાનની સપાટ ત્યારબાદ ૧૪ મી એપ્રિલના રોજ પ્રથ્વીની શોધ માટેનાં ઉદ્દીપકે બની વોશીંગ્ટન સ્ટારડી-સી'નામના દૈનિકમાં રહેશે,

Page #93

છીએ,
સવાલ એ છે કે શું તેઓ વાસ્તવમાં ઉદ્દી. આપણે જે રાષ્ટ્રમાં રહીએ છીએ ત્યાંના પક બની શકશે? સમય તે બતાવી આપશે. લેકેને વાણીરવાતંત્ર્ય, વિચારસ્વાતંત્ર્ય અને
આ સમાચાર પણ ઓસ્ટ્રેલિયામાં ઘણે પ્રેસ સ્વાતંત્ર્ય મળ્યાં છે, તે કેટલા આશીવાદ સ્થળે પહોંચી જશે. અમે કયુબેક ને રૂપ છે. આવરી લેતાં કેન્દ્રીયલમાં (પશ્ચિમના * પેરીસમાં) ટેલીફેન પરથી પ્રચાર કરીએ .
. હું દરેક લેખકને તેના વિચારશીલ લેખે
* માટે આભાર પાઠવું છું સત્ય રૂપી ભગવાન પામીના વૈજ્ઞાનિક અને કેનેડાના દરેક સમાચાર પત્રને, માસિકોને, રેડીને, લેઓએ અમારે આ પ્રચાર C.B.S.T.Y. સ્પેન્સર્ડ નેટવર્ક કાર્યક્રમને તથા દરેક પર જે છે અમને મોકલવા માટે તેઓ વ્યક્તિને આશીર્વાદ તથા સમૃદ્ધિ અર્પે તેવી પાસે આ તુમાં પૈસા નથી. હું લાસ અભ્યર્થના...અસ્તુ. ' ' વેગાસને આવરી લેતી સેટ લેક સીટી. માંથી પ્રચાર કરૂં છું, અમારા અજાયબ
ધ ફલેટ અર્થન્યુઝ Free Press માંથી અમે ઘણા લેખે બહાર
મે ૧૯ ૮ - પાડયા છે.
અમેરિકામાંથી સાભાર ઉધૂત'
સેનેરી શિખામણ ૦ પા૫ સાપ કરતાં પણ ભયંકર છે એવું જાણવા છતાં રાચી–માચીને પાપ કરવાની વૃત્તિ જીવનમાં અજ્ઞાનનું અંધારું ગાઢપણે ફેલાયેલ છે, એમ સૂચવે છે.
૦ બીજાને ઉપદેશ આપતાં અંતરની આપણી જવાબદારીઓને ધ્યાનમાં ૨ખાય તે ઉપદેશ અને આપણી વચ્ચે રહેલી ખાઈ પહેલી ન થવા પામે.
વિચારોમાં પરિવર્તન કરવામાં માણસ આંચકે ખાય છે. કે જેથી આચારનું પરિવર્તન મૌલિક રીતે થતું નથી.

Page #94

ગુરૂત્વાકર્ષણ
લે. ચાર્સ. કે. જહોન્સન લેન્ચેસ્ટર કેલિફેનિયા (USA)
F. E. N. (ફલેટઅર્થપૂજ) ના આગલા 11716 કરતાં પણ વધુ માઈલની ઝડપે અંકમાં અમે પૃથ્વી ગળાકારે ફરતે એક અવકાશમાં ગતિ કરીએ છીએ. ગોળ છે.” એ સિદ્ધાંતને સાબિત કરતી કોઈપણ વિવેકી કે સુજ્ઞ માણસ કે જેને ખૂબ જ પ્રચલિત એવી પાંચ સાબિતીઓનું પૂર્ણ ખાસ શિક્ષણ મળેલું ન હોય, પરંતુ જેનામાં ખંડન કર્યું છે. હવે આપણે આ અંકમાં સામાન્ય વિચારશક્તિ હેય, એવો માણસ ગુરૂત્વાકર્ષણનો સિદ્ધાંત અને પૃથ્વીની ગતિ આવા ઢંગધડા વિનાના તર્કથી તદ્દન વિરૂદ્ધ વિષે ચર્ચા કરીશું. (whirling globe) અભિપ્રાય, મંતવ્ય પર વિશ્વાસ મુકવા ન (ગોળાકારે ફરતે ગોળે). આ શબ્દને જ પ્રેરાય. પૃથ્વીની ગતિ સાબિત કરવા માટે પૂર્ણ અર્થ સમજવા માટે આપણે ફરીથી ઘણા પ્રયત્ન થઈ ચૂકયા છે. આંકડાઓની વિગતવાર ગણત્રી કરીશું. આ ઉદ્દેશ્ય માટે કરેલા દરેક પ્રયોગોએ તેના
Astronomy to elements of ઉદ્દેશ્યની વિરૂદ્ધમાંજ સાક્ષી પુરાવી છે. દરેક Astronomy” (ખગાળશાસ્ત્રમાં મૂળ પ્રયોગે એવી સાક્ષી પુરાવી છે કે “પૃથ્વી તો કે સિદ્ધાંતો પ્રમાણે પૃથ્વી અને સ્થિર અને અચલ છે પૃથ્વી ગતિ કરે કાશમાં દર કલાકે 66600 માઈલની ગતિથી છે માટે કોઈ સાબિતી હોય તે તેની દરેક એક જ દિશામાં (જમણકક્ષામાં) પ્રવાસ કરે છે. વ્યક્તિને ખબર છે, કારણ કે તેને ઢહેરે Astronomy for every body પ્રમાણે સમગ્ર દુનિયામાં ફેલાઈ ગયેલ હોય, પરંતુ આખી સૂર્યમાળા ભાયરા નક્ષત્ર જૂથ ની આવી કેઈ સાબિતી નથી. દિશામાં દર કલાકે 36,000માઈલની ગતિથી અમને ઘણાં લેકના પત્ર એવું કહેતાં બ્રમણકક્ષાથી એકદમ મુક્તપણે ઉડતી હોય આવેલા છે કે “ગુરૂત્વાકર્ષણના નિયમને છે. હવે આમાં દૈનિક ગતિ પ્રમાણે દર કલાકે કારણે પૃથ્વી ગોળ છે એમ અમે માનીએ 1000 માઈલ ઉમેરે. ઝડપની આ રકમમાં છીએ.” અમે ગુરુત્વાકર્ષણના સિદ્ધાંતને ટેકે હવે “ધ્રુજતી ગતિ કે જે Precessional આપવા માટે જેની ખાસ અગત્યતા છે તે movement (સંક્રમણ ગતિ), (જઓ (પૃથ્વીની ગતિની) વિગતે ઉપર, આગળ scientific American sept, 1929 pp204 આપેલી છે. હવે સૌથી વધુ જરૂરી એવી ને ઉમેરે કરે. આ બધી ગતિઓનો સર- પૃથ્વીની ગતિને જ જ્યારે અભાવ છે. વાળ કરતાં, દર એક મીનીટમાં આપણે ત્યારે અમે હવે પ્રશ્નના બીજા તબક્કાવાર

Page #95

/૧
એટલે કે “આકર્ષણ પર આવીએ છીએ દરેક મંડળ એના પર આધારિત રહે, હવે અમે બતાવીશું કે ગુરૂત્વાકર્ષણના ઉપગ્રહે, કરતાં અબજોગણું વધુ કદ ધરાસિદ્ધાંતને ટેકે આપવા માટે કેટલી બધી વતું તેવું જ જોઈએ. આધુનિક માન્યતા હાસ્યાસ્પદ માન્યતાઓની જરૂર છે. ન્યુટન પ્રમાણે આપણે સૂર્ય ઘણું તારાઓમાં પિતેજ દૂરના પદાર્થો (ગ્રહ, તારાઓ, વગેરે) એક નાને તારે છે. એક માન્યતા પ્રમાણે ઉપર ગુરૂવાકર્ષણ બળની અસર થાય છે. એવું તેને વ્યાસ લગભગ 864390 માઈલ છે. માનતું ન હતું. F.E.N. (ફલેટઅર્થ ન્યૂઝ) ના અને Arctures (સૂર્ય કરતાં બીજા જ પહેલા અંકમાં ન્યુટનના જ અવતરણે આપેલાં કમે કદમાં મેટ તથા પૃથ્વીથી બીજા છે, જેના પરથી ઉપરની વાત સાબીત થાય છે. જે કમે નજીકનો તારે) ને વ્યાસ
21000000 માઈલ છે. Antares (વિશાળ આધુનિક “Universial attraction
કદના તારાઓમાંને એક) ને વ્યાસ (વિશ્વકીય આકર્ષણ) ના સિદ્ધાંત પ્રમાણે
40,0000000 (ચાલીસ કરેડ) માઈલ છે. અવકાશમાં અનંત-જગતેની હાર તથા પ્રત્યેક જગતનું પિતાનું સૂર્યમંડળ અને એવી પણ સાબિતી છે કે અમુક ઘણા એના પર આધારિત પદાર્થો (ગ્રહે, ઉપગ્રહ) દૂરના તારાઓ પૃથ્વીથી ૧૦૦૦૦૦૦ કરતાં વિશાળ વ્યાસને સમાવેશ થાય છે. (દસ લાખ) પ્રકાશવર્ષ દૂર છે. અવકાશમાં આ ધારણા મુજબ આપણે સૂર્ય 1,30,000 દસ લાખ પ્રકાશવર્ષ બરાબર એટલે કે ગણે પૃથ્વી કરતા મોટો છે, અને આપણું ૫,૮૮૨,૩૩૬,૬૪૦,૦૦૦૦૦૦૦૦૦ માઈલ વિશ્વના કેન્દ્રમાં (મધ્યમાં) છે. એ પિતાના થાય છે. આ તે કંઈજ નથી, પરંતુ અંકની શક્તિશાળી આકર્ષણને લીધે પૃથ્વી, ચંદ્ર (આંકડાઓની) અને શૂન્ય (ભીંડા) ની અને ચહેને પોતાનાં સ્થાન પર જાળવી હારમાળા છે. પરંતુ આ સામાન્ય સ્ત્રી-પુરૂષ રાખે છે, પરંતુ સૂર્ય સ્થિર નથી. તે લાયરા માટે ઉપયોગી નથી. જયાં સુધી આ જગત નક્ષત્ર જુથ તરફ ગાંડાની જેમ દેડે છે છેત્યાંસુધી આવા અંતરેને કઈ સંબંધ (ગતિ કરે છે.) તે પિતે આપણું કરતાં નથી દરેક માનવીની કાર્યકારણુશકિત અને કરોડ ગણું રાક્ષસી (વિશાળ) વિશ્વને એક અનુભવ આના સામે બળવો પુકારે છે.. ભાગ બને છે. અને તે પણ...એ પ્રમાણે આથી એવી કઈ વ્યક્તિ છે કે જે આવી અનંત વિશ્વોની હારમાળા (કડી) સર્જાય છે વિચારમાળાને (પૃથ્વી સ્થિર છે વગેરે...) અને તે ચાલ્યા જ કરે છે. ગુરુત્વાકર્ષણના સમજી શકે અને પિતાનું શીર ઊંચું રાખી સિદ્ધાંત પ્રમાણે દરેક મંડળને પિતાના પર જાહેર કરશે કે હું આના ઉપર શ્રદ્ધા રાખું આધાર્ડ્સિ ગ્રહ, ઉપગ્રહે, વગેરેને તેમના છે. અવિચારી પ્રજા એના પર વિશ્વાસ સ્થાન પર (બ્રમણકક્ષામાં) રાખવા માટે ધરાવે છે, કારણ કે તેઓ સાચી વસ્તુ સ્થિતિ આકર્ષણ શક્તિની જરૂર પડે છે. એટલે નથી જાણતા. તેઓ ભૂલી જાય છે કે આ

Page #96

વિચારધારાને ફકત સિદ્ધાંતનો ટેકે છે, હલકી છે ! આ સિદ્ધાંત એક કહપત અને જેઓ આ સિદ્ધાંત-વિરોધી છે, તેઓની વાર્તા છે. ગુરૂવાકર્ષણને નિયમ પાસે સર્વ બાબતે, કાર્યકારણ શક્તિ અને અસ્તિત્વમાં જ નથી. બાઈબલને સાદે ઉપદેશ છે.
ફલેટ અર્થ ન્યુઝ જે વસ્તુ ઉપરથી નીચે પડે છે તે તેની
- મે ૧૯૭૮ના અંકમાંથી આજુબાજુની હવા કરતાં વધુ ભારે છે, તથા
સાભાર ઉપૂત ઘણી વસ્તુઓ હવામાં તરે છે, કારણ કે તેઓ તેની આજુબાજુની હવા કરતાં વધુ
| કષાયને નિગ્રહ શી રીતે ?
જીવનમાં ખળભળાટ ઉપજાવનાર કષાયે ખરેખર એગ્ય રીતે કાબૂમાં ન લેવાય તે જીવન-શક્તિઓ ઓળાઈ જાય છે.
તેથી સમજણપૂર્વક વિવેક કેળવી કષાયને કાબૂમાં લેવા નીચે મુજબ પ્રયત્ન કરવા જરૂરી છે.
૦ જડપદાર્થની આસક્તિમાંથી તીવ્ર ઈચ્છારૂપ લેભ ઉપજે છે. ૦ ઈચ્છાની પૂર્તિ માટે માયા કરવી પડે છે. ૦ ઈચ્છાની પૂતિ થવાથી માન ઉપજે છે. ૦ ઈચ્છાની પૂર્તિમાં ડખલ કરનાર ઉપર ગુસ્સો આવે છે.
તેથી વિવેકપૂર્વક જડ-પદાર્થોની આસક્તિ ઘટાડવા પ્રયત્ન કરાય તે - કપાયે આપ આપ નબળા પડી જાય !!

Page #97

અંધશ્રદ્ધામાં કેણુ ચડે ?
આજના શિક્ષિત જગતમાં ધર્મ શ્રદ્ધામાં પરવાના દ્વારા જે સ્વર્ગમાં જવાની આશા આસ્થાવાળા ગૃહસ્થ ઉપર શિક્ષિત સમાજ રાખે છે તે ધર્મના અનુયાયીને કેવા શ્રદ્ધાળુ તરફથી કેટલીક વખત અંધશ્રદ્ધાળુ હેવાને કહેવા? (અંધશ્રદ્ધાની અતિરિક્તા અને પૈસા આક્ષેપ કરવામાં આવે છે. એક વખત માની લઈને સ્વર્ગમાં જવાની પરવાને વેચનારા લઈએ કે ધર્મશ્રદ્ધાળુ ગૃહસ્થમાં ક્યારેક કેટલાક ધર્મના ધર્મગુરુઓ પ્રત્યે અંધશ્રદ્ધા અંધશ્રદ્ધા પણ હોઈ શકે. પરંતુ ખરેખર રાખનારાઓની સંખ્યા પણ આજે નાની અંધશ્રદ્ધામાં સૌથી વધુ કેણ ચડી જાય છે. સૂની નથી. તે પણ સમજવા જેવું છે.
(૫) પણ સૌથી વધુ અંધશ્રદ્ધાળુ તે તે શ્રદ્ધા તથા અંધશ્રદ્ધાની તરતમતા એ જ છે કે આજે વિકસી રહેલા વિજ્ઞાનના (૧) જન શાસ્ત્રોમાં કહેલા કર્મવાદના સિદ્ધાંત રજ-બ-રેજ ફર્યા કરતા સિદ્ધાંતની બુદ્ધિ. પ્રમાણે દરેક આત્મા પોતપોતાના કમને પૂર્વકની ચકાસણી કર્યા સિવાય જ જ્યારેઆધારે સુખદુઃખ પ્રાપ્ત કરે છે તથા શ્રી ત્યારે વિજ્ઞાનિકો તરફથી જાહેર કરવામાં સર્વજ્ઞ ભાષિત દ્રવ્યાનુયોગના વર્ણને પ્રત્યક્ષ- આવતા સિદ્ધાંતને શ્રદ્ધાપૂર્વક સાચા માની પણે અનુભવ સિદ્ધ સત્ય પુરવાર થઈ રહ્યા લે છે અને જ્યારે અગાઉ જાહેર થઈ ગયેલા હોવાની સ્પષ્ટ ખાત્રી જેવાથી બાકી ગણિતા હોય તેવા સિદ્ધાંતમાં જ વારંવાર પરિવર્તન નુગ આદિ સર્વગ તથા શ્રી જિનવચન થાય છે ત્યારે ત્યારે વારંવારના પરિવર્તનને ઉપર શ્રદ્ધા રાખનારને શ્રદ્ધાળુ કહી શકાય પણ સંપૂર્ણ સત્ય તરીકે સ્વીકારી લે (આવી રીતે શ્રી જિનવગન ઉપર સૂર્ણ છે તે જ સૌથી વધુમાં વધુ અંધશ્રદ્ધા રાખનારને પણ ટલાક કહેવાતા શિક્ષિત- " શ્રદ્ધાળ છે. વળ અંધશ્રદ્ધાળુ તરીકે ઓળખાવે છે.)
આજે બુદ્ધિવાદની વાત કરનારા, પ્રત્યક્ષ (૨) બ્રાહ્મણ-વૈષ્ણવ આદિ વૈદિક ધર્મની
અનુભવ પ્રમાણુની વાત કરનારા પણ જ્યારે શાખારૂપ ધર્મ પાળનારાઓ પણ પાપ-પુણ્યના
એક પણ પ્રત્ય-પ્રમાણ સિવાયજ પૃવી સ્થિર ફળ સ્વરૂપ સુખ-દુખની પ્રાપ્તિ માને છે તથા
હેવાના અનેક પ્રત્યક્ષ પ્રમાણ હોવા છતાં ભગવાન, પ્રભુ, ઋષિ, મહાત્માઓ આદિના વરદાન-શ્રાપ દ્વારા પણ સુખદુઃખની પ્રાપ્તિ
આ પણ વૈજ્ઞાનિક નિયમેના આધારે જ પૃથ્વીને માને છે. તેથી તે શ્રદ્ધા-અંધશ્રદ્ધા મિશ્રિત ગણાય ફરતી માને છે અને અનેક પ્રકારના પુરાવાઓ
(૩) પરંતુ જેઓ આખા જીવન દરમ્યાન રજુ કરવા છતાં પણ ઘણું મટે વર્ગ આ ખરાબ કાર્યોનું વધુ પડતું આચરણ કરીને વિષયમાં વિચારણા કરવા પણ તૈયાર નથી. , છેવટે મરતી વખતે જ પાપનું પ્રાયશ્ચિત્ત અરે ! કેટલાક તો સાંભળવા પણ તૈયાર નથી. પાપના એકરાર દ્વારા કરીને ધર્મગુરુ દ્વારા તેઓની મુખ્ય દલીલ એ છે કે “શું આ સ્વર્ગમાં જવાને પરવાનો મેળવી લીધું છે બધા વૈજ્ઞાનિકે અત્યાર સુધી કહી ગયા છે તે અંધશ્રદ્ધામાં ચડી જાય છે.
તે ખોટું છે!” આવા અંધશ્રદ્ધાળુઓને મા ( જેઓ આખા જીવન દરમ્યાન પાપકાય. પરમાત્મા, ભગવાન કે સર્વજ્ઞ કરતા વૈજ્ઞાનિક હિંસા-અનીતિ–દગા-ફટકે. વિશ્વાસઘાત આદિ જ વધુ વિશ્વાસપાત્ર છે. વૈજ્ઞાનિકે જ જાણે કરીને મૃત્યુ સમયે પૈસા આપીને સ્વર્ગમાં તેમના ભગવાન છે. જે અંધશ્રદ્ધાની પારાકાષ્ઠ જવાને પરવાને ખરીદી લે છે. અને આવા સિવાય કાંઈ જ નથી.

Page #98

ROICCCCCCCCCCCCCCCCCEEEEEEEEEE संस्कृत कवियों की आत्महष्टि
ले. डॉ. राजेंद्रसिंह
इलाहाबाद यू. पी. DOCCCCCCCCCCCCCCCCOCOCCOOCCES
भारतीय-दर्शन के चूडान्त-सिद्धान्तों ने अभ्युदयोन्मुखी परिणति२ । यदि बुद्ध-चरित, चिरकाल से ही न केवल निवृत्तिमार्गी मुमु- शङ्करदिग्विजय एवं कफिकणाभ्युदय का लक्ष्य क्षुओं को बल्कि प्रवृत्तिमार्गी, व्यवहार-शिक्षक बौद्ध, वेदान्त (सनातन) एवं जैन धर्म का कविजनों को भी प्रभावित किया है। काव्य अभ्युदय निरूपित करना है, तो रघुवंश, कान्ता -सम्मित-सदुपदेश का एक विलक्षण किरात, शिशुपालवधादि का लक्ष्य अर्थ-निरुस्रोत? है । प्रभुसम्मित वेदशास्त्रोपदेश की पण है । इसी प्रकार गीतगोविन्द, कुमार भांति न तो काव्य में अवश्यकरणीयता होती सम्भवं एवं नैषध आदि का लक्ष्य कामहै और नही मित्र सम्मित नीतिशास्त्रोपदेश निरूपण है। की भांति उसमें आदान-विकल्प होता है। इस प्रकार स्पष्ट है कि पुरुषार्थ-विशेष काव्य की सम्प्रेषणीयता तो प्रियालपन के का परिपाक होने के कारण प्रत्येक काव्य की समान निसर्ग मधुर होती है।
वर्ण्य-वर्णन-सीमा भी सुनिश्चित हो जाती प्रायः अधिकांश काव्यों का प्रतिपाद्य है । कामाश्रयी काव्य में निश्चय ही भोगैकोई न कोई प्रख्यात अथवा कल्पित लोकवृत्त ३वर्य' अथवा जागतिक रस-रंग का प्रत्यक्ष होता है । दशरुपक एवं उपरूपकादि अभि- तिरस्कार नहीं किया जा सकता है और न नेय काव्यों में तथा मुक्तक, प्रबन्धादि श्रव्य ही धर्माश्रयी काव्य में सांसारिकता का समकाव्यों में काव्यशास्त्रीय दृष्टि से कथानक भेद र्थन ! परन्तु इन सहज लक्ष्मण-रेखाओं में होते हुए भी एक समरुपता सर्वत्र दृष्टिगोचर - होती है, और वह है प्रत्येक काव्य में किसी
२. ननु काव्येन क्रियते
सरसानामवगमश्चतुर्व गें। एक पुरुषार्थ का सोङ्गोपाङ्ग चित्रण, उसकी
लघु मृदु च नीरसेभ्यस्ते संकेत :
हि त्रस्यन्ति शास्त्रेभ्यः ॥ सद्रटालंकारः १. काव्य यशसेऽर्थ कृते
धर्मादिसाधनोपायः सुकुमारक्रमोदितः । व्यवहारविदे शिवेतरक्षतये ।
काव्यबन्धोऽभिजाताना, सद्यः परनिवृतये
हृदयाहूलादकारकः ।। वक्रोक्तिजीवितम् कान्तासम्मिततयोपदेशयुजे ॥
चतुर्वग फलप्राप्तिः सुखादल्पधियामपि । काव्यप्रकाशः, प्र० उल्लासः ।
काव्यादेव । साहित्यदर्पणः

Page #99

आबद्ध होते हुए भी संस्कृत काव्य का एक कारण आनन्दमय ही है। संस्कृत-त्रासदियों दुर्लभ गुण है।
के अभाव की यही दार्शनिक पृष्ठभूमि है, संभवतः आत्मदृष्टि एवं तत्त्वचिन्तन का जिसके प्रभाववश ही कालिदास ने दुष्यन्त ही यह प्रभाव था कि संस्कृत नाटककारों ने शकुन्तला को, भवभूति ने राम और सीता त्रासदियां नहीं लिखी। क्योंकि त्रास को तथा भास ने उदयन एवं वासवदत्ता को अथवा दुःख दार्शनिक दृष्टि से सत नहीं है चिरप्रतीक्षित, अनपाय-संश्रय सम्मिलन का सोपाधिक है । अज्ञान अथवा माया से बद्ध पात्र बनाया । विदेशी नाटककार इस जीव ही दुःखी होता है । वस्तुतः प्रत्येक दार्शनिक दृष्टि से अपरिचित एवं असंस्तुत दुःख के मूल में अज्ञान ही है । प्रियजन होने के ही कारण, यथार्थ के नाम पर की मृत्यु, अभियान की असफलता, आकांक्षा
पतन, पराजय, विनाश एवं प्रवञ्चना सरीखी का टूटना, अपमान, प्रत्याख्यान, दुराशा,
निषेधात्मक वृत्तियों (Negative tendeneis) कुण्ठा, वञ्चना दुःख के जितने भी सिद्धपीठ है
की संस्थापना करते रहे । यदि शेक्सपियर सब के मूल में अज्ञान ही तो है । विवेकी
का मैफबेथ कालिदास की ममतामय तूलिका व्यक्ति तो तत्त्वचित् होता है, परमहंस होता
के आयाम में बंधा होता तो निश्चय ही वह है, अतएव वह ऐसे सन्दर्भो में दुःखी नहीं विनाश की विभीषिका से बत गया होता । . होता३ । कर्मगति पर विश्वास करके तटस्थ यह तो एक सामान्य प्रवृत्ति की बात बन जाता है।
हुई, परन्तु प्रसंग चाहे शृंगार अथवा करुण का ४ जब दुःख सत् नहीं है तो उसका भाव हो, दृश्य चाहे विलासवनिका का हो अथवा होगा कैसे ? और जब सुख अथवा आनन्द पितृवन का ! संस्कृत कवियों की दार्शनिक दृष्टि असत् नहीं तो उसका अभाव भी कैसे सदैव सर्वत्र प्रभावी रही है । कालिदास का होगा । परब्रह्म परमेश्वर का तो स्वरूप ही तो सारा कवित्व ही जैसे दर्शन की पृष्ठहैं-सत् चित् एवं आनन्द ! वही परब्रह्म भूमि पर आधारित है । ऐसा प्रतीत होता इस समूली सृष्टि का निमित्त कारण भी है, है मानो सम्पूर्ण शाकुन्तल ही 'प्रत्यभिज्ञा उपादान कारण भी, अतएव कर्मभूत सृष्टि भी दर्शन' की व्यावहारिक-व्याख्या मात्र है। कारणभूत ब्रह्म के ही स्वरूपानुकूल होने के शाकुन्तल की नान्दी में ही जल, अग्नि, ३. दुःखेष्वनुद्विग्नमनाः ।।
- यजमान, सूर्य एवं चन्द्रमा, आकाश, पृथ्वी - सुखेषु विगतस्पृहः । तथा वायु के रूप में अवस्थित विराट' शिववीतरागभयक्रोधः स्थितधीमुनिरुच्यते ॥
है की कल्पना करके कालिदास अपनी दर्शन
गीता २/५६ दृष्टि का सूत्रपात करते है ५। शैव-दर्शन में ४. नासतो विद्यते भावो नाभावो विद्यते ५. प्रत्यक्षाभिः प्रपन्नस्तनुभिरवतुवस्तासतः । गीता २,५६
भिरष्टाभिरीशः । शाकुन्तल १,१

Page #100

'तत्ता' एवं 'इदन्ता' का युगपत् अवगाहन वियोग की उल्बणता तथा आत्मापराध-शंकादि करने वाली बुद्धि को प्रत्यभिज्ञा' कहते हैं ६। के कारण नष्ट हो जाता है तो दुष्यन्त काव्यकौतुककार आचार्य भट्टतौत (१० म. (पशु) शकुन्तला तथा भरत (पशुपति, आत्मशती ई०) बुद्धि को तात्कालिक मानते हैं। स्वरुप) को स्वतः पहचान लेता है९ । यही परन्तु यही बुद्धि जब स्मृति (अतीतविषया)
यथोक्तमस्मत् परमगुरुभिः श्रीमदुत्पलपादैः से भी युक्त होकर सक्रिय हो जाय तो वही तैस्तैरप्युपयाचितैरुपनत प्रतीति प्रत्यभिज्ञा, (पहचान, peogrutione)
स्तन्व्या स्थितोऽप्यन्तिके, बन जाती है।
कान्तो लोकसमान
__एवमपरिज्ञातो न रन्तु यथा । वस्तुतः जीव का स्वरूप है-शिवोऽहम्
लोकस्यैष तथानवेक्षितगुणः अर्थात् मैं शिव हूँ ! परन्तु अज्ञान-वश यही
स्वात्मापि विश्वेश्वरो, शिव स्वरुप पशु (जीव अथवा अंश) जब
नैवाल निजवैभवाय तदिय पशुपति (शिव अथवा अंशी) से विच्छिन्न हो
तत्प्रत्यभिज्ञोदिता ॥ जाता है तो स्वयं को नाम-रुपात्मक स्वीकार
____९. राजा-प्रिये । क्रौर्यमपि मे त्वयि करने लगता है, परन्तु निरन्तर शास्त्रानु
प्रयुक्तमनुकूलपरिणाम संवृत्तम् , शीलन करने तथा साधक जनों की संगति में
यदहमिदानी त्वया प्रत्यभिज्ञातमात्मान रहने के कारण यदि सौभाग्यवश यह अज्ञान
पश्यामि । समाप्त हो जाता है, तो जीव को अपने स्मृतिभिन्नमोहतमसो दिष्टया प्रमुख शिवत्व का बोध हो जाता है । शिवोऽहम्
स्थितासि मे सुमुखि । की अनुभूति प्रत्यभिज्ञा८ है ।
उपरागान्ते शशिनः समुपगता
रोहिणी योगम् ॥ -शाकुन्तलम् ७/२२ शाकुन्तल में दुर्वासा का शाप ही अज्ञान
यहां विशेष तथ्य यह है कि प्रत्यहै । जब अज्ञान का वह आवरण पश्चात्ताप
भिज्ञान लोक में दोनो ओर से होता ६. तत्तेदन्तावगाहिनी प्रतीतिः प्रत्यभिज्ञा ।
है । उपर्युत वाक्य में तो राजा स्वयं
को शकुन्तला द्वारा 'प्रत्यभिज्ञात' ७. स्मृतिव्यतीतविषया मतिरागामिगोचरा ।
मानते हैं, परन्तु सत्य यह है कि . बुद्धिस्तात्कालिकी प्रोता
सर्वप्रथम उन्होंने ही शकुन्तला को प्रज्ञा त्रैकालिकी मता ॥
पहचाना है। प्रज्ञा नवनवोन्मेषशालिनी प्रतिभा मता ॥ नाटक के चौथे अंक में सखियां राजा
-काव्यकौतुकम्। को ही प्रत्यभिज्ञानमंथर होने की आशंका ८. इसी तथ्य को लोचनकार अभिनवने करती हैं-सखि ! यदि नाम स राजा
ध्वन्यालोक १/८ की व्याख्या में नवागता प्रत्यभिज्ञानमंथरो भवेत् ततस्तस्मा इदवधू के द्रष्टान्त से समझाया है
मात्मनामधेयाङ्कितमड'गुलीयक दर्शय ।

Page #101

कालिदास के प्रत्यभिज्ञादर्शन का व्यावहारिक मन एकादश इन्द्रिय है । संकल्प-विकएवं अविचारित-रमणीय रुप है । प्रत्यभिज्ञा ल्प से युक्त होने के कारण सम्यक् पूर्ण दशन का कालक्रम चाहे जो हो परन्तु शाकु- शरीर पर प्रभावी है । मन इन्द्रिय रूपी न्तल में वह चरितार्थ अवश्य होता है। अश्वों को नियंत्रित करने वाला खलीन (लगाम ____ नाटक के प्रारम्भ में ही कालिदास है१६ । मनुष्यों के बन्ध और मोक्ष का भी आर्य मन की चर्चा करते हैं। यह वही मन , है, जिसकी शिवसंकल्पता१० वेद में प्रस्तुत की
नियामक वही है । मन की इसी अप्रतिहत
गरिमा के कारण कालिदास नतमस्तक हैं । गई है और श्रीमद्भगवद्गीता में जिसकी
उनके समस्त काव्यों में मन ही निर्णायक अचलता को स्थिरप्रज्ञता की आधारशिला
तथा अन्तिम माध्यम है । नन्दिनी गाय स्वीकार किया गया है११ । दुष्यन्त को अपने
हिंस्र पशुओं के लिये 'मन से भी' धर्षित उसी आर्य मन का प्रत्यय है, जो कि
करने योग्य नहीं है१७ । विरहिणी यक्षिणी भी आचारपूत है, निष्कल्मष है, धर्म प्रवण है१२ ।
किसी व्याधि (रोग) से पीड़ित न होकर वह मन एक स्थिरप्रज्ञ राजर्षि का है, न कि
'आधिक्षामा' है१८ । रति भी काम को उपावासना-लम्पट किसी साधारण व्यक्ति का राजर्षि दुष्यन्त का वही संस्कार-पूत मन
लम्भ देती हुई मन अथवा हृदय को ही जीवन के अनेक निर्णायक मोडों पर उनका
साक्षी बनाती है१९ । इस प्रकार, कालिदास, साथ देता है । शकुन्तला-प्रत्याख्यान१३ में तथा
__ अपने समस्त पात्रों को 'मम पूत' प्रस्तुत करते
है ताकि ते लोकोत्तर आदर्शों के प्रतिमान हेमकूट पर्वत१४ पर वही पवित्र दुष्यन्त को ऋत और सत्य का बोध कराता है । उसी
बन सकें । मनःपूतता के ही कारण कालिदास मन के कारण पार्वती को भी अपने प्राक्त
के समस्त चरित्र अनुकरणीय बन सके हैं । प्राणवल्लभ पिनाकी का बोध होता है१५ ।
इन्द्रिय-संघात, मन, बुद्धि आदि के
अनन्तर सूक्ष्मता-क्रम में आत्मा आती है । १०. तन्मे मनः शिवसंकल्पमस्तु । ११. द्रष्टव्य-गीता २/६०,६१
१६. आत्मान रथिन विद्धि मनः प्रग्रहमेव १२. असंशय क्षत्रपरिग्रहक्षमा यदायमस्याम- च । कठोपनिषद्
भिलाषि मे मनः । -शाकु० २/२२ १७. सा दुष्प्रघर्षा मनसापि हिंस्रः । १३. काम प्रत्यादिष्टां स्मरामि न परिग्रह मुनेस्तनयाम् ।
-रघुवंशमहा० २/२६ बलवत्तु दूयमान प्रत्याययतीव
१८. आधिक्षामा विरहशयने सन्निषण्णैक्यामां हृदयम् ॥ शाकु० ५/३१ । १४. किन्तु खलु बालेऽस्मिन्नौरस इव पुत्रे
र्वाम् । उत्तरमेघे श्लो० २६ स्निह्यति मे मनः । -शाकु० अं६ १९. हृदये वससीति मत्प्रिय यदवोचस्त१५. उमारुपेण ते यूयं संयमास्तिमित मनः ।
दवैमि कैतवम् । शम्भोर्यतध्वमाक्रष्टुमयस्कान्तेन लोहवत् ॥
उपत्तारपदं न चेदिदं त्वमनङ्गः कुमार० २/५८
कथमक्षता रतिः ॥ कुमार० ४/९

Page #102

कालिदास आत्मा की सत्ता, उसका बन्धन- भी लोकान्तर में अपने पियरों की दुर्दशा का मोक्ष, उसका संसरण-सब स्वीकार करते हैं। अनुभव होने के कारण महान क्लेश होता शकुन्तला को पतिगृह प्रेषितकर महर्षि कण्व है२४ । इस प्रकार कालिदास जीवन-मरण, अपनी आत्मा को 'प्रकाम-विशद' अनुभव आत्मा, लोकान्तर तथा संसरण आदि का न करते हैं२० । धैर्य धारण करने के सन्दर्भ में केवल समर्थन करते हैं बल्कि अपने पात्रो यक्ष भी 'आत्मबोध' की ही चर्चा करता है। के साथ ही साथ स्वयं को भी उनसे सम्बद्ध प्रत्याख्याता शकुन्तला को भी संशय की घड़ी एवं सन्दर्भित स्वीकार करते है । में 'आत्मबोध' ही होता है२१ । परन्तु कालि- संस्कृत के अन्य कवियों ने भी कालिदास दास बद्ध आत्मा के नहीं प्रत्युत भुक्त- सम्मत इस आत्मदृष्टि का अनुकरण किया है । आत्मा के स्वप्नदर्शी है । शाकुन्तल के भरत- शिशुपालवध में माघ शिशुपाल के पूर्व जन्मों वाक्य में वह 'पुनर्भव' के प्रति अनास्था (हिरण्यकशिपु तथा रावण) का दृष्टान्त देते व्यक्त करते हुए मुक्ति की आकांक्षा करते है२२ । हुए बताते हैं कि पतिव्रता नारी के समान
परन्तु आकांक्षा-मात्र व्यक्त करने से सुनिश्चला प्रकृति भी जन्मान्तर में भी प्राणी क्या होगा? अक्षीण वासनायें मनुष्य को का साथ नहीं छोड़ती । भवभूति की समस्त पुनः घटाधाम पर ला ही देती हैं । रघुवंश प्रीतिव्याख्यायें आत्मिक स्तर पर कन्दलित महाकाव्य में सीता को अपने ही पूर्व जन्मा- हैं शरीर-स्तर पर नहीं । राम और सीता र्जित पातको के विस्फूर्जन का भाव होता का प्रेम बस, गूंगे का गुड' था । उस प्रेम है, अतः पुनर्जन्म को अनिवार्य मानकर भी को बस वही दोनो समझते थे, संसार नहीं२६ । वह घबड़ाती नहीं, बल्कि कठोर तप से उन नैषधकार श्रीहर्ष कवि से अधिक एक पातकों को समूल उत्पादित कर देने को उद्भट दार्शनिक थे । अतः दार्शनिक-चिन्तन समुद्यत हो उठती हैं२३ । पुत्रहीन दुष्यन्त को उनके काव्य में भी पदे पदे अनुस्यूत है । २०. जातो ममाय विशदः प्रकाम महाराज नल का अश्व खुरों की चोट से
प्रत्यर्पितन्यास इवान्तरात्मा-शाकु०६/२२ जो धूल उड़ाता है उन धूतिकणों को कवि, २२. नन्वात्मान बहु विगणयन्नात्मनैवाव
लम्बे । उत्तर मे इलो ५ २४. नून प्रसूतिविकलेन मया प्रसिक्त २२. ममापि च क्षपयतु नीललोहितः
धौताश्रुशेषमुदकं पितरः पिबन्ति ॥ .. पुनर्भव परिगतशक्तिरात्मभूः ॥
शाकु० ६/२५ - -शाकु० ७/३५ २५. सतीव योषित् प्रकृतिः सुनिश्चला । .. २३. ममैव जन्मान्तरपातकानां विपाकविस्फूर्जथुरप्रसह्यः १४/६२
पुमांसमभ्येति भवान्तरेष्वपि ॥ भूपो यथ। मे जननान्तरेऽपि त्वमेव
-शिशुपाल० १/७२ '. भर्ता न च विप्रयोगः । १४/६६ २६. हृदय त्वेव जानाति प्रीतियोग परस्परम् । -रघुवंशमहाकाव्यम्
उत्तर० ६/३२

Page #103

अणु रुप में स्थित मानसों की उपमा देता चिन्तन-परक होता है । अतः उनमें आत्महै । मानो ये असंख्य मन शिष्य बन कर दृष्टि का पल्लवन होना कोई नई बात गुरु रुपी अश्व से वेगपूर्वक दौडने की नहीं है । कला सीखने आये है। नल-दमयन्ती के
अभिराज डॉ. राजेन्द्र मिश्र प्रणय-प्रसंग में भी कवि ने अनेकशः मनो.
प्रवका संस्कृत-विभाग वृत्तियों को उपन्यस्य किया है ।
इलाहाबाद विश्वविद्यालय । प्रस्तुत निबन्ध में उन काव्यों की चर्चा २७. अजस्रभूमीतटकुट्टनोद्गतैरुपास्यामान जानबूझ कर नहीं की गई है, जिनका लक्ष्य
चरणेषु रेणुभिः । धर्म अथवा प्रसंगतः मोक्ष पुरुषार्थ है, क्यों रयप्रकर्षाध्ययनार्थ मागतैर्जनस्य । कि ऐसे काव्यों का तो संविधानक ही तत्त्व चेतोभिरिवाऽणिमाङ्कितैः॥-नैषध०९/५९
MITHILWA
Seeeeeee9e908 ©©©©©n
विशुद्ध ज्ञान प्रवेशे ?
ज्ञान अपने आपमें स्वानुभूतिजन्य और 0 चेतना के माध्यम से प्रकट होता है ।
इंद्रियां, बुद्धि एवं मन उसमें सहायक होते हैं, किंतु उत्पत्ति के उपादान नहीं
___अतः स्वानुभूतिकी धराको और चेतनाको महापुरुषों के कृपा कटाक्षसे
निर्मल बताये रखना जरूरी है । S$$$$$$$$$s$99999999sss:$$

Page #104

भारतीय दर्शन में आत्मा की अवधारणा
एक आलोचनात्मक दृष्टि
डॉ. लालचन्द्र जैन.
प्राध्यापक प्राकृत शोधसंस्थान.
वैशाली
____ आत्म-तत्त्व भारतीय-दार्शनिकों के दर्शनों में भी द्रव्य की धारणा प्रधान है । चिन्तन का केन्द्र बिन्दु रहा है । यहाँ हम ईसाई-शन आत्मा को अजर-अमर नही इस बात का विचार करेंगे कि भारतीय मानता, वहाँ ईश्वर-तत्त्व प्रधान है । ईश्वर आत्म-सम्बन्धी चिन्तन की प्रधान प्रेरणा और ही आत्माओं का स्रष्टा है। इसी प्रकार उसकी प्रकृति क्या है ? भारत में आत्म- हेगेल और ब्रेडले के दर्शनों में निरपेक्ष प्रत्ययचिन्तन की प्रधानता रही, किन्तु ऐसा कहने तत्त्व या पर ब्रह्म प्रमुख धारणाए हैं। का तात्पर्य यह नहीं है कि अन्य सस्कृ. इस दृष्टि से भारतीय आत्मवाद की कतिपय तियोंमें आत्मा के स्वरुप पर विचार नहीं निजी विशेषताएं हैं जो, उदाहरण के लिए हुआ । आत्मा के सम्बन्ध में विचार विश्व यूरोपीय-दर्शन में, उस रुप में नहीं पाई की दूसरी संस्कृतियों में भी हुआ और जातीं । हमारा यह वक्तव्य क्रमशः समझा किसी न किसी रूप में आज भी हो रहा और समज्ञाया जा सकेगा । संक्षेप में कहे है, किन्तु इतर-दर्शनों में आत्म-चिन्तन की तो भारतीय दर्शन का आत्म-चिन्तन उसके समस्या उतनी प्रधान नहीं रही ! उदाहरण मोक्षवाद से घनिष्ठ रूप में सम्बन्धित है । के लिए हम पाश्चात्य दर्शन को ले सकते . इसका क्या अभिप्राय है ? आत्मा की कल्पना हैं । प्लेटो के दर्शन में प्रत्यय-जगत की और उसके स्वरुप का विचार कई दृष्टियों से प्रधानता है । वहाँ श्रेयस-प्रत्यय का स्थान किया जा सकता है । वे समस्त दृष्टियाँ सर्वोपरि है । इसी प्रकार एरिस्टाटल (अरस्तू) मानव-जीवन की व्याख्या के प्रयत्न में जन्म के दर्शन में आकार और द्रव्य, तत्त्व तथा लेती हैं । उदाहरण के लिए मनुष्य ज्ञाता है, गति-हीन गति दाता ईश्वर जो विश्व-प्रक्रिया इसलिए आत्मा में ज्ञान-शक्ति का आरोप का लक्ष्यभूत कारण भी है, प्रधान तत्त्व किया जाता है । हम कहते है कि आत्मा दिखाई देते हैं। देकार्त और स्पिनोजा • के चेतन या चैतन्य रुप है । फ्रांस के प्रसिद्ध

Page #105

दार्शनिक देकार्त ने आत्मा का प्रधान व्यावतक गुण चिन्तन शक्ति या सोचना माना था । इसके विपरीत भौतिक द्रव्य का व्याघक गुण है विस्तार अथवा देशगतता या देशरूपता । इस दृष्टि आत्मा को देशगत नहीं कहा जा सकता | देकार्त को यह सिद्ध करना पड़ता है कि हमारी समस्त मनोदशाएं चिन्तन का ही रूप है । इसके विपरीत यूनानी दार्शनिक प्लेटो ने आत्मा में तीन विभाग या शक्तियां मानी थी अर्थात् मूल आवेग तथा बुद्धि । सम्भवतः प्लेटो के बुद्धि अंश को अमर मानता था की बात यह है कि प्लेटो और दे ही आत्मा की धारणा हमारे सांसारिक जीवन के आधार पर बनाते हैं, किन्तु भारतीय दर्शन प्रायः जीव और आत्मा में भेद करते है । उन्होंने आत्मा के स्वरुप पर मुख्यतया मोक्ष की दृष्टि से विचार किया है । सांसारिक जीवन से संपृक्त और शरीर से सम्बद्ध चैतन्य को, जिसमें तरह-तरह की gure हैं, वे मुख्यतः हिन्दू दर्शन में जीत्र नाम से पुकारते हैं ।
। देखने दोनों
मोक्ष की दृष्टि से यहां का आत्म-सम्बन्धी चिन्तन कतिपय विशेष निष्कर्षो पर पहुंचता दिखाई पड़ता है । पुनर्जन्म की सिद्धि के लिए आत्मा की अमरता मानना आवश्यक और पर्याप्त है । किन्तु मोक्ष की कल्पना यह आवश्यक बना देती है कि आत्मा को अपने मूल रूप में विशुद्ध अर्थात् सुख-दुःख आदि मनोदशाओं से विरहित तत्त्व माना जाय । हम देखेंगे कि प्रायः सभी दर्शन किसी न किसी रूप में उक्त मान्यताओं को

क्षुधाएं
आत्मा
८
स्थान देते हैं । अनात्मवादी चार्वाक दर्शन तथा पंचस्कन्धवादी बौद्ध दर्शन ही इसके अपवाद हैं ।
प्रधान
भारतीय दर्शन में आत्म-तत्त्व बन गया, इसके दो मुख्य कारण थे, पहला कारण तो यह था कि बहुत प्रारम्भ में कर्म - सिद्धान्त तथा पुनर्जन्म की धारणाएं भारतीय मनीषा में प्रतिष्ठित हो गयी, दूसरे यहां उपनिषद् काल में ही मोक्षवाद की मान्यता सर्व स्वीकृत - सी बन गयी । पुनर्जन्म के सिद्धान्त ने आत्मा की अमरता के विश्वास को जन्म दिया, मोक्षवादने आत्मा के निजस्वरुप की अवधारणा को जैसा कि हम देखेंगे क्रान्तिकारी रुप दिया ।
आत्म-तत्व की प्रधानता का तीसरा कारण श्रमण-धर्मो का उदय और प्रसार था । जैन धर्म और बौद्ध धर्म दोनों ही सृष्टि कर्ता ईश्वर को स्वीकार नहीं करते, फलतः उनके दर्शनों में आत्मा या जीव-तत्त्व के विश्लेषण का महत्त्व बढ़ गया । श्रमण-धर्मदर्शनने मोक्ष की अवस्था को जीवात्मा के निज - स्वभाव से सम्बद्ध किया, यही विचार उपनिषदों में भी प्रकट हुआ । फलतः मोक्षवाद की दृष्टि से, आत्म-तत्त्व का स्वरुपान्वेषण महत्व की चीज बन गया ।
आत्मा विषयक चिन्तन का प्रारम्भ कब और कहां से हुआ, इसके सम्बन्ध में कोई भी निश्चयात्मक कथन करना कठिन है । ऋग्वेद में आत्मा सम्बन्धी चिन्तन विरल है, फिर भी वहाँ पर शरीर आदि से भिन्न सारतत्व के रूप में उसकी कल्पना की गई है। उपनिषदों में आत्मा विषयक जो विवेचन उपलब्ध होता

Page #106

है, उससे दो महत्त्वपूर्ण बातों पर प्रकाश पित नहीं हुआ है । इसके विपरीत बाद के पड़ता है । एक तो यह कि उपनिषद काल दर्शन अपने आत्म-सम्बन्धी चिन्तन को के पूर्व ही आत्मा विषयक चिन्तन विद्यमान प्रमाणों अथवा तर्को द्वार! पुष्ट करने का था, जिसके पुरस्कर्ता क्षत्रिय थे । दूसरे प्रयत्न करते हैं । उपनिषदों का आत्मा विषयक चिन्तन परम्परा इतनी भूमिका के बाद हम आत्मप्राप्त ऋग्वेदिक चिन्तन से भिन्न था। सम्बन्धी विभिन्न-मतव्यों का अलग-अलग उपनिषदों के अध्ययन के आधार पर कहा दर्शनों के अनुसार वर्णन करेगे । अन्त में जा सकता है कि उपनिषद काल में आत्म- हम जैन दर्शन के एतद् सम्बन्धी समन्वयविद्या क्षत्रियों के पास थी और ऋषि लोग कारी विचारों का विवरण देंगे । उसके जानने के लिए शिष्यता भाव से उनके
सर्व प्रथम यहाँ पर यह उल्लेख कर पास जाते थे ।
- देना आवश्यक है कि आत्मा के लिए भारजैसा कि हमने कहा कि भारतीय दर्शन तीय-वाड्.मय में विभिन्न शब्दों का प्रयोग में आत्म-सम्बन्धी चिन्तन का सूत्रपात हुआ है। जैसे अमर कोश, मेदिनी आदि उपनिषदों में हुआ, किन्तु उपनिषदों का चिन्तन संस्कृत कोशों में आत्मा, अत्म, धैर्य, बुद्धि, वक्तव्यों के रुप में है, वहाँ आत्म-सम्बन्धी स्वभाव, ब्रह्म, परमात्मा, शरीर, क्षेत्रज्ञ, पुरुष, कथनों को तर्क द्वारा सिद्ध करने का प्रयत्न मन चेतना जीव, स्व, परब्रह्म, सार, अहंकार नहीं दिखाई पड़ता । ऐसा नहीं कि उप- स्वरूप, प्रवृत्ति, चिन्तन, विवेक, बुद्धि या निषद कारों के मन में आत्म-तत्त्व को तर्कना शक्ति, प्राण, उत्साह, पुत्र, सूर्य, अग्नि लेकर विमर्श मूलक प्रश्न नहीं उठते, किन्तु और वाय१ शब्द आत्मा के वाचक बतलाये वे प्रश्न भी प्रायः सांकेतिक हैं, उन पर विशद् गये हैं। रुप में तर्कानुप्राणित विचारणा प्रायः उपलब्ध -
१. (क) आत्मा अत्मो धृति बुद्धिः स्वभावो नहीं होती । उदाहरण के लिए बृहदाराण्य
ब्रह्मवम च ॥–अमर कोष, ३/ कोपनिषद् में कौतूहल के साथ कहा गया है-'विज्ञातारमरे ! केन विजानीयात्'-अर्थात्
३/ श्लोक १०८ (ख) क्षेत्रज्ञ आत्मा
पुरूषः । वही, १/४/२८ आत्मा जो ज्ञाता है उसे किस के द्वारा जाना जाय ?
कलेवरे यत्ने स्वभावे परमात्मनि इस प्रश्न का समाधान संकेत रूप में भले
चित्तै धृतौ च बुद्धौ च परव्यावर्तने ही हुआ हो, तर्क द्वारा पुष्ट रुप में निरु
पि च ।। इति धरणिः । .. १. (क) दास गुप्ताः भारतीय दर्शन का (ग) आत्मा पुसि सगभावे पि प्रयत्नइतिहास भाग १ पृष्ठ ३१
मनसोरपि । धृतावपि मनीषायां (ख) जैन साहित्य की इतिहास की
शरीर बृह्यणोरपि ॥-इति मेदिनी, पूर्व पीठिका पृष्ठ ८
८५/३८-३८

Page #107

जैन आगमों में भी आत्मा को विभिन्न नामों से अनिहित किया गया है । धवलार में आत्मा के जीव, प्राणी, जन्तु क्षेत्रज्ञ, पुरुष, पुमान, आत्मा, अन्तरात्मा, ज्ञ, और ज्ञानी पर्यायवाची नाम बतलाये गये हैं । इसी प्रकार आदि पुराण में भी जीव, कर्ता, वक्ता, प्राणी, भोका, पुद्गल, वेद, विष्णु स्वयंभू, शरीरी, मानव, सक, जन्तु, मानी, मायी, योगी, संकुट, अर्कुट, क्षेत्रज्ञ, अग्र और जीवात्मा के नामो का उल्लेख किया गया है | ३
अन्तरात्मा,
२.
(घ) क्षेत्रज्ञावात्य निपुणी, इति हैमः । - ३/१५०
आत्मा चित्ते घृत्य यत्ने,
घिषजाया कलेवरे । परमात्मनि जीवे के हुताशन सभी रयोः ॥ स्वभावे इति हेमः । २/२६१-६२
(ङ) हिन्दी शब्द सागर, प्र. भा. प्र.
सं. १८६५, पृ. ४३७ (च) दार्शनिक, त्रैमासिक, सम्पादक यशदेव शल्य, वर्ष २१, अंक २, अप्रेल १८७५,
जीवो कभी य वक्ता य प्राणी भोता य पोलो ।
वेदे णिहू सयंभू य सरीरी तह माणवो ॥ सत्तां तु यमाणी यमाई जोगीय संकडो ।
१०
को खेत्त अंतरप्पा तहेव य ॥ —पटूखंडागम धवला टीका | १/१/१/२ / ८१-८२, पृ. ११८-२० ३. जीवः प्राणी च जन्तुश्च क्षेत्रज्ञः पुरुषस्तथा । पुमानात्मान्तरात्मा च ज्ञो ज्ञानीत्यस्थ पयमाः ॥ -
आदि पुराण ( महापुराण), २४ / १०३

(अ) वैदिक अथवा हिन्दु-दर्शन में आत्मचिन्तनं
आत्म-तत्व के चिन्तन की जो धारा उपनिषदों में प्रवाहित हुई उसका विकास वहीं समाप्त नहीं हुआ
। कालक्रम
से विकसित होने वाले विविध वैदिक दर्शनों में आत्म-तत्त्व चिन्तन का प्रधान (मूलभूत ) विषय बन गया । उपनिषद् - त्तरकालवर्ती आत्म-स्वरुप का स्वतन्त्र दृष्टि से गम्भीरता पूर्वक चिन्तन किया और उस विषय में अपनी-अपनी धारणाएं प्रस्तुत की । उपनिषदों में उपलब्ध आत्मा के विविध रूपों के परिणाम स्वरूप हिन्दु दर्शनों में आत्मा सम्बन्धी विविध विचारधाराओं का प्रतिपादन हो सका है । सर्वदर्शन संग्रह, षड्दर्शनसमुच्चय आदि प्राचीन आचार्यों में न्याय वैशेषिक, सांख्य- योग और पूर्व मीमांसा तथा उत्तर मिमांसा (वेदान्त) को वैदिक दर्शन कहा है । क्यों कि इन दर्शनों में उपलब्ध दार्शनिक चिन्तन का प्रमुख आधार वेदवाङ मय है । जैसा कि हम देखों कि हिन्दु दर्शनों में आत्मस्वरूप के विषय में समयसमय पर परिवर्तन होता रहा इसलिए उनमें एक रुपता नहीं है । इस दृष्टि से यह परम्परा बौद्ध परम्परा से समता रखती प्रतीत होती है । जैन धर्म-दर्शन में ऐसी बात नहीं है | वहां आगमकालीन साहित्यसे ले कर आज तक उपलब्ध दार्शनिक साहित्य का आलोचन करने से प्रतीत होता है कि आत्मवाद की जो मान्यता ऋषभदेव के समय में थी वैसी ही आज भी है । उसमें किसी

Page #108

प्रकार का परिवर्तन नहीं हुआ । वैदिक दर्शनों में आत्मा सम्बन्धी विविध विचारणाएं उपलब्ध होने के कारण प्रत्येक वैदिक परम्परा का अलग अलग उल्लेख, करना आवश्यक है ।
(क) न्याय-वैशेषिक
न्याय-वैशेषिक दर्शन वस्तुवादी दर्शन है । इस परम्परा में आत्मा को शरीरादि से भिन्न एक स्वतन्त्र, द्रव्य माना गया है । १ इस दर्शन के चिन्तकों ने आत्मा को स्वभाव से जडवत् बतलाया है । अन्य जड़ द्रयों से इस द्रव्य में यह भेद किया गया है कि "चतन्य जो आत्मा का स्वाभाविक नहीं आगन्तुक गुण है, उसकी उत्पत्ति, आत्मा में ही हो सकती ९ है । इस तरह आत्मा को चैतन्य या ज्ञान का आधार माना गया २ है । इस विषय में उनका तर्क है कि ज्ञान या चैतन्य की उत्पत्ति आत्मा का मन के साथ और मन का इन्द्रियों के साथ, और इन्द्रियों का विषय के साथ सन्निकर्ष या संयोग होने पर होती है । अपने इस सिद्धान्त के कारण न्याय-वैशेषिक आत्मा को चैतन्य
१ - न शरीरस्य चैतन्य' -
| परिशेषादाकार्यत्वात् तेनात्मा समधिगम्यते । प्रशस्तदेव पादभाष्यम्, पृ० ४९-५० १- द्रष्टव्य : डा० राधाकृष्णन् : भारतीय दर्शन ( भाग २ ) पृ० १४८ – ४९ । २- (क)- बुद्धादीनां गुणानामाश्रयो वक्तव्यः स एवात्मा । - केशव मिश्र,
त० भा० पृ० १४८ ।
(ख) ज्ञानाधिकरणमात्मा । त० सं०, पृ० १२

११
स्वरुप न कह कर चैतन्यवान कहना अभीष्ट समझा है । जैसा कि कहा जा चुका है मुक्तावस्था में शरीरादि का अभाव होने से उसे चैतन्य विहीन माना है । न्याय-वैशेपिक का यह सिद्धान्त अन्यभारतीय दार्श - निकों को सन्तुष्ट न कर सका, फलतः उसे कड़ी आलोचना का विषय बनना पडा, जैस कि हम आगे देखेंगे । उन्होंने आत्मा को क्षेत्रज्ञ, निरन्वयी, शाश्वत, अविनाशी, व्यापक ज्ञाता, दृष्टा, कर्ता, पाप पुण्य कर्मों का भोक्ता, प्रति शरीर भिन्न अनेक और अपरि
मी बताया है । बुद्धि, सुख, दुःख, इच्छा, द्वेष और प्रयत्न आत्मा के विशेष ३ गुण बताये गये है ।
सांख्य-योग :
जिसे अन्य दर्शनोमें आत्मा कहा गया है उसे सांख्य- योग दर्शन पुरुष कहा गया है । न्याय वैशेषिक की तरह सांख्य योग दार्शनिक भी पुरुष को शरीरादि से _लिंगम् । न्यायसूत्र
३- (क) इच्छाद्वेष_
१-१-१०
(ख) सुखदुःखादिवैचित्र्यात् प्रतिशरीरं भिन्नः । _ तस्य सामान्यगुणाः सुखादयः पं'च बुद्धयादयो नव विशेषगुणाः । केशव मिश्रः तक भाषायां, पृ० १६० (ग) विभवान्महानाकाशस्तथा
आत्मा ।
महर्षि कणाद : वै०, सू०, ७-१-२२ (घ) स च सर्वत्र कार्योपलम्भाद् विभुः,
परममहत्परिमाणवानित्यर्थः । विभुत्वाच्च नित्योऽसौ व्योमवत् । केशव मिश्र : त० भा०, पृ० १४६

Page #109

भिन्न मानते १ हैं । ईश्वर कृष्ण ने सांख्य शरीर की कल्पना की है । यह लिंग शरीर कारिका २ में प्रकृति और पुरुष का भेद बद- पुरुष के साथ अनादि काल से है । पुरुष जाते हुए कहा है कि पुरुष चैतन्य स्वरुप अनेक है इसलिए लिंग शरीर भी अनेक है । अपरिणामी त्रिगुणातीत विवेकी अविषयक, प्रत्येक पुरुषका लिंग शरीर अलग-अलग होता असामान्य (असाधारण) अप्रसव धर्मी, नित्य, है। यही पुनजन्म का कारण है । तत्त्वज्ञान कूटस्थ, निरमव, अकर्ता, भोक्ता, दृष्टा व्या, (विवेक) होने पर लिंग शरीर और पुरुष का पक अनादि एवं साक्षी मात्र, तथा कैवल्य संबध नष्ट हों, जाता है । योग दार्शनिक भी स्वभाव वाला ३ है । सांख्यन्याय-ौशेषिकों सांख्यो की तरह ही पुरुष का स्वरुप बतलाते की तरह जड़ या चौतन्य को पुरुष का स्वभाब है। गुण नही मानता बल्कि चैतन्य को पुरुषका दोनों में महत्व पूर्ण अंतर यह है स्वभाव मानता है । सांख्य-योग दार्शनिक कि योगदर्शन में एक सदामुक्त । पुरुष पुरुष को ज्ञान स्वरुप नही मानते । इन के की मान्यता है जिसे वह ईश्वर कहता हैं । मत में ज्ञान प्रकृति का गुण है, पुरुष का नहीं । इसी प्रकार आनन्द पुरुष का स्वरुप (ग) मीमांसाः न मानकर बुद्धि का गुण मानते हैं, जो प्रकृति मीमांसा दर्शन में आत्मा की परिकल्पना का ही परिणाम हैं। सांख्ययोग दाशनिक न्याय वैशेषिक दर्शन की तरह है । प्रभाकर पुरुष को अनेक मानते ४ है। इसकी अनेकता उसके मतानुयायी आत्मा को शरीरादि से सिद्ध करते हुए सांख्य कारिका ५ में कहा भिन्न चैतन्य गुण का. आधार नित्य, ज्ञाता, है कि प्रत्येक मनुष्य के जन्म मरण इन्द्रियां
विभु, कर्ता, भोता, अबिनाशी, अपरिवर्तनशील, कर्म एवं उसके अन्य कार्यकलाप भिन्न
अनेक, प्रति शरीर भिन्न भिन्न मानते २ है। भिन्न होते हैं । अतः पुरुष अनेक हैं सांख्य
कुमारिल प्रभाकर की अपेक्षा आत्मा को दार्शनिक बंध और मोक्ष प्रकृति का मानते
चैतन्य स्वरुप मानते ३ है। पञ्चदशी में है, पुरुष का नहीं बल्कि पुरुष में ये आरो
कुमारिल मत के वर्णन में वह लाया गया है पित है । सांख्ययोग्य दार्शनिको ने एक लिंग
कि कुमारिल मत में आत्मा गूढ चैतन्य १. सांख्य प्रवचन भाष्य, ६,४, ६, ३, २, ३९ ।
१. भा. द. (संपादक डा. न. कि. देबराज) त्रिगुणमविवेकीविषयः सामान्य पू०, ४३३ । म-चेतन प्रसवधर्मी व्यक्त तथा
२. (क) शा. भा. (शवर स्वामी) १.१.५७ प्रधानं तद्विपरीतस्तथा च पुमान्
(ख) प्र० ५: पृ० १४३-६, ॥ सां. का. अ । ३. (क) यही का. १९ । (ख) वःद. स. (हरिभद्र) (ग) पश्चदशी, (मित्र दीप प्रकरण) श्लोक का. ४१
८८-९०) ४. सां. का.,२३ । ५. सांख्य कारिका, १८ ३. श्लोक वार्तिक (आत्मा....) ६४५)

Page #110

वाला द्रव्य अर्थात् आत्मा जुगनू की तरह आत्मा का न्याय-वैशेषिक तथा प्रभाकर की बोधात्मक और अबोधात्मक है । ४
तरह आगन्तुक गुण न मानकर सांख्यों की . ___ चिदांस रुप में आत्मा वस्तुओं को जानता तरह स्वभाव मानता है जिसका मोक्ष में भी है और अचिदांस रुप में आत्मा ज्ञान सुखादि क्षय नहीं होता है । ब्रह्मसूत्र शांकर भाष्य में परिणत होकर अह, प्रत्यय का विषय में आत्मा शरीरादि से भिन्न नित्य, शुद्ध, बनता है । अतः इस मत में आत्मा ज्ञाता बुद्ध, मुक्त, अजर अमर, निराकार निरवयव,
और ज्ञेय दोनों है । प्रभाकर आत्मा को ज्ञाता व्यापक, विशुद्ध चैतन्य स्वरुप, निष्क्रिय, अप. और ज्ञेय दोनों मानने के विरुद्ध है। प्रभाकर रिणामी, उपाधिशून्य, (कम जन्य) सुख दुःख
आत्मा को ज्ञाता ही मानते हैं ज्ञेय नहीं। से पर, १ ज्ञाता, ज्ञेय से रहित ज्ञान स्वरूप इनके मत में ज्ञान ज्ञाता और ज्ञेय तीनों माना गया है । शकर आत्मा को अनेक न एक साथ प्रकाशित होते हैं । इसे त्रिपुटी मानकर एक मानता है। अद्वैत वेदान्त में प्रत्यक्ष कहते ५ है।
जीव और आत्मा को भिन्न-भिन्न स्वीकार (घ) अद्वैत वेदान्तः
किया गया है । अविद्या के कारण आत्मा अद्वैत वेदान्त संप्रदाय में उपनिषदों की
शरीरादि उपाधियों से परिच्छिन्न हो कर
जीव कहलाने लगता है । शंकर जीवों को तरह ब्रह्म और आत्मा में अभेद माना गया
शरीरादि का स्वामी, कर्ता भोक्ता, २ अहकारी, है । इस कथन की पुष्टि के लिए शंकराचार्य
अनेक प्रति शरीर भिन्न, सक्रिय मानता है । ने उपनिषदों के महावाक्यों को उद्धृत
अविद्या के कारण इसका पुनर्जन्म होता है । किया ६ है।
लेकिन शंकर ने तात्विक रूप से जीव और यह मत आत्मा को ज्ञान का, विषय
आत्मा में अभेद स्वीकार किया है । नही मानता है । यद्यपि आत्मा निगुण है, ३ जिसकी अभिव्यक्ति मोक्ष में होती है। लेकिन इसकी तात्पर्य यह नहीं है कि वह जगत् की तरह असत् अचित् (जड) एवं ब बिशिष्टाद्वैत : दुःखात्मक है । इसी दोषको दूर करने के रामानुज द्वारा मन्तव्य तीन तत्त्वों में लिए शकरने आत्मा को सत् , चित् और आत्मा चित् तत्त्व है । रामानुज मी अन्य आनन्द स्वरुप माना है । चैतन्य को शंकर दार्शनिकों की तरह आत्मा को शरीरादि से ४. प्र० ८०, ६, ९५-९६ ।।
भिन्न ज्ञानवान् , चैतन्य स्वरुप, नित्य, सत्य ५. भा. द., रुपरेखा, (एम. दिरियन्ना), अणु, अव्यक्त, स्वयं प्रकाशक, आनन्द रुप, पृ. ३०५. ३०६ ॥
१. ब्र. सू. शा. भा. १.१.४; १.३.८, २.३.७। अहं ब्रह्मास्मि, (बृ. ड., १।४।१) २. ब्र. शा. भा. २.३. १७ । . तत्त्वमसि, छा. उ०,६।८।६। अयमात्मा ३. भा. द. (डाँ राधाकृष्णन) भा. १, पृ. ब्रह्म) बृ. ३. २।५-१९।
५९३ ।

Page #111

ज्ञाता, कर्ता, भोता निरव्यय तथा अनेक सिद्धान्त के आधार पर बौद्ध दर्शन में आत्मा मानते हैं४ । आत्मा को रामानुज ने सूक्ष्म अनित्य ही नहीं बल्कि क्षणिक माना गया (डॉ. राधाकृष्णन । भा. २, पृ. ६८२-६८४ । है। इसलिए बौद्धों का आत्मवाद सिद्धान्त मानकर ज्ञान की अपेक्षा व्यापक माना १ है। 'आत्मवाद' के नाम से प्रसिद्ध है। बौद्ध इस रामानुजने बद्ध, मुक्त और नित्य की अपेक्षा प्रकार की आत्मा में विश्वास नहीं करते थे जीव के तीन भेद बतलाये है । डॉ. न. कि. जो स्थायी हो। उन्होंने स्थायी तत्त्व को देवराज द्वारा सम्पादित भारतीय दर्शन २ में भ्रामक कहा था । शाश्वत आत्मा में विश्वास इसका विवेचन किया गया है।
करने वालों की मजाक करते हुए उन्होंने निम्बार्काचायः, माध्वाचाय आदि कहा कि यह मान्यता कल्पित सुन्दर नारी के वेदान्तियों ने कुछ बातों को छोडकर प्रति अनुराग रखने की तरह हास्यास्पद है। रामानुज की तरह आत्म स्वरुप का विवे- मस्तिष्क के विचारों और संवेदना के अतिरिक्त चन किया है । डॉ राधाकृष्णन ने अपने आत्मा नामक कोई पदार्थ नहीं है । उपनिषद अपने भारतीय दर्शन (भाग २) में इन मतों
वैदिक दर्शन और जैनदर्शन में मान्य आत्मा का विस्तार से वर्णन किया है. जो यहाँ के विषय में भगवान् बुद्ध चप दिखलाई पडते अपेक्षित नहीं है ।
है । दूसरे शब्दों में आत्म-तत्त्व सिद्धान्त की
बौद्धों की व्याख्या यह प्रकट नहीं करती कि व बौद्ध दर्शन में आत्म-चिन्तन
चौतन्य का आधारभूत कोई स्थायी आत्मा है । बौद्ध दर्शन में आत्म-तत्त्व का सिद्धान्त अनित्यवाद या क्षणिकवाद के सिद्धान्त पर
धौद्ध दर्शन में आत्मा सम्बन्धी व्याख्या आधारित हैं। बौद्ध दर्शन का मतव्य है कि दो प्रकार से की है। (१) पचस्कन्धों के परिवर्तन या क्षणिकता ही यथार्थ सत् हैं। आधार पर और (२) नाम-रुप के आधार क्षणिकवाद का सिद्धान्त के प्रतिपादन भी पर । बौद्ध दर्शन के 'अनन्ता' को समझ लेने उन्होंने अपने प्रसिद्ध कारण-कार्य सिद्धान्त पर उनकी आत्मा सम्बन्धी विचारणा या तीत्य समुत्पाद के द्वारा सिद्ध किया है। व्याख्या को सरलता से समझा समझाया जा क्षणिकवाद सिद्धान्त के अनुसार प्रत्येक वस्तु सकता है। अनन्ता की व्याख्या विनयपिटक का अस्तित्व दाणिक हैं, कोई भी वस्तु दो के महावग्ग में आये हुए अनन्तलक्खन सुत्त क्षणो तक विद्यमान नहीं रहती हैं । अतः में उपलब्ध १ है । वहां पर रुप, वेदना, संज्ञा, कोई भी वस्तु स्थायी नहीं है। क्षणिकवाद संस्कार और विज्ञान इन पंचस्कन्धों को ४. ब्र. सू. श्री भाष्य, १. १. १, २. ३.
अनत्त सिद्ध किया गया है। उन्हें ऐसा
मानने में तर्क दिया गया है कि वे अनित्य ३१ । और भी द्रष्टव्य, भा. दर्शन
एवं दुःख रुप है। पंचस्कन्धों को अनत्त १. बृ. सू. श्रा भाष्य, २३. २६ एवं ३१ । २. पृ. ५६७ ।
१-विनयपिटक, १. ८. २०-२३

Page #112

कह कर बतलाया गया है कि इन स्कन्धों से वेदना और तृष्णा, जो पुद्गल रुप है, ६ भिन्न कोई अन्य सूक्ष्म तत्त्व नहीं है, जिसे उन्हे आत्मा नहीं मानता है। लेकिन जैन आत्मा कहा जा सके। जिसे ज्ञान हो या दर्शन से बौद्ध दर्शन इस अर्थ मे भिन्न है जो निर्वाण प्राप्त करता हो ऐसे शाश्वत तत्त्व कि वह इनसे भिन्न आत्मा की कल्पना ही के विषय मे पालि त्रिपिटक में कोई सकेत नहीं करता है, जब कि जैन दर्शन एक ऐसे नहीं है। महावग्ग के अनत्तलक्खण सुत्त के आत्म तत्त्वकी कल्पना करता है जो उपयोग अतिरिक्त अभिधम्मपिटक के कथावत्थु २ में स्वरुप तथा उत्पाद, व्यय और धौव्य रुप, भी इसी प्रकार अनन्ता की व्याख्या की गई द्रव्य हैं। है । आत्मा के शाश्वत स्वरुप के विषय में हीनयान बौद्ध दर्शन में वसुबन्धु ने भगवान बुद्ध सर्वत्र मौन ही परिलक्षित होते स्पष्ट कहा है कि पंचस्कंधों को छोडकर है।३ इस मौन से ऐसा प्रतीत नही होता आत्मा नामक कोई तत्त्व नहीं है ।। है कि उनका अभिप्राय शाश्वत आत्मा को महायान दर्शन में भी ज्ञानप्रवाह को स्वीकार करना है। उनके इस कथन का आत्मा कहा है और नित्यआत्मा के होने का आधार इससे आगे आत्मा को वेदना धर्म निबंध किया गया है। दिनाग जैसे वाला बतलाना हैं।४ स्पष्ट है कि शाश्वत आचार्यो २ ने आत्मा और अनात्मा को वाद में मान्य आत्मा की दृष्टि से बौद्ध दर्शन संज्ञा मात्र कहकर उनकी पारमार्थिक सत्ता का चिन्तन अनात्मवाद के नाम से प्रसिद्ध न होने का उल्लेख किया है । महायान हुआ जिसमें क्षणिक सवेदनाओं से पृथक दर्शन में अनात्मवाद या नैरात्म्यवाद का किसी नित्य आत्मा को मान्य नहीं किया अभिप्राय, आत्मा का उच्छेद नहीं है । इस गया है । दीर्घ निकाय में सीलकखन्धवग्ग के कथन की पृष्टि महायान सूत्र३ और लंकाब्रजीलसुत्र और मज्झिमनिकाय के मूलपण्णास- वतार४ में आये हुए प्रसंगो से हो जाती है । कसुत्र का अभिप्राय यही है कि आत्मा स्कन्ध. फिर भी आत्मा को शाश्वत न मान कर सधात से भिन्न नही है। जैसा कि हम शरीर घटक धातुओं का समुच्चय कहते है। देखेंगे कि बौद्ध दर्शन (पालि-त्रिपिटक) जैन नागार्जुन ने तत्त्वमात्र को सत् असत् उभय दर्शन की भॉति इन्द्रिय, विषय, मन, विज्ञान, और अनुभयात्मक कोटियों से विनिमुक्त कह १. अभिधम्म पिटक, ११/११२
६. कुन्दकुन्द. समयसार, ३९-५५
१. नात्मास्त्रि स्कन्धमात्र तु कम इलेभि२. दीघनिकाय, महावग्ग, २/१
संस्कृतम् । अभिधम कोश ३-१८ ३. मज्झिम निकाय मूलपण्णासक, २. (क) प्रज्ञापारमिता, पिण्डार्थः पू० (ख) ___३५/३/५-२४
लं कावतार सूत्र १०-४२८ ४. मज्झिमनिकाय १/२२/३४ ।।
३. महायानसूत्र, पृ० १०३ ५. मज्झिमनिकाय, उपरिपण्णासक २/२/१.६ ४. लकावतार, २-९९, २-६
ا

Page #113

कर५ स्पष्ट कहा है कि बौद्ध मत न आत्म- पाहुडों विशेष कर समयसार में आत्मा का वादी है और न अनात्मवादी है६ । स्पष्ट विवेचन निश्चय और व्यवहार नय से किये है कि धातु और स्कन्ध का समष्टि रुप ही है । दुसरे शब्दों में जैन दर्शन में आत्मा आत्मा है । धातुओं के संघात से भिन्न का चिन्तन बौद्धों, की तरह केवल निषेधात्मक आत्मा की परमार्थ सत्ता नहीं है । आत्म शैली के द्वारा ही नहीं हुआ है, बल्कि वहां दृष्टि का उच्छेद करना चाहिए । यह कथन भावात्मक शैली द्वारा यह भी बतलाया गया करने के कारण महायानवादी पुद्गल नैरात्म्य है और कैसा है समयसार में दुसरी शैली वादी कहलाने लगे। इसी प्रकार से समस्त के द्वारा वतलाया गया है कि शुद्ध आत्मा धर्मों को अनुत्पन्न बतलाने से वे धर्म ज्ञायक स्वरुप, उपयोग स्वरुप, शुद्ध दशननैरात्मवादी के रुप में प्रसिद्ध हुए । बौद्ध ज्ञानमय, अरुपी (अमूर्तिक) पर. द्रव्य से दर्शन में आत्मविज्ञान की कल्पना आत्म- भिन्न२ रुप-रस-गन्ध से रहित, अव्यक्त पादियों के आत्मा के समान ही है जिसका पैतन्य गुण से युक्त, शब्द रहित, इन्द्रियों विस्तृत विवेचन करना यहाँ सम्भव नही है। द्वारा अग्राह्य, निराकार जन्म-जरा और मरण से
प्रज्ञापारमिता ७ की व्याख्या करते हुए रहित आठ गुणों से युक्त है४ । सिद्धों की स्व के प्रवाह को आत्मा कहा है । उसी तरह शरीर रहित अविनाशी, अतीन्द्रिय, रुप में रुपादि को आत्मारूप कह कर आत्मा निर्मल और विशुद्धात्मा५ त्रस-स्थावर से के स्थिरत्व होने का निषेध किया गया है ८ भिन्न है६ । शुद्ध , आत्मा निर्दण्ड, निर्द्वन्द्व, (ब) जैन दर्शन में आत्म चिन्तन निमम, निष्फल, निरालम्ब नीराग, निर्दोष
निर्मूढ, निर्मम, निम्रन्थ, निःशल्य, निष्काम, जैन दर्शन में आत्म चिन्तन बहुत ही निष्क्रोध, निर्मान और निर्मद 'अतीन्द्रिय महत्त्व पूर्ण माना गया है, क्यों कि ईसे महान, नित्य, अचल श्रेष्ठ पर पदार्थो के उत्तम गुणों का धाम, समस्त द्रव्यो में आलम्बन से रहित शुद्ध है ८ । मोक्ष पाहुड उत्तम द्रव्य और समस्त तत्त्वों में परम तत्त्व कहा गया है । इस अविनाशी तत्त्व २. स. सा० गा० ३८ का विवेचन भी अन्य तत्त्वों की नय शैली ३. (क) वही, ग० ४९-(ख) नि० सा० गा० से किया गया है । कुन्दकुन्दाचार्य ने अपने ४६, (ग) प्र०सागा० २-८०
माध्यमिक कारिका, १६-२०४. नियम सार गाथा ४७ वही, १८-६
५. वही गाथा ४८ ७. अहिताह मानत्वेन स्व सन्तान एवा- ६. प्रवचन सार गाथा-२-५०
त्मा । प्रज्ञापारमिता टीका, पृ० १४ ७. नियमसार गाथा ४३-४४ ८. आत्मेहि न स्थान्तव्यम् । वही, पृ० १८ ८. प्र० सा० गा० २-१००-९ मोक्ष पाहुड १. कार्तिकेयानुप्रेक्षा, गाथा २०४
गाथा ३५

Page #114

में भी कहा है कि आत्मसिद्ध, शुद्ध सर्वज्ञ स्थिति बन्घस्थान, सक्लेश स्थान, संयमलब्धि सर्वदर्शी ओर केवलज्ञान रुप है। स्थान, जीव समास ओर गुण स्थान जीव ___ निषेधात्मक शैली द्वारा आचार्य ने नही है४ । क्षायिक भाव, क्षायोपशामिक, बताया है कि शुद्ध आत्मा क्या नहीं है, ओर औपशमिक भाव जीव है । चतुर्गति शुद्ध जीव न प्रमत्त है, न अप्रमत्त है। उसके रुप संसार परिभ्रमण, जन्म, जरा, मरण, न ज्ञान है, न दर्शन है और न चरित्र है, रोग शोक, कुल, स्त्री, पुरुष नपुंसकादि न कम है, न नो कम है.
पर्याय शुद्ध जीव के नहीं है । क्यों कि न सचित्ताचित्त पदार्थ है१ । शरीरादि बद्ध और वर्णादि उपर्युक्त भाव पुद्गल द्रव्य के परिणाम धन धान्य आदि अबद्ध पुद्गल जीव के नहीं हैं । अतः व्यवहार नय की अपेक्षा उपर्युक्त है ओर न वह अनेक भावो से युक्त है। भाव जीव के कहलाते है६ । जिस प्रकार यदि ये पुद्गल द्रव्य जीव के होते तो दुध ओर पानी दोनों पृथक्-पृथक् होते हैं, पुद्गल भी जीव हो जाता । व्यवहार नय लेकिन आपस में मिल जाने पर एक से से शरीर ओर जीव एक है लेकिन निश्चय- प्रतीत होने लगते हैं। उसी प्रकार जीव दृष्टि से शरीर ओर जीव भिन्न-भिन्न ओर उपयुक्त पुद्गल के परिणाम पृथक्जीव समस्त पर भावों से भिन्न है २ । पृथक् होते हैं ओर परस्पर में मिल जाने पर एक अध्यवसान कर्म, अध्यवसान भावों में तीन से प्रतीत होने लगने हैं ७ उदाहरणार्थ किसी पुरुष अथवा मन्द अनुभाग गत नो कम कम - को मार्ग में लुटते देखकर व्यवहार से कहा उदय, कमों का तीव्र अथवा मन्द भाव से जाता है कि अमुक मार्ग लुटता हैं। उसी युक्त अनुभाग, जीव ओर कर्म का संयोग प्रकार जीव में कर्मादि देखकर व्यवहारी लोग जीव नहीं है । क्यों कि ये सभी भाव उन्हें जीव के कहने लगते है। जैसे मार्ग पुद्गल द्रव्य के परिणाम है। आचार्य ने नही लुटता है पुरुष लुटता है, उसी प्रकार उदाहरण द्वारा समझाया है कि व्यवहार नय से वास्तव में कर्म, वर्णादि जीव के नही से अध्यवसानादि भाव जीव उसी प्रकार है होते है । संसारी जीवों के संसारावस्था में जैसे कि सेना के निकलने पर सेना के समह ही उपयुक्त कम', वर्णादि होते है । मुक्ता. को राजा व्यवहार से कहा जाता है । वस्था में उसके नही होते है। यदि जीव के वण', गन्ध, रस, स्पर्श, रुप, शरीर, सस्थान साथ वर्णादि भावों का अभिन्न स ब ध होता संहनन, राग, द्वेष मोह, प्रलय, कम, वर्ग तो जीव और अजीव मे कोई भेद ही नही वर्गणा, स्पर्द्धक अध्यवसाय, अनुभाग, योग ४. वही, गा० ५०-५५ । नि० सा० गा० स्थान, बन्ध स्थान, उदय स्थान, मार्गणास्थान, ४० एव ४५ १. समयसार, गाथा ६-७, १९-२२ ५. नियमसार, गा० ४१-४२ । २. वही, गाथा २३-३७
६. स०सा०, गा०५६ ३. वही गा० ३९-४९
७. वही, गाथा ५७

Page #115

होता१ । दूसरा दोष यह आयेगा किं पुदगल में सांख्य-योग एक ऐसा आत्मवादी दर्शन द्रव्य को जीव मानना पडेगा २ अतः एकेन्द्रिय है जो आत्मा को ज्ञान स्वरुप नहीं मानता द्वीन्द्रिय, त्रीन्द्रिय, चतुरिन्द्रिय, पंचेन्द्रिय जीव, है, इसकी विस्तृत मीमांसा की गई है । ज्ञान बादर सूक्ष्म, पर्याप्त, अपर्याप्त ये सब नाम स्वरुप आत्मा का पर्यवसान सर्वज्ञता में हुआ कम की प्रकृतियां हैं । ये सब व्यवहार है । आत्मा अपने कर्मों का कत्तौ, भोक्ता नाम की अपेक्षा जीव की हैं, वास्तव में और स्वामी है । इन विशेषणों के द्वारा उन (पारमार्थिक दृष्टि से) नहीं है । चिन्तकों के मत की मीमांसा करना अभीष्ट
जैन दर्शन में आत्मा के स्वरुप का प्रति- है जो आत्मा को वास्तव में कर्त्ता-भोक्ता नहीं पादन करते हुए कहा गया है कि आत्मा मानते हैं । सांख्य दर्शन के दार्शनिकों का चेतन स्वरुप, उपयोगात्मक अपने किये गये मत है कि पुरुष अकर्ता है और उपचार कर्मों का स्वामी है, पुण्य-पाप कर्मो का रुप से कम फलों का भोक्ता है । जैन कर्ता, एवं उन कर्म फलों का भोक्ता, शरीर दार्शनिकों को उनका यह कथन तर्क संगत परिमाण, अमूर्तिक और कम संयुक्त है। प्रतीत नहीं हुआ है। इसी प्रकार उन दार्शनिभावपाहड में उपयुक्त विशेषणों के अतिरिक्त कों का यह कथन भी ठीक नहीं है जो आत्मा को अनादि निधन भी बतलाया है। आत्मा के कम फलों के प्रदाता रुप में कुन्दकुन्दाचार्य के उत्तरवर्ती सभी आचार्यों ने ईश्वर की कल्पना करते है। .. आत्मा के इस स्वरुप का अनुकरण किया है। इसी प्रकार आत्मा को शरीर प्रमाण
जीवको चेतन स्वरुप कहने का तात्पर्य बतला कर उन वैदिक दर्शनों के सिद्धान्तो यह है कि चेतन आत्मा का स्वाभाविक गुण का निराकरण किया गया है जो आत्मा को है आगन्तुक नही, जैसा कि न्याय वैशेषिक व्यापक और अनुरुप मानते हैं । जैन दर्शन और मीमांसकों ने माना है । जैन दर्शन की अनेक आत्माओं में विश्वास करता है । भांति सांख्ययोग और वेदान्तियों ने भी आत्मा ऐसा कहने का तात्पर्य यह है कि अद्वैत . को चेतन स्वभाववाला माना है। आत्मा को वेदान्तियों की तरह जैन दार्शनिक रह नहीं उपयोग स्वरुप कहकर जैन दार्शनिकों ने उन मानते हैं कि आत्मा एक है । उन्होने आत्मा मतो का निराकरण किया है जो आत्मा को का सूक्ष्म से सूक्ष्म वर्गीकरण किया है । ज्ञान स्वरुप नहीं मानते हैं । भारतीय दर्शन जैसे-उमा स्वामीने कहा है कि आत्मा के दो १. वही, गा० ५८-६०
२. कत्ता मोह अमुत्तो सरीर मित्तो २. द्रष्टव्य-वही, गा० ६१-६४
दसणणाणुवयोगो निविट्ठो, जिणवरिंदेहिं ।। ३. (क) वही, ० ५-६८
___-भावपाहुड १४८ (ख) प्र० सागा० २-९०
३. (क) द्रव्यसंग्रह गाथा २ । १. पंचास्तिकाय गाथा २७
(ख) तत्वार्थ सूत्र २/८
___ अणाइणिहणो य ।

Page #116

भेद है । संसारी और मुक्त, संसारी आत्मा जीव भाव से मुक्त हो जाता है । यहां भी दो प्रकारका है स्थावर और त्रस । स्थावर- यह भी द्रष्टव्य है कि जैन-दर्शन में आत्मा पांच प्रकार के बतलाये गये है-पृथ्वी, जल, और जीव में भेद नहीं किया गया है । तेज, वायु वनस्पति । त्रस जीवों के भी जहां तक आत्मा के अस्तित्व का प्रश्न अनेक भेद बतलाये हैं जैसे दो इन्द्रिय, तीन है, नैदिक तथा जैन दार्शनिकोंने प्रायः इन्द्रिय, चार इन्द्रिय, असंज्ञी, संज्ञी । इसके समान तर्क दिये हैं, चार्वाक तथा बौधो अतिरित २० प्ररुपणाओं के द्वारा जीवों का की आलोचना में भा उक्त दर्शन-पध्धतियों विशद विवेचन उपलब्ध हैं । उपर्युत आत्मा में समानताये हैं । किन्तु मोक्ष के स्वरुप के विशेषणों की व्याख्या निश्चय और व्य- एवं प्रक्रिया को लेकर पैदिक-दर्शनों एवं वहार नय के द्वारा की गई है । जिसका जैन-दर्शन में दूरगामी विभिन्नताएं है । यहाँ विवेचन करना सम्भव नहीं है।
अपने ब्रह्मसूत्र भाष्य में आचार्य शंकरने यहां यह उल्लेखनीय है कि यद्यपि नैशेषिक, सांख्य आदि हिन्दू दर्शनों का भी आत्मा चैतन्य-स्वरूप है, लेकिन अनादिकाल सशक्त खण्डन किया है, केवल बौध्ध और से कर्मफल से संयुक्त होने के कारण वह जैन दर्शन का ही नहीं । यों मोक्षवाद की अशुद्ध है । इस अशुद्धि का पूर्ण-रुप से क्षय दृष्टि से अद्वैत वेदान्त और सांख्य में पर्याप्त हो जाने पर आत्मा अपने स्वाभाविक स्वरूप समानता है । बन्ध और मोक्ष आत्मा के को प्राप्त कर सकता है। संसारी आत्मा मूल रुप को नहीं छूते, उनकी प्रतीति अशुद्धि को क्रमशः अपने गुणों का विकास अध्यास या अविवेक के कारण है। यह कर अनन्त दर्शन, अनन्तज्ञान, अनन्त सुख मान्यता सांख्य और अद्वैत वेदान्त दोनों में
और अनन्त वीर्य रुप हो जाती है । अतः पाई जाती है । शकरने सांख्यका खंडन सिद्ध है कि मुक्त होने पर आत्मा का न मुख्यतया उसके प्रकृतिके जगत के कारणत्व तो अभाव हो जाता है, न किसी में वह को लेकर किया है । सांख्य मत जगत विलीन हो जाती है और न जड रुप हो का कारण प्रकृति को मानता है, अद्वैत जाती है । मोक्ष-अवस्था में वह सुरक्षा स्व- वेदान्त ब्रह्म को । किन्तु दोनों के मोक्षवाद रूप भी रहती है।
में गहरी समानता है । बन्धन, मोक्ष, सुख उपसंहार
दुःखादि मनोदशायें मूल आत्म-तत्त्व में नहीं जैसा कि हमने भूमिका में कहा था हैं । इसे प्रमाणित करने के लिए सांख्य तथा भारतीय दर्शन में आत्म-तत्त्व का विश्लेषण वेदान्त निम्न तर्क देते हैं। कोई वस्तु मुख्यतया मोक्षवाद की दृष्टि से किया गया है अपने स्वभाव को नहीं छोड़ सकती-उष्णता इसके फलस्वरूप कतिपय वैदिक-दर्शनों में को छोड़ कर अग्नि की सत्ता सम्भव नहीं आत्मा और जीव का भेद करते हुए जीव है । यदि सुखदुःख बन्धनादि आत्मा के तत्त्व को कम महत्त्व दिया गया है । इन स्वाभाविक धर्म है तो वह उनसे कभी दर्शनों के अनुसार मोक्षावस्था में आत्मा छुटकारा नहीं ।

Page #117

圆圆 圆 圆圈 圆 圆 圆圈 圆 圆 圆 圆圈 圆圆
ज्योतिष-राज-प्रज्ञप्ति एक पर्यवलोकन
अनुयोग प्रवर्तक मुनि कन्हैयालाल "कमल" श्री महावीर वर्द्धमान केन्द्र माउंट आबू (राज.).
एक आगम के दो उपांग :- कर्ता ने कहा है-"इस. भागवती ज्योतिष
"ज्योतिष-राज-प्रज्ञप्ति" के सकलन कर्ता राज-प्रज्ञप्ति का मैंने उत्कीर्तन किया है।" ग्रन्थ के प्रारम्भ में "ज्योतिष-गण-राज प्राप्त" इस ग्रन्थ के रचयिता ने कहीं यह नहीं इस नाम से की गई स्वतन्त्र संकलित कृति कहा किको ही कहने की प्रतिज्ञा करता है ।
"मैं चन्द्र प्रज्ञप्ति या सूर्य-प्रज्ञप्ति का इसका असंदिग्ध आधार चन्द्र-प्रज्ञप्ति के कथन करुंगा", किन्तु दोनों उपांगों के आदि प्रारम्भ में दी हुई तृतीय और चतुर्थ गाथा है। और अन्त में दी गई गाथाओं में "ज्योतिष
इसी प्रकार चन्द्र- प्रज्ञप्ति और सूर्य राज-प्रज्ञप्ति,, यही एक नाम इसके रचयिता पज्ञप्ति के अन्त में दी हुई प्रशस्ति गाथाओं ने स्पष्ट कहा है. इस सन्दर्भ में यह प्रमाण में से प्रथम गाथा के दो पदों में२ स कलन पर्याप्त है। गाहाओ :
यह ग्रन्थ एक ग्रन्थ के रुप में कब तक १. फुड-वियड-पागडत्थ, वुच्छ पुव्वसुय- माना गया ? और इसके दो अध्ययनों अथवा सार णिस्सद ॥
श्रुत-स्कन्धों को उपांगों के रूप में कब मान सुहुम गणिणोवइदु, जोइसगणराय
पण्णत्तिं ॥३॥
से लिया गया ? इस सम्बन्ध में ऐतिहासिक नामेण इंदभूत्ति, गोयमो वंदिऊण तिविहेणं॥ प्रमाण की उपलब्धि के अभाव में कुछ कहने पुच्छइ जिणवरवसह, जोइसरायस्स में असमर्थ हैं।
पण्णत्तिं ॥४॥ ज्योतिष-राज-प्रज्ञप्ति का नामकरण :गाहा
___ ग्रह, नक्षत्र, तारा, ज्योतिषी देव हैं, इय एस पागडत्था, अभव्वजणहियय
दुल्लभा इणमो ॥ इनक र
। इनके राजा अर्थात् इन्द्र है-१. चन्द्र और उवित्तिया भगवती, जोइसरायस्स २. सूर्य । जिस ग्रन्थ में ज्योतिष-राज
पण्णत्ती ॥१॥ "चन्द्र-सूर्य" से सम्बन्धित गणित हो, उसका

Page #118

नाम "ज्योतिप-राज-प्रज्ञप्ति” सर्वथा उचित काल कहा जा सकता है । लगता है।
___इस ग्रंथ पर पू. आ. श्री भद्रबाहुसूरि कृत संकलनकर्ता ने यदि अतीत में नाम के "सर्य प्रज्ञप्ति की नियुक्ति" वृत्तिकार आचार्य अनुसार संकलन किया होगा तो प्रथम अध्ययन मलयगिरि के पूर्व ही नष्ट हो गई थी ऐसा "चन्द्रप्रज्ञप्ति” में केवल चन्द्र सम्बन्धित गणित वे सूर्य प्रज्ञप्ति की वृत्ति में स्वयं लिखित है। और द्वितीय अध्ययन सूर्य-प्रज्ञप्ति में केवल "ज्योतिष-राज-प्रज्ञप्ति” पूर्व श्रुत का झरण सूर्य सम्बन्धित गणित ही रहा होगा,
किन्तु बर्तमान में तो कतिपय गाथाओं सकलनकर्ता चन्द्र प्रज्ञप्ति की दिवतीय के अतिरिक्त चन्द्र प्रज्ञप्ति और सूर्य प्रज्ञप्ति गाथा१ । में पांच पदों को वंदन करता है और के सभी सत्रों में अक्षरशः समानता है। तृतीय गाथा२ में वह कहते हैं किज्योतिष-राज-प्रज्ञप्ति के संकलन कर्ता:- पूर्वश्रुत का सार निष्यन्द-"झरणा” रुप
प्रश्न उठता है-"ज्योतिष-राज-प्रज्ञप्ति" स्फुट-विकट सूक्ष्म गणित को प्रगट करने के के सकलन कर्ता कौन थे ? इस प्रश्न का लिये “ज्योतिषगण-राज-प्रज्ञप्ति” को कहगा निश्चित समाधान सम्भव नहीं है, क्योंकि इससे स्पष्ट ध्वनित होता है-यह एक स्वतन्त्र संकलन कर्ता का नाम कहीं उपलब्ध नहीं कृति है। होता है।
चन्द्र प्रज्ञप्ति और सूर्य प्रज्ञप्ति के प्रत्येक __. “आगम-सुधा-सिन्धु" भाग ७ की अनु- सूत्र के प्रारम्भ में "ता" का प्रयोग है । यह क्रमणिका में "चन्द्र-प्रज्ञप्ति” और “सूर्य - "ता” का प्रयोग इसको प्राचीन कृति सिद्ध प्रज्ञप्ति” को गणधरकृत लिखा है । संभव करने के लिए अमोघ प्रमाण है। है इसका आधार चन्द्रप्रज्ञप्ति के प्रारम्भ की चन्द्र-सूर्य प्रज्ञप्ति के प्रत्येक प्रश्नसूत्र के चतुर्थ गाथा१ को मान लिया गया है । इस प्रारम्भ में "भंते” का प्रयोग और उत्तर सूत्र गाथा से यह सिद्ध होता है कि यह गौतम के प्रारम्भ में “गोयमा” का प्रयोग नहीं है। गणधर कृत ज्योतिष-राज-प्रज्ञप्ति है। जब कि अन्य अंगउपांगों के सूत्रों में "भंते" __क्योंकि गाथा में कहा है कि-
और "गोयमा” का प्रयोग प्रायः सर्वत्र है, "इन्द्रभूति' नाम के गौतम भगवान -
१. णमिउण सुर-असुर-गरुल-भुयगपरिमहावीर को तीन योग से वंदना करके
वदिए गयकिलेसे ॥ "ज्योतिष राज-प्रज्ञप्ति” के सम्बन्ध में पूछते हैं।"
अरिहे सिद्धायरिए उवज्झाय सव्वज्योतिष राज प्रज्ञप्ति का संकलन काल :
साहू य ॥२॥ भगवान महावीर और गणधर गौतम
२. फुड-वियड-पागडत्थ', बुच्छ पुव्वसुय स्वामीका समय ईस ग्रन्थराज का संकलन
सार-णिस्सद। १ नामेण इंदभूइत्ति, गोयमो वंदिउण तिविहेणं। सुहुम गणिणोवईट्ठ, जोइसगणराय पुच्छइ जिणवरवसहं, जोइसरायस्स पण्णत्ति । पण्णत्तिं ।।३॥

Page #119

अतः यह मान्यता निर्विवाद है "यह कृति पूर्ण - रुप से स्वतन्त्र - संकलित कृति है । ग्रन्थ एकः उत्थानिकायें दो
ज्योतिष - राज - प्रज्ञप्ति की एक उत्थानिका चन्द्रप्रज्ञप्ति के प्रारम्भ में दी हुई गाथाओं की है और एक उत्थानका गद्य सूत्रों की है ।
इन उत्थानिकाओं का प्रयोग प्रतियों के सम्पादकों ने विभिन्न किया है ।
विभिन्न रूपों में
१. किसी ने दोनों उत्थानिकायें दी है । २. किसी ने एक गद्य--सूत्रों की उत्था निका दी है ।
३. किसी ने एक पद्य - गाथाओं की उत्थानका दी है ।
इसी प्रकार प्रशस्ति - गाथायें चन्द्र-प्रज्ञप्ति के अन्त में और सूर्य - प्रज्ञप्ति के अन्त में भी दी है। जब कि ये गाथायें ज्योतिष - राज प्रज्ञप्ति के अन्त में दी गई थी ।
संभव है ज्योतिष - राज - प्रज्ञप्ति को जब दो उपांगों के रूप में विभाजित किया गया होगा, उस समय दोनों उपांगों के अन्त में समान प्रशस्ति गाथायें दे दी गई है । ज्योतिष - राज - प्रज्ञप्ति की संकलन शैली का वैचित्र्य :
चिर- अतीत में ज्योतिष -राज-प्रज्ञप्ति का संकलन किस रूप में रहा होगा ? यह तो आगम - साहित्य के इतिहास - विशेषज्ञों का विषय है, किन्तु वर्तमान में उपलब्ध चन्द्रप्रज्ञप्ति तथा सूर्य - प्रज्ञप्ति के प्रारम्भ में दी गई विषय-निर्देशक समान गाथाओं में प्रथम

प्राभृत का प्रमुख विषय "सूर्य मण्डलों में सूर्य की गति का गणित " सूचित किया गया है, किन्तु दोनों उपांगों का प्रथम सूत्र नक्षत्र मास के मुहूर्ती की हानि - वृद्धि का है ।
प्रथम पा. ५ पाहु-सूत्र १६ में ५ प्रतिप्रत्तियों का प्रतिपादन और सूत्र १७ में स्वमत का प्रतिपादन पूरे आगम में केवल ये दो सूत्र १६ और १७ ही ऐसे है, जिनमें प्रतिपत्तियां और स्वमत - प्रतिपादन विभिन्न सूत्रों में है शेष सभी प्रतिपत्तियों वाले सूत्रों मे स्वमत प्रतिपादन एक ही सूत्र में है ।
सूर्य-सम्बन्धी गणित और चन्द्र संबन्धी गणित के सभी सूत्र यत्र-तत्र विकीर्ण हैं | ग्रह, नक्षत्र और ताराओं के सूत्रों का भी व्यवस्थित क्रम नहीं है ।
अत आगमों के विशेषज्ञतः सम्पादक श्रमण या सद्गृहस्थ इन उपांगों को आधुनिक संपादन शैली से सम्पादित करें तो गणित- ज्ञान की आशातीत वृद्धि हो सकती है ।
इसके साथ ही कुछ प्रश्न चिन्तनीय भी है जैसे
१.
२.
नक्षत्रों के विहित - भोजन से कार्य - सिद्धि सूचक सूत्र का उद्देश्य कया है ? गणित - प्रधान आगम में फलित का कयों आया
यह एक सूत्र
?
३.
इस सूत्र की उपादेयता श्रमणचर्या के तो सर्वथा विपरीत है, ही किन्तु गृहस्थ धर्म के भी अनुकूल नहीं है । अतः इस सूत्र का उद्देश्य कथा हो सकता है । सूर्य प्रज्ञप्ति प्राभृत १०, प्राभृत प्राभृत १७, सूत्रांक ५१ में " नक्षत्रों के भोजन और उन से होने वाली कार्य सिद्धि का विधान है ।

Page #120

इस आगम ग्रन्थ की पूर्णता प्रतिपत्तियों की हे, अतएव बीस प्राभृतों की तथा प्रथम प्राभृत प्रामाणिकता संपादन के साथ ही सन्निहित है:- के आठ प्राभृत प्राभृतों की विषयानुक्रम सूचक ___ प्रथम दश प्राभृतों में और अन्तिम १७ गाथाओं में प्रश्नवाचक वाक्य है । किन्तु दशम से २० पर्यन्त अर्थात्-अन्तिम चार प्राभृतों प्राभृत की विषय निर्देशक गाथाओं में प्रश्नमें प्रतिपत्तियां है। शेष छ प्राभृतों में प्रति- वाचक वाक्य नहीं है। पत्तियां नहीं है । सभी प्रतिपत्तियों की संयुक्त प्रथम द्वितीय प्राभृत की प्रतिपत्ति संख्या संख्या ३४१ है।
सूचक गाथायें तो हैं, पर शेष-प्राभृतों की यहां “प्रतिपत्ति" शब्द का अभीष्ट अर्थ प्रतिपत्ति संख्या सूचक गाथाये उपलब्ध प्रतियों अन्यान्य ज्योतिष-गणितज्ञों के विभिन्न मत में नहीं। या मान्यताए है।
संभव है ये गाथायें विच्छिन्न हो गई है संकलनकर्ता श्रतधर ने प्रतिपत्तियां तो दी. या गाथाओं के रचना काल में अन्तर रहा है। किन्तु किस ज्योतिष-गणितज्ञ रचित किस।
निम्नांकित प्राभृतों की गाथाएं विछिन्न है। ग्रन्थ से उद्धृत यह प्रतिपत्ति है ? ऐसा एक
१. प्रथम प्राभत के प्रथम प्राभृत प्राभूत में भी "प्रतिपत्ति के सम्बन्ध में कहीं भी सूचित
इग्यारहवे सूत्र की गाथायें विछिन्न है। नहीं किया है।
२. प्रथम प्राभत के द्वितीय प्राभूत-प्राभूत
में सूत्र १३ की गाथाये विच्छिन्न है। ____ यदि संकलन कर्ता सभी प्रतिपत्तियों के संदर्भ-प्रन्थों में से प्रतिपत्तियों से सम्बन्धित
__३. प्रथम प्राभूत के तृतीय प्राभृत-प्राभृत में
सूत्र १४ की गाथाये विछिन्न है । सभी उद्धरण देकर स्थल-निर्देश करते तो ,
४. प्रथम प्राभृत के पंचम प्राभृत- प्राभृत में प्रस्तुत आगम ग्रन्थ गणितज्ञ-जगत में अप्रतिम
सूत्र १७ की गाथायें विछिन्न है। महत्त्व प्राप्त करता। .
५. प्रथम प्राभूत के सप्तम प्राभृत प्राभृत में ज्योतिष राज प्रज्ञप्ति के कतिपय अंश
सूत्र १९ की गाथायें विछिन्न है। विच्छिन्न है :
नवम प्राभृत के सूत्र ३१ में दो प्रतिइस आगम ग्रन्थ के संकलन कर्ता ने पत्तियों का प्रश्नसूत्र विछिन्न है। उत्थानिका में प्रश्नकर्ता गौतम गणधर को इसी सूत्र में स्वमत-प्रतिपादक सूत्रांश और उत्तर दाता भगवान् महावीर को माना विच्छिन्न है।

Page #121

CCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCCC जम्बलीप का स्थापत्य एवं संक्षिप्त विवरण
श्रीमती फूलकुवर जैन
प्राध्यापक माधव महाविद्यालय उज्जैन (म.प्र.) 980993000999d$s3090003829989 संक्षिप्त रूप रेखा
जम्बूद्वीप का स्थापत्य जम्बूद्धीप का स्थापत्य
___ यह तीन लोक अनादि-निधन-अकृत्रिम
है । इसको बनाने वाला कोई भी ईश्वर जम्बूद्वीप का विस्तार
आदि नहीं है। इसके मध्य भाग में कुछ जम्बूद्वीप की परिधि
कम चौदह राजु लंबी एक राजु चौड़ी और जम्बूद्वीप का क्षेत्रफल जम्बूद्वीप की जगती
मोटी सनाळी है। इसमें सात राजु अधो
लोक है एवं सात राजु ऊंचा ऊर्ध्वलोक है वेदिका
तथा मध्य में निन्यानवे हजार चालीस योजन विशेष
ऊंचा सुमेरु पर्वत है । इसकी नींव एक हजार जम्बूद्वीप के प्रमुख द्वार विजय आदि देवों के नगर
योजन है जो कि चित्रा पृथ्वी के अन्दर है। वन खण्ड वेदिका
चित्रा पृथ्वी के ऊपर के समभाग से लेकर
सुमेरु पर्वत की ऊंचाई निन्यानवे हजार जम्बूद्वीप का संक्षिप्त विवरण
चालीस योजन है। . तीन सो ग्यारह पर्वत कहां है ? जम्बू- मध्यलोकके ठीक बीचो-बीच में एक दीप की सम्पूर्ण नदियां कितनी हैं और कहां योजन विस्तृत गोलाकार जम्बूद्वीप है। कहां है ?
__ जम्बूद्वीप का विस्तार : मध्यलोक में चौंतीस कम भूमि
असंख्यात द्वीप-समुद्रों से वेष्टित गोल तथा छह भोग भूमि
जबू वृक्ष से युक्त जंबूद्वीप । यह एक लाख जम्बू वृक्ष-शाल्मली वृक्ष
योजन विस्तार वाला है। चाँतीस आर्यखण्ड
जबूद्वीप की परिधि : तीन लाख सोलह एक सो सित्तर म्लेच्छ खण्ड
हजार दो सौ सत्ताइस योजन, तीन कोश वेदी और वनखण्ड
एक सो अट्ठाईस धनुष ओर कुछ अधिक जम्बूद्वीप के अठत्तर जिन चैत्यालय साढे तेरह अंगुल है, अर्थात् लगभग इस जम्बू- द्वीप में हम कहां हैं ?
१२६४९०८००० मील है ।

Page #122

जंबूद्वीप का क्षेत्रफल : सात सौ नव्वे करोड़, छप्पन लाख, चौरानवे हजार, एक सौ पचास योजन है । अर्थात् तीन नील, सोलह खरब, बाईस अरब, सतत्तर करोड़ छयासठ लाख (३१६२२७७६६०००००) मील है
बूद्वीप की जगती : आठ योजन (३२००० मील) ऊंची, मूल में बारह ( ४८००० मील) और ऊपर में चार योजन (१६०००) मील विस्तार वाली है ।
जबूद्वीप के परकोटे को जगती कहते है, यह जगती मूल में वज्रमय, मध्य में सर्वरत्नमय और शिखर पर वैडूर्य मणि से निर्मित है ।
इस जगती के मूल प्रदेश में पूर्व-पश्चिम की और सात-सात गुफाएं हैं, तोरणों से रमणीय, अनादि-निधन गुफायें महानदियों के लिये प्रवेश द्वार हैं ।
वेदिका : जगती के उपरिम-भाग पर ठीक बीच में दिव्य सुवर्णमय वेदिका है । यह दो कोश ऊंची और पांच सेो धनुष चौड़ी है ।
जगती का उपरि विस्तार चार योजन में वेदी के विस्तार को घटाकर शेष को आधा करने पर वेदी के एक पार्श्व भाग में जगती का विस्तार है, यथा
३२०००-५०० -= १५७५० धनुष ।
२
विशेष : दो हजार धनुष का एक कोश और चार कोश का एक योजन होने से चार योजन में ३२००० धनुष होते हैं, अतः ३२००० धनुष में ५०० धनुष घटाया है ।
बेदी के दोनों पार्श्व में उत्तम वापियों से संयुक्त वन-खण्ड हैं । वेदी के अभ्यंतर भाग
४.
२५
में महोरग जाति के व्यं ंतर देवों के नगर हैं । व्यंतर नगरों के भवनों में अकृत्रिम जिनमन्दिर शोभित है ।

जंबूद्वीप के प्रमुख द्वार : चारों दिशाओं में क्रम से विजय, वैजयंत, जयंत और अपराजित ये चार गोपुर-द्वार हैं । ये आठ योजन ( ३२००० मील) ऊचे और चार योजन ( १६०००) मील विस्तृत हैं । सब गोपुरद्वारों में सिंहासन, तीन छत्र, भामण्डल और चामर आदि से युक्त जिन - प्रतिमाएं स्थित हैं । ये द्वार अपने व्यंतर देवों से रक्षित हैं परम भाग में सत्रह खन उत्तम द्वार भवन हैं ।
अपने नाम के
।
प्रत्येक द्वार के
(तलों) से युक्त,
विजय आदि देवों के नगर : द्वार के ऊपर आकाश में बारह हजार योजन लंबा, छह हजार योजन विस्तृत विजय देव का नगर है । ऐसे ही वैजयंत आदि के नगर हैं । इन मे अनेक देव-भवनों में जिन मन्दिर शोभित है । विजय आदि देव अपने अपने नगरों में देवियों और परिवार देवों युक्त निवास करते हैं । वनखण्ड वेदिका :
जगती के अभ्यंतर भाग में पृथ्वी तल पर दो कोस विस्तृत आग्र वृक्षों से युक्त वनखण्ड हैं । सुवर्ण रत्नों से निर्मित उस उद्यान की वेदिका दो कोस ऊंची, पांच सौ धनुष चौड़ी है। जंबूद्वीप का संक्षिप्त विवरण तीन सौ ग्यारह पर्वत कहां है ? सुमेरू पर्वत विदेह के मध्य में है । छह कुलाचल सात क्षेत्रों की सीमा करते हैं, चार गजदंत मेरु की विदिशा में हैं । मोह

Page #123

वक्षार-विदेह क्षेत्र में है । बत्तीस विजया अर्थात् संपूर्ण जंबूद्वीप में सत्रह लाख बत्तीस विदेह देश में हैं और दो विजयाध, बानवे हजार नब्बे नदियां है । इनमें विदेह भरत और ऐरावत में . एक एक है । अतः की नदियां चौदह लाख अठत्तर है । सीता चौंतीस विजया है। बत्तीस विदेह के, सीतोदा की जो परिवार नदियां है वे देवकुरु बत्तीस, भरत-ऐरावत के दो ऐसे चौतीस -उत्तर कुरु में ही बहती हैं। आगे पूर्व वृषभाचल है । हैमवत, हरि तथा रम्यक विदेह पश्चिम विदेह में विभगा, तथा गंगा
और हैरण्यवत में एक-एक नाभिगिरि ऐसे चार सिंधु और रक्ता रक्तोदा है । जितनी परिवार नाभिगिरि है। सीतानदी के पूर्व-पश्चिम नदियां है, वे सभी अपने अपने कुए से तट पर ऐसे चार यमक गिरि है । देवकुरु उत्पन्न होती है। उत्तर कुरू में दो-दो तथा पूर्व पश्चिम
चौतीस कम . भूमि भद्र साल में दो दो ऐसे आठ दिग्गज
भरत-क्षेत्र के आर्य-खण्ड की एक कर्म पर्वत हैं। सीता-सीतोदा के बीच बीस भमि वैसे ही ऐरावत क्षेत्र के आर्य खंड सरोवरों में प्रत्येक सरोवर के किनारे पर की एक कर्म भमि तथा बत्तीस विदेहों के पांच-पांच होने से दो सौ कांचनगिरि है । आर्यखंड की ३२ कर्म भूमि एसे ३४ कम जबद्वीप की सम्पूर्ण नदिया कितनी भमि है । इन में से भरत-ऐरावत में षट्- .
है और कहां-कहां है ? काल परिवर्तन होने से ये दो अशाश्वत कम
भरत क्षेत्र की गंगा-सिंधु २.. इन की भूमि है, एवं विदेहों में सदा ही कर्म भूमि सहायक नदियां २८००० हैमवत क्षेत्र की व्यवस्था होने से वे शाश्वत कर्म भूमि हैं। रोहित-रोहितास्या २+ इनकी सहायक नदियां
छह भोग भूमि ५६०००+ हरिक्षेत्र की हरित-हरिकांता २+ हैमवत और हैरण्यवत में जघन्य भोग इन की सहायक नदियां ११२०००+ विदेह भमि की व्यवस्था है, वहां पर एक कोस क्षेत्र की सीता-सीतोदा २२ इनकी सहायक शरीर की ऊंचाई है, एक पल्य आयु है, १६८००० (८४०००४२) + विभगा नदी १२. और युगल ही जन्म लेते है युगल ही इनकी सहायक ३३६००० (२८०००४१२) बत्तीस मरते है। दस प्रकार के कल्पवृक्षों से विदेह देशों की गंगा-सिंधु और रक्ता-रतोदा भोग सामग्री प्राप्त करते है। नाम की ६४+ इनकी सहायक नदियां ८९६- हरिवर्ष क्षेत्र और रम्यक क्षेत्र में मध्यम ००० (१४०००-x ६४) । रम्यक क्षेत्र की भोग भूमि की व्यवस्था है । वहां पर दो नारी-नरकांता २+ इनकी सहायक नदियां कोस ऊंचे, दो पल्य आयु वाले मनुष्य होते ११२०००+ हैरण्यवत क्षेत्र की सुवर्ण कूला हैं । ये भी भोग-सामग्री को कल्प वृक्षों से रुप्यकूला २+ इनकी सहायक ५६०००+ प्राप्त करते हैं। ऐरावत क्षेत्र की रक्ता रतोदा २+ इनकी देवकुरु-उत्तरकुरु क्षेत्र में उत्तम भोग सहायक २८०००=१७९२०९० ।।
भूमि की व्यवस्था है । यहां पर तीन कोस

Page #124

ऊचे, तीन पल्य की आयु वाले मनुष्य इन वेदियों की ऊंचाई आधा योजन होते हैं । ये छहों भोग-भूमियां शाश्वत हैं और विस्तार पांच सौ धनुष प्रमाण है । यहां परिवर्तन कभी नहीं होता है। सर्वत्र वनखंड आधा योजन चौडे है । जबूवृक्ष-शाल्मली वृक्ष
जबूद्वीप के अठत्तर जिन चैत्यालय ___ उत्तरकुरु में ईशान-दिशा में जंबू वृक्ष सुमेरु के चार वन सम्बन्धी १६+ छह एव देवकुरु में नैऋत्य दिशा में शाल्मलि कुळाचळ के ६+ चार गजदंत के ४+ सोलह वृक्ष है।
वक्षार के १६. चौतीस विजया के ३४+ . चौतीस आर्य खंड
जबू शाल्मलि वृक्ष के २-७८ । ये जबद्वीप एक भरत में, एक ऐरावत में और बत्तीस के अठत्तर चैत्यालय हैं । इनमें प्रत्येक में विदेह देशों मे बत्तीस ऐसे आर्य खण्ड
१०८-१०८ जिन प्रतिमायें विराजमान है. चौतीस है।
उनको मेरा मन वचन काय से नमस्कार होवें । एक सौ सित्तर म्लेच्छ खड इस ज बूद्वीप में हम कहां हैं ? भरत क्षेत्र के पांच, एरावत के पांच और यह भरत क्षेत्र, जंबूद्वीप के १९० वें बत्तीस विदेह के प्रत्येक के पांच-पांच ५+५+ भाग योजन प्रमाण है । इसके छह खण्ड में (३२४५) = १७० म्लेच्छ खंड है। जो आर्य खंड है, उसका प्रमाण लगभग निम्न वेदी और वन खण्ड
प्रकार है। जबूद्वीप में ३११ पर्वत है, उन में दक्षिण का भरत क्षेत्र २३८ ३/१९ योजआजु बाजु या चारों तरफ मणिमयी वेदियां नका है । पद्म सरोवर की लम्बाई १००० और वनखड हैं। .
योजन हैं तथा गंगा सिंधु नदियां ५-५ सों . नब्बेकंड प्रमख है. गावित १४ योजन पर्वत पर पूर्व-पश्चिम बहकर दक्षिण नदियां जहां गिरती हैं वहां के १४ विभंगा में मुढ़ती है । यह आर्य खंड उत्तर-दक्षिण नदियों की उत्पत्ति के १२, विदेहकी गंगादि २३० योजन चौडा हैं। पूर्व पश्चिम में १००० -रक्तादि-६४ नदियों की उत्पति के ६४ -५००+५००=२००० योजन लम्बा है । एसे १४+१२+६४=९० कुंड हैं । इन के इनको आपस में गुणा करने से २३८४२००० चारों तरफ उतनी ही वेदी और वनखण्ड हैं। =४७६००० योजन प्रमाण आर्य खण्ड का
२६ सरोवर हैं—कुलाचळ के ६+ सीता क्षेत्र फल हो जाता है । इसके मील बनाने सीतोदा के २०=२६ । इनके चारों तरफ वेदी से ४७६०००-४०००=१९०४०००००० (एक हैं और चारों तरफ ही वनखड है । जितनी सौ नब्बे करोड़ चालीस लाख) मील प्रमाण नदियां हैं, उनके दोनों पाश्र्व भागों में अर्थात् क्षेत्र फल हो जाता है । . १७९२०९०४२=३५८४१८० मणिमयी वेदिका इस आर्य खण्ड के मध्य में अयोध्या हैं और उतने ही वनखड हैं।
नगरी है । इस अयोध्या के दक्षिण में ११९

Page #125

"
योजन की दूरी पर लवण समुद्र की वेदी है लवण समुद्र है और उत्तर में ४,७६,००० और उत्तर की तरफ इतनी ही दूर पर विज- मील जाने से विजयाध पर्वत है । उसी या पर्वत की वेदिका है । अयोध्या से प्रकार अयोध्या से पूर्व में ४०००००० मील पूर्व में १००० योजन की दूरी पर गंगा दूर गंगा नदी तथा पश्चिम में इतनी ही नदी की तट वेदी है अर्थात् आर्यखण्ड की दूर पर सिंधु नदी है। दक्षिण दिशा में लवण समुद्र, उत्तर दिशा में आज का सारा विश्व इस आर्यखंड विजया', पूर्व दिशा में गंगानदी एव में ही भारतवर्ष में रहते हैं। पश्चिम दिशा में सिंधु नदी है', ये चारों
स्वयं भूत जिन गेह, आर्य खण्ड की सीमा रूप है।
अकृत्रिम जंबूद्वीप मध्य शोभे । ____ अयोध्या से दक्षिण में ४७६००० मील बंदु अत्तरि जिन मदिर (चार लाख छहत्तर हजार) मील जाने से
से 11
POSSSSCCSCCCCCCCCCCCCCCCC0) RD कुछ लोग ऐसा भी कह देते हैं कि 'जो प्रत्यक्ष प्रमाणित हैं, वही
वास्तविक है, आर जिसके लिए वैसा साध्य नही वह है धारणा रूप ।
किन्तु इसमें भी यह आपत्ति आ सकती है और वह कि आप जिसे प्रत्यक्ष कहते 7 C हैं वह भी अप्रत्यक्ष ही हैं, वहां भी धारणा ने अपना प्रभाव मस्तिष्क पर
जमा रखा है, जिससे धारणा के अनुरूप संयोजना की जाती है।

Page #126

___EX E3 X E3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 3 चन्द्रयात्रा : वास्तविक तथ्य कया ?
- ले. डो. तेजसिंह गौड-उझौन E3 3 3 E3E3. E3 E3 E3 E3 E3 E3 E3 E3 E3 3 3 3 ___ भारतीय आस्तिक-परम्परा के प्रतीक के जो कुछ मानता आया है, उसमें विसंवाद रूप में चन्द्र युग युगों से हमारी निष्ठा हो सकता है किन्तु विवाद नहीं । पर आज और आस्था का अभिनव आलोक रहा हैं। जब विज्ञान के कथित पहोराए ने चन्द्र पर अपने गुण-विशेष के कारण चन्द्र चिरकाल पहुँचने और वहां से पृथ्वी के समान ही से अमृत वर्षो माना गया है और दिव्य प्राप्त धरातल की मिट्टी और चट्टानों के टुकडे लोक की विशिष्ट-विभूतियों में से एक अनुपम ले आने की घोषणा की है, उससे विचारवान देव के रुप में भी वह आराधना का मान व्यक्ति के लिये एक चिन्तन की नइ दिशा बिन्दु इष्ट-फलदायी कल्पतरु तथा कामितार्थ खुल गई है। प्रिय चिंतामणि भी रहा है।
वह विज्ञान की सत्यता को पारखने के . प्राणिमात्र चन्द्र के प्रति कृतज्ञ है। लिये बाध्य हो गया, इस लिये नहीं कि प्रत्येक धर्म-सम्प्रदाय चन्द्र की चिरन्तन शक्ति विज्ञान ने चन्द्र पर विजय प्राप्त कर ली है। के प्रति नत-मस्तक होगा, उसके गौरवगान गाता अपितु इस लिये हि क्या यह सब सत्य है ? आया है । उसकी उत्पत्ति, गति और कृति यदि सत्य है तो इसमें कल्पना का आश्रय भी उसकी स्तुति से हम समझ पाते हैं। क्यों लिया गया ? यह इस लिये भी आववह नीरव-निशीथ में अपनी कमनीय किरणों श्यक हो गया कि वास्तविकता से कोशों दूर का कोमल सार्थ देकर पेड पाँवों को परि रहकर विज्ञानवादी ऐसे कल्पित सत्यों का पक्व करता है, इसलिये उसे 'औषधीश" जाल अब तक फेलाकर अपना अस्तित्व जमाते कहा जाता है। उसमें छिपा काला चिन्ह आये हैं। उसको 'शशलांछन' कहने में सहयोगी बनता विज्ञान का शास्त्रीय अर्थ है शिल्प और है। वह अपनी कलाओं के संकोच विकास के शास्त्र । शिल्प का आश्रय भौतिक सम्पदाओं कारण क्षयी भी और पूर्ण होने पर अपार की अभिवृद्धि करता है और शास्त्र का आश्रय पारावार की लहरियों में. उभार लाता है, आध्यात्मिक सम्पदाओं की । पाश्चात्य वैज्ञाइस लिये वह समुद्र का बेटा भी माना निक शिल्प के सहारे भौतिक-सम्पत्ति में गया है।
आगे बढ़ते रहे । भारतीय-महर्षि-वर्ग शास्त्र श्रद्धा और विश्वास की बाहों में सिमटा का परिश्रम कर आध्यात्मिक लक्ष्य की परिपूर्ति हुआ यह संसार धर्म और शास्त्र के सहारे करने में बहुत लगा रहा । किन्तु इसका यह

Page #127

अर्थ कदापि नहीं रहा कि विज्ञान की धारा को भारतवासियों ने सदा के लिये बिदा कर दिया | हाँ ! इतना अवश्य है कि विज्ञान के इस पक्ष के समक्ष अपना आत्मसमर्पण कभी नहीं किया ।
कुछ समय से कि एपोलो यान पहुचने का प्रयास वहाँ पहुँच भी गया । तब इस सम्बन्ध में भारतीय मनीषियोंने, तत्त्व- चिंतकों विचार करना प्रारम्भ किया, जिसमें दो धाराएं प्रमुख हैं ।
यह चर्चा चल रही है ८- ९-१० ने चन्द्र पर किया, और एपोलो-११
प्रथम विचारधारा के अनुसार एपोलो ११ चन्द्र, पर पहुंच गया है और वह हमारे शास्त्रो - पुराणो में वर्णित तथ्यों को स्वयं प्रमाणित कर रहा है। हमारे पूर्वाचार्यों ने जो कुछ लिखा वह सत्य है, उदाहरणार्थ ' ' कल्याण मासिक (गोरखपुर) में प्रकाशित पू. स्वामी श्री करपात्रीजी महाराज का लेख अथवा ज्योतिष्मती (सोलन) त्रैमासिक पत्रिका का सम्पादकीय देखें |
अमेरिकन अन्तरिक्षयात्री २९ जुलाइ ६९ को चन्द्रमा के भूतल पर उतर गये, मानव के चरण स्पर्श से चन्द्रलोक पुलकित हो उठा, एपोलो-११ के निर्माण में २४ अरब डॉलर व्यय हुआ । तीन हजार से अधिक व्यक्ति, वैज्ञानिक, तकनीरी, शिल्पी, डाक्टर, इंजीनियर आदि अहर्निश कार्य करते रहे । एपोलो ११ के कार्यक्रम में एक मिनिट का भी अन्तर नं पडा । चन्द्रलोक में उतरे हुए अन्तरिक्ष- यात्रियों का पथ प्रदर्शन भूतल में बने अन्तरिक्ष घर

से हुआ, यह भूलना न चाहिये कि चन्द्रलोक का शासक भूतलवासी मानव ही रहा, चन्द्रमा पर पहुंचा अन्तरिक्षयात्री विश्व को एक प्रबल ' अणुबम से भस्म कर सकेगा ? मानव के साधारण जीवन में क्या अन्तर आएगा ? क्या बाढ़, तूफान, आंधी, भूकम्प का वह नियन्त्रण कर सकेगा ? मानव जीवन को और अधिक सुखी बनाने में वह किस मात्रा में सहायक होगा ? यह तो भविष्य बताएगा । आज तक तो यही सिद्ध हुआ है कि पुराणों में लिखी यह बात - रावण का पुत्र नारायण प्रति दिन प्रातः चन्द्रलोक की सैर करने जाता था । सर्वथा असत्य नहीं है और काल्पनिक भी नहीं । आदि ( ज्योतिष्मती वर्ष १३ अंक १) ।”
ईधर कुछ विद्वानों ने आधिभौतिक, आधिदैविक आध्यात्मिक दृष्टि द्र त्रिविध रूप को स्पष्ट करते हुए अपने शास्त्रों के संरक्षण का प्रयास किया है ।
दूसरी . विचारधारा के अनुसार एपोलो यान चन्द्रमा तक पहुँचा ही नहीं है । इस कथन की प्रामाणिकता के लिये चन्द्रलोक, वहां तक जाने के मार्ग, वहां आदि का शास्त्रीय दृष्टि से विमर्श, तथा विज्ञानवादियों द्वारा सूचित मार्ग, गति आदि के आधार पर ही तथ्यों का अन्वेषण प्रमुख स्वीकृत हुआ है ।
रुप
" तत्त्वज्ञान वस्तु का सम्पूर्ण दर्शन कराता है और विज्ञान वस्तु के आंशिक स्वरुप का प्रायोगिक कक्षा से दर्शन करता है । इसी आधार पर पं. गणिवर्य श्री अभयसागरजी

Page #128

म. की सिंहगर्जना है कि- तत्त्वज्ञान का स्थान भांति एपोलो-११ की बाते इन दिनों यत्र विज्ञान की अपेक्षा कई दृष्टियों से ऊंचा और तत्र चर्चा का विषय बनी हुई है । महत्त्वपूर्ण है । इस सम्बन्ध में वे एक समी भौतिकवाद के धरातल पर खड़े विज्ञान करण प्रस्तुत करते है।
ने यन्त्र विद्या की निपुणता को पराकाष्टा के "तत्त्वज्ञान आँख है, विज्ञान काँच है। कारण एपोलो ११ की सफलता के माध्यम तत्त्वज्ञान प्राण है, विज्ञान शरीर है। से कुछ भौतिक सिद्धियां प्राप्त कर ली है; तत्त्वज्ञान आँख है, विज्ञान हाथपैर है। इस विषय में निषेध नहीं किया जा सकता,
किन्तु इतने मात्र से ही विज्ञानने अतीन्द्रिय तत्वज्ञान दाया पाव है, आर विज्ञान पदार्थो को भी उत्कृष्ट भौतिक सामग्री के बांया पांव है ।
बह पर जान लिया है, ऐसा तो नहीं कहा। अतः विज्ञान का एक अंग है। जा सकता । तत्वज्ञान सर्वागीण और विज्ञान एकांगी है।
इस दृष्टि से एपोलो ११ पृथ्वी से लगभग फिर भी प्रचार-प्रसार बहुमुखी प्रस्थापना
। ढाई लाख मील दूर जा कर किसी ज्ञात प्रदेश
की और प्रयोग-परीक्षण आदि के आवरण से
___ में उतरा र
हो, उसे चन्द्र पर उतरा हुआ वह सत्यवत् आभासित होता रहता है ।" मान लेनेकी जल्दी उचित नही है। क्योंकि
इस लिये सत्य से दूर भटकते हुए विज्ञान स्वयं इस विषयक कुछ कड़ियोंको मानव को सत्य के निकट लाकर उसका आजतक हठाने में सफल नहीं हुआ है, तथा दर्शन कराना ही मुनिजीवनकी सार्थकता है, कुछ अनहोनी धारणाओ के कारण विज्ञान की इसी बात को ध्यान में रखकर-पू. पं. श्री मूलभूत धारणाएं भी डिगने लगी है । ऐसी अभयसागरजी म० ने अपने मनन योग्य स्थिति में विज्ञान स्वयं प्रयोगों के माध्यम से विचार जनता के सम्मुख प्रस्तुत किये । जबतक पर्याप्त परीक्षण न कर ले और अन्तिम उनके द्वारा चन्द्रयात्रा का रहस्य मदन भी परिणाम प्रकट न करे तब तक प्रेस प्लेटलोकप्रिय बन गया है। एपोलोयान की फोर्म के आधार पर किये गये प्रचारों को चन्द्रयात्रा. का रहस्य विषय पर पूज्य मुनिराज अधिक महत्व देकर उत्पन्न की गई धारणाओं के विचारों को ही यहां प्रस्तुत किया जा की जाल में फसना उचित नही है । रहा है । यथा
एपोलोयान-११ चन्द्रमा पर नहीं पहुंचा "वर्तमान समाचार-पत्रों के आधार पर है, इस कथन की पुष्टिके लिये निम्नांकित ऐसा प्रतीत होता है कि विज्ञान ने कोई तर्क प्रस्तुत किये हैं। अद्भुत सिद्धि प्राप्त कर ली हो, और मानव (१) वैज्ञानिको के अनुसार एपोलो सेटर्न लोक से चन्द्रलोक पर अपने चरण बढ़ा दिये रोकेट के धवके से उपर १९० मील पहुंच हो, वैज्ञानिक सिद्धि के उत्कृष्ट नमूने की कर पृथ्वी की दो प्रदक्षिणा करने के बाद

Page #129

३२
स्पेस रिसर्च सेन्टर केप केनेडी में बैठे हुए होगा, ऐसा इस विचार-मथन से स्पष्ट ज्ञात नियंत्रको के बटन दबाने के परिणाम स्वरुप होता है । यदि एपोलो वस्तुतः पृथ्वी से उपर एपोलो का मुंह चन्द्रमाकी ओर तिरछा हो गया हो तो लगभग ढाई लाख मील दूर स्थित गया और उस दिशा (पूर्व) में २३०००० एपोलो के आकाश-यात्रियों के साथ नासा के मील दूर गया।
वैज्ञानिकों ने सम्पर्क किस प्रकार रखा ? इसमें समझने की बात यह है कि पृथ्वी एपोलो के आकाश-यात्री टेलीविझन सेट द्वारा से ऊंचाई तो केवल १९० मील की ही है। चित्रों को किस प्रकार प्रसारित करसके ?
नासा के गैज्ञानिकोंने बातचीत की है, पृथ्वी से दूरी २३०००० मील की, किन्तु
टेलीविझन सेट पर प्रोग्राम आये हैं, यह ऊंचाई १९० मील से अधिक नहीं है। इसी
बात ही प्रमाणित रहती है हि एपोलो पृथ्वी लिये एपोलो-११ के चन्द्र पर उतरते समय
से ऊपर १९० मील ही अर्थात् , आयनोस्फीनीचे की ओर उतरना पड़ा।
यर की मर्यादा तक ही गया है और बाद में - वस्तुतः चन्द्र आकाशीय पिण्ड है और
पूर्व दिशा में तिरछा ढाई लाख मील गया है ? हमारे जगत से ३१ लाख ६८ हजार मील
यदि सीधा ढाई लाख भील ऊंचा गया ऊंचा है । वहाँ पहुंचने के लिये एपोलो को
होता तो २०० मील के आयनोस्फीयर के सतत ऊर्ध्व गमन करना आवश्यक था, इससे
बाद के एक्झोस्फीयर में गये हुए एपोलो के यह स्पष्ट होता है कि एपोलो पृथ्वी से
साथ कॉस्मिक रेझ के अवरोधों के कारण तिरछा गया है, उपर नहीं ।
वैज्ञानिक आकाशयात्रियों से सम्पर्क नहीं जिस विश्व में हम रहते है वह पूरा रख सकते । बिश्व का अत्यन्त छोटे से छोटा असंख्यातवां वैज्ञानिकों के कथनानुसार पृथ्वी से भाग है। समस्त विश्व के मध्यमवती जम्बू ढाई लाख मील ऊपर व्योम यात्री गये थे, टीप के दक्षिण हिस्से के भरतक्षेत्र के दाहिने वहां वातावरण नही है तो रोकेट का धडाका भाग के मध्य खण्ड के अति अल्प टुकडे में वहां किस प्रकार हुआ ? चन्द्र के गुरुत्वाविश्व वर्तमान पूरा है । भरतक्षेत्र का माप पूर्व कर्षण में प्रविष्ट हो भ्रमण कक्षा में स्थिर पशिम १०८००००० मील ओर उत्तर-दक्षिण होने के लिये तथा भ्रमण-कक्षा से निकाल
1038८ मील का है।. मध्यखण्ड के मध्य कर चन्द्र के गुरुत्वाकर्षण से छटने के लिये औट से दक्षिण-पश्चिम के मध्य वाले (नेऋत्य एपोलो के व्योमयात्रियों ने रोकेट का विस्फोट कोण) ३७०००० मील दूर ८००० मील के कियाही है । तब वेक्यूम में ईधन जले ही व्यास वाले प्रदेश पर हम रहते हैं। कैसे? यहां से एपोलो पूर्व की ओर गया है कदाचित् हम यह मान लें कि जैसे
में अनेक पर्वत है, उनमें से किसी वे श्वास के लिये आक्सीजन की टंकी ले एक पर्वत पर एपोलो का अवतरण हुआ गये थे, उसी प्रकार ओक्सीजन की टंकी में

Page #130

.
से जलते हुए गेस द्वारा विस्फोट हुआ होगा शुक्र और पृथ्वी है, पृथ्वी का उपग्रह चन्द्र किन्तु जले हुए ईधन का अवशेष अथवा है, इस लिये एक ही कक्षा में पृथ्वी के धुएं का बाहर निकलना किस प्रकार हुआ? आगे चन्द्र है जो मात्र पाँच अशका कोण ___ बातावरण के बिना जला हुआ ईधण।
ही बनाता है, किन्तु पृथ्वी केन्द्रवादियों के मान्यअथवा धुआं वातावरण के माध्यम के बिना ।
- तानुसार, "पृथ्वी से ऊपर चन्द्र" है यह निकल ही नहीं सकता है। इस से भी यह
बात आज का विज्ञान नहीं मानता है। कहा जा सकता हैं कि १९० मील से ऊपर
इस लिये एपोलो यान को वे ऊपर क्यों भेजें वे नहीं गये हैं और ढाई लाख मील तिरछे
विज्ञान की दृष्टि से तिरछा भेजना ही गये हैं।
संगत है । (३) आकाशयात्रियोंने एपोलो यान की खिड़
जब कि वास्तव में चन्द्र तो ऊपर कियों पर बर्फ और कुहरा जम जाने और
ही है, तिरछा नहीं । अतः अपोलो की उसके कारण स्पष्ट न देख सकने की शिका
तिर्यग् गति प्रमाणित कर देती है कि चन्द्र यत नासा के सैज्ञानिकों के समक्ष की है।
" पर न पहुँच कर भरत क्षेत्र के मध्य खण्ड
__ के पाँच करोड़ मील व्यासबाले क्षेत्र में २॥ इस पर विचारणीय तथ्य यह है कि लाख मील दूर किसी पर्वत पर एपोलो यान वास्तव में यदि वे ढाई लाख मील ऊपर गये उतरा हो । वह अधिक संगत भी लगता है। होते तो शून्य बातावरण में बर्फ या कुहरा कहां से आ सकता है ?. .
(५) यदि सैज्ञानिकों के कथनानुसार कदाचित् हो तब भी उसे सूर्य के प्रचण्ड एपोलो वस्तुतः चन्द्रमा पर गया हो, तो हम ताप से सूख जाना चाहिये।
यहां से पूर्णिमा के चन्द्र को ९ इंच की परन्तु बर्फ और कुहरे के आवरण रकाबी के जितना देखते हैं, तदनुसार चन्द्र पर एपोलो यान से नहीं दीख पाने की बात
__ वे पहुंचे हो, तो वहां पहुंचने के बाद पृथ्वी
पर एपोलो के व्योमयात्रियोंने क्यों और कैसे की? ३६ इच-३ फुट के व्यास वाली थाली
जैसी दिखाई देनी चाहिये । क्योंकि पृथ्वीका ___इससे यह प्रमाणित होता कि एपोलो
व्यास लगभग ७९२६ मील का और चन्द्र का केवल १९० मील ही ऊपर गया है ओर
व्यास २१६० मील का है, अर्थात् इन दोनों ढाइ लाख मील तिर्खा गया है ।
के बीच लगभग चौ गुना अन्तर है । केप . (४) एपोलो तिरछा गया है, यह बात के नेडी से विशेष रुप से प्रकाशित आकाशीय केप केनेडी से प्रकाशित एपोलो की दिशा चित्रावली (Space pictures series) बताने वाले इस चित्र से भी स्पष्ट होती हैं। और समाचार पत्र में प्रकाशितं अनेक चित्रों ___ दूसरी वात यह है कि विज्ञान की में से एक भी ऐसा नहीं है कि जिस में मान्यतानुसार केन्द्र में सूर्य, बाद में बुध, पृथ्वी का व्यास बड़ा बताया गया हो ।

Page #131

सभी में हम यहां से चन्द्र को जैसा न्ध में कोइ महत्त्वपूर्ण विवरण प्रकाशित देखते हैं पैसा ही दृश्य दिखाई देता है, नहीं किया है। इससे स्पष्ट है कि
___ एपोलो-५१ के दिगन्तव्यापी विराट सिद्धि ___यदि एपोलो वस्तुतः चन्द्र पर पहचा मिल जाने की घोषणा के पश्चात् भी रुस होता तो यहां से हम चन्द्र को देखते है, का रहस्य पूर्ण मौन निश्चय ही किसी तथ्य उतनी ही पृथ्वी वहां से क्यों दिखाई देती ? को छिपाये हु है । चन्द्र की अपेक्षा चौगुनी बडी पृथ्वी का दृश्य (८) चन्द्र की उत्पत्ति, चन्द्र और पृथ्वी चित्र में क्यों नहीं ?
का अन्तर तथा चन्द्र का वातावरण अथवा इस लिये नैज्ञानिकों ने "चन्द्र तल से जीव सृष्टि सम्बन्धी धारणा आदि के सम्बपृथ्वी का उदय" शीर्षक द्वारा इस दृश्य को न्ध में विज्ञानने आज तक निश्चित रूप से घटाया जरुर है किन्तु वास्तव में यह चित्र कुछ स्पष्ट नहीं किया हैं। इसी बीच कुछ पैज्ञानिकों ने २॥ लाख मील तिरछा पहुचने पर
काल्पनिक रुप में स्वीकृत मान्यताओं के आधार लिया हो और वहां से जैसा चन्द्र दिखाई पर की गइ एपोलो यात्रा वास्तव में सत्य के दिया हो उसका होना सम्भव हैं।
कितनी निकट हो सकती है । यह भी (तटस्थ
भावसे) गम्भीरतापूर्वक विचारणीय है। परन्तु विज्ञान की स्थापित मान्यतानुसार
बहुत ही गभीरतापूर्वक विचार करने पर पृथ्वी से २॥ लाख मील दूर चन्द्र के होने ।
___ यह भी ज्ञात होता है कि सामूहिक रुप से की स्थापित धारणा के अधीन बंधे हुए गैज्ञा
भारतीय प्रजा के सांस्कृतिक तत्त्व को क्षीण निकोंने इसका दूसरा ही अर्थ घटाया है। .
करने के लिये विदेशी शासकों को कूट नीति . (६) एपोलोयान जिस स्थान पर उतरा के आधार पर सुनियोजित यह कार्यक्रम है। है, वहां से पत्थर, मिट्टी, कंकर, गीलापन क्योंकि प्रत्यक्ष रुप से विदेशीजन भारत से आदि होने से भी वह कोई पवतीय प्रदेश बिदा हो कर भी सांस्कारिक रुप में विचारों को भी है, ऐसा स्पष्ट होता है।
दूषित करने वाले तत्त्वों के बीज गहराइ से चन्द्र का विमान तो दिव्य रत्नों से बना छोड गये है, तथा समय समय का प्रचार हुआ है।
. प्रसार के बल पर उस बीज को सींचते रहते ... (७) अमेरिका और रुस दोनों एक दूसरे है, जिस के परिणाम स्वरुप आज उनकी के प्रतिस्पर्धी हैं, आकाश के क्षेत्र में रुस दो पद्धति से शिक्षित नवीन भारतीय प्रजा स्वयं चरण आगे था और है । अमेरिका का एपोलो विज्ञानवाद ही चकाचौंध के क्षण अपने ही आकाश संशोधन के क्षेत्र में हैं जबकि रुस मुख से अपनी अनमोल संपत्ति रुप शास्त्रो का ल्यना १५ था, वह ल्यूना १५ भी एपोलो को निरर्थक और काल्पनिक मानने लग गइ है। ११ के साथ ही चन्द्र पर पहुंचा एसा कहा एपोलो यात्रा भी इस प्रकार को कूटजाता है, किन्तु रुस ने ल्यूना १५ के सम्ब- नीति का अंग है । एसा लगता है तो कोई

Page #132

आश्चर्य नहीं करना चाहिये ।
कोलम्बस इन्डिया के भरोसे जिस प्रकार अमेरिका पहुंच गया और मृत्यु पर्यन्त उसका अपना भ्रम दूर नहीं हुआ, इसी प्रकार वास्तव में विज्ञान पूर्ण रुपेण स्थिर भूमि पर अब तक खड़ा नहीं हो पाया है, कतिपय मान्यताओं के आधार पर स्थिर बनने के लिये प्रयत्नशील विज्ञान प्रतिदिन नये नये साधनों से सुसज्जित प्रयोग शालाओं के विविध संशोधनों के बल पर स्थिर स्वरुप प्राप्त नहीं कर पाया है तथापि चन्द्रमा तक हम पहुंच गये । देखो वहां मिट्टी ही है अन्य कुछ नहीं । इत्यादि जोशिले प्रचार से और अन्यान्य प्रक्रियाओं के सहारे भारतीय प्रजा के मानस में घर बनाकर बने हुए शास्त्रों के प्रति निष्ठा .. को श्रद्धा को शिथिल बनाने की नीति अपनाई हैं। एसा प्रतीत होता है ।
उप
प्रश्नों और उनसे सम्बन्धित तथ्यों के आधार पर एपोलो की चन्द्र यात्रा (?) के रहस्य के प्रति सशंक होना स्वाभाविक ही है । भारतीय वेद वेदांग ओर जैनागमो में चन्द्रमा के सम्बन्ध में विभिन्न दृष्टियों से विचार विमर्श किया हैं 'सूर्य' - प्रज्ञप्ति' और 'चन्द्र - प्रज्ञप्ति' जैसे जैन ग्रंथों के वर्णन से यही प्रमाणित होता है कि एपोलो चन्द्रमा की और नहीं गया है |
पुराणों में वर्णित चन्द्रमार्ग और वहां की स्थिति के लक्ष्य में रखते हुए कुछ विद्वानों ने 'स्थितस्य गतिश्चिन्तनीया' वाली उक्ति के अनुसार पुराणोक्त वर्णन के साथ अपोलो की यात्रा का साम्य बैठाने का प्रयास किया है,

किन्तु दीर्घकालीन अध्ययन, मनन और संशो
के आधार पर पू. प. मुनिश्री अभयसागरजी म. गणीका तो सदैव यही निश्चित मत रहा है और है भी कि - " विज्ञान असत्य नहीं है, अपितु विज्ञान के नाम पर जो आज विकृत रूप से प्रस्तुतीकरण हो रहा है, वह अनुचित हैं, क्योंकि उसमें कल्पना और अनुमानकी प्रमुखता अधिक है ।
अपने इन्हीं विचारो की पुष्टि में मुनिश्री ने एपोलो-८ की चन्द्रयात्रा पर लिखा था
(१) - " एपोलो- चन्द्रमा की और गया और चन्द्र की १० प्रदक्षिणा करके वापस आ गया' यह बात समाचार पत्रों में पढी, तब एक प्रश्न उत्पन्न हुआ कि चन्द्रमा पृथ्वी के उपर है अथवा तिरछा ? यदि ऊंचा हो तो एपोलो कों पृथ्वी की भ्रमणकक्षा में से सीधा उपर जाना चाहिये, किन्तु समाचार पत्रों में प्रकाशित हुए चित्रो और उनके सम्बन्ध मे दिये गये विवरणों के अनुसार - " पृथ्वी से १९० मील एपोलो- उपर जाकर पृथ्वी की प्रदक्षिणा करके भ्रमण कक्षा में से निकला और चन्द्र की और तिरछा २,३०,००० मील गया हैं ।"
विज्ञान की पुस्तकों में सूर्य को केन्द्र में बताकर उसके आसपास सभी ग्रहों की कक्षाएं बताई गई है । उसमें पृथ्वी तीसरे-कममें है और चन्द्र पृथ्वी के उपग्रह के रुप में उसके आसपास घूमता है, अतः एपोलो पृथ्वी से तिरछा गया हो यह अधिक सम्भावित है ।
(२) - "तीसरे रॉकेट के विस्फोट के बाद एपोलो-प्रतिघंटे ३९३६० किलोमीटर की गति से चन्द्र की और प्रविष्ट हुआ ओर इस प्रकार ६३ घंटे में वह चन्द्र पर पहुचेमा ।' इस

Page #133

प्रकार बताया गया, तो ३९३६०-६३८२८७ छोटी तथा आधी रकावी के समान विभिन्न ९६८० किलोमीटर दूर एपोलो ८ पहुंचता हैं। स्वरूपो में कैसे दिखाइ है ? और चन्द्र तो यहां से ३६०००० किलोमीटर
माटर (६)-दिनांक २५-१२--६८ के निवेदन में ही दूर है, तो एपोलो ८ चन्द्र पर किस बताया गया हैं कि "पृथ्वी से ६४०० कि. प्रकार पहुंचा होगा?
मि. तक पृथ्वी पर स्थित स्टेशनों के साथ (३)-"एपोलो ८ को चन्द्रमा को और अंकुश अथवा संपर्क रह सकेगा, तदनन्तर जाने में ६३ घंटे का समय लगा और प्रति यान का भविष्य आकाश यात्रियों की बुद्धि घंटा ३९३६० किलोमीटर की उसकी गति थी. और भाग्य पर निर्भर हैं !” तथा चन्द्रमा से पृथ्वी को और लौटते समय किन्त व्योम यात्रियो को नींद की गोली ५४ घंटे का समय लगा और उस समय
4 लेने की सूचना चन्द्र तक के विवरणों के गति प्रतिघंटा ३८६०० किलोमीटर की थी, .
था, प्रश्नोत्तर, बडे दिनों के सौंदेश, मुख्य रोकेट को ऐसा क्यों ? जाते और आते समय का अतर जलाने की प्रेरणा पृथ्वी की परिक्रमा के बाद चन्द्र अक समान होने पर भी समय में अंतर
र की और राकेट के मुह का परिवर्तन चन्द्रकी क्यों पडे ! संभव है कि किसी कारण वश ही १० प्रदक्षिणा के पश्चात् पृथ्वी की और समय कम हो भी जाय किन्तु गति बढने
एपोलो ८ के मुह को घुमाना आदि बाते की अपेक्षा घटी क्यों ?
यत्रो के माध्यम से सुप्रसिद्ध रुप से बताई (४)-एपोलो-८ दि. २३-१२-६८ के गई है। तो ६४०० किलोमीटर के बाद एपोलो दिन ५॥ बजे पृथ्वी से १००००० मील दूर के साथ वौज्ञानिकों का सम्पर्क था अथवा पहुंचा और वहां से १,२३,३३६ मील दूरी पर नहीं ? यह प्रश्न सहज ही उत्पन्न होता है । चन्द्र था। असा वैज्ञानिकोंने बताया हैं।
(७)-ौज्ञानिकों के कथनानुसार यदि २४६०० मील प्रति घंटो की गति से एपोलो ।
एपोलो ८ वस्तुतः चन्द्र पर पहुंचा हो तो ८ गया है तो २४६००४२४-५९०४०० मील
दि. २८-१२-१९६८ के निवेदन में आकाशपृथ्वी से दूर एपोलो-८को पहुंचना चाहिये,
यात्रियो ने इस प्रकार कैसे बतलाया होगाकिन्तु इससे विपरीत वह १००००० मील ही
... "चन्द्र के धरातल पर से जाते हुए सम्भा. क्यों पहु'चा ?
(२)-चन्द्र के व्यास की अपेक्षा पृथ्वी व्य ज्वाला मुखी जैसा कुछ निर्देश मिलता का व्यास चार गुना अधिक है, फिर भी ५ पृथ्वी चन्द्र के धरातल से चन्द्र की अपेक्षा आकाशयात्रि चन्द्र से ६९ मील ही दूर चोगुनी बडी न दिखकर काले मखमल के वस्तुतः प्रदक्षिणा करते हों तो ज्वालामुखी की अन्दर जडे हुए नीलम जैसी, चांदी के सिक्के स्पष्ट रुपरेखा क्यों नहीं बतला सके ? (डाला) जैसी, एपोलो-८की खिडका से भी क्योंकि आकाशयात्रियोंने यह भी कहा है।

Page #134

३७
"छोटी छोटी बातें देखी जा सकती है नया ही प्रकाश डालता है, इस में सत्य ओर जमीन सरलता से देखी जा सकती क्या है ? यह भी विचारणीय बात है। है ।” दि. २४-१२-६८ के निवेदनों में (१०)-रूमानिया विश्वविद्यालय के एक चट्टाने, पर्वत, शिखर आदि को मानों वहुत प्राध्यापकने 'स्टडी एण्ड रिसर्च' नामक संशोही निकट से देखकर ही निवेदन किया हो, घन पत्र में वर्षों के बाद-"चन्द्र की उत्पत्ति ऐसी सूक्ष्म से सूक्ष्म बाते बताई है। पृथ्वी से नहीं हुई है ।” ऐसा बताया है,
वस्तुतः वे चन्द्र के धरातल के निकट तब आज चन्द्र को पृथ्वी का उपग्रह पहुचे हों, तो ज्वालामुखी की आनुमानिक मानकर की गई एपोलो ८ की चन्द्रयात्रा कल्पना का अवसर नहीं रहता, फिर भी किस प्रकार सफल हुई होगी ? ऐसा कैसे हुआ होगा ? यह एक प्रश्न है। (११)-दिनांक २४-१२-६८ के निवेदन
(८)-दिनांक २३-१२-६८ के निवेदन में व्योमयात्रियों ने कहा-"१,१४००० किलोमें व्योमायत्रियों ने चन्द्रमा को श्वेत और मीटर दूर से पृथ्वी यथाक्रम देख सकने का श्याम सागर जैसा बतलाया है, किन्तु दि. लेन्स निष्फल गया है ।" २४-१२-६८ की संध्या को ६-०२ मिनिट "आकाश-यात्रियों की दो खिडकियां पर १३ मिनिट तक प्रसारित किये गये टेली- ओस से व्याप्त है, एक अन्य खिडकी भी विजान कार्यक्रम के समय बताया गया कि- कुहरा से व्याप गई है, सामने की दो "चन्द्र का कोई विशेष रंग नहीं है ।" खिडकियां ही स्पष्ट रही हैं।" तब वास्तव में सत्य क्या है ?
सामने की दो खिडकियों को छोड़कर (९) केलिफोर्निया विश्वविद्यालय के अन्य खिड़कियां कुहो और ओस से ढकी हई डॉ. हेरल्ड उरे ने दिनांक २८-१२-६८ को हो, तो वे पृथ्वी को स्पष्ट कैसे देख सकते अमेरिकन एसोसिएशन की वार्षिक बैठक में है ? और टेली लेन्स निष्फल हो गया कहाँ हैं-"चन्द्र ठण्डा है और पृथ्वी से तो अफ्रीका, अमेरिका तथा उस के अंतर्गत अलग रुप में उसका उद्भव हुआ है । वह छोटे प्रदेशों का दिखाई देने का व्योमयात्रियों ने पृथ्वी से आकृष्ट हुआ था और सूर्य जिससे कहा है, वे किस प्रकार दिखाई दिये होगे ? बना हैं उसी प्रकार की आकाशीय रज से आदि बाते विचारणीय है। . चन्द बना हुआ है ।"
(१२) पृथ्वी के वातावरण से बहार इस कथनानुसार वर्तमान विज्ञान की निकलने के बाद सूर्य की प्रचण्ड गर्मी धारणा है कि चन्द्र पृथ्वी से (अभी जहां आकाश में चारों ओर फैली हुई गैज्ञानिक पेसिफिक महा सागर हैं वहां से) पृथक् हुआ मानते हैं, तो एपोलो-८ पृथ्वी के बातावरण हैं और पृथ्वी के गुरुत्वाकर्षण आदि के से निकलने के बाद उसकी खिड़किओ पर प्रभाव से पृथ्वी के आसपास घूमने लगा कुहरा और ओसका कैसे सम्भव हो सकता है ? है । इस वात पर डो. उरे का कथन कुछ सूर्य की तीक्ष्ण गर्मी से कुहरा और ओस

Page #135

का रहना कापि सम्भव नहीं है। कदाचित् क्रमा करने में २ घंटे और २. मिनट लगे कोई कारण होता भी कुछ समय के बाद थे, तब आधी परिक्रमा में एकघंटा ओर उनका शोषण होना स्वाभाविक ही है । अतः एक मिनट लगना चाहिये, एसी स्थिति में खिडकियों पर कुहरे और ओस का कथन चन्द्रमा के पिछले भाग में केवल दस मिनट व्योम-यात्रियों ने केसे किया यह तथ्य भी ही रहे यह कैसे ? विचारणीय है।
(१६) दि. २६-१२-६८ के निवेदन में (१३) दि. २५-१२-६८ के निवेदन में बताया गया है “पृथ्वी पर स्थित नियंत्रण व्योम यात्री एण्डस ने कहा है "मेरे कक्षा (केबिन) से यह सूचना दी गइ थी दाहिनी ओर पर्वत है, इस कक्षा में जो कि उन्हें अन्य कोई सूर्योदय दिखाइ दे तो दृश्य है, उससे मुझे निराशा हुई है ।" उसका विवरण तथा तारों पर दृष्टि रखकर
इस निवेदन में 'निराशा' शब्द क्यों है? सूर्य की किरणों से उनपर कोई चमक चन्द्र के प्रस्तुत वर्णन की अपेक्षा उन्होंने कुछ आती है या नहीं" आदि बातों की सूचना भिन्न ही वहां देखा होगा ? ऐसा प्रतीत दें । तब अंतरिक्ष-यात्रियों ने कहा किहोता है।
"अभी हमने यह सब विवरण हमारे पास (१४) दि. २८-१२-६८ के निवेदन में संभाल रखा है और पृथ्वी पर वापस लौटने कहा गया है "अवकाशयान की एक खिडकी के बाद हम इस पर एक अभ्यास पूर्ण बर्फ से ढक गई है, जिससे देखा नहीं जा टिप्पणी प्रस्तुत करेंगे।" सकता ।" किन्तु चन्द्र की द्वितीय परिक्रमा इससे प्रतीत होता है कि उन्हों ने वहां कुछ करते समय किये गये इस निवेदन से एक और ही नवीन दृश्य देखा होगा । यह भी हो प्रश्न उठता है "कि आकाश में बर्फ कहां से कि उसकी वास्तविकता वैज्ञानिकों की धारणासे आया ?"
सकता है कुछ विपरीत रही होगी? यह ___ (१५) दि. २५-१२-६८ के निवेदन में प्रश्न भी स्वाभाविक हैं और गंभीरता से कहा गया है "व्योमयात्री चन्मा के पिछले विचारणीय है। भाग में दस मिनट तक रहे और इसी
(१७) एपोलो-८ ने दि. २४-१२-६८ को बीच रोकेट चालू किया गया जिसे चालू
चन्द्र के आसपास दो घंटे और एक मिनट होने में चार मिनट लागी तथा उसके बाद
में एक बार एसी यह परिक्रमाएं करना
आरम्भ किया और दि. २१-१२-६८ को प्रचण्ड धडाके के साथ १,६०००० पौण्ड का
शाम को ६ बजकर १५ मिनिट पर छूटे हुए इंधन प्रयोग में आया ।" चन्द्रमा की परिक्रमा एक घंटे में लगभग वाली ऐसी दो परिक्रमाए पृथ्वी के आसपास
एपोलों यान ने ९० मिनट में एकवार होने ३६२० मील की गति से की गई ऐसा की, यह कैसे हुआ होगा ? क्योंकि पृथ्वी दिनांक २४-१२-६८ के निवेदन में कह की अपेक्षा चन्द्र उसका चतुर्थाश जितना ही गया था, तदनुसार चन्द्रमा की पूरी परि- है, तो उसकी परिक्रमा करने समय एपोलो

Page #136

यान को १२१ मिनट लगे और चन्द्र की अपेक्षा चौगुनी बडी पृथ्वी की परिक्रमा करने में केवल ९० मिनिट लगे, यह कैसे सम्भव है ?
उपर्युक प्रश्नों और उसके चिंतन-मनन से उत्पन्न प्रतिप्रश्नों के बारे में कोई निश्चित उत्तर वैज्ञानिकों की ओर से नहीं मिल पाये । एक विवेकशील मनुष्य लिये वैज्ञानिक विचारसरणी के आधार पर होने वाले उन प्रश्नोंका बहुत ही महत्त्व है, और जब तक ऐसे विसंवादों का उचित समाधान नहीं मिल जाय, तब तक चन्द्र पर वैज्ञानिकों के पहुचनेकी आतुर कल्पना करके शास्त्रों के कथन पर अविश्वास करना तथा उन्हें निरर्थक कहने की धृष्टता नहीं करना चाहिए । इसी विवेचन के लिये पू. प. मुनिराज श्री अभयसागरजी गणी ने एक मननीय समीकरण निम्नानुसार प्रस्तुत किया है—
जिज्ञासा + ज्ञान = विज्ञान
श्रद्धा
+
ज्ञान = तत्त्वज्ञान
=
जिज्ञासा + तर्क विज्ञान विज्ञान + तत्त्वज्ञानं = वस्तुका सम्पूर्ण दर्शन ।
पूज्य मुनिराजश्री की सदैव यह दृढ़ धारणा रही है - " सत्य वस्तु की जानकारी ही बुद्धिका फल है । विवेकशील मनुष्य सदैव सत्य-तत्त्व पर अपने लक्ष्य को केन्द्रित रखते है "
अपनी इस बात को अधिक स्पष्ट करते हुए वे सत्य के दो स्वरूप बतलाते हैं(१) वस्तु - सत्य और ( २ ) प्रचार सत्य | इनमें जो वस्तु वास्तव में जैसी है, वैसी ही बताये और यथावत् समझें उसे
वस्तु

सत्य कहते है । इस कोटिमें विज्ञान या विज्ञानवाद नहीं टिक पाता और केवल कल्पना की तरंगों अथवा मन की धारणाओं का व्यवस्थित प्रस्तुतीकरण, विशिष्ट भाषा शैली, तदनुरूप विविध प्रकार के कल्पनाचित्र और ( बहु ) अनेक - मुखी प्रचार आदि बाह्य घटाटोप से सत्य जैसा दिखाई देता हो उसे प्रचार सत्य कहते हैं । जिसके परिणाम स्वरूप " गिरा हुआ गोबर धूल लेकर ही उठता है ।" इस उक्ति के अनुसार जनता के मानस में असत्य अथवा असल, वस्तु भी स्थान प्राप्त कर लेती है " तथा उत्तरोत्तर विविध प्रभावशाली प्रचार के साधनों से वह असद् वस्तु भी सत्यरुप में जनमानस में रुढ़ बन जाती है ।
यह सब प्रचार सत्य की लीला है । आज के बुद्धिवादी युग में प्रचार - सत्य की बातें वस्तु - सत्य की कोटि में आने लगी है । इसलिये बुद्धिमान व्यक्ति को तटस्थता - पूर्वक विचार एवं परीक्षण की कसोटी पर चढाकर परखने की आवश्यकता है कि प्रचारसत्य वस्तु कौनसी है ? और वस्तु सत्य कौन सी वस्तु है ।
मानव - सुलभ स्वभाव के अनुसार भारतीय प्रजा अपने धर्म और शास्त्रों के प्रति निष्ठावान रहते हुए भी बाहच घटाटोप और उत्तरोत्तर प्रचार के कारण कुछ डाबाँडोल स्थिति पहुंचा रही है ।
आज तक हमारा संस्कृति पर होने वाले विभिन्न आक्रमणों का हमने वीरता - पूर्व क सामना किया है । पूर्ववर्ती आक्रमणों के प्रति यदि कहीं उपेक्षा हुई हो तो वह इसलिये कि हमारे आगमादि शास्त्रों का उनको ज्ञान
www.jalnelibrary.org

Page #137

नही है, वे धर्म और ईश्वर के प्रति आस्थवान जिक, और बौद्धिक अधःपतन अथवा शोषण नहीं है, वे नास्तिक हैं, विदेशी हैं आदि की चिंता किये बिना अरबों रुपये भारतीय किन्तु विज्ञानवाद को यह आक्रमण सर्वथा शासन ऋण ओर. सहायता के रुप में निराकरणीय है क्योंकि आज हम अपने स्वीकृत कर रहा है। जिसका मूल अथवा शास्त्रों के अध्ययन से दूर है, दैनिक उपयोगिता सूद भी भारत सरकार भर नहीं सकती । की वस्तुओं की सुलभता से विज्ञानवाद के व्यवहार में किसी के पास से यदि समक्ष आत्म-समर्पण कर रहे हैं। हमने १००-२०० रुपये लिये हों, तो उससे
उसके सोचने की पद्धति स्वार्थ से आक्रान्त दबे हुए रहना पडता है और उसकी हां है, जिससे वह अपने हित, मित तथा पथ्य में हां मिलानी पड़ती है। इसी प्रकार ' की ही बात सोचता है । वैसे यह सोचना रुस के झोंड का जितना प्रचार अथवा
कोई अनुचित नहीं है, किन्तु ऐसा सोचने के जितना विवरण समाचारपत्रों में नहीं आया साथ ही पूर्व-महर्षियों द्वारा चिंतित तथा आया था और पत्रकारों ने उसे जितना परम-तप श्रम से प्राप्त चिंतन को भी जब महत्व नहीं दिया था, उसकी अपेक्षा कई वह सहज ही अज्ञान-विजृम्मित कहने का गुना अधिक प्रचार अमेरिका द्वारा छोडे दुःसाहस कर बैठता है तो एक चिंता का गये स-मानव राकेट अपोलो ८ आदि के विषय बन जाता है।
_ विषय में आरम्भसे अन्त तक सूक्ष्म से सूक्ष्म गत कुछ दिनों से अपोलो यान की विवरण, चित्रों प्रशंसात्मक कथन आदि से क्रियाशीलता तथा उसकी क्रमिक-सफलता के भारत पर अमेरिका का आर्थिक प्रभत्व बारे में पर्याप्त ऊहापोह हो रहा है। जैसे स्पष्ट रुप से दिखाया गया था। अस्तु.... तो रुसने भी झोडको चन्द्र के आसपास परि बात यह है कि एपोलो-८ से अब क्रमा करके वापस लानेकी बात प्रसिद्ध की है, तक छोड़े गए अंतरीक्षयानों से प्राप्त जानकिन्तु उसकी अपेक्षा एपोलो ८,९,१०,११ की कारियों और समाचार-पत्रों में प्रकाशित बात से बहुत आश्चर्य और ऊहापोह हुआ विभिन्न-समाचारों का यदि तटस्थ रूप में है, उसके अनेक कारण हो सकते है। विश्लेषण किया जाय तो उनमें से बहुत ____एक तो तीन व्योमयात्रियों के विषयमें सी बाते के लगभग तो केवल आंतरराष्ट्रीय कहा जाता है, उसके द्वारा मानवयुक्त रोकेट ख्याति और भारतीय-संस्कृति पर गुप्त प्रहार पहली बार ही उनके कथनानुसार चन्द्र तक करने के उद्देश्य से प्रचारित प्रतीत होती है जाकर वापस आ गया कहा जाता है। जिनमें सत्यांश बहुत ही कम है ।
दूसरी बात यह कि भारत को अद्यतन ये सभी बाते विज्ञ-पुरुषों को, विचार विशिष्ट भौतिकयुग के साधनों से समृद्ध पूर्वक समझनी चाहिये ।। बनाने की मिथ्या लिप्सा में आश्वस्त कर किसी भी प्रकार के पूर्वग्रह के बिना भारतीय-प्रजा के आर्थिक, नैतिक, सामा- सत्य के संशोधक के रूप में अपना उत्तर -

Page #138

दायित्व समजकर यावच्छक्य प्रयत्नों से पूरी सावधानी रखते हुए हमने भी सभी विवरण यहां प्रस्तुत करते हुए अपने विचार प्रस्तुत किए हैं ।
इन विमर्शो में विज्ञान- प्रदर्शित मान्य ताओं को ही हमने ग्रहण किया है, यथासम्भव भारतीय तत्वों को इनमें स्थान इस लिये नही दिया कि जब विज्ञान की बात विज्ञान से ही सिद्ध नहीं होती, तो शास्त्र से सिद्ध कैसे हो सकती है ? ।
संक्षेप में विज्ञान द्वारा पृथ्वी के उपग्रह के रूप में चन्द्र की स्वीकृति होते हुए भी एपोलो को ऊंचा फेंकना सेटन ६ को ३६ मंजिली बनाना, एपोलो-यान की गति, चन्द्र की गति जाने-आने का समय, गुरुत्वाकर्षण की सीमा, वातावरण टेलिवीजन कार्यक्रम, योग्य - नियंत्रण की सीमा, गतिविधि सम्बन्धी विसंवादी निवेदन, चन्द्रमा का पहुँचते समय वहाँ देखी गई वस्तुऐ आदि ऐसी बाते हैं जिन पर मनन जौर चिंतन करने पर समा धान के स्थान पर अनेक नई समस्याएं' उठ खड़ी होती है ।
पूज्य - मुनिराज पं. श्री अभयसागरजी म० गणिव ने विज्ञान को कभी भी हेय नहीं माना है और न कभी वे अपने विचारों से विज्ञान का विरोध ही करते है । उनकी तो मान्यता है कि “विज्ञान तत्त्व ज्ञान का अंग "Without science Philosophy is behind. अर्थात् विज्ञान के विना तत्वज्ञान अंधा है । किन्तु इससे यह भी नहीं भूलना चाहिये कि - " Without Phiolsophy
ε

४१
seience is laime” अर्थात् तत्वज्ञान बिना विज्ञान लंगडा है ।"
अनेकबार व्यक्ति अपनी रुढ मान्यताओंके कारण सत्य को छिपाने को भी बाध्य हो जाता है ।
हाइड्रोजन वायु के संशोधन के प्रकाण्ड अध्येता केलिफोर्निया विश्वविद्यालय डो. हेरल्ड उरेने विज्ञान की प्रगति के विषय में अमेरिकन एसोसिएशन की वार्षिक बैठक में दिनांक २८-१२-६८ को जो मार्मिक विचार व्यक्त किये थे उनमें एक स्थान पर उन्होंने कहा था ।
"जो लोग ऐसा मानते हैं कि चन्द्रमा पर लावा प्रवाह है उन्हें चित्र में भी लावा प्रवाहित होता दिखाई देगा ।" ( गुजरात समाचार दि. २९-१२-६८) ।
इस लिये अन्तरिक्ष यात्री लोवेल के मस्तिष्क ज्वालामुखी की बात बहुत रूढ होने के कारण अपने विचारों को दिखाई देते हुए सत्य से कुछ दूर खिसकनेका प्रयत्न करता है । यह मानव-सुलभ विकृति है । वस्तुतः चन्द्र पर क्या है ? यह २३०००० मीलसे संकटपूर्ण यात्रा करके तथा प्रत्यक्ष देखने की सम्भावना रहते हुए भी निश्चित नहीं हो सकता ।
यह बात गंभीरतापूर्वक विचारणीय हैं । इसी प्रकार व्योमयात्रियों के निम्न लिखित कथन भी गंभीरता पूर्वक विचारणीय है.
(१) “चन्द्र का प्रदेश गड्डेवाला, किसी विशिष्ट - रंग से शून्य ज्वालामुखी के मैदान वाला है ।
(२) व्योमयात्री बौरमेन ने टेलिवीजन

Page #139

के प्रेक्षकों से कहा था - " चन्द्र हम तीनों के लिये भिन्न-भिन्न वस्तु है । मेरे मतानुसार वह विशाळ खाली जगह जैसा है । वहां रहने अथवा काम करने के लिए मन हो, एसा नहीं है ।"
अन्य व्योमयात्री लोवेल ने कहाविशाल आकाश में वह मरुद्वीप जैसा लगता है ।"
तृतीय व्योमयात्री एण्डर्स ने कहा“चन्द्र पर होनेवाले सूर्योदय और सूर्यास्त से मैं बहुत प्रभावित हुआ हूं । इस ग्रह पर अनन्त वस्तुओं के प्रहार हुए हों। एसा लगता है । छोटी छोटी बातें देखी जा सकती । चन्द्र के अधियारी भागकी ओर रेती के ढेर है ।"
(दिनांक २६-१२-६८) इसी प्रकार २४ - १२-६८ को भारतीय स्टेण्डर्ड' समय शामके ६-२ मिनिट पर चन्द्र की दूसरी प्रदक्षिणा के समय टेलिवीजन सेट पर व्योमयात्रियों ने तेरह मिनट का कार्यक्रम दिया था, बताया था कि प्रसारित चित्र में जिन विशाल उन्हें हमने देखा है । कहा - "सी ओफ फर्टीलिटी पृथ्वी पर के बल पर जैसा दिखता है वैसा नहीं है । " चन्द्र राख जैसे रंग का है, उसका कोई विशिष्ट रंग नहीं है ।"
कल्पना
तब उसमें उन्होंने किये गये चन्द्र के गड्डों के चित्र है व्योमयात्री लोवेलने
. ( जब कि दि. २६-१२-६८ के निवेदन में व्योमयात्रियों ने चन्द्र को श्वेत और श्याम सागर जैसा बताया था । इसलिये चन्द्र के रंग के सम्बन्ध में सत्यता क्रया है ? यह

४२
बात विचारणीय है ।) " जमीन सरलता से देखी जा रही है । “विशाल गड्डोंवाले मैदान, उबडखाबड मैदान तथा पर्वतों पर अनेक खंदरें दिखाई देती है ।" "विशाल खंदरों की दीवाले छः से सात मंजिल जितनी ऊंची है ।" " ज्वालामुखी के मुंह बंद हैं । इनमें से अनेक गोलाकार हैं । मानों उन पर कोई वस्तु पड़ी हुई है ।"
जबकि दिनांक २६-१२-६८ को व्योमयात्री एंडर्स शब्दों में चन्द्र के निकट होने पर भी ज्वालामुखी है
या नहीं यह चट्टानों पर
स्पष्ट नहीं हुआ था । ताज हो ऐसा दिखाई
" कुछ देता है ।"
" जैसी दृष्टि वैसी वहां उनको ताज की "कुछ स्वंदरों की “कुछ खंदरों के ये सब बातें भूमि पर से संदेशा समज गये हैं ।" ऐसा विवरण बताने से
सृष्टि" के अनुसार कल्पना याद आई । दिखाए छत की तरह है बीच शंकु है ।"
चल रही थी उसी समय
मिला
- " तुम्हारी बात कहकर अधिक रोका गया है ऐसा
लगता है ।
उपर्युक सभी निवेदनों पूर्वक विचार करनेसे विशाल विस्तार वाले विवरण दे रहे हैं ।
पर गंभीरता - ज्ञात होता है कि पर्वतीय प्रदेश का
इसके आधार पर मुनिराज श्रीने अपना
मत व्यक्त किया है कि
" भारतवर्ष की प्राचीन विशेषता रुप आर्ष दृष्टि से लिखे गए ३००० वर्ष पूर्व के शास्त्रों में पृथ्वी का जो बहुत बड़ा विस्तार दिखाया गया है, उसके एक अति सूक्ष्म अंशरुप

Page #140

आधुनिक आठ हजार मील की दुनिया है ।
वर्तमान पृथ्वी (८००० मील) है, पूर्व पश्चिम ओर उत्तर एसी विशाल तीनों भागो में विशाल पृथ्वी है । जिस पर छोटे बडे अनेक पर्वत, नदीएं, गुफाएं और विविध जंगल आदि हैं ।
४३
व्योमयात्रियों द्वारा किये गये निवेदनों में उपर बताये गये शब्द किसी अज्ञात पर्वतका अवलोकन व्यक्त करते हैं । क्यों कि खंदरे, छोटे बडे शिखर, रेत के ढेर पत्थरमिट्टी का रंग, ज्वालामुखी आदि बातें पर्वतीय प्रदेश की जानकारी देती है । यही कारण है कि व्योमयात्रियों के निवेदन की संगति चन्द्रलोक के साथ नही बैठती । चूंकि परस्पर-विरोधी निवेदन तथा चन्द्र सम्बन्धी वैज्ञानिक धारणाओं की अनिश्चितता, गुरुत्वाकर्षण तथा चन्द्र की रचना के संबंध में अब तक वैज्ञानिकों में कोई एक मत नहीं है और बहुधा कल्पनाओं एवं अनुमानो के आधार पर काम लिया गया है । अतः एपोलो की गति - विधि भी संदिग्ध हो तो इस में आश्चर्य नहीं होना चाहिये) ही क्या ? पूज्य मुनिराज श्री ने गणित के आधार पर भी एपोलो यानों का चन्द्र पर पहुंचना असत्य ठहराया है । इस सम्बन्ध में और अधिक स्पष्ट करते हुए उन्होंने लिखा है—
(१) पृथ्वी से चन्द्रमा तक का अन्तर आनुमानिक -गणित के आधार पर निश्चित किया गया है । ट्रिग्नोमेट्री (त्रिकोणमिति) के सिद्धांतानुसार किसी भी त्रिकोण के दो भागों का ज्ञान हो तो तीसरा भाग का ज्ञान सरलता से हो सकता है, किन्तु भौतिक स्थूल

पर
अन्तरवाले पदार्थों के लिये यह सिद्धांत सफल माना जा सकता है । इसी आधार गणनातीत अन्तर में स्थित आकाशीय पदार्थों को मापने का प्रयास - मेरे घर का चूल्हा दरवाजे से इतनी दूर है, इसी प्रकार सामनेवाले घर में भी दरवाजा दिखाई देता है, तो वहां से चूल्हा इतनी दूर होगा, इस प्रकार की गणनावाली चेष्टा ही है ।
(२) पृथ्वी के एक कोण से तारा अथवा चन्द्र का दर्शन करके, इतने समय में पृथ्वी इतनी घूमी, यह कोण हुआ, इस लिये यह तारा अथवा चन्द्र इतनी दूर है ? इस प्रकार समझाना केवल कागज़ और कलम की लीला है; वास्तविक - सत्य नहीं । क्यों कि जैसे जैसे पदार्थ दूर होता है वैसे वैसे ही उसके साथ कोण बहुत छोटा होता है ओर उस कोण का मूल्य आज के मैथेमेटिकल अथवा लोगरीधम गणित के किसी टेबल, चार्ट अथवा कोष्टक में नही मिलता है । अतः कतिपय गणित के आंकड़े कागज पर बनाकर उन के आधार पर निश्चित किये गये गणित से आकाशीय पदार्थों का अंकन संभव नही है ।
वस्तुतः उदय और अस्त के समय ही पूर्णिमा की रात्रि में १७,०१,४६,९०० मील दूर चन्द्र होता है । मध्य रात्रि में ३१,६८००० मील दूर होता है तथा अमावस्या के दिन उदय और अस्त के समय १६,३१,८८००० मील दूर चन्द्र होता है । ऐसे सीमातीत अंतर पर स्थित चन्द्र को भौतिक स्थूल पदार्थों के अंतर को दिखानेवाले ट्रिग्नोमेट्री गणित के स्थूल सिद्धांतों से मापने की प्रवृत्ति

Page #141

का यह व
वस्तुतः सत्य के. प्रति अज्ञान को व्यक्त चित्रों का तकनीकी विश्लेषण किया है उन करती है।
का यह विश्लेषण निश्चय ही विचारणीय है। ___इस दृष्टि से दिनांक २१ की शाम को उन के इस विश्लेषण से मुनिराजश्री की एपोलो-८ गया, उस समय चन्द्र अस्त होने धारणा को बल मिलता है और यही विचार के लिये मध्याकाश से ढल गया था अर्थात् सही लगता है कि एपोलो "यान चन्द्र पर यहां से चन्द्र लगभग १६,३०,२३,२१६ मील नही पहुचा" दूर था और एपोलो-८ केवल २,३७,००० इसी प्रकार श्री आर. बी शाह, जैन मील की दूरी तक ही गया था, तो वह चन्द्र भूगोल-विशेषज्ञ, अहमदाबाद ने एक लेख पर कैसे पहुंच सकता है ?
"चन्द्र-यात्रा के अन्तस्तल' में लिखा है । ... इस के आधार पर भी यह कहा जा श्री शाह ने भी चन्द्र-यात्रा के सम्बन्ध में सकता है कि एपोलो-८ से इस विस्तृत अनेक विचारणीय-तथ्यों को प्रस्तुत किया अंतर के बीच में स्थित किसी पर्वतीय है। जिससे विज्ञ-पुरूषों के सामने प्रश्न विस्तार वाली भूमि के ही उस के यात्रियोंने चिहन उपस्थित हो जाते है । श्री शाह दृश्य देखे होंगे और टेलीविजन सेट पर ने लिखा है "इस प्रकार देखती हुई जनता त्वरा से वे ही दृश्य प्रसारित किये होगे। के मानस पर प्रचार के बल पर ठुसे गये . चन्द्रमा के उपयुक्त अगणितीय अन्तर एपोलो ११ का चन्द्र पर अवतरण के पीछे को पार करने के लिये अभी और भी सुदृढ सचमुच राजकीय कूटनीतिज्ञों के दांव-पेच का तैयारी की आवश्यकता है। अतः यह होना प्रतीत होता है।"
कहना अनुपयुक्त नही है कि "एपोलो यान" . वास्तव में इस प्रकरण में जो तथ्य प्रकट .: की यात्रा चन्द्रयात्रा न हो कर आकाश यात्रा किये गये है वे विचारणीय है, पू. मुनिश्री
अभयसागर जी महाराज का चिंतन गहनपं. प्रभुदासभाई बेचरदास पारेख गभीर है । उन के चिंतन के पीछे साधना राजकोट, ने अपने लेख "एपोलो-१० से का वजन है । विश्वास है कि इस सम्बन्ध लिये गये चित्र क्या पृथ्वी के है ?" में में वास्तविकता एक न एक दिन अवश्यही विभिन्न पत्र-पत्रिकाओं के एपोलो यान से प्रकट होगी । खीचे गये प्रकाशित पृथ्वी चन्द्र आदि के

Page #142

38$$$$ssseegsco8888888ssessos एक अमेरिकन वैज्ञानिक की दृष्टि में
आज के मानचित्रों की त्रुटि-पूर्णता $$$ssess9s9sessssecs98:sssss
सच पूछिये तो अब तक जितने मानचित्र बन पाता और ध्रुव को बिन्दु रुप में बनाये गये है, उन में भी कुछ न कुछ त्रुटि नहीं दिखलाया जा सकता. अवश्य रह गई है, जो हमारे ज्ञान के निर्णय लोन प्रणाली मे भी यह दोष है कि में बाधक ही नहीं बनती, अपितु हमें वास्त- ध्रुवके समीप पृथ्वी के भाग परस्पर निकट विकता से दूर ले जाने में भी सहयोग देती हो जाते हैं और भूमध्यरेखा पर बहुत दर । है । यही कारण है कि हम तथ्य के निकट (४) आर्योग्राफिक प्रोजेक्शन-इस में नक्शे के नहीं पहुंच पाते ।
बीचका भाग ठीक बनता है, किन्तु ____ प्रसंगवश उनका विवरण भी नीचे दिया. किनारे के भाग घने हो जाते है। जाता है।
ऊपर-नीचेके भागों में भी त्रुटि रहती है। (१) मकेटर प्रोजेक्शन-यह काफमेन नामक (५) स्टीरियोग्राफिक प्रोजेक्शन-इसमें किनारों
जर्मन द्वारा आविष्कृत प्रणाली है। इस का क्षेत्रफल असली क्षेत्रफल से बहुत में उत्तरी भाग अपने वास्तविक आकार बढ़ जाता है । से बहुत बड़े हो जाते है.
इनके अतिरिक्त पोलीकोनिक और सेन्सन (२) पोलवीक प्रणाली-यह प्रणाली मके टर से प्लेमस्टीक के भी प्रोजेक्शन प्रसिद्ध है, किन्तु
बिलकुल उलटी है, इस में भिन्न-भिन्न वे भी दोषपूर्ण है । किसी में क्षेत्रफल, किसी भागों का क्षेत्रफल तो दिखाई पडता है, में आकार और किसी में स्थिति ही गलत है। किन्तु आकार बदल जाता है।
ऐसी स्थितिमें 'पृथ्वी के आकार का (३) कोनीकल प्रोजक्शन-इससे ध्रुव के निकट निर्णय' भी दोष ही कहा जायगा ।
वत्ती ऊंचे अक्षांशो का ठीक नक्शा नहीं जे. मेकडोन्नल (एस्ट्रोलोजिकल मेगेजीन)

Page #143

जैन धर्मशास्त्र और आधुनिक विज्ञान के आलोक में पृथ्वी
(अ) प्रस्तावना
मानव एक चिन्तनशील प्राणी है । ९ वह अपने आसपास की वस्तुओं तथा वातावरण के रहस्य को समझने के लिए चिर- काल से प्रयत्नशील रहा है । संसारी - मानव की इन्द्रियों की प्रकृति बहमुखी है, इसलिए अपने अन्तर और झांकने की बजाय, उसका बाह्य जग के प्रति आकर्षित होना स्वाभाविक था । २ असंख्य संसारी-प्राणियों में से वह कोई धीर-वीर ही होगा जिसने सर्व प्रथम आत्मतत्त्व को जानने का यत्न किया । (क) भारतीय संस्कृति में पृथ्वी
मानव के साहित्यिक मस्तिष्क ने इस १. मण्णति जदो णिच्च मणेण णिउणा जदो दु ये जीवो। मणउक्कडा य जम्हा, तम्हा ते माणुसा भणिया ( पंचसंग्रह - प्राकृत, १ / ६२ ) || गोम्मटसार - जीवकाण्ड, गाथा - १४९.
२. पराञ्चि खानि व्यतृणत् स्वयम्भूः तस्मापराङ् पश्यति नान्तरात्मा (कठोप० २/४/१) ।
३. कश्चिद् धीरः प्रत्यगात्मानमेक्षत् आवृत्तचक्षुरत्वमिच्छन् (कठोप० २/४/१) ।

सृष्टि को किसी अदृश्य व देवी महासाहित्यकार की अनुपम, मनोहर व चिरन्तन कृति के रूप में देखा |४ उसके सौन्दर्यानुरागी स्वभाव ने प्रातःकालीन उषा को कभी एक सुन्दर नर्तकी के रूप में, ५ तो कभी एकसंचरणशील नवयौवना नारी के रुप में निहारा । ६ और, यह धरती व आकाश - जिसकी छत्रछाया में वह रहता आया था— उसके लिए माता व पिता थे । ७
४.
देवस्य पश्य काव्यं न ममार न जीर्यति (अथर्ववेद, १०/८/३२) ।
ऋग्वेद, १/९२/४
ऋग्वेद, ७/८०/२
५.
६.
७.
डा. दामोदर शास्त्री कटवारीया सराय नई दिल्ही - १६
(क) माता भूमिः पुत्रोऽहं पृथिव्याः (अथर्व ० १२/१/१२) । तन्माता पृथिवी तत्पिता द्यौः (यजुर्वेद, २५/१७) । पृथिवि मातः (यजु० १० / २३) ।
(ख) जिज्ञासा व समाधान की प्रक्रिया के क्रम में ही सम्भवतः मानव ने पृथ्वी व अंतरिक्ष रुपी माता-पिता के भी जनक या पालक (परम - पिता) की कल्पना की होगी:- द्यावाभूमी जनयन्देव एकः ( श्वेता उप० ३/३) । द्यावापृथिवी बिभर्ति (ऋ०
www.jalnelibrary.org

Page #144

पृथ्वीमाता के प्रति भारतीय संस्कृति में हुए है ? और हम सब का अवस्थान किस कितना श्रद्धास्पद स्थान है, यह इसीसे प्रमा- पर आधारित है ?३ . णित है कि प्रत्येक भारतीय हिन्दू प्रातःकाल उपयुक्त उदाहरणों से यह स्पष्ट है कि उठते ही, समुद्रवसना व पर्वतस्तनम डिता भारतीय चिन्तक इस पृथ्वी व सृष्टि के विषय अलौकिक धरतीमाता के प्रति यह प्रार्थना में सतत जिज्ञासु थे, और उन्होने अपने करता है:
तपोमय अध्यात्मसाधना के द्वारा, जिस सत्य समुद्रवसने देवि ! पर्वतस्तनम डिते । का साक्षात्कार किया, वह हमारे धर्म ग्रन्थों विष्णु-पत्नि ! नमस्तुभ्य पादस्पर्श क्षमस्व मे ॥ (ख) पृथ्वी के स्वरुप की जिज्ञासा (आ) जैन साहित्य में पृथ्वी
पृथ्वी के प्रति श्रद्धालु मानव के मन में . जैन साहित्यकारों ने भी इस पृथ्वी को यह भी जिज्ञासा पैदा हुई कि आखिर यह एक सुन्दर नारी के रुप में देखा । आर्यावर्त पृथ्वी कितनी बडी है, कैसी है, कहाँ, कब, उस पृथ्वी का मुख है, समुद्र जिसकी करऔर कैसे इसकी उत्पत्ति हुई ?
धनी हे, वन-उपवन जिसके सुन्दर केश है, बौदिक ऋषि दीर्घतमा इस पृथ्वी की विन्ध्य और हिमाचल पर्वत जिसके दो स्तन सीमा को जानने की उत्सुकता व्यक्त करता है, ऐसी पृथ्वी (माता) एक सती साध्वी नारी हुआ दृष्टिगोचर होता है ।१ ।
की तरह शोभीत हो रही है ।४ किन्तु, जैन श्वेताश्वतर उपनिषद् का ऋषि भी यह -
३. श्वेता० उप० (वहीं) । कुत आ जात। जिज्ञासा लिए हुए है कि हम कहांर से पैदा
कुत इयं विसृष्टिः (ऋ० १०/१२६/६१०/३१/८)। तस्मिन् तस्थुभुवनानि विश्वा
नासदीय सूक्त) । तैत्ति० ब्राह्मण-२/८/९ (यजु० ३१/१६) । एको विश्वस्य भुवनस्य ४. (क) उदवहन्ती स्तनौ तुगौ, विन्ध्यप्रालेराजा (ऋ०. ६/३६/४) । क्षरात्मानावीशते
यपर्वतौ । आर्य देशमुखी रम्यां नगरीवदेव एकः (श्वेता० उप० १/१०)। लौयुताम् । अधिकाञ्चीगुणां नीलसत्का(ग) बौदिक ऋषि के अनुसार इस पृथ्वी
ननशिरोरुहाम् । नानारत्नकृतच्छायाम्। पर अनेक धर्मो तथा अनेक भाषाभाषी अत्यन्तप्रवणां सतीम् (रविषेणकृत पद्मलोगां का अस्तित्व रहता आया है- पुराण-११/२८६-८७)॥ विन्ध्यकैलाशवक्षो'जन बिभ्रती बहुधा विवाचसं नानाधर्माणं जां पारावारोमिमेखलाम् (जैन पद्मपु०
पृथिवी यथौकसम्' (अथर्व ० १२/१/४५) । ११४/२२) । . १. पृच्छामि त्वां परमन्तं पृथिव्याः (ऋग्वेद
(ख) जैन आचार्यों की दृष्टि में पृथ्वी, १/१६४/३४) । यजुर्वेद-२३/६१,
एक सहनशील व्यक्तित्व का प्रतिनिधित्व २. किं कारणं ब्रह्म कुतः स्म जाताः, जीवाम
करती है । इसीलिए मुनि की परिषहजकेन क्व च संप्रतिष्ठाः (श्वेता० उप०
यता को बताने के लिए पृथ्वी से उपमा १/१)।
शास्त्रों में दी गई है-खिदि-उरगंबरस

Page #145

दर्शन एक निवृत्तिप्रधान धर्म है,५ इसलिए (१) पृथ्वी-सम्बन्धी जिज्ञासा : जैन साधक का अन्तिम लक्ष्य यही होता है कि दृष्टि से वह सिद्धि-रुपी कान्ता का वरण करता हुआ६
थेवी-तल पर अधिइस मयं पृथिवी की अपेक्षा, सिद्ध-लोक की
कार करने की अपेक्षा इसके स्वरुपादि का 'ईषत्प्राग्भार' पृथिवी (माता) की छत्रछाया
ज्ञान प्राप्त करना आध्यात्मिक दृष्टि से अधिक में पहुचे ।७
श्रेयस्कर है । पूर्ण व वास्तविक रुप को जानरिसा...माहू 'धवला, १/१/१, पृ.० ५२), कर साधक के मन में यह विचार स्वतः उठ वसुन्धरा इव सव्वफासविसहा (औपपा- खडा होगा कि इस पृथ्वी के प्रत्येक प्रदेश तिक सूत्र-सू० १६)। वसुन्धरा चेव सुहु- पर वह अनन्तो बार जन्म-मरण के चक्र से यहुए (स्थानांग-९/६९३ गा० २)। गुजर चुका है ।१ उस चक्र से छूटने के उपाय
को जानने हेतु वह सतर्क हो सकता हैं । भोग५. निवृत्ति भावयेद् (आत्मानुशासन-२३६) ।
भूमि, कर्म भूमि, म्लेच्छ-भूमि, नरक-भूमिसंन्यस्तव्यमिदं समस्तमपि तत्कमै व मोक्षा- इन सब के स्वरूप को जानकर साधक पुण्यर्थिना (समयसार-कलश, १०९) । आस्रवो
पाप के सुफल-दुष्फलादि से सहज परिचित भवहेतुः स्यात् संवरो मोक्षकारणम् (वीत- हो जाता है, और असत् कर्मो से निवृत्त रागस्तोत्र- १९/६) । से णं भंते, अकि- होता हुआं सत्कर्मों की ओर अग्रसर हो रिया किंफला, सिद्धिपज्जवसाणफला जाता हैं । कर्म-भूमि मैं भी वहाँ उनके निवा(भगवती सू० २/५/२६) । एतं सकम्मवि- सियों के बारे में जानकारी प्राप्त करने के रियं बालाणं तु पवेदितं । एत्तोअकम्मवि
उपरान्त, उसकी यह सहज आकांक्षा उदित रियं पंडियाण सुणेह मे (सूत्रकृतांग-१/
होगी ही, कि असंख्य प्राणियो में पुरुषोत्तम ८/९) ।
-'अर्हत्' आदि-की स्थिति क्यों न प्राप्त ६. ये निर्वाणवधूटिकास्तनभराश्लेषोत्थसौख्या- की जाय। करा"...""तान् सिद्धानभिनौम्यहं (नियम
(ख) तन्वी मनोज्ञा सुरभिः पुण्या परमसार-कलश, २२४) । धमः किं न करोति
भास्वरा । प्राग्भारा नाम वसुधा, लोकमूमुक्तिललनासम्भोगयोग्यं जनम् (ज्ञानार्णव- नि व्यवस्थिता । ऊर्ध्व यस्याः क्षितेः ४/२२)। सिद्धिश्रियालिंगितः (उत्तरपुराण, सिद्धाः लोकान्ते समवस्थिताः (तत्त्वार्थसू० ५०/६८)।
भाष्य, अ० १०, उपसंहार, श्लो० १९-२०)। ७. (क) यः परित्यज्य भूभायाँ मुमुक्षुभव- १. ' सो को वि णत्थि देसो लोयालोयस्स
संकटम् (पद्म पु० ११/२८८) । यावत्तस्थौ । णिरवसेसस्स । जत्थ ण सञ्चो जीवो महीं त्यक्त्वा गृहीत्वा सिद्धियोषिताम् जादो मरिदो य बहुबार' (कार्तिकेयानुप्रेक्षा (पद्म पु० ११४/२२)।
-६८) ॥

Page #146

संक्षेप में, इस पृथ्वी के स्वरुपादि-ज्ञान आचार्य विद्यानन्दि ने परामर्श दिया है कि से मनुष्य को उसकी अनन्त-यात्रा का अतीत, हम सब जैन-आगमों का, तथा उसके ज्ञाता वर्तमान व भविष्य स्पष्ट हो जाता है । वह सद्गुरुओं का आश्नय लेकर, किसी भी तरह, अपने निरापद-गन्तव्य का निर्धारण कर सकने मध्य लोक का परिज्ञान तथा उस पर विचारमें समर्थ होता है । इसीलिए, आचार्य विमर्श करें ।३।। विद्यानन्दि ने तत्त्वार्थ श्लोक वार्तिक में प्रति- (२) जैन परम्परा में सृष्टि-विज्ञान का पादित किया है कि समस्त लोक का, तथा
आध्यात्मिक महत्त्व पृथ्वी पर स्थित जम्बूद्वीपादि का निरुपण शास्त्रों में न हो, तो जीव अपने स्वरुप से ही .
यहां यह उल्लेखनीय है कि वैदिक परअ-परिचित रह जाएगा । ऐसी स्थिति में,
__ म्परा में भी उक्त चिन्तन व विमर्श की आत्म-तत्त्व के प्रति श्रद्धान, ज्ञान आदि की
प्रेरणा ऋषियों द्वारा दी गई है। सम्भावना ही समाप्त हो जाएगी । अतः ।
अन्नपूर्णोपनिषद् में कहा गया है कि हमें
- अपने अन्दर की सत्ता के साथ-साथ बाह्य सत्ता २. तदप्ररुपणे जीव-तत्त्व न स्यात् प्ररूपितम्। के स्वरुप की भी छानबीन करनी चाहिए।४
विशेषेणेति तज्ज्ञान-श्रद्धाने न प्रसिद्धयतः॥ जैन परम्परा में भी सृष्टि-विज्ञान की तन्निबन्धनमक्षुण्ण चारित्रं च तथा चर्चा तात्त्विक व धर्म-चर्चा के रुप में मान्य क्व नु । मुक्तिमार्गोपदेशो नो शेषत- है । जैन सृष्टि-विज्ञान भौतिक विज्ञान की त्त्वविशेषवाक् (तत्त्वार्थ श्लोकवार्तिक सू० सीमित परीक्षण-पद्धति पर आधारित नहीं, ३/३६, खड-५, पृ० ३९९) ॥ वह तो सर्वज्ञ जिनेन्द्र-देव के स्वतः तपः
तेषां हि . द्वीपसमुद्रविशेषाणामप्ररुपणे ३. द्वीपसमुद्रपर्वतक्षेत्रसरित्प्रभृतिविशेषः सम्यकू मनुष्याधाराणां नारकतिर्यग्देवाधाराणामप्यप्ररुप- सालनैगमादिनयेन ज्योतिषा प्रवचनमूलणप्रसगान्न विशेषेण जीवतत्त्वं निरुपित स्यात् , सूर्जन्यमानेन कथमपि भावबभिः तन्निरुपणाभावे च न तद्विज्ञानं च सिद्धयेत् , सद्भिः , स्वयंपूर्वापरशास्त्रार्थ पर्यालोचनेन तद्-असिद्धौ श्रद्धान-ज्ञाननिबन्धनमक्षुण्ण प्रवचनपदार्थविदुपासनेन च अभियोगाचारित्रं च क्व नु सम्भाव्यते ? मुक्तिमार्गश्च दिविशेषविशेषेण वा प्रपंचेन परिवेद्यः क्वैवम् ? शेष-अजीवादितत्त्ववचनं च नैव (वहीं, पृ० ४८६, त० सू० ३/४० पर स्यात् । ततो मुक्तिमार्गोपदेशमिच्छता सम्यग्- श्लोकवार्त्तिक) । (तुलना-संशीतिः दर्शन-ज्ञान-चारित्राण्युपगन्तब्यानि । तदन्यत- प्रलय प्रयाति सकला भूलोकसम्बन्धिनीमापाये मुक्ति-मार्गानुपपत्तेः, तानि चाभ्युपगच्छता हरिवंशपुराण-५/७३५) । तद्विषयभावमनुभवत् जीवतत्त्वमजीवादितत्त्ववत् ४. कोह कथमिद किं वा कथं मरणजप्रतिपत्तव्यम् । ' तत्प्रतिपद्यमाने च तद्विशेषा न्मनी । विचारयान्तरे वेत्थं महत्तत् आधारादयः प्रतिपत्तव्याः (वहीं, पृ० ३६६) ॥ फलमेष्यसि (अन्नपूर्णोनिषद्, १/४०) ॥

Page #147

साधना द्वारा अधिगत लोकालोकज्ञता में, को परम्परया मोक्ष भी मिलेगा । ८ इसलिए, स्पष्ट व प्रत्यक्षतया, झलकते हुए समस्त बाह्य आ० हैम-योगशास्थ, १०/२२-२४, आ० हेमविश्व का निरुपण है।५
___ चन्द्र ने धर्म-ध्यान को मोक्ष ब स्वर्ग. जैन परम्परा में सृष्टि-विज्ञान का आध्या- दोनों का साधक बताया है । '१ त्मिक दृष्टि से अत्यधिक महत्त्व है-इसके ध्यान के चार भेदों में तीसरा भेद 'धर्म स्पष्ट प्रमाण निम्नलिखित हैं:- . ध्यान' है२ । लोक के स्वभाव, आकार तथा
(१) मोक्ष का प्रमुख साधन ध्यान है। लोकस्थित विविध द्वीपों, क्षेत्रों समुद्रों आदि ध्यान से संवर, निर्जरा व मोक्ष-तीनों के स्वरुप के चिन्तन मैं मनोयोग केन्द्रित होते हैं । ६ ध्याता को मोक्ष यदि न भी करना 'संस्थान-विचय' धर्म ध्यान है। संस्थानप्राप्त हो, पुण्यासव तो सम्भावित है ही १७ ८. स्वशदधात्मभावनाबलेन संसार-स्थिति अस्तु, पुण्यास्रव की स्थिति में भी ध्याता स्तोक कृत्वा देवलोक गच्छति तस्माद ५. शैलोक्य सकल त्रिकालविषय सालोक
___ आगत्य मनुष्यभवे रत्नत्रयभावनया संसा"मालोकितम् , साक्षाद् येन यथा स्वयं
रस्थितिं स्तोक कृत्वा पश्चान्मोक्षं गताः। करतले रेखात्रय सांगुलि (अकलं कस्तोत्र,
तभावे सर्वेषां मोक्षो भवतीति नियमो
नास्ति (द्रव्यसंग्रह, ५७ पर टीका) । १) । सालोकानां त्रिलोकानां यद्-विद्या
१. स्वर्गापवर्गहेतुर्धर्मध्यानमिति कीर्तित - दर्पणायते (रत्नकरण्ड-१/१) । लोकप्र
यावत् (हैम-योगशास्त्र, ११/१)। काश–३/६३४-३५,
२. आर्तरौद्रधर्मशुक्लानि (त० सू०६/२६, ६. तपोजातीयत्वात् ध्यानानां निर्जराकारण- ___दिग० पाठ में ६/२८)।
त्वप्रसिद्धिः (राजवार्तिक, ६/३/३) । कुरु ३. लोकसंस्थानस्वभावावधानं संस्थानविचयः जन्माब्धिमत्येतु ध्यानपोतावलम्बनम् तदवयवानां च द्वीपादीनां तत्स्वभावाव(ज्ञानार्णव-३/१२)। हैमयोगशास्त्र-४/
.. धानं संस्थानविचयः (राजवार्तिक, ६/३६ ११३, पंचास्तिकाय-६-२६ ।
१०) । लोकस्याधस्तिर्यग् विचिन्तयेदू -
मपि च बाहुल्यम् । सर्वत्र जन्ममरणे ७. शुभध्यानफलोदूभृतां, शिय त्रिदशसम्भवाम् ।
रुपिद्रव्योपयोगांश्च (प्रशमरतिप्रकरण, निर्विशन्ति नरा नाके, क्रमाद्यान्ति पर
१६०) ॥ त्रिभुवनसंस्थानस्वरुप-विचयाय पदम् (ज्ञानार्णव-३/३२) ॥ होति सुहा- .
स्मृतिसमन्वाहारः संस्थानविचयो निगद्यते सवसंवरणिज्जारामरसुहाइ विपुलाई।
(त० सू० ६/३६ पर श्रुतसागरीय घृति)। झाणवरस्स फलाई, सुहाणुबधीणि धम्मस्स
हैमयोंगशास्त्र, १०/१४, आदि पुराण - . (घवला-१३/५,४,२६/५६) ॥ हैमयोग
२१/१४८-१४६, हरिवंशपुराण-६/१४०, शास्त्र-१०/१८-२१, त्रिषष्टिशलाकापुरुष
६३/८८, पाण्डव पु० २५/१०८-११०, चरित-२/३/८०४
ध्यानशतक-५२,

Page #148

विचय' धर्म ध्यान के विशेष फल इस प्रकार जाती है८ । अनुप्रेक्षाए बारह है, उनमें 'लोकाहै-(१) लेश्याविशुद्धि, तथा (२) रागादि- नुप्रेक्षा' के अन्तर्गत, विश्व के वास्तविक स्वरुप आकुलता में कभी४ ।।
का चिन्तन किया जाता है, जिसका फल
चित्त-विशुद्धि, एवं ध्यान-प्रवाह की विरति धर्मध्यान-रुप 'संस्थान-विचय' (लोक
को कम या समाप्त करना आदि है। विचय) के चार भेद माने गए है (१) पिण्डस्थ,
(३) लोक के स्वरुप को बार-बार चिन्तन (२) पदस्थ, (३) रुपस्थ, (४) रुपातीत५ । इन में 'पिण्डस्थ' धर्म ध्यान की पाँच धारणाए
___ करने से स्वद्रव्यानुरक्ति, परद्रव्य-विरक्ति,१०
तथा समस्त कम-मल-विशुद्धि का आधार है-(१) पार्थिवी, (२) आग्नेयी, (३) मारुती,
दृढ होता है११ । इसी दृष्टि से, आचारांग सूत्र (४) वारुणी, (५) तत्त्वरुपवती६ । इनमें पार्थिवी
में लोक-सम्बन्धी ज्ञान के अन्तर ही विषयाधारणा के अन्तर्गत, साधक मध्यलोकवत्
सक्ति के त्याग में पराक्रम करने का निर्देश क्षीरसमुद्र के मध्य जम्बूद्वीप को एक कमल के रुप में चिन्तन करता है । इस कमल में (४) लोक-सम्बन्धी ज्ञान प्राप्त करने के मेरु-पर्वत रुपी दिव्य कर्णिका होती है। बाद ही, धर्म का निरुपण करना शेयस्कर
(२) ध्यान से मिलती-जली क्रिया माना गया है१३ । 'भावना' या 'अनुप्रेक्षा' है । वे एक प्रकार की ८. राजवार्तिक, ६/३६/१२ (अनित्यादिविषय चिन्तन-धाराए हैं जो वार-बार की जाती है। चिन्तनं यदा . ज्ञानं तदा अनुप्रेक्षाजब इसी चिन्तन-धारा में एकाग्र-चिन्ता- व्यपदेशो भवति, यदा तत्रैकाग्रचिन्तानिरोध हो जाता है तो 'ध्यान' की स्थिति हो निरोधस्तदा धाध्यानम्) ।
९. त० सू० ९/७, हैमयोगशास्त्र-४/५५४. नानाद्रव्यगतानन्तपर्यायपरिवर्तनात् । ५६, लोकस्य संस्थानादिविधियाख्यातः।
सदासक्तं मनो नैव रागाद्याकुलतां तत्स्वभावानुचिन्तनं लोकानुपेक्षा । एवं व्रजेत् ॥ धर्मध्याने भवेद् भावः क्षायोप
ह्यस्याध्यवस्यतः तत्त्वज्ञानादिविशुद्धिर्भवति शमिकादिकः । लेश्याः क्रमविशुद्धाः स्युः (राजवातिक, ९/७/८)। पीतपद्मसिताः पुनः (हेमयोग शास्त्र- १०. द्र० पंचास्तिकाय-१६७.१६८, समय११/१५-१६) ॥
सार-१०/१०५, । ५. ज्ञानार्णव-३४/१, हैमयोगशास्त्र-७/८. ११. स्वतत्त्वरक्येत नित्यं परद्रव्यविरक्तये ।
_ स्वभावो जगतो भाव्यः समस्तमलशुद्धये ६. ज्ञानार्णव-३४/२-३, हैमयोगशास्त्र
(योगसार-प्राभृत-अमितगतिकृत, ६३/२)।
१२. विदित्ता लोगं यंता लोगसणं. से मइयं ७. ज्ञानार्णव-३४/४-८, हैमयोगशास्त्र- परक्कमेज्जासि (आचारांग, १/३/१/२५) । ७/१०-१२,
१३. सूत्रकृतांग-२/६/२/४९-५०

Page #149

(५) जैन साहित्य को चार ( विषयों) में विभाजित किया एक अनुयोग के अन्तर्गत, सम्बन्धी साहित्य का समावेश किया गया है । दिगम्बर परम्परा में यह अनुयोग 'करणानुयोग' के नाम से, २ तथा श्वेताम्बर परम्परा में 'गणितानुयोग' के रूप में ३ प्रसिद्ध है ।
अनुयोगों गया है । १ सृष्टिविज्ञान -
(६) जैन पुराणों का वर्ण्य विषय सृष्टिवर्णन भी है। स्वयं जिनेन्द्र देव ने त्रिलोक
१. आर्य रक्षित ने ( वि० सं० प्रथमशती) ने शिक्षार्थी श्रमणों की सुविधा के लिए आगम-पठन पद्धति का चार भागों में विभाजित किया ( द्र० नन्दी थेराबली - २, गाथा - १२४) । विशेषावश्यक - • भाष्य- २२८६-२२६१,
अनुयोगों के नाम दिगम्बर- परम्परा में इस प्रकार हैं - (१) प्रथमानुयोग, (२) करणानुयोग, (३) चरणानुयोग, (४) द्रव्यानुयोग | श्वेताम्बर - परम्परा में नाम इस प्रकार हैं - (१) चरणकरणानुयोग, (२) धर्म' कथानुयोग, (३) गणितानुयोग, (४) द्रव्यानुयोग | ( द्र० आवश्यक नियुक्ति-गा० ७७३-७४, सूत्रतांग चूर्ण, पत्र-४, आवश्यक-वृत्तिपृ० ३०, रत्नकर डश्रावकाचार - ४३-४६, द्रव्यसंग्रह - ४२ पर- टीका
२. रत्नकरण्ड श्रावकाचार, १/४३-४४, आदिपुराण- २/९९,
३. आवश्यक- नियुक्ति - १२४,

५२
स्वरुप किया है |४ पुराणों का परिगणन 'धर्म'कथा' के अन्तर्गत किया जाता है ॥५ धर्मकथा को स्वाध्याय के रूप में 'तप' माना गया है । ६ अतः पुराणादि- वर्णित सृष्टिविज्ञान की सामग्री के मनन का भी होना स्वाध्याय के अनुष्ठान से स्वाभाविक है ।
सृष्टि - विज्ञान की सामग्री से परिपूर्ण 'चन्द्रप्रज्ञप्ति' तथा 'सूर्य' प्रज्ञप्ति' का स्वाध्याय काल प्रथम ब अंतिम पौरुषी में विहित माना गया है ।७
आ० पद्मनन्दिकृत 'जम्बूद्वीपप्रज्ञप्ति ' (दिगम्बर ग्रन्थ) के अनुसार, जम्बूद्वीपप्रज्ञप्ति को पढ़ने व सूनने वाला मोक्ष - गामी होता
४. त्रिजगत्समवस्थानं नरकप्रस्तरानपि ।
द्वीपाब्धिहृदशैलादीन यथास्मायुपादिशत् (आदिपुराण - २४ / १५७) । तिलोयपण्णत्ति—१/६०,
जैन पुराणों का वर्ण्य विषय सृष्टिवर्णन भी है - 'जगत्-त्रयनिवेशश्च कल्यस्य संग्रहः । जगतः सृष्टिसंहारौ चेति कृत्स्नमिहोद्यते' (आदिपुराण - २।११६) || हरिवंश पुराण - १/७१, पद्मपुराण – ११४३,
५. आदि पु०११२४, १/६२-६३, १/१०७११६, पद्मपुराण - ११३९ हरिवंशपुराण - १११२७,
१।२७
६. द्र० त० सू० ९/२०, ९/२५, भगवती आराधना - १०७, भगवती सूत्र - २५,७० ८०१, स्थानांग — ५/३/५४१, मूलाचार३६३, उत्तराध्ययन- ३०/३४, २६/२७, ७. स्थार्नाग - ३|१|१३९,

Page #150

IS
५३
प्रकार, सृष्टि-विज्ञान-सम्बन्धी आध्यात्मिक द्रष्टि
है 1८ इस साहित्य का श्रवण - मनन से उचित व अपेक्षित सिद्ध होता है । (७) अंगप्रविष्ट जैन द्वादशांगी तथा बाह्य साहित्य में सृष्टि-विज्ञान-सम्बन्धी प्रचुर सामग्री भरी पडी है । इसके अतिरिक्त जैन आचार्यों ने सूष्टि - निरुपण से सम्बन्धित अनेक स्वतंत्र ग्रन्थों की रचना की है ।९ इन सबसे यह स्पष्ट हो जाता है कि जैन परम्परा में सृष्टि-विज्ञान का अध्ययन-अध्यापन अत्यन्त श्रद्धा व रुचि का विषय रहा है ।
प्रस्तुत शोधपत्र में जैन आगमों मे प्राप्त पृथ्वीसम्बन्धी निरुपणको प्रस्तुत करते हुए आधुनिक विज्ञान के आलोक में उसका सारीक्षण किया जा रहा है । (३) पृथ्वियों की संख्या
जैन परम्परा में पृथ्वियों की संख्या कहीं सात, १०, तो कहीं आठ११ भी बताई गई हैं । ८. जंबूदीवपणत्ति (गि० ) – १३/१५७ ९. द्रष्टव्य - सत्यशीघ्र यात्रा (प्र० वर्द्धमान
जैन पेढी, पालीताना), पृ० ४२ - ६६, १०. हरिवंश पु० ४/४३-४५, भगवती सू०
१२ / ३ / १-२ ( गोयमा, सत्त पुढवीओ पण्णत्ताओ) 1 स्थानांग ——७/६६९ ( २३-२४), त्रिषष्टि०. २।३।४८६, लोकप्रकाश-विनय - विजयगणि-- रचित, १२।१६०-१६२,
११. तिलोयपण्णत्ति - २।२४, घवला - १४५, ६, ६४ । गोयमा ! अठ पुढवीओ पण्णत्ताओ । तं जहा - रयणापमा जाव
सीप भारा' (भगवती सू० ६।८।१) । स्थानांग - ८/८४१ (१०८) । प्रज्ञापनासूत्र - २७९ (१) ।

आठ पृथ्वीओं के नाम इस प्रकार है:
(१) रत्नप्रभा
(२) शक प्रभा
(३) बालुकाप्रभा (४) पंकप्रभा
(५) धूमप्रभा
(६) तमः प्रभा
(७) महातमः प्रभा १.
(८) ईषत्प्राग्भारा,
जिस मध्यलोक में हम निवास कर रहे हैं, वह रत्नप्रभा पृथ्वी का ऊपरी पटल (चित्रा) हैं, जिसका विस्तार ( लम्वाई व चौडा आदि) असंख्य सहस्र योजन है । २ किन्तु
१. सात पृथ्बियों के बास्तविक नाम इस
प्रकार हैं – घम्मा, वंशा, सेला, अंजना, अरिष्ठा, मघा, माघवती । रत्नप्रभा आदि नाम नही, अपितु 'घम्मा' आदि तो पृथ्वियों के गोत्र हैं । द्र० स्थानांग —७|६६९ ( सुत्तागमो - भा० २, पृ० २७८), भगवती सूत्र - १२।३।३, जीवा - भिगम सूत्र - ३ | ११६७, लोकप्रकाश१२।१६३-१६४, त्रिलोकसार—१४५ तत्त्वार्थ' सून्न - भाष्य - ३ | १, तिलोयपण्णत्ति - १/१५३ बरांग - चरित - १ / १२, हरिवंश पु० ४।४६,
त० सू० ३।१ पर श्रुतसागरीय टीका में 'घम्मा' आदि संज्ञाएं नरकभूमियों की है।
२. रयणप्पभा पुढवी केवइयं आयामविखभेणंपन्नते । गोयमा, अस खेज्जाई जोयणसहस्साई आयाम विख भेण अस खेज्जाइ

Page #151

इसमें मनुष्य - लोक जितने क्षेत्र में हैं, वह ४५ लाख योजन लम्बा-चौड़ा, तथा १४२३० ४९ योजन परिधि वाला है । ३
सबसे छोटी और आठवीं पृथ्वी ऊर्ध्वलोक में (सभी देव - कल्पविभागों से परे ) है, ४ जहां सिद्ध क्षेत्र (मुक्त आत्माओं का
जोयणसहस्सा परिकखेवेण पण्णत्ता (जीवाजीवाभिगमसूत्र - ३|१|७६) । तत्थ पढमढवी एकरज्जुविक्ख भा सत्तरज्जुदीहा बीससहस्सूण बेजोयणलक्खबाहल्ला (तिलोयपण्णत्त, १/२८३ पृ० ४८) । प्रथम पृथ्वी एक राजू विस्तृत, सात राजू लम्बी तथा एक लाख अस्सीहजार याजन मोटी है । राजू का प्रमाण असंख्यात योजन है ( प्रमार्णागुल निपन्न योजनानां योजनानां प्रमाणतः । असख्यकोटोकोटीभिरेका रज्जुः प्रकीर्त्तिता - लोकप्रकाश, १/६४) । आधुनिक विद्वानों के मत में राजू लगभग १.१६ १० १५ मील के समान है ।
/
३. तिलोय पण्णत्ति - ४१६-७, हरिवंशपुराण - ५ ५९०, जीवाभिगमसूत्र - ३ |२| १७७, बृहत्क्षेत्र समास-४. स्थानांग३।१।१३२,
४. ऊर्ध्व तु एकैव (त. सू. भाष्य, ३ १ ) नृलोक तुल्यविष्कम्भा (त. सू. भाष्य, दशमाध्याय, उपसंहार, श्लोक-२० ) । इस पृथ्वी का विस्तार (लम्बाई-चौड़ाई) ४५ लाख योजन है जो मनुष्य क्षेत्र के समान है । इसकी परिधि एक करोड बयालीस लाख तीस हजार दो सौ उनचास योजन मे कुछ कम मानी

५४
निवास ) अवस्थित है । ५ बाकी सात पृथ्वियां मध्यलोक के नीचे हैं जहां नरक अवस्थित हैं । ६
ये सभी पृथ्वियां द्रव्य की दृष्टि से शाश्वत है: : - इनका कभी नाश नहीं होता । ७ (४) पृथ्वियों की स्थिति व आधार
रत्नप्रभा आदि पृथ्वियों में प्रत्येक, तीनतीन वातवलयों के आधार पर प्रतिष्ठित है । इनके नाम हैं - (१) घनोदधि, (२) घनवात, (३) तनुवात । ये वातवलय आकाश पर प्रति
गई है— द्र० औपपातिक सूत्र – ४२, स्थानांग ३ | १|१३२, ८ १०८, दिगम्बर मत में ईषत्प्राग्भारा पृथ्वी एक राजू चौडी तथा सात राजु लम्बी है (तिलोयपण्णत्ति, ८।६५२-५८) ।
किन्तु इस पृथ्वी के बहुमध्यभाग में 'ईषत्प्राग्भार' क्षेत्र है जिसका प्रमाण, ४५ लाख योजन है (तिलोयपण्णत्ति - ८ । ६५६-५८, हरिवंश पु० ६ १२९), ५. तिलोयपज्णति - ९ / ३, भगवती आराधना - ११३४, २१२७
६. त. सू. ३/२, ज्ञानार्णव- ३३/१०, त्रिषष्टि० २ / ३ / ४८५, हरिवंश पु० ४ / ७१ - ७२, प्रज्ञापना सूत्र, २ / ६६ (सुत्तागमो, २ भाग, पृ० २६४) । जीवा - जीवाभिगम - ३ / २, सू. ८१ लोकप्रकाश-६ / १ ७. जीवाजीवाभिगम सूत्र, सू० ३/१७८ व
३२८५. जंबूद्दीवपणत्ति (श्वेताम्बर) - ७ / ९७७ (सुत्तागमो, भा० २ पृ० ६७१) ।

Page #152

ष्ठित है१ । प्रत्येक पृथ्वी को ये वातवलय वल- (१) रत्नप्रभा पृथ्वी का खर भाग (१६याकार रुप से वेष्टित किये हुए है । पृथ्वी
हजार योजन का)५ । को. घनोदधि, घनोदधि को धनवात, धनवात (२) ,, पंक भाग (८४ हजार योजन) को तनुवात वेष्टित किए हुए है ।२
(३) ,, अब्बहुल भाग (८० हजार योजन) .. रत्नप्रभा पृथ्वी के तीन काण्ड (विभाग) रत्नप्रभा पृथ्वी का समस्त बाहल्य (मोटाई) हैं,—(१) खर, (२) पंक, (३) अब्बहुल३ । एक लाख अस्सी हजार योजन फलित इनमें खरकाण्ड के १६ विभाग है४ । इस प्रकार होता है।६ प्रथम पृथ्वी और द्वितीय पृथ्वी के मध्य
(४) (पृथ्वी के नीचे) धनोदधि वातवलय निम्नलिखित प्रकार से (ऊपर से नीचे की
(२० हजार योजन मोटा) ७ (सर्वाऔर) स्थिति समझनी चाहिए :
धिक सघन) १. हरिवंश पु० ४/४२, ४/३३, तिलोय
धनवातवलय (तनुवात वलय की १/२६८-६९, त० सू० भाष्य-३/१, ठाणांग
तुलना में अधिक सघन) (२०३/२/३१९, ७/१४-२२, ८/१४,२/३/५०२,
हजार योजन मोटा)७ लोक प्रकाश-१२/१७७-१७८, ज्ञानार्णव
तनुवातवलय (घनोदधि व घनवात ___३३/४-७, जीवाजीवाभिगम, सू० ३/१
की तुलना में अत्यन्त सूक्ष्म व ७१-७६,
पतला) (२० हजार योजन मोटा)
(७) आकाश २. रत्नप्रभा आदि सातों पृथ्वियां ऊर्ध्व दिशा ...
को छोड कर शेष नौ दिशाओं में घनो- ५. लोकप्रकाश-१२/१६९-७० तिलोय प० २/९, दधि से छूती है, आठवीं पृथ्वी दसों जंबूद्दीव पण्णत्ति (दिग०) ११/११६, दिशाओं में घनोदधि से छूती है (तिलो- ६. हरिवंश पु० ४/४७-४९, लोकप्रकाश-१२/यप-२/२४)।
१६८, जीवाजीवा० सू० ३/१/६८, __ वातवलयों के परिमाण आदि की ७. प्रत्येक वातवलय (वायुमण्डल) की मोटाई जानकारी हेतु देखें-लोकप्रकाश-१२/७९. वीस हजार योजन है (त्रिलोकसार-१२४, १९०, त्रिलोकसार १२३-१४२, तिलोय तिलोय० ५० १/२७०) । श्वेताम्बर परप० १/२७०-८२,
म्परा में घनोदधि की मोटाई (मध्यगत ३. तिलोय ५० २/९, त्रिलोकसार-१४६, बाहल्य) वीस हजार योजन, धनवात एवं
जीवाजीवाभिगम, सू० ३/१/६९, ठाणांग- तनुवात की असंख्य सहस्त्र योजन मानी १०/१६१-१६२,
गई है जीवाजीवाभिगम सू० ३/१/७२, ४. तिलोय प० २/१०, जीवाजीवा सू० ३/१- लोकप्रकाश-१२/१८०, १८३, १८९) ।
६९, ठाणांग-१०/१६३, लोकप्रकाश-१२/- प्रत्येक वातवलय के विष्कम्भ (प्रत्येक १७१,
पृथ्वी के पाश्वा भाग में मोटाई) के .

Page #153

(८) द्वितीय पृथ्वी-शर्कराप्रभा तथा जल से पृथ्वी का उद्गम माना गया है ।२
(इससे नीचे पुनः घनोदधि, घनवात [आकाश, वायु, आग की लपटें, जलतनुवात वलय है।)८
इनमें उत्तरोत्तर सघनता है । घनोदधि शब्द में रत्नप्रभा से लेकर महातमनभा तक सातों आए हुअ उदधि (जल-सागर) शब्द से, तथा पध्वियां एक दूसरे के नीचे छत्रातिछत्र जैनागमनिरूपित 'गोमूत्र'वत् वर्ण से इसकी के समान आकार बनाती हुई स्थिति है। जल से समता प्रकट होती है। सम्भव है, इस सन्दर्भ में तुलनात्मक दृष्टि से उप
घनोदघि जमे बर्फ की तरह ठोस चट्टान जैसा निषद् का वह कथन मननीय है जो बृह- हो । 'तनुवात' सूक्ष्म व तरल वायु हो, इसकी
दारण्यक समस्त धरातल को जल से, जल की तुलना में अधिक सघन 'धनवात' आग की वायु से, वायु को आकाश से ओतप्रोत बताता
- लपटों की तरह अधिक स्थूल हो । धन यानी है? । तैत्तिरीय उपनिषद् का वह कथन भी यहां
__मेघ, मेघ में वायु बिजली का रुप धारण
मघ, मननीय हैं जिसके अनुसार आकाश से वायु
करती है, बिजली अग्नि का एक रुप है। का, वायु से अग्नि का, अग्नि से जल का, इस दृष्टि से घनवात को 'अग्नि' के रुप में
- वर्णित किया गया प्रतीत होता है । इस . सम्बन्ध में भा दाना परम्परा मतमद सम्बन्ध में तुलनात्मक अध्ययन-हेतु एक पृथक् रखती है। इस सम्बन्ध में दिग० पर- शोध-पत्र अपेक्षित है।] म्परा के ग्रन्थ-तिलोयपण्णत्ति (१/२७१), तथा त्रिलोकसार (१२५), जंबूद्दीव प० बौद्ध ग्रन्थों में भी ऐसा वर्णन मिलता (दिग०) ११/१२२ आदि द्रष्टव्य है। है जिसके अनुसार पृथ्वी जल पर, जल वायु श्वेताम्बर परम्परा के ग्रन्थों में जीवा- पर, तथा वायु आकाश पर प्रतिष्ठित है३ । जीवाभिगम (सू० ३/१/७६) तथा लोकप्रकाश (१२/१८२-१९०) आदि उल्ले
२. आकाशाद् वायुः बायोरग्निः, अग्नेरापः खनीय है।
अदभ्यः, पुथिवी (तैत्ति० उप० ११/२/२)। ८. तिलोय ५० २/२१, त्रिषष्टि० २/३/४९१
३. पृथिवी भों गोतम क्व प्रतिष्ठिता । ९३, त० सू० ३/१ भाष्य । आकासपइ
पृथिवी ब्रह्मणा अन्मडले प्रतिष्ठिता । ठिए वाये, वायपइठिए उदही, उदही-.
अमडलो भो गौतम क्व प्रतिष्ठतः । पइदिठया तसा थावरा पाणा (भगवती
आकाशे प्रतिष्ठतः । आकाशं भी गौतम सू० १/६/५४) ।
क्व प्रतिष्ठितम । अतिसरसि ब्राह्मण....
आकाश ब्राह्मण अप्रतिष्ठितमनालम्बनमिति १. यदिदं सर्वमप्सु ओतं च प्रोतं च" आप विस्तरः (मिलिन्दप्रश्न-६८, अभिधर्म कोशओताश्च प्रोताश्चेति वायौं' 'वायुरोतश्चेदमन्त- १/५ की व्यारव्या में डात)। द्र० रिक्षलोकेषु गागी ती (धृहदा० उप० ३/६/१) । अभिधर्म काश-३/४५-४७) ।

Page #154

तीनों वातवलय वायुरुप ही है,४ किन्तु है८ । मनुष्य लोक-इसी (रत्नप्रभा) पृथ्वी का सामान्यतः वायु अस्थिर-स्वभाववाली होती एक बहुत ही छोटा भाग है। है, जब कि वे वातवलय स्थिर-स्वभाव वाले (६) हमारी पृथ्वी का आकार व स्वरुप वायु-मण्डल हैं । इस दृष्टि से गीता का यह मा नाम अन्वर्थ १९ । इस कथन जैन मत से साम्य रखता है कि लोक पथ्वी में रत्न, वैडूर्य, लोहित आदि विविध में वायु सर्वत्र व्याप्त है और वायु आकाश प्रभायुक्त रत्न प्राप्त होते है। पर स्थित है।
____ हमारी यह धरती, नीचे की छ धरतियों मध्य-लाक का आधार यह पृथ्वी के मुकाबले, में आकार (लम्बाई-चौड़ाई) में
सबसे छोटी (कम पृथुतर) है । १ किन्तु जम्बूद्वीप से लेकर स्वयम्भूरमण समुद्र
मोटाई में यह अधिक है । २ जहाँ रत्नप्रभा तक असंख्य द्वीप व समुद्र वाले मध्यलोक
पृथ्वी की मोटाई एक लाख अस्सी हजार का आधार इस रत्नप्रभा का ऊपरी 'चित्रा'
योजन मोटी है ! ३ वहां द्वितीय पृथ्वी एक पटल है६ । मेरु पर्वत एक लाख योजन
लाख बत्तीस हजार, तृतीय एक लाख अठाविस्तार वाला है । उसमें ओक हजार योजन
ईस हजार, चतुर्थ एक लाख वीस हजार, पृथ्वीतल से नीचे है, तथा निन्यानवे हजार
पंचम एक लाख अठारह हजार, षष्ठ एक योजन पृथ्वी से ऊपर है । इसी मेरु पर्वत से .. मध्यलोक की सीमा निर्धारित की जाती है। ८. त० सू० १/१-१०, लाकप्रकाश-१५/४५ अर्थात् मध्यलोक पृथ्वीतल से एक हजार योजन
(रत्नप्रभोपरितल वर्ण याम्यथ तत्र च । नीचे से प्रारम्भ होकर, निन्यानवे हजार योजन
सन्ति तिर्थगसंख्येयमाना द्वीपपयोधयः । ऊंचाई तक स्थिर है।
सार्होद्धाराम्भोधियुग्मसमोः प्रमिताश्च ते)। जम्बूद्वीप आदि द्वीप, लवणोद आदि
९. ति० ५० १/१०, सर्वार्थसिद्धि १/१, समुद्र, भरतादि क्षेत्र, मेरु एवं वर्षधर आदि
राजवार्तिक १/१/१, अन्वर्थ'जाति सप्तानां पर्वत, कर्मभूमियां, भोगभूमियां, अन्तद्वीप
गोत्राण्याहुरमूनि वै । रत्नादीनां प्रभाआदि इस पृथ्वी (चित्रा पटल) पर अवस्थित
योगात् प्रथितानि तथा तथा (लोक
प्रकाश ११/१६१)। ४. त्रिनिर्वायुभिराकीण : (ज्ञानार्णव-३३/४)
त्रिषष्टि० २/३/४८८, जीवाजीवाभिगम ५. यथाकाशस्थितो नित्य वायुः सर्वत्रगो
- सू० ३/२/९२, भगवती सू० १३/४/१०, ___ महान् (गीता-१०/६)। .
२. जीवाजीवाभिगम सू० ३/१/८० भगवती ६. त्रिषष्टि० र/३/५५२-५३,
सू० १३/४/१०, ७. तनुवातान्तपर्यन्तस्तिर्यग्लोको व्यवस्थितः ३. लोकप्रकाश १२/१६८, ति० प० २/९,
लक्षितावधिरूभंधो मेरुयोजनलक्षया हरिवंश पु० ४/४७-४९, जीवाजीवा० (हरिवंश पु० ५/१) ।
३/१/६८,जबूढीव प०(दिग०) ११/११४,

Page #155

५८
लाख सोलह हजार, तथा सप्तम एक लाख (१२) वर्च गत, (१३) बहुल, (१४) शैल, आठ हजार योजन मोटी है । ४ (१५) पाषाण७ । इन पटलों में बिविध
रत्नों को खाने हैं । ८ (क) पृथ्वी में रत्नो की खाने
(ख) पृथ्वी का आकार-गोल व चौरस ' प्रथम पृथ्वी के खर भाग (१६ हजार (सपाट) दर्पण की तरह योजन) के १६ पटलों (विभागों) में ऊपरी इस धरती का आकार जैनागमों में पटल का नाम 'चित्रा' है,५ जिसकी 'झल्लरी' (झालर या चूडी) के समान वृत्त मोटाई एक हजार योजन है६ । चित्रा माना गया है९ । कुछ स्थलो में इसे पटल के नीचे पन्द्रह अन्य पटलों के नाम -
__७. ति० प० २/१५-१८, हरिवंश पुराण इस प्रकार है-(१) गैडूर्य, (२) लोहितांक,
... (४/५२-५४) में नाम इस प्रकार है(३) असारगल्ल, (४) गोमेदक, (५) प्रवाल,
चित्रा, वना, घडूर्य, लोहितांक, मसा. (६) ज्योतिरस, (७) अंजन, (८) अंजनमूल,
रकल्प, गोमेद, प्रवाल, ज्योति, रस, (९) अंक, (१०) स्फटिक, (११) चन्दन,
अंजन, अंजनमूल, अंग, स्फटिक, ४. त्रिषष्टि० २/३/४८७, त० सू०, भाष्य- चन्द्राभ, वर्च स्क, बहुशिलामय । त्रिलो
३/१, जीवाजीवा० सू० ३/२/६८,३/२। कसार (१४७-१४८) तथा जंबूद्दीव ८१, प्रज्ञापना सू० २।९७-१०३, दिग- पण्णत्ति (दिग०) (११/११७-१२०) में म्बर-परम्परा में पृथ्वीयों की मोटाई सामान्य-अन्तर के साथ नामों का द्वितीय पृथ्वी से लेकर सातवीं पृथ्वी निदेश है। तक इस प्रकार है-शर्क राप्रभा-३२०००, लोकप्रकाश (१२/१७२-१७५) में नाम बालुकाप्रभा-२८०००, पंकप्रभा-२४०००, इस प्रकार है-रत्न, वन, वैडूर्य, धूमप्रभा-२००००, तमःप्रभा-१६०००,
लोहित, अंक, रिष्ट । जीवाजीवाभिगम महातम प्रभा-८००० योजन (द्र०
सूत्र (३/१/६९) में भी कुछ इसी तिलोय प० २।२२, १२२८२ पृ० ४६-४९,
तरह के नाम दिए गए हैं। त्रिलोकसार-१४९)। तिलोयपण्णत्ति
८. ति० प० २/११-१४, लोकप्रकाश १२/ में श्वेताम्बर-सम्मत परिमाण को
९. मध्ये स्याज्झल्लरीनिभः (ज्ञानार्णव ३३/ 'पाठान्तर' (मतभेद) के रुप में निर्दिष्ट
८)। मध्यतो झल्लरीनिभः (त्रिषष्टिः किया है (ति० प० २।२३।
२/३/४७९) । एतावान्मध्यलोकः स्यादा५. तिलोयपण्णत्ति २/१०, त्रिलोकसार-१४७
कृत्या झल्लरीनिभः (लोकप्रकाश १२/ राजवार्तिक ३/१/८, जंबूद्दीव पण्णत्ती
४५)। खरकांडे किंसंठिए पण्णत्ते । ' (दिग०) ११/११७,
गोयमा । झल्लरीसंठिए पण्णत्ते (जीवा६. ति० प० २/१५, हरिवंश पु० ४/१५, जीवा० सू० ३/१/७४) । भगवती सू०

Page #156

स्थाली के समान आकार वाली भी बताया जम्बूद्वीप का आकार भी रकाबी (खाने गया है । १०
की प्लेट) के समान सपाट गोल है, जिसकी ___ पृथ्वी की परिधि वृत्ताकार है, तभी इसे उपमा रथ के चक्र, कमल की कर्णिका, तले परिवेष्टित करने वाले घनोदधि आदि वातों हुए पूए आदि से की गई है२ । जम्बूद्दीवपण्णत्ति की वलयाकारता भी संगत होती है । ११ (दिगम्बर परम्परा) में इसे सूर्य मण्डल की
दिगम्बर-परम्परा में इसकी उपमा खडे तरह घृत्त३, तथा सदृश-वृत्त बताया गया है। हए मृदग के ऊर्ध्व भाग (सपाट गोल) से भी उपयुक्त निरुपण के परिप्रेक्ष्य में जैनदी गई है।
परम्परा के अनुसार, पृथ्वी नारंगी की तरह
गोल न होकर चिपटी (चौडी-पतली, सपाट११/१०/८, हैम-योगशास्त्र-४/१०५, आदि पुराण-४/४१, आराधनासमुच्चय
दर्पण के समान) सिद्ध होती है। ५८, जंबूद्दीव प० (दिग०) ११/१०६,
प्राचीन भारतीय वैज्ञानिकों (श्रीपति,
श्रीलल्ल, सिद्धान्तशिरोमणिकार भास्कराचार्य १०. (क) स्थालमिव तिर्य ग्लोकम् (प्रशमरति,
आदि) ने भी पृथ्वी को समतल ही माना (ख) भगवतीसूत्र में एक स्थल पर
है। वायुपुराण, पद्मपुराण, विष्णुधर्मोत्तमध्यलोक को 'वरवन' की तरह की
रपुराण, भागवत आदि पुराणों में भी पृथ्वी
को समतलाकार या पुष्करपत्रसमाकार बताया बताया गया है-'मज्झे वरवइरविग्गहियसि-५/९/२२५ (१४) ।
गया है५ । ११. जीवाजीवाभिगम ३/१/७६ (घनोदहिवलए (७) (जैन दर्शन और विज्ञान : वट्टे वलयागारसंठाणसंठिए) ।
_ आधुनिक विज्ञान इस पृथ्वी को नारंगी १. मज्झिमलोयायारो उब्भिय-मुरअद्धसा- की तरह गोल मानता है। जैन-सम्मत रिच्छो (तिलोयपण्णत्ति, १/१३७), श्वेता० २. जबूहीवे...वट्टे तेल्लापूयस ठाणसलिए परम्परा में ऊर्ध्व लोक को ऊर्ध्व मृद- वट्टे रहचक्कवालस ठाणसं ठिए वट्टे क्खरगाकार माना है (भगवती सू० ११/१०/ कण्णियास ठाणसठिए (जबूहीवपण्णत्ति९) । [ति० ५० की ऊर्ध्व मृदंगाकार श्वेताम्बर, १/२-३) । जीवाजीवाभिगम मान्यता में गाणितिक दृष्टि से कुछ सू०३/२/८४,३/१२४, स्थानांग-१दोष था (ऊर्ध्व लोक का घनफल १४७ २४८ औपपातिक सू० ४१, घन रज्जू होना चाहिए, जो इस मान्यता ३. जंबूहीवपण्णत्ति (दि०) १/२०, में कठिन था), इसलिए आ० वीरसेन- ४. जौंबूद्दीव प० (दिग०) ४/११ प्रतिपादित आयत चतुरस्राकारलोक की ५. · द्रष्टव्य-विज्ञानवाद विमर्श-(प्रका० भूमान्यता दिग० परम्परा में अधिक __ भ्रमण शोध संस्थान, महेसाणा-गुज०), मान्य हुई ।
पृ० ७५-८१

Page #157

पृथ्वी-आकार तथा विज्ञान-स्वीकृत पृथ्वी की धारणा से भी संगति बैठ जाती है । ६ आकार के मध्य इस अन्तर को समाप्त यहां यह उल्लेखनीय है कि 'झल्लरी' करने के लिए जैन विद्वानों द्वारा विविध पद का 'झांझ' (बाद्य) अर्थ में प्रयोग जैन प्रयत्न किये जा रहे है । यह प्रयत्न द्विमुखी आगम 'स्थानांग' में उपलब्ध भी होता हैं । एक पक्ष के प्रवर्तकों का यह प्रयत्न है । ७ विद्वानों के समक्ष यह समाधान रहा है कि जैनागमों की ही ऐसी व्याख्या विचारणार्थ प्रस्तुत है । की जाए जिससे जैन मत या तो आधुनिक (ख) फ्लैट-अर्थ सोसाइटी व अन्य संस्थाएं: विज्ञान के कुछ निकट आ जाए, या समर्थित
(२) दूसरे पक्ष की ओर से समाधान हो जाए । दूसरे पक्ष के समर्थकों का यह
यह प्रस्तुत किया जाता है कि विज्ञान की प्रयत्न रहा हैं कि विज्ञान के मतों को अनेक
मान्यता अंतिम रुप तो मानी नहीं जा युक्तियों से सदोष या निबल सिद्ध करते हुए जैन-सम्मत सिद्धान्तों की निर्दोषता या
सकती । विज्ञान तो एक अनवरत अनुस
न्धान-प्रक्रिया का नाम है । १ विज्ञान के प्रबलता प्रकट हो । इन दोनों पक्षों को दृष्टि - में रख कर, विज्ञान व जैन मत के वीच ६. युवाचार्य महाप्रज्ञ मुनि नथमल जी विरोध का समाधान यहां प्रस्तुत किया जा का मत, (द्र० तुलसीप्रज्ञा) (शोध पत्रिका), रहा है।
लाडनू, अप्रैल-जून,१९७५, पृ० १०६)।
७. मज्झिम पुण झल्लरी (-झांझ से मध्यम (क) झल्लरी व स्थाली शब्दों के अर्थ : स्वर की उत्पत्ति होती है)-स्थानांग-७/४२
1. "Science is a series of approxi (१) प्रथम पक्ष की ओर से यह समा
mations to the truth; at no sta
ge do we claim to have reached धान प्रस्तुत किया जाता है कि जैन शास्रों
finality, any theory is liable to में पृथ्वी की उपमा 'झल्लरी' या 'स्थाली' से
revision in the light of new facदी जाती हैं । आज 'स्थाली' शब्द से भोजन
ts" (A. W. Barton, quoted in करने की थाली, तथा 'झल्लरी' शब्द से 'Cosmology : Old and New', झालर का बोध मानकर जैन परम्परा में Prologue, p. III). पृथ्वी को वृत्त व चिपटी माना गया है ।
"Scientific theories arise, किन्तु झल्लरी' का एक अर्थ 'झांझ' वाद्य भी
develop and perish. They have होता है, और 'स्थाली' का अर्थ खाने पकाने
their span of life, with its succ
esses and triumphs, only to give ही हंडिया (बर्तन) भी । ये अर्थ आज
way later to new ideas and a व्यवहार में नहीं है । यदि झांझ व हडिया
new outlook.” (Lcopold Infeld अर्थ माना जाए तो पृथ्वी का गोल होना in "The world in Modern Scieसिद्ध हो जाता है और आधुनिक विज्ञान ।
nce.”, p. 231).

Page #158

६
अनेक प्राचीन सिद्धान्त आज स्वय विज्ञान का निराकरण भी किया गया है । द्वारा खंडित हो गए हैं । पृथ्वी के नारंगी (८) पृथ्वी की स्थिरता की तरह गोल होने की मान्यता पर भी इसी तरह, जैनागम-परम्परा में पृथ्वी कुछ आधुनिक वैज्ञानिकों का मत्य है। को स्थिर माना गया है, न कि भ्रमणअनेक वैज्ञानिक-प्रयोगों से पृथ्वी के नारंगी शील४ । वेद आदि प्राचीन भारतीय प्रन्थों की तरह गोल होने की मान्यता पर प्रश्न- में भी पृथ्वी को स्थिर कहा गया है । चिहून लगा है। अमेरिका में 'फ्लैट अर्थ सोसा- - इटी' नामक संस्था कार्य कर रही है जो ३. द्र० (१) पृथ्वीका आकार-निर्णय-एक पृथ्वी को चिपटी सिद्ध कर रहीं है । भारत
समस्या, (२) क्या पृथ्वी का आकार
गोल है ? (३) भूगोल विज्ञान- समीक्षा । में भी पू० १०५ आदिका ज्ञानमती माता जी के निर्देशन में दिग० जैन त्रिलोक शोध
[प्रकाशक-जबूद्वीप निर्माण योजना, कपसंस्थान (हस्तिनापुर, मेरठ-उ० प्र०), तथा
डवंज, गुज०)] (४) विज्ञानवाद
विमर्शः (प्रका० भ-भ्रमण शोध संस्थान, पू. ५० प्रवर मुनि श्री अभयसागर जी गणी म० की प्रेरणा से कार्यरत 'भू-भ्रमण शोध
महेसाणा, गुज०) सस्थान' (The Earth Rotation Res- ४. (क) सूर्य की भ्रमणशीलता का उल्लेख earch Institute) (मेहसाना, उ० गुज
जैन शास्त्रों में प्राप्त है-सूर्य प्रज्ञप्ति रात) आदि संस्थाएं इस में उल्लेखनीय है ।
१।९-१०, भगवती सूत्र-वृत्ति-५।१।
१-२, पूज्य ५० प्रवर मुनि श्री अभयसागर (ख) किन्तु धवला ग्रन्थ (दिग०) में जी गणि के. प्रयत्नों से विविध साहित्य का
आचार्य वीरसेन ने पृथ्वी की निर्माण हुआ है जिसमें पृथ्वी के विज्ञान
भ्रमणशीलता का भी संकेत किया सम्मत आकार के विरुद्ध, वैज्ञानिक रीति से
है, जो वस्तुतः मननीय है :ही प्रश्न व आपत्तियां उठाई गई हैं, और
द्रव्येन्द्रियप्रमितजीवप्रदेशानां न भ्रमजैनसम्मत सिद्धान्त के प्रति सम्भावित दोषों
णमिति किं नेष्यते, इति चेन्न ।
तद्-भ्रमणमन्तरेण आशुभ्रमज्जी2. See : Research-article 'A Crtici
वानां भ्रमद्भूम्यादिदर्शनानुपपत्तेः sm upon Modern Views of Our
(धवला, १११,१,३३. उद्धत-जैन Earth' by Sri Gyan Chand Jain
सिद्धान्त कोश, २॥३३९-४० पृष्ठ)। (appeared in Pt. Sri Kailash
५. ध्रुवा पृथिवी (पातंजल योग सू० २।५ Chandra Shastri Felicitation Vo
पर व्यास-भाष्य) । ध्रुवासि धरणी lume, pp. 446-450).
(यजुर्वेद-२१५) । पृथिवी वितस्थे (ऋ० ११७२।६)।

Page #159

फ
(इ) पृथ्वी पर मध्यलोक का संक्षिप्त विवरण सम्भव नहीं८ । इसलिए मानुषोत्तर पर्वत
इस पृथ्वी के मध्य भाग में 'जम्बदीप' के पूर्व तक, अढाई द्वीप में मनुष्य क्षेत्र स्थित है, जिसका विस्तार एक लाख योजन (मनुष्य-क्षेत्र) की मर्यादा मानी गई है। (लम्बाई-चौड़ाई) है४ । इसे सभी ओर से मानुषोत्तर पर्वत १७२१ योजन ऊंचा, तथा (वलयाकार) घेरे हुए दो लाख योजन विस्तार मूल में १०२२ योजन चौड़ा हैं९ ।। (लम्बाई) वाला तथा १० हजार योजन मध्य लोक के ठीक मध्य में एक लाख चौड़ाई वाला लबणसमुद्र है५ । इसी योजन विस्तृत, तथा सूर्य-बिम्बवत् वतुलाप्रकार एक दूसरे को घेरते हुए, क्रमशः धात कार जम्बूद्वीप हैं१ । इस द्वीप को विभाजित कीखण्ड द्वीप, कालोद समुद्र, पुष्कर द्वीप, पुष्करोद करने वाले, पूर्व से पश्चिम तक फेले हुए समद्र, वरुणवर द्वीप वरुणवर समुद्र, क्षीरवरद्वीप, (लम्बे) छः वर्ष धर पर्वत है:२-(१) हिमवान् क्षीरोद समुद्र, घृतवर द्वीप, घृतवर समुद्र, ८. ति० प० ४।२९२३, सर्वार्थ सिद्धि-३/३५ क्षोदवर द्वीप, क्षोदवर समुद्र, नन्दीश्वर द्वीप,
तक सू० ३।१४ (श्वेता० स०), हरिनन्दीश्वर वर समुद्र आदि असख्यात द्वीप
वश पु० ५।६११-१२, श्वेताम्बर मत समुद्र हैं ! सब के अन्त में असंख्यात
में क्रियलब्धि-सम्पन्न तथा चारण योजन विस्तृत स्वयम्भूरमण द्वीप है६ ।।
मुनि मानुषोत्तर पर्वत के पार भी, जा पुष्कर द्वीप को मध्य में से दो भाग
सकते है। (मानुसुत्तरपव्वयं मणुया ण करता हुआ मानुषोत्तर पर्वत है,७ जिसके
कयाइ वीइवइंसु वा वीइयवति वा वीइवइआगे मनुष्यों का सामान्यतः · जाना-आना स्सति वा णण्णत्थ चारणेहिं वा देवकम्मुणा ४. ति० प० ४/११, लोकप्रकाश-१६/२२,
वा वि-जीवाजीवाभि० सू० ३।२।१७८,) हरिवंश पु० ५/३, त० सू. ९/८ पर
किन्तु हरिवंश पु० (दिग०) ५।६१२ में श्रुतसागरीयवृत्ति, स्थानांग-१।२४८, जम्बू- समुद्घात व उपपाद में ही इस पर्वत द्दीव पण्णत्ति (श्वेता०) ७/१७६, सम
के आगे गमन बताया है । वायांग-१।४ जीवाजीवाभिगम-३।१२४, ९. हरिवंश पु० ५/५६१-६३, जीवाजीवा० ५. ति० प० ४।२३९८, ४/२४०१, जीवा- ३/२/१७८, स्थानांग-१०।४० बृहत्क्षेत्रजीवा० ३।२।१७२,
समास-५८३-८४. ६. त्रिलोकसार-३०४-३०८, त० सू० ३८ १. स्थानांग-१।२४८, त्रिलोकसार-३०८, त०
पर श्रुतसागरीयबृत्ति, लोकप्रकाश-१५। सू. ३।९ पर श्रुतसागरीय वृत्ति, २३-२७, जीवाजीवा० ३।२।१८५, हरि- २. त० सू० ३।११, ति० ५० ४।९४, लोकवंश-पु० ५।६२६,
प्रकाश-१५।२६१-२६३, स्थानांग-६।८५, ७. हरिवंश पु० ५।५७७, ति० ५० ४।२७ ७५१, जम्बूद्वीप (श्वेता०) ६।१२५,
४८, बृहत्क्षेत्रसमास-५८२, ५८७, बृहत्क्षेत्रसमास २२,२४,

Page #160

६३
(इ) पृथ्वी पर मध्यलोक का संक्षिप्त विवरण सम्भव नहीं८ । इसलिए मानुषोत्तर पर्वत
इस पृथ्वी के मध्य भाग में 'जम्बदीप' के पूर्व तक, अढाई द्वीप में मनुष्य क्षेत्र स्थित है, जिसका विस्तार एक लाख योजन (मनुष्य-क्षेत्र) की मर्यादा मानी गई है। (लम्बाई-चौड़ाई) है४ । इसे सभी ओर से मानुषोत्तर पर्वत १७२१ थोजन ऊंचा, तथा (वलयाकार) घेरे हुए दो लाख योजन विस्तार मूल में १०२२ योजन चौड़ा हैं९ । (लम्बाई) वाला तथा १० हजार योजन मध्य लोक के ठीक मध्य में एक लाख चौड़ाई वाला लबणसमुद्र है५ । इसी योजन विस्तृत, तथा सूर्य-बिम्बवत् वतुलाप्रकार एक दूसरे को घेरते हुए, क्रमशः धात कार जम्बूद्वीप हैं१ । इस द्वीप को विभाजित कीखण्ड द्वीप, कालोद समुद्र, पुष्कर द्वीप, पुष्करोद करने वाले, पूर्व से पश्चिम तक फेले हुए समद्र, वरुणवर द्वीप वरुणवर समुद्र, क्षीरवरद्वीप, (लम्बे) छः वर्षधर पर्वत है:२-(१) हिमवान् क्षीरोद समुद्र, घृतवर द्वीप, घृतवर समुद्र, ८. ति० प० ४।२९२३, सर्वार्थसिद्धि-३/३५ क्षोदवर द्वीप, क्षोदवर समुद्र, नन्दीश्वर द्वीप,
त० सू० ३।१४ (श्वेता० सं०), हरिनन्दीश्वर वर समुद्र आदि असख्यात द्वीप
वश पु० ५।६११-१२, श्वेताम्बर मत समुद्र हैं ! सब के अन्त में असंख्यात
में क्रियलब्धि-सम्पन्न तथा चारण योजन विस्तृत स्वयम्भूरमण द्वीप है६ ।
मुनि मानुषोत्तर पर्वत के पार भी, जा पुष्कर द्वीप को मध्य में से दो भाग
सकते है। (मानुसुत्तरपव्वयं मणुया ण करता हुआ मानुषोत्तर पर्वत है,७ जिसके
कयाइ वीइवइंसु वा वीइयवति वा वीइवइआगे मनुष्यों का सामान्यतः · जाना-आना स्सति वा णण्णत्थ चारणेहिंवा देवकम्मुणा ४. ति० प० ४/११, लोकप्रकाश-१६/२२,
वा वि-जीवाजीवाभि० सू०३।२।१७८,) हरिवंश 'पु० ५/३, त० सू० ९/८ पर
किन्तु हरिवंश पु० (दिग०) ५।६१२ में श्रुतसागरीयवृत्ति, स्थानांग-१।२४८, जम्बू
समुद्घात व उपपाद में ही इस पर्वत दीव पण्णत्ति (श्वेता०) ७/१७६, सम
के आंगे गमन बताया है । वायांग-१।४ जीवाजीवाभिगम-३।१२४, ९. हरिवंश पु० ५/५६१-६३, जीवाजीवा० ५. ति० प० ४।२३९८, ४/२४०१, जीवा- ३/२/१७८, स्थानांग-१०।४० बृहत्क्षेत्रजीवा० ३।२।१७२,
समास-५८३-८४. ६. त्रिलोकसार-३०४-३०८, त० सू० ३८ १. स्थानांग-१।२४८, त्रिलोकसार-३०८, तक
पर श्रुतसागरीयबृत्ति, · लोकप्रकाश-१५। सू: ३९ पर श्रुतसागरीय वृत्ति, २३-२७, जीवाजीवा० ३।२।१८५, हरि- २. त० सू० ३।११, ति० प० ४।९४, लोकवंश-पु० ५।६२६,
. प्रकाश-१५।२६१-२६३, स्थानांग-६।८५, ७. हरिवंश पु० ५।५७७, ति० प० ४।२७ ७५१, जम्बूद्वीप (श्वेता०) ६।१२५, ४८, बृहत्क्षेत्रसमास-५८२, ५८७,
बृहत्क्षेत्रसमास २२,२४,

Page #161

(२) महाहिमवान् (३) निपध, (४) नील (५) हैं । गंगा नदी दक्षिणाध भरतक्षेत्र के मध्य रुक्मी, (६) शिखरी । इस प्रकार जम्बूद्वीप के में से होकर प्रवाहित होती हुई, पूर्वाभिमुख सात विभाग हो जाते है जिनकी वर्ष या हो, चौदह हजार नदियों सहित पूर्वी लवण 'क्षेत्र' संज्ञा है । ये क्षेत्र है-(१) भरतक्षेत्र समुद्र में जा गिरती है८, इसी प्रकार, सिन्धु (२) हैमवत, (३) हरि (४) विदेह, (.) रम्यक नदी वैताढय पर्वत को भेदती हुई, पश्चिमा(६) हैरण्यवत, (७) ऐरावत३।
भिमुख होती हुई, चौदह हजार नदियों सहित
पश्चिमी लवण समुद्र में जा गिरती है९ । मेरु पर्वत विदेह क्षेत्र के मध्य पड़ता है४ । मेरू के पूर्व की
__ इसी प्रकार, अन्य नदियों (रोहितांसा,
ओर का विदेह 'पूर्व विदेह', पश्चिम की ओर का 'पश्चिम विदेह',
रोहिता, हरिकान्ता आदि) का भी उद्गम उत्तर की ओर का 'उत्तर कुरू', तथा दक्षिण
आगमों में प्रतिपादित किया गया है १० । गंगा .
आदि नदियों में महद्धिक देवताओं का वास की ओर का विदेह 'देवकुरु' कहलाता है५ ।
- हैं, तथा भरत-ऐरावतादि में पुण्यशाली तीर्थभरत, हैगवत तथा हरि क्षेत्र मेरु के दक्षिण । की ओर स्थित है, तथा रम्यक, हैरण्यवत ७. ति० प० ४।१९५-१९६, २५२, त० सू० व ऐरावत क्षेत्र उत्तर की ओर स्थित हैं। ३।२० (दिग० संस्करण), हरिवंश पु० ___जम्बूद्वीप में ६ महाद्रह हैं६, जिनमें पद्मद्रह ५।१३२, बृहत्क्षेत्रसमास-२१४, . से गंगा नदी व सिन्धु नदी का उद्गम होता ८. ति० ५० ४।१९६, २१०-२४०, त० सू०
३।२१ (दिग० स०), लोकप्रकाश-१६। ३. हरिवंश पु० ५।१३-१४, त० सू० ३।१०
२३६-४९, जंबूहीव ५० (श्वेता०) ४७४, लोकप्रकाश, १५।२५८-६० ति०प० ४।९१, ..
हरिवंश पु० ५।१३६-१५०, २७५, २७८, स्थानांग-६/८४, ७।५०, जंबूद्दीव (श्वेता०)
स्थानांग-७।५२, बृहत्क्षेन्नसमास-२१५-२२१ ६।१२५, बृहत्क्षेत्रसमास-२२-२३,
९. त० सू० ३।२२ (दिग० सं०), लोक४. त० सू० ३।९, लोकप्रकाश-१८।३, हरि- प्रकाश-१६।२६०.२६३, जंबूद्दीव ५० वंश पु० ५।३, २८३, बृहत्क्षेत्रसमास- (श्वेता०) ४।७४, ति० ५० ४।२३७३,
४।२५२-६४, हरिवंश पु० ५।१५१, स्था.
नांग-७५३, बृहत्क्षेत्रसमास-२३३, ५. लोकप्रकाश-१७।१४-१६, १८।२-३, त०
५०. लोकप्रकाश-१६।२६७-४५५, सू० ३।१० पर श्रुतसागरीय वृत्ति, स्था
१९।१५३
१८३, हरिवंश पु० ५।१३३-१३५, तिलोय नांग-४।२।३०८, बृहत्क्षेत्रसमास-२५७,
प० ४।२३८०, २८१०-११, स्थानांग६. त० सू० ३.१४ (दिग० संस्करण), ७५२-५३, राजवार्तिक-३।३२, जंबूद्दीव
स्थानांग-६।३।८८, जंबूद्दीव प० (श्वेता०) (श्वेता०) ४।७७, ६।१२५, बृहत्क्षेत्रसमास ४।७३, बृहत्क्षेत्रसमास-१६८, १९६-१९५, १७१-१७२, २३३,
२५७,

Page #162

मार बाह्य
कर-चक्रवतीं एवं अन्य उत्तम पुरुष होते हैं, तथा ६ भोगभूमियां है २ । (हेमवत, हैरण्यवन, इसलिए जम्बूद्वीप को लवणसमुद्र कभी जल हरि, रम्यक, देवकुरु (विदेह क्षेत्र), उत्तरकुद मम नहीं करता११।
(विदेह क्षेत्र)-इन ६ क्षेत्रों में १-१ भोग___ जम्बूद्वीप के भरतादि क्षेत्रों के आर्य- भूमि है।) खण्डों में ३४ कर्मभूमियां हैं । भरत व एरा
(ग) ५ भरत, ५ ऐरावत, ५ विदेहवत में १-१, तथा विदेह क्षेत्र में ३२, इस
इस प्रकार (प्रत्येक में तीन) पन्द्रह प्रकार कुल कम भूमियों की संख्या चौतीस
कर्म भूमियों का भी निर्देश है हो जाती है । इस प्रकार कुल १७० म्लेच्छखण्ड, जीवाजीवा० सू० २/४५, ३/१/११३) ११. जीवाजीवा० ३।१७३,
(घ) समस्त मनुष्य-क्षेत्र (अढाई द्वीप हरिवंश पुराण के अनुसार ४२ हजार
में) ५ भरत, ५ ऐरावत, तथा नागकुमार इस लवणसमुद्र की. आभ्यन्तर
१६० विदेह-इनमें से प्रत्येक में वेला को तथा ७२ हजार नागकुमार बाह्य
१-१ कर्मभूमि होने से कुल कमवेला को धारण (नियमित) कर रहे है (हरि
भूमियाँ १७० हो जाती है। पंश पु० ५/४६६) । जीवाजीवाभिगम सूत्र २. ति० प० २३९७, त० सू० ३/३७ (सू० ३।१५८) तथा बृहत्क्षेत्रसमास, (४१७- दिग० सं०) तथा इस पर टीकाएं। १८) में भी यही भाव व्यक्त किया गया है।
समस्त भोगभूमियां ३० (जंबूद्वीप १. (क) ति० प०४/२३९७, स्थानांग-३/३/ में ६, धातकी खण्ड में १२, पुष्कराध
३९०, त० सू० ३/३७ (दिग० सं०) में १२), तथा कुभोगभूमियां-९६ (लवण तथा इसकी टीकाएं,
समुद्र के अन्तद्वीपों में) मानी गई है (ख) बिदेहों के ३२ भेद इस प्रकार (६० ति० प०४/२९५४)।
हैं:-उत्तर कुरु व पूर्व विदेह को __अन्तीपों की संख्या दिगम्बरसीता नदी, तथा देवकुरु व अपर परम्परा में ४८ (दृष्टव्य-तिलोय ५० बिदेह को सीतोदा नदी दो-दो ४/२७४८-८०, त्रिलोकसार-९१३, हरिभागों में विभाजित करती हैं, वंश पु० ५/४८१, राजवार्तिक-३/३७ जिससे विदेह के ८ भाग हो जाते आदि), तथा श्वेताम्बर-परम्परा में ५६
है । ३ अन्तनदियों तथा चार मानी गई है (द्र० स्थानांग-४/२/३२१-२७, . वक्षस्कार पर्वतों से विभाजित जीवाजीवा० सू० ३/१०८-११३, लो० होकर इन में से प्रत्येक के ८-८ प्रकाश-१६/३११-१९, भगवती सूत्र ९/३ भाग हो जाते है (द्र० लोक प्रकाश २/३)। १७/१८-२०, हरिवंश पु० ५/२३८- ३ ति० प० ४/२३९७, त० सू० ३/३७ २५२, बृहत्क्षेत्र समास-३२०,
(दिगं० सं०) तथा इस पर टीकाएं, ३६१-३९३)।
स्थानांग-६/३/८३

Page #163

१९
.
विदेह क्षेत्र में कभी धर्मोच्छेद नहीं होता है । ७ भरत क्षेत्र के भी८ वैताद्वय (विजयाद्ध)९ और वहां सदा तीर्थ कर विद्यमान रहते है४। के कारण दो भाग हो जाते हैं-(१) वहां हमेशां ही चतुर्थकाल रहता है५, अर्थात् उत्तराध भरत, (२) दक्षिणाध भरत । इन वहाँ मनुष्यों की उत्कृष्ट आयु: एक कोटी दो में से प्रत्येक के भी, गंगा व सिन्धु 'पूर्व' तक, तथा शरीर की ऊंचाई ५०० नदी के कारण ३-३ खण्ड हो जाते हैं, इस धनुष प्रमाण होती है।
प्रकार भरत क्षेत्र के ६ खण्ड हो जाते हैं १ ।
दक्षिणार्ध भरत खण्ड के तीन खण्डों में से : भरत व ऐरावत में (५-५ म्लेच्छ-खण्डों
मध्य खण्ड का नाम 'आर्य खण्ड' है२, जहां में कुछ अपवादों को छोडकर) उत्सपिणी व तीर्थकरादि जन्म लेते हैं, बाकी ५ खण्ड अवसर्पिणी का षट्, कालचक्र निरन्तर प्रवति त म्लेच्छ खण्ड है३ । दक्षिणार्ध भरत खण्ड होता रहता है । अवसर्पिणी में मनुष्यादि की आयु, शरीर की ऊंचाई, विभूति, सुख की चौड़ाई २३८.३० योजन, ४ तथा पूर्व आदि में हास गतिशील रहता है, किन्तु - उत्सर्पिणी में इनमें क्रमिक-उन्नति प्रवति त ७. ति० प० ४/१०० लोकप्रकाश-१६/३० रहती है।
- हरिवंश प० ५/१७-१८, जंबूद्दीव ५०
(श्वेता०) १/१०, त्रिलोकसार-७६७, । भरत क्षेत्र का विस्तार ५२६२० योजन ८. वैताढय (विजया) पर्बत की ऊंचाई
२५ योजन, तथा इसकी जीवा (उत्तर४. राजवातिक-३/१०, त्रिलोकसार-६८०,
प्रत्यंचा) का प्रमाण १०७२० ११/१३ लोकप्रकाश-१७/३६, ३९, ५५,
योजन है (द्र० लोकप्रकाश-१६/४८-५२. ५. त० सू० ३/१० तथा ३/३१ (दिग० जबूहीव. प० (दिग०) २/३५, त० सू० - सं०) पर श्रुतसागरीय टीका व राज- ३/१० पर श्रुतसा० टीका, हरिवंश पु०
वाति क, त्रिलोकसार-८८२, लोकप्रकाश- ५/२०-२१, बृहत्क्षेत्र स० ४४, १७८, १७/२३८, ४२१. बृहत्क्षेत्र समास-३९४. ५९२.
९. जंबूद्दीव प० (श्वेता०) १/१५, लोक६. ति० : ५०/३१३-१४, ४/१५५७, जंबूहीव
प्रकाश-१६/३५, ४७, बृहत्क्षेत्र समास २५ • प० (श्वेता०) २/१८, त्रिलोकसार-७७९,
१. ति० प० ४/२६६-६७, लोकप्रकाशस्थानांग-६/२३.२७, त० सू० ३/२७, (दिग० संस्क०) तथा इस पर टीकाए
१६/३६१, त० सू० ३/१० पर श्रुतसा० टीका,
२. ति० प० ४/२६५, हरिवंश पु० ७/५७,६३, बृहत्क्षेत्र समास
३. लोक प्रकाश-१६/४५, १९/२००-२०१, १९५,
४. लोक प्रकाश-१६/३७, जंबूढीव प०
(श्वेता०) १/११, बृहत्क्षेत्रसमास-२६

Page #164

पश्चिम की ओर फैली जीवा की लम्बाई रत्नप्रभा पृथ्वी से ७९० योजन की
ऊंचाई पर ज्योतिष्क (तारा आदि ज्योतिष५७४८-१० योजन है । ५ .
चक्र) देवों की स्थिति है१०। रत्नप्रभा पृथ्वी के रत्नमय काण्ड के सहस्त्र जम्बूद्वीप में दो चन्द्र तथा दो सूर्य तथा योजन के पृथ्वीखण्ड में से एक सौ योजन
समस्त मनुष्य लोक में १३२-१३२ चन्द्र
सूय माने गए हैं११ ।। ऊपर, तथा एक सौ योजन नीचे के भाग को छोड़कर, मध्य के ८०० योजन प्रथ्वी (क)विज्ञान-प्रेमियोंकी ओर से कुछआपत्तियां पिण्ड में वाणव्यन्तर देव आदि रहते हैं। आजकल विज्ञान की चकाचौंध का युग वाणव्यन्तर देव इस पृथ्वी पर क्रीडा विनोद है । विज्ञान ने हमें अनेक भौतिक-सुविधाएँ हेतु विचरते रहते हैं । इसी प्रकार, पहली
के एक-एक हजार योजन क्षेत्र को पृथ्वी के प्रथम व दूसरे भाग में भवनवासी
छोड़कर मध्यवर्ती १४ हजार योजन देवो८ । तथा पिशाच आदि देवों की स्थिति
क्षेत्र में किन्नरादि सात व्यन्तर भी मानी गई है, जिसका विस्तृत निरूपण
देवों के तथा नागकुमारादि नौ आगमों में द्रष्टव्य हैं९।।
भवनवासियों के आवास हैं । ५. जम्बू० प. (श्वेताः) १/११, लोक प्रकाश
रत्नप्रभा के दूसरे भाग में असुर. .. -३६/३८, जम्बू० ५० (दिग.)२/३१,
कुमार भवनपति और राक्षस.
व्यन्तरपति के आवास हैं । (६० त्रिलोकपार-७६९, बृहत्क्षेत्रसमास-३७, ६. लोक प्रकाश-१२/१९३-१९४, पण्णवणा
ति० प० ३/७; राजवार्तिक-३/१/८ . सूत्र-२/१०६, जीवाजीवा. सू. ३/११६
(तत्र खरपृथिवीभागस्योपर्युपर्यध
चौक योजनसहवं परित्यज्य ७. 'लोक प्रकाश-१२/२०१-२३१, ८. लोक प्रकाश-१३/१-२, हरिवंश पु.
मध्यमभागेषु चतुर्दशसु योजन४/५९-६३,
सहस्रेषु....)].
१०. हरिवंश पु. २/१, जम्बू० प० (दिग.): ९. (क) पण्णवणा सू. २/१०६-१:९, जीवा
१२/९३, त. सू. ४/१२ पर श्रुतसागरीय : जीवा. सू. ३/११६-१२१, (इमीसे
टीका, जीवाजीवा. सू. ३/१९५, जम्बू० रयणप्पभाए पुढवीए असीउत्तरजोय
प० (श्वेता०) ७/१६५, णसयसहस्सबाहल्लाए उनि एग ११. जीवाजीवा. सू. ३/१५३ १७७ (मदरोजोयणसहस्स ओगाहित्ता हेटुचेग
हेश), जंबू० प० (श्वेता.) ७/१२६, जोयणसहस्स वज्जित्ता मज्झे अठ
१९/९९-१०१, जबूद्दीव प. (दिग.) १२/ हुत्तरे जोयणसयसहस्से)।
१४, त्रिलोकसार-३४६, हरिवंश पु. (ख) दिगम्बर-परम्परा में कुछ मिन्न ६/२६, चन्द्रप्रज्ञप्ति (श्वेता.) १/३/१२,
मत है । इसके अनुसार रत्नप्रभा भगवती सू. ९/१/२-५, समवायांगके तीन भागों में से प्रथम भाग ६६/३३२, बृहत् क्षेत्रसमास-३९५,६४६.

Page #165

प्रदान की, और हम उसके दास हो गए। जम्बूद्वीप में वर्णित भोगभूमियां कौन-सी हैं ? यही कारण है कि आज की नई पीढ़ी विज्ञान- विदेह क्षेत्र कौन सा है जहां सतत, वर्तमान जगत् में प्रचलित मान्यताओं को तुरन्त में भी, तीर्थ कर विचरण करते हैं ? भोगस्वीकार कर लेती है, किन्तु, आगमों भूमियो में मनुष्यों का शरीर ५०० धनुष में निरुपित सिद्धान्तों पर श्रद्धा तभी करती प्रमाण तथा आयु भी लाखों करोड़ों वर्ष है जब वह विज्ञान-समर्थित हो । आजकल बताई गई है, ऐसा स्थान वर्तमान ज्ञात विज्ञान-प्रेमी कुछ तार्किक ब्यक्ति जैनागम- पृथ्वी में कहां हैं ? निरुपित पृथ्वी के स्वरुप पर अनेक आपत्तियां इसी प्रकार, वर्तमान ज्ञात पृथ्वी को प्रकट करते है, जिनका समाधान भी यहां भरत क्षेत्र भी नहीं माना जा सकता, क्योंकि करना अप्रासंगिक न होगा । वे आपत्तियां तब यह प्रश्न उठेगा कि उसमें पैताढय, पर्वत इस प्रकार है
(विजयाधी) कौन सा है. ? इस पर्वत की __(१) जैन आगमों के अनुसार, मध्यलोक ऊंचाई २५ योजन बताई गई है, तथा उसकी की रत्नप्रभा पृथिवी का विस्तार असंख्य लम्बाई (पूर्व से पश्चिम तक) दस हजार सहस्रयोजन का बताया गया है । जैन सात सौ बीस योजन के करीब है । आखिर आगमों में समस्त मनुष्य-लोक की लम्बाई- यह पर्वत कहां है ? चौडाई ४५ लाख योजन, तथा परिधि १४२३- (२) मनुष्य लोक में १३२-१३२ सूर्य०२४९ योजन कही गई है। जम्बूद्वीप की चन्द्र माने गए है । जम्बूद्वीप में भी दो मी परिधि का प्रमाण तीन लाख सोलह हजार सूर्य व दो चन्द्र बताए गए है। समस्त दो सौ सत्ताईस योजन से कुछ अधिक बताया पृथ्वी पर तो चन्द्र-सूर्यादि की संख्या इससे गया है। योजन का परिमाण भी आधनिक भी अधिक, अनगिनत, बताई गई है । किन्तु माप का ४००० मील होता है। प्रत्यक्ष में तो सारी पृथ्वी पर एक ही सूर्य
किन्तु विज्ञानवेत्ताओं के अनुसार, वर्त- व एक ही चन्द्र द्रष्टिगोचर होता है। मान बिज्ञात पृथ्वी का व्यास ८००० मील (३) आगमों में बताया गया है कि जब है, तथा परिधि २५ सौ मील है । वर्तमान विदेह क्षेत्र में रात (जम्बूद्वीप स्थित मेरु ज्ञात पृथ्वी को जम्बूद्वीप भी नहीं माना जा के पूर्व-पश्चिम में स्थित होने से) होता है सकता, क्योंकि तब यह प्रश्न उठेगा इस कि तो भरतादि क्षेत्र में (मेरु पर्वत के उत्तर१. बृहत्क्षेत्रसमास-५, ति. प. ४/६-७, हरि दक्षिण में होने के कारण) दिन होता है ।
बंश पु० ५/५९०, जीवाभि. सू० ३/२/१७७ ३. भवेद् बिदेहयोराद्य यन्मुहुर्तत्रय निशः स्थानांग-३-१-१३२
स्यात् भारतैरवतयो; तदेवान्त्य क्षणायम् २. द्रष्टव्य-जम्बूद्वीपः एक अध्ययन' (ले.
स्याद् । पू. आर्यिका ज्ञानमती जी), आ० देश- भवेद् विदेहयोः रात्रेः तदेवान्त्य क्षणत्रायम् भूषण भ० अभिनन्दन ग्रन्थ (जैन धर्म (लोक प्रकाश-२०/११६-११७) ॥ भगव आचार खण्ड) पृ० १७-१८,
वती सू. ५-१-४-६,

Page #166

आजकल अमेरिका व भारत के बीच प्रायः यह गोल नारंगी की तरह क्यों दिखाई देती ऐसा ही अंतर है । तो क्या अमेरिका को है ? दूसरी बात, सपाट भूमि में यह कैसे विदेह क्षेत्र मान लिया जाय ? और ऐसा सम्भव है कि इस भूमण्डल के किसी भाग मान लेने पर वहां वर्तमान में तीर्थ करों का में यह कैसे सम्भव है कि ईस भूमण्डल के सद्भाव मानना पडेगा ? विदेह क्षेत्र का किसी भाग में कहीं सूर्य देर से उदित हो विस्तार ३१६८४ योजन (लगभग) बताया गया या अस्त हो और कहीं शीघ्र, कहीं धूप है, क्या अमेरिका इतना बडा हैं ? विदेह हो कहीं छाया । क्षेत्र में मेरु पर्वत की ऊंचाई (पृथ्वी पर)
उपर्युक्त शंकाओं का समाधान आगम एक लाख योजन बताई गई है, एसा कौन
श्रद्धाप्रधान द्रष्टि से निम्नलिखित रुप से सा पर्वत आज के अमेरिका में है । मननीय है :
(४) जैन आगमानुसार, लवण-समुद्र इस हम आज जिस भूमण्डल पर है, वह जम्बूद्वीप को बाहर से घेरे हुए है, किन्तु दक्षिणार्ध भरत के छः खण्डों में से मध्यवर्तमान पृथ्वी पर तो पांच महासागर व खण्ड का ही एक अंश है। मध्य खण्ड से अनेक नदियां प्राप्त है। जैन आगमानुसार बीचों बीच स्थित 'अयोध्या' नगरी से दक्षिण उनकी संगति कसे बैठाई जा सकती है ? पश्चिम कोण की ओर, कई लाख मील दूर __ (५) यदि वर्तमान पृथ्वी को जम्बूद्वीप हट कर, हमारा यह भू-भाग है। का ही एक भाग माना जाय, तो भी कई (ख) पृथ्वी के स्वरूप में काल-क्रम से आपत्तियां है । प्रथम तो समस्त पृथ्वी पर परिवर्तन शास्त्रसम्मत ' एक साथ दिन या रात होनी चाहिए ।
(१) पृथ्वी के दो रुप हैं-शाश्वत व भारत में दिन हो और. अमरिका में रात
__ अशाश्वत । जैन आगमों में पृथ्वी के शाश्वत एसा नहीं हो सकता, क्यों कि समस्त
' (मूल) रुप का ही वर्णन है, परिवर्तनशील जम्बूद्वीप में एक साथ दिन या रॉत होते है।
__ भूगोल का नहीं । (६) उत्तरी व दक्षिणी ध्रुव में अत्यधिक
वस्तुतः पृथ्वी थाली के समान चिपटी व लम्बे दिन व रात होते हैं । इसकी संगति समतल ही थी । किन्तु अवसर्पिणी काल के आगमानुसार कैसे सम्भव है ? ।
प्रारम्भ में ईस पृथ्वी पर भारी कचरा (कूड़े(७) जैनागमों में पृथ्वी को चपटी व · मलवे का ढेर) इकट्ठा हो गया, जो कहींसमतल माना गया है,४ फिर रैज्ञानिकों को कहीं तो लगभग एक योजन ऊंचा तक (४००० ४. बल विभज्य भूभागे विशाले सकल समे मणिज्जे भूमिभागे (जम्बू० प० श्वेता०
(आदिपुराण - ४४/१०९) । रयणप्पभाए २-२०) । रयणप्पभापुढवी अते य मज्झे पुढवीए बहुसमरमणिज्जाओ भूमिभागओ य सव्वत्थ समा बाहल्लेण (जीवाजीवा० (जीवाजीवा० सू, ३-१२२) बहुसमर- सू. ३-१-७६) ।

Page #167

७०
मील) हो गया है । १ यह कचरा भरत क्षेत्र स्वच्छ व समतल प्रकट हो जाता है४ । के आर्यखण्ड में ही इकट्ठा होता है, शेष पृथ्वी पर काल-क्रम से पर्वतादि के म्लेच्छ खण्डों में नहीं । यह कचरा अवस- बढने तथा पृथ्वी की ऊंची-नीची हो जाने पिणी काल के अन्त में (खड प्रलय के सभय) की घटना का समर्थन जनेतर पुराणों से प्रलयकालीन मेघों की ४९ दिनों तक की भी होता है । भागवत पुराण में वर्णित है भयंकर वर्षा से ही नष्ट हो पाता है। कि पृथु राजा के समय, पृथ्वी पर बडे-बडे प्रलयकालीन मेघ आग वर्षा कर इस बढे पहाड (गिरिकूट) पैदा हो गए थे । पृथ्वी हुए भाग को जलाकर राख कर देते हैं। से अन्न उपजना भी बन्द हो गया था । उस समय आग की लपटें आकाश में ऊंचे उस समय, राजा पृथु ने प्रजा की करुणलोकान्त तक पहुंच जाती हैं। मेघों की पुकार कर पृथ्वी पर बढ़े गिरिकूटों को चूर्णजल-वर्षा से भी पृथ्वी पर कीचड आदि कर, भूमि की समतलता स्थापित की थी६ । साफ होकर, पृथ्वी का मूल रुप दर्पणतलवत् ४. (क) ताहे अज्जाखड दप्पणतलतुलिद
कतिसमवढें । गयधूलिपंककलुस १. पृथ्वी का उच्चतम भाग हिमालय का गौरीशंकर (माउण्ट एवरेस्ट) है जो
होइ सम सेसभूमीहिं (तिलोयप. समुद्रतल से २९ हजार फीट (लगभग),
४/१५५३) ॥ विसग्गिवरिसदडूढ
मही । इगजोयणमेत्तमधो चुण्णीसाढे पांच मील उंचा है । समुद्र की अधिकतम गहराई ३५४०० फीट (लग
किज्जदि हु कालवसा (त्रिलोकसार
-८६७) ॥ भग ६ मील) नापी गई है । प्रकार
(ख) भोगभुमि में पृथ्वी दर्पणवत् पृथ्वी-तल की ऊंचाई-नीचाई साढे ग्यारह मील के बीच हो जाती है ।
मणिमय होती है (त्रिलोकसार शास्त्रों में बताया गया है कि समभूमि
-७८८)। से लवणसमुद्रका जल १६ हजार
(ग) भागवतपुराण में भी संवतक योजन उंचा है (त्रिलोकसार, ९१५,
वन्हि द्वारा भ-मण्डल के जलने समवायांग-१६/११३)।
का वर्णन प्राप्त है (भागवत पुराण
-१२/४/९-११) । २. एवं कमेण भरहे अज्जाखडम्मि जोयण ५. सम्भवतः यह स्थिति अवसर्पिणी के
एक्क । चित्ताए उवरि ठिदा दज्झइ समाप्त होने तथा उत्सर्पिणी के प्रारम्भ वडूिढगदा भुमी (तिलोयपण्णत्ति-४/ १५५१) ॥
६. चूर्ण यन् स्वधनुष्कोट्यां गिरिकूटानि
राजराद् । मूमण्डलमिदं गैन्य-प्रायश्चके ३. तिलोयप. ४/१५५२
सम विभुः (भागवत पुराण-४/१८/

Page #168

(२) जैन-आगम साहित्य में वर्णित है सौधर्म इन्द्र का आसन डोला । अंत में कि द्वितीय तीर्थ कर अजितनाथ के समय सगर चक्रवती ने समुद्र को आगे बढ़ने से द्वितीय चक्रवर्ती सगर महाराज के ६० हजार रोक दिया । परिणामतः जहां तक समुद्र पुत्रों ने अष्टापद (कैलाश) तीर्थ की सुरक्षा प्रविष्ट हो गया था वहीं रुक कर रह गया। हेतु 'दण्ड रत्न' से चारों ओर परिखा खोद उक्त कथाओं में उन प्रश्नों का समाधान डाली थी । उस परिखा (खाई) को गंगा नदी ढंढा जा सकता है, जिनमें इस पृथ्वी से धारा (नहर) निकाल कर उसके जल से (दक्षिणार्ध भरत क्षेत्र के आर्य खण्ड के एक भर दिया था ।
छोटे से भ-भाग) पर समद व गंगा आदि - कहा जाता है कि बाद में नागकुमार के नदियों के अस्तित्व को असंगत ठहराया कोप से वे सभी पुत्र ध्वस्त हो गए थे। गया है । इघर गंगा का जल प्रचण्ड वेग धारण करता (३) इस आय क्षेत्र के मध्यभाग के ऊंचे जा रहा था । सगर चक्नवी की आज्ञा से हो जाने से पृथ्वी गोल जान पड़ती है, और तब भगीरथ ने गंगा के प्रवाह को बांधने का उस पर चारों ओर समुद्र का पानी फैला प्रयास किया, और वापस उस जल को समुद्र हुआ है और बीच में द्वीप पैदा हो गए की ओर मोड़ दिया८ ।
है । इसलिए, चाहे जिधर से जाएं, जहाज ___एक अन्य कथा के अनुसार, एकबार
नियत स्थान पर पहुंच जाते हैं । शत्रुजय तीर्थ की रक्षा का भाव चक्रवती
(४) मध्यलोक का जो भाग ऊपर उठ सगर के मन में आया। उसने अपने अधीन
गया था (जिसके ध्वस्त होने का निरूपण व्यन्तर देवों को कहा कि वे लवण समुद्र से
जैन शास्त्रों में वर्णित हैं) वह भौतिक व नहर ले आवें । देवी शक्ति से उस समुद्र का
पौद्गलिक ही है, और वह इसी पृथ्वी के
आसपास के क्षेत्र से निकला होगा । जहाँ जल शत्रुजय पर्वत तक आया, किन्तु मार्ग में पड़ने वाले अनेक देशों व क्षेत्रों के लिए
जहां से वह भौतिक-स्कन्ध निकला वहां वहां विनाशकारी सिद्ध हुआ । इस महाविनाश से
MP की जमीन सामान्य स्थिति से भी नीची या
ढलाऊ हो गई होगी । भरतक्षेत्र की सीमा ७. उत्तरपुरण--४८/१०६-१०८, पद्मपुराण पर जो हैमवत पर्वत हैं, उससे महागंगा * (जैन--५/२४९-२५२),
और महासिन्धु-ये दो नदियां निकल कर ८. वैदिक परम्परा के भागवत पुराण में भरत क्षेत्र में बहती हुई लवण समुद्र में जा
सगर-वंश, भगीरथ द्वारा तपस्या करने, गिरती है । जहां वे दोनों समुद्र में गिरती शिव द्वारा गंगा के वेग को धारण हैं वहां से लवण समुद्र का तथा गंगा नदी करने की स्वीकृति, तथा गंगा नदी के का पानी जब इस भूमि पर लाया गया तो पृथ्वी पर अवतरण होने आदि की कथा वह उक्त गहरे व ढलाउ क्षेत्र में भरता वर्णित है (इ. भागवत पु. ९/९/१-१२)। गया । परिणामस्वरुप बड़े-बड़े सागरों का

Page #169

निर्माण हुआ, वर्तमान पांच महासागरों के पहुंचता है, इस समय पश्चिम विदेह व अस्तित्व की पृष्ठभुमि में भी यही कारण हे। पूर्व विदेह में मध्याह्न रहता है । इन के मध्य में उपर उठी हुई भुमि वढती (६) सूर्य, चन्द्रमा-ये दोनों ही लगभग गई और उनमें अनेक द्वीप बन गए जिनमें जम्बूद्वीप के किनारे-किनारे में मेरु पर्वत एशिया आदि उल्लेखनीय हैं । बर्तमान में की प्रदक्षिणा देते हुए घूमते है, और ६-६ जो गंगा, सिन्धु आदि नदियां प्राप्त हैं वे मास तक उतरायण-दक्षिणायन होते रहते कृत्रिम है, या मूल गंगा आदि नदियों से हैं। इस आर्य-क्षेत्र में कई ऐसे स्थान निकली जल-राशि से निकली अल-राशि से इतने गहरे व नीचे हो गए हैं जिनका निर्मीत है।
विस्तार मीलों तक है । ये स्थान इतने नीचे
व गहरे हैं कि जब सूर्य उत्तरायण होता है (५) समस्त जम्बूद्वीप में २-२ सूर्य व तभी उन पर प्रकाश पड़ सकता है । कुछ चन्द्र माने गए है । इसके पीछे रहस्य यह स्थान ऐसे हैं जहां दोनों सूर्यों का प्रकाश है कि जम्बूद्वीप के ठीक मध्य भाग में जो पड़ सकता है, और इसलिए उन दोनों सुमेरु पर्वत है, वह एक लाख योजन ऊचा स्थानों में दो चार महीने सतत सूर्य का (आधुनिक माप में कई करोड मील ऊंचा) प्रकाश रहता है, तथा सूर्य के दक्षिणायन है । इसके अतिरिक्त, कई कुलाचल आदि होने के समय दो चार महीने सतत अन्धभी है । इन पहाडों के कारण एक सुर्य का कार रहता है । प्रकाश सब तरफ नहीं जा सकता । एक पृथ्वी की उच्चता व नीचता के कारण सूर्य का प्रकाश सब तरफ नहीं जा सकता ही एसा होता है कि एक ही समय कहीं एक सूर्य-बिमान दक्षिण की तरफ चलता धूप (सूर्य का प्रकाश) होती है तो कहीं है, तो दूसरा उत्तर की तरफ, उत्तरगामी छाया । इस तथ्य पर प्रकाश डालने हेतु, सूर्य निषध पर्वत की पश्चिम दिशा के ठीक आचार्य विद्यानन्दि ने उज्जैन का उदाहरण मध्य भाग को लांघता हुआ पश्चिम विदेह दिया है । वे कहते हैं, जैसे उज्जैन के (६ घंटों में) पहुंचता है, तो दूसरी तरफ उत्तर में मूमि कुछ नीची हो गई है, और दक्षिणगामी सूर्य नील पर्वत की पूर्व दिशा दक्षिण में कुछ ऊंची। अतः निचली भमि के मध्य-भाग को पार करता हुआ पूर्व में छाया की वृद्धि, और ऊंचे भूभाग में विदेह में (६ घंटों में) पहुंचता है । इस छाया की हानि प्रत्यक्ष होती है१ । कोई पदार्थ समय भरत व ऐरावत क्षेत्र में रात हो या भू-भाग सूर्य से जितना अधिक दूर जाती है । उत्तरगामी सूर्य (६ घंटों में) १. ततो नोज्जयिन्या उत्तरोत्तरभूमौ निम्नाया पश्चिम विदेह के मध्य पहुचता है । दूसरी मध्यदिने छायावृद्धि विरुध्यते । नापि तरफ दक्षिणगामी सूर्य (उन्ही ६ घंटों में) ततो दक्षिणक्षितौ समुन्नतायां छायाहानि पूर्व विदेहके ढीक मध्य पूर्व विदेहके मध्यमें उन्नतेतराकारभेदद्वारायाः शक्तिभेदप्रसिद्धे

Page #170

६१
होगा, उतनी ही छाया में वृद्धि होगी। जाता है । किन्तु जब बह ५१० योजन परे . (७) सूर्य-विमान के गमन करने की बाहरी-गली में पहुंचता है, तब भरत-क्षेत्र १८४ गलियां हैं। प्रत्येक गली की चौड़ाई में दिन का प्रमाण छोटा होता है । जब ०० योजन है । प्रत्येक गली दसरी गली से वह मध्यवर्ती-मण्डल में पहुंचता है, तब
समान दिन-रात (१५-१५ मुहूर्तो के) होते हैं१ ! २-२ योजन के अन्तराल से है । इस प्रकार जम्बूद्वीप में सूर्य की सबसे प्रथम गली कुल अन्तराल १८३ हैं । अतः कुल 'चार' चार (Orbit) की प्रथम आभ्यन्तर-परिधि (orbit) का विस्तार (१८३ ४ २) (कर्क राशि) है । लवण-समुद्र में ३०३ + (४८ x १८४) = ५१० ४८ योजन योजन की दूरीपर स्थित गली की अंत की
बाह्य परिधि मकर राशि है । अषाढ में सूर्य प्रमाण ठहरता है।
प्रथम गली में या कर्क राशि पर रहते है, ___जम्बूद्वीप में प्रतिदिन सूर्य के उदयान्तर उस समय १८ मुहूर्त का दिन तथा १२ का कारण उसके चार-क्षेत्र की गलियों की मुहूर्त की रात्रि होती है । जब सूर्य इस दो-दो योजन की चौड़ाई और उसका अपना गली से ज्यों-ज्यों बाह्य गलियों में (दक्षिणा
यन मे) चलते है, तो गलियों की लम्बाई विस्तार (४८ योजन) है।
बढते जाने से, सूर्य की गति तेज होती है।
उस समय रात बढती है; और दिन घटता चन्द्रमा के १५ ही मार्ग (गलियाँ) है। जाता है । माध के महीने में जब सूर्य चन्द्रमा को पूरी प्रदक्षिणा करने में दो दिन- मकर राशि-अतिम गली में पहचता है रात से कुछ अधिक समय लगता है, इस- तो दिन १२ मुहूर्त का तथा रात १८ मुहूर्त लिए चन्द्रोदय के समय में अन्तर पडता है। की होती है । यहां से सूर्य पुनः उत्तरायण
सूर्य अपने (जम्बूद्वीप में) विचरण-क्षेत्र को चलते हैं । प्रथम व अंतिम गलियों में की १८४ गलियों में विचरता हुआ जब सूर्य एक वर्ष में एक बार ही गमन करते भीतरी गली में पहुंचता है, तब दिन का हैं और शेष गलियों में आने-जाने की प्रमाण बढ जाता है, और प्रभात शीघ्र हो दृष्टि से एक वर्ष में दो बार गमन करते
प्रदीपादिवद् आदित्याद् न दूरे छायाया १. चैत्र व आश्विन मास में (१५-१५ वृद्धिघटनातू निकटे प्रभातोपपत्तेः (त०सू० मुहूर्तो के) दिन-रात की यह स्थिति ४।१९ पर श्लोकवार्तिक, खण्ड-५, पृ० है । (द्र. समवायांग, सु. १५-१०५) ५६३)।
सबसे छोटा दिन या रात १२ मुहूस २. तस्य छाया महती दूरे सूर्यस्य गतिमनु- का होता है (द्र. समवायांग-सु. १२
मापयति तिकेऽतिस्वल्पा (त. सू. ४।१९ ८१, लोक प्रकाश-२०-७५-१०३, चंदपर श्लोकवार्तिक, खण्ड-५,पृ.५७१) । पण्णत्ति-१-१-९)।।

Page #171

है । अतः एक वर्ष में १८२४२+२-३६६ बौद्धग्रन्थ 'अंगुत्तर निकाय' से भी ज्ञात दिन होते हैं।
होता है कि पृथ्वी के नीचे महावायु के (6) स्वगीय ५० गोपालप्रसाद जी बरया प्रकम्पन से (तथा अन्य कारणों से) भूकम्प जी ने अपनी पुस्तक 'जैन ज्याग्राफी' पुस्तक होता है४ । में लिखा है :___"चतुर्थ काल के आदि में इस आर्य (ग) पृथ्वी में परिवर्तन विज्ञान-सम्मत खण्ड में उपसागर की उत्पत्ति होती है। आज के भूगर्भ-मौज्ञानिक इस पृथ्वी के ये क्रम से चारों तरफ फेलकर आर्य खण्ड अतीत को जानने की जो चेष्टा कर रहे हैं, के बहुभाग को रोक लेता है । बर्तमान के वह अतीत की सही जानकारी प्राप्त करने एशिया, यूरोप, आफ्रीका और आस्ट्रेलिया-ये में कितनी सफल होगी, वह तो ज्ञात नहीं पांचों महाद्वीप इसी आर्य खण्ड में हैं। किन्तु इतना तो अवश्य है कि पृथ्वी के उपसागर ने चारों ओर फेल कर ही इनको महाद्वीप और महासागर आजकल जिस आकार द्वीपाकार बना दिया है ।"
प्रकार के है, उनका वही आकार-प्रकार (६) इसके अतिरिक्त, भूकम्प आदि सुदूर-अतीत में नहीं था और भविष्य में कारणों से भी, प्राकृतिक परिवर्तन होते हैं, भी नहीं रहेगा । जैज्ञानिकों ने स्वीकार जिनसे. नदियां अपनी धारा की दिशा बदल किया है कि सभी महाद्वीप कम या देती हैं, और पर्वतों की उंचाई भी बढ अधिक गति से निरन्तर खिसकते रहे हैं । जाती है । 'भूगोल' एक पौद्गलिक घटना उसकी अधिकतम गति प्रतिवर्ष चार इंच या है । उन-उन क्षेत्रों के जीवों के पाप-कम लगभग दस सेन्टीमीटर है। आज से करोडों से भी निसर्गतः भूकम्प होता है। पृथ्वी के वर्ष बाद की स्थिति के बारे में सहज अनुनीचे घनवात की व्याकुलता, तथा पृथ्वी के मान लगाया जा सकता है। तब उत्तरी मीचे.. बाहर पुद्गलों के परस्पर-सघात अफ्रीका उत्तर में खिसकता हुआ भूमध्य (टक्कर) से टुटकर अलग होने आदि कारणों सागर को रौंदता हुआ यूरोप से जा मिलेगा से भूकम्प होने का निरुपण 'स्थानाग' आदि और भूमध्यसागर भी एक झील मात्र बनकर शास्त्रों में उपलब्ध है।
रह जाएगा। दूसरी तरफ, आस्ट्रेलिया, २० द्र० लोक प्रकाश, २०वां सर्ग, सूर्य प्रज्ञ- इंडोनेशिया और फिलस्तीन एक-दूसरे से
प्ति व, १०८ प्राभृत, जम्बुद्दीवपण्णत्ति जुड़ जाएगें, और हिन्दचीन से एशिया का . (श्वेता.) ७-१२६-१५०, भगवती सूत्र भाग जुड़ कर एक नया भूभाग प्रकट होगा
तीसरी ओर, अमेरिका के पश्चिमी तट के ३. स्थानांग-३-४-१९८, भूकम्प के पांच
_ समस्त नगर व राज्य एक दूसरे के निकट प्रकार होते हैं (द्र. भगवती सू. १७--३२ ४. द्र. अंगुत्तर निकाय, ८-७०

Page #172

आ जाएंगे और उत्तरी अमेरिका अत्यन्त दक्षिणी भाग में दक्षिणी अमरीका तथा चपटे आकार का हो जाएगा । . .. अण्टार्कटिका । अबसे १३ करोड ५० लाख ___ कुछ वर्ष पूर्व, एण्टार्कटिका महाद्वीप वर्ष पूर्व इनके और भी टुकडे हो गए । के विस्तृत बर्फीले मैदान पर मिले एक वैज्ञानिकों ने निष्कर्ष निकाला है कि विलुप्त. जन्तु के साक्ष्य पर वैज्ञानिकों ने यह हमारी पृथ्वी के महाद्वीप व महासागर. लगनिष्कर्ष निकाला है कि प्रागैतिहासिक युग में भग ८० किलोमीटर या उससे भी अधिक मोटी आस्ट्रेलिया, दक्षिण एशिया, अफ्रीका व दक्षिण एक ठोस पदार्थ की पत पर अवस्थित धे अमरीका महाद्वीप एक दूसरे से जुड़े हुए थे। ठोस पदार्थ की यह पर्त लाखों वर्ग किलो ____ अब अमरीका के दो वैज्ञानिकों-डॉ. मीटर के क्षेत्र में फैली हुई हैं। ये विशाल राबर्ट एस. दिएज और डा. जान सी. काय परतें पृथ्वी के गर्भ-क्रोड़ पर तैरती होल्डेन ने भी उक्त निष्कर्ष पर सहमति व्यक्त अथवा फिसलती रहती हैं। यही कारण है की है और उन्होंने महाद्वीपों के तैरने कि महाद्वीप व महासागर फिसलते रहते है (फिसलने) की गति, उनकी दिशा, सीमा- डा. जोन एम. वर्ड और डा. जोन एफ रेखाए', समुद्रगर्भीय पर्वत-श्रोणियों का डेवी नामक अमरीकी वैज्ञानिकों का मत है विस्तार, चुम्बकीय जल-क्षेत्रों की प्राचीन कि प्राचीन काल में फिसलते हुए जब भारत दिशाएं, भूगर्भीय संरचना आदि विषयों पर उपमहाद्वीप का भूखण्ड एशिया-महाद्वीप के गहरा अनुसन्धान किया है।
भूखण्ड से टकराया तो एक गहरी खाई बन ____ उक्त वैज्ञानिकों ने आज से २२ करोड गई । दोनों भूखण्ड एक दूसरे को दबाते पचास लाख वर्ष पूर्व के भूमण्डल की रहे और उनके किनारे नीचे-नीचे धंसते कल्पना की. है । उनके अनुसार तब सभी चले गए । ऊपर का पदार्थ नीचे गम क्रोड महाद्वीप एक दूसरे से जुड़े हुए थे और की तरफ बढता गया । अन्त में जब दोनों पृथ्वी पर केवल एक विशाल महाद्वीप था भूखण्ड एक-दूसरे से जा टकराये, तब उनका महासागर भी एक ही था । दक्षिणी अम- अपेक्षाकृत हलका पदार्थ मुख्य भू-भाग से रीका व अफ्रीका दोनों परस्पर सटे हुए थे, अलग होकर ऊपर उठ गया और बाद में ओर अमरिकाका पूर्वी समुद्री तट उत्तरी आज के हिमालय पर्वत का आकार ग्रहण आफ्रिकाके भूखण्डसे चिपका हुआ था, भारत कर सका । कहीं-कहीं ऐसा भी हुआ कि दक्षिण आफ्रिका व एण्टार्कटिका के बीच में महासागर वाली तह खिसक कर महाद्वीप कहीं दुबका था । आस्ट्रेलिया एण्टार्कटिका वाली तह के नीचे जा पहुंची जिससे पृथ्वी का ही एक भाग था । लगभग ५० लाख की सतह ऊपर उठ आई जिसका परिणाम वर्ष में इस सबमें विभाजन की रेखा एंडीज पर्वत श्रेणी के रुप में प्रकट हुआ । प्रारम्भ हो गई । सबसे पहले दो भाग हुए, (पर्वत श्रेणियों के निर्माण के सम्बन्ध में उत्तरी भाग में अमरीका व एशिया थे, वैज्ञानिकों में प्रायः एकमत नहीं है । पर्वत

Page #173

.५६
श्रेणियों के निर्माण के विविध मत विज्ञान (घ) पृथ्वी में क्षेत्रीय-परिवर्तन के -जगत् में प्रचलित है।)
समर्थक जैनशास्त्र भारतवर्ष की स्थिति आज जैसी सदा जैन-शास्त्रों से अनेक प्रमाण प्रस्तुत किये से नहीं है। मारवाड़ में जहाँ 'ओसिया' जा सकते हैं, जिन से यह सिद्ध होता है है, वहां पहले कभी समुद्र था । इसका कि पृथ्वी के स्वरुप में भी परिवर्तन होते है । प्रमाण यह है कि आज भी ओसिया के
___यहां यह शंका उपस्थित की जा सकती भासपास स्थित पहाडी में १७ फीट ऊंची है कि जैनागमों में तो पथ्वी शाश्वत बताई २९ फीट चौडी व ३७ फीट चौडी व ३७ गई है । १ इस स्थिति में उसमें महान् कीट लम्बी आकार की काली लकडी की परिवर्तन कैसे सम्भव है ? जैन आचार्य विशाल नौकाओं के अवशेष मिले हैं, जिससे पज्यपाद ने सर्वार्थ सिद्धि ग्रन्थ मैं२ तथा यह प्रतीत होता है कि सम्भवतः वहां कोई आचार्य अकलंक ने तत्वार्थ राजवार्तिक में ३ बन्दरगाह था, इस बन्दरगाह के नष्ट हो जाने स्पष्ट लिखा भी है कि भरतादिक क्षेत्र में से यहां के व्यापारी देश के विभिन्न भागों भौतिक व क्षेत्रीय परिवर्तन सम्भव नहीं है। में फैल गये । ये व्यापारी 'ओसवाल' नाम
क्या इसका कोई ऐसा शास्त्रीय प्रमाण • से प्रसिद्ध है।
उपलब्ध है जिससे यह सिद्ध होता हो कि भगर्भ-शास्त्रियों को हिमाचल-पर्वत की भरतादिक्षेत्र में भौतिक या क्षेत्रीय परिवर्तन बोटी पर सीप, शंख, मछलियों के अस्थि- हो सकता है ? ..
जर प्राप्त हुए हैं जिनसे हिमालय पर्वत की लाखों वर्ष पूर्व समुद्र में स्थित होने १. इमा ण भते रयणप्पभा पुढवी कालआ की पुष्टि होती है । जिओलोजिकल सर्वे केवञ्चिर होइ ? गोयमा ! ण कपाइ ण आफ इंडिया के भूतपूर्व डाइरेक्टर डॉ. वी.
आसी ण कयाइ णत्थि ण कयाइ ण एन. चोपडा को भारतवर्ष में वाराणसी भविस्सइ भुविं च भवइ य भविस्सइ य (उ. प्र.) के एक कूए से ऐसा कीडा प्राप्त धुवा णियया सासया अक्खया अव्वया हुआ जिसका अस्तित्व आज से दस करोड अवट्ठिया णिच्चा (जीवाजीवा. सु.३/१/७८ वर्ष पूर्व भी था । उक्त प्रकार का कीडा २. न तयोः क्षेत्रयोवृद्धिहासौ स्तः, असम्भआज भी आस्ट्रेलिया, न्यूजीलैण्ड व दक्षिणी वात् । तत्स्थानां मनुष्याणां वृद्धि-हासौ अफ्रीका में प्राप्त होता है । वाराणसी में भवतः (त. सु.-३/२७ पर सर्वार्थसिद्धि इस कीडे की प्राप्ति पे भारतवर्ष का भी टीका)। क्षेत्रयो द्विह्रासयोरसंगच्छमाअत्यन्त प्राचीन काल में आस्ट्रेलिया आदि नत्वात् (त. सु. ३/२७ पर श्रुतसागरीय की तरह किसी अखण्ड व अविभक्त प्रदेश से वृत्ति)। सम्बद्ध होना पुष्ट हो जाता है ।
३. राजवार्त्तिक (त. सु. ३/२७)

Page #174

उक्त शका का समाधान इस प्रकार है :- (ख) आचार्य विद्यानन्दि ने तत्त्वार्थ लोक
(१) पृथ्वी का मूल आकार-बाहरी वार्तिक (तत्त्वार्थ सूत्र-४/१३ पर) में कहा लम्बाई-चौडाई, परिधि आदि--पूर्णतः शाश्वत है कि यह पृथ्वी सर्वत्र दर्पणवत् समतल . है, यानी उसका नाश व वृद्धि सम्भव नहीं (चौरस-सपाट) नहीं है, क्योंकि जगह-जगह है। बाह्य परिमाण में उच्चावचता अवश्य पृथ्वी की उच्चावचता की प्रतीति प्रत्यक्ष हो सम्भव है । इस परिवर्तन से उसका मूल रही है । ५ सदा अपरिवर्तित रहता है।
जैन- मतानुसार काल-क्रम के साथ (२) अवसर्पिणी काल में भरत व ऐरावत प्रत्येक भौतिक-पदार्थ में वर्ण-रसादिगत क्षेत्र के अन्दर, जिस प्रकार क्षेत्रस्थ-मनुष्यों परिवर्तन स्वभावसिद्ध हैं । ६ . की ऊंचाई, आयु, सुख, विभूति आदि में
___ (ग) शाश्वत वस्तु में परिवर्तन होते क्रमशः हास होता है, उसी प्रकार, भरत- । ऐरावत क्षेत्रों में
. है, इसके समर्थन में भी (क्षेत्रीय) परिवर्तन
आ० आत्मारामजी होते हैं।
कृत 'सम्यक्त्व शल्योद्धार' का कथन यहां ___ (क) तत्त्वार्थ सूत्र के (दिगम्बरपरम्परा
मननीय है-"शाश्वत वस्तु घटती-बढती सम्मत पाठ में उपलब्ध) 'ताभ्यामपरा भुम
नहीं, सो भी झूठ हैं । क्यों कि गंगा-सिन्धु योऽवस्थिताः' (त० सु० ३/२८) सूत्र से स्पष्ट
का प्रवाह, भरतखण्ड की भूमिका, गंगा-सिन्धु
की वेदिका, लवण-समुद्ग का जल वगैरह संकेत होता है कि भरत व ऐरावत क्षेत्र की . भूमियां अवस्थित (एक जैसी) नहीं रहती।
घटते-बढते रहते हैं।" ७ - आचार्य विद्यानन्दि ने तत्त्वाश्लोकवार्तिक । तत्स्थमनुष्याणामिति तथावचन सफलताग्रन्थ में स्पष्ट कहा है कि तत्त्वार्थ सूत्र (भरते- .. मस्तु, ते प्रतीतिश्चानुल्ल पिता स्यात् रावतयोवृद्धि-हासौ षट्समयाभ्यामुत्सर्पिण्य- (त. सू. ३/१३ पर श्लोकवार्त्तिका वसर्पिणीभ्याम्-३/२७ दिगम्बर-पाठ) में खण्ड-५, पृ. ५७२)। सकेतित परिवर्तन भरतादिक्षेत्र से सम्बन्धित
५. न वय दर्पणसमतलामिव भूमि, भाषासमझने चाहिए । मनुष्यादिक की आयु आदि
महे, प्रतीतिविरोधात् । तस्याः कालामें परिवर्तन तो गौण ही है । ४
दिवशादुपचयापचयसिद्धेर्निम्नोन्नताकार४. तन्मनुष्याणामुत्सेधानुभवायुरादिभिवृद्धि
सद्भावात् (त. सु. ४/१९ पर श्लोकहासौ प्रतिपादितौ, न भूमेः अपरपुद्ग- वार्त्तिक, खण्ड-५ पृ. ५६३) । लैरिति मुख्यस्य घटनात् , अन्यथा मुख्यशब्दार्थातिकमे प्रयोजनाभावात । १. अनुयोगद्वार सूत्र, ८६, स्थानांगतेन भरतैरावतयोः क्षेत्रयोवृद्धि हासौ मुख्यतः प्रतिपत्तव्यौ, गुणभावतस्तु २. सम्यक्त्व शल्योद्धार, पृ. ४५

Page #175

(घ) आ० विनयविजयगणिकृत-लोक- उत्पन्न हो जाना, ८ प्रलयकाल (अवसर्पिणी प्रकाश' ग्रन्थ में, १ तथा उत्तर पुराण, २ के अंतकाल में) ग्राम-नगरादि को नाश, ९ पद्मपुराण, ३ तिलोयपण्णत्ति, ४ चन्द्रप्रभचरित ५ गंगा ब सिन्धु नदियों को छोड कर सभी आदि ग्रन्थों में स्पष्टतः क्षेत्र को ही हामि- नदियों की समाप्ति, १० गंगा-सिन्धु नदियों वृद्धिगत निरुपित किया गया है।
का विस्तार रथ या बैलगाडी जितना संकु(ड) अगर क्षेत्रीय-परिवर्तन स्वीकार न चित होना, ११ तीर्थकर के केवल ज्ञानकिया जाए तो भोगभूमिकाल के अंत में, लाभ के समय तीनों लोकों में प्रक्षोभ होना, १२ चौदहवें कुलकर नाभिराय के समय कल्प- तथा उत्सर्पिणी के प्रारम्भ में पुनः नगरादिकों, वृक्षों का नष्ट होना, ६ उन्हीं के समय बिना पर्वतों, नदियों आदि का पुनः निर्माण हो बोये धान्य पैदा होना, ७ बारहवें कुलकर के जाना १३ आदि परिवर्तनों की संगति कैसे समय अदृष्टपूर्व कुनदियों व कुपर्वतों का हो सकेगी ? । १. नानावस्थ कालचक्रैर्भारत क्षेत्रमीरितम् (च) अनुयोगद्वार-सूत्र में उल्कापात, ( लोकप्रकाश-१६/१); तथा वहीं
ही चन्द्र ग्रहण, इन्द्र-धनुष, एवं ग्राम, नगर भवन १९/१०१-१०३
आदि की श्रेणि में ही भरत आदि क्षेत्रों, २. ऐरावत सम वृद्धिहानिभ्यां परिवत'नात् ८. कुनद्य : कुपर्वताश्चोत्पद्यन्ते (त. सु. (उत्तर पुराण-६२/१९)।
श्रुतसा. वृत्ति), कद्दमपवहणदीओ अदि. ३. षष्ठकालक्षये सर्व क्षीयते भारतजगत् ।
ट्ठपुवाओ (तिलोय प. ४/४८५)। . घराधरा विशीयन्ते मयंकाये तु को
९. पव्वयगिरिडोंगरुत्थलभदिमादीए य वेयकथा (पद्म-पुराण-जैन, ११७/२६)॥ गिरिवज्जे विरावेहिंति (भगवती सु. ४. अवसेसवण्णणाओ सुसमस्स व होति
७/६/३१), जंबूदीव प. (श्वेता.)२/३६, तस्स खेत्तस्स । णवरि य संठितरब परिहीण' हाणिवडूढीहि (तिलोयप- १०. सलिलविलगदुग्गविसमणिण्णुण्णताइं गंगा
सिंधुवज्जाइ सभीकरहिंति (भगवती सु. ४/१७४४) ॥ - ५. भरतैरावते वृद्धि हासिनौं कालभेदतः
७/६/३१), जबूदीव प. श्वेता.)२/३६, (चन्द्रप्रभचरित, १८/३५) ।
११. गंगासिंधूओ महानदीओ रहपहवित्था६. कल्पवृक्षविनाशे क्षुधितानां युगलानां राओ (भगवती सू. ७/६/३४) ।
सस्यादिभक्षणोपाय दर्शयति (त. सु. १२. तिलोय ०. ३/७०६ । ३/२७ पर श्रुतसा. वृत्ति), तथा तिलो- १३. भरहे वासे भविस्सइ परुढरुक्खगुच्छयप०-४/४९७,
गुम्मलयवल्लितण-पव्वयगहरियगओसहिए, ७. अकृष्टपच्यानि सस्यादीनि चोत्पद्यन्ते उवचियतयपत्तवालं कुरपुष्फफलसमुइए सुहो
(त. सू. ३/२७ पर श्रुतसागरीय वृत्ति), वभोगे यावि भविस्सइ (जंबूदीव ०.तथा तिलोय०. ४/४९७
श्वेता. २/३८) ।
HEHEHHHI

Page #176

हिमवत् आदि पर्वतों तथा रत्नप्रभा आदि बदल जाते हैं, इसके बावजूद, सामान्य दृष्टि पृथ्वीयों को सादि-पारिणामिक बताया गया में यह संस्थान ज्यों का त्यों अपरिवर्तित है १ यहां टीकाकार पू० आ० घासीलाल जी कहा जाता हैं । संभवतः इसी दृष्टि से जम्बूमहाराजने शंका उठाई है कि वर्ष धर पर्व- द्वीपादि को शाश्वत व अशाश्वत-दोनों कहा तादि तो शाश्वत हैं, फिर वे सादिपारिणामिक गया है । ३ कैसे ? इस शंका का समाधान करते हुए . (छ) सर्वार्थ सिद्धिकार व राजवार्तिककार वे कहते है कि वर्ष धरादि में जो शाश्वतपना द्वारा भरतादिक्षेत्रगत परिवर्तन के निषेध है, वह उनका 'अपना आकार न छोडना ही कर दिये जाने का तात्पर्य इतना ही है कि है । शाश्वतपना होने से उनमें परिणमन होने पृथ्वी एक शाश्वत इकाई है-यह न कमी का निषेध नही समझना चाहिए । २ बनेगी और न नष्ट होगी । ४ जैसे, किसी
प्रत्येक भौतिक संरचना में संघटन- एक घर में अनेकानेक प्राणियों के मस्ते विघटन की प्रक्रिया प्राकृतिक-नियमों के जन्मते हुए भी घर ज्यों का त्यों रहता है। अनुरूप होती रहती है। विघटन-पर्याय को
उस घर में समय-समय परिवर्तन (मरम्मत,
परिष्कार आदि) भी हुए हैं, पर वह घर प्राप्त परमाणु प्रतिसमय (जघन्यकाल) दूर होते रह सकते हैं और संघटन-पर्याययोग्य
जितनी जमीन घेरे था, उतनी ही जगह पर दूसरे असंख्य परमाणु उनमें संयुक्त हो
है, घटा-बढा नहीं हैं। इसलिए उस घर सकते हैं। एक सुदीर्घ अवधि के बाद, एक- को नष्ट नहीं मानते और नहीं उसे दूसरा एक करके उस संस्थान के सारे परमाण घर समझ बैठते हैं। उसी तरह, अनेक
- नगर ऐसे हैं जिनके नाम सदियों से चले १. साइपारिणामिए अणेगविहे पण्णत्ते । तं आ रहे हैं । यद्यपि उन नगरों में अनेक
जहा....च दोवरागा सुरोवरागा...इंदधणू भौतिक-परिबर्तन हो गए हैं, किन्तु उन्हें ....वासधरा गामा णगरा घरा पब्वया दसरे नगर के रुप में नहीं माना जाता । पायाला भवणा णिरया रयणप्पहा.... पथ्वी में भी यत्र-तत्र, कालक्रम से परिपरमाणुपोग्गले दुपएसिए जाव अणत- वर्तन होते हुए भी परिमाण में वह ज्यों
पएसिए (अनुयोग द्वार सूत्र, १५६)। की त्यों है । दुसरी बात, पृथ्वी आदि में २. ननु वर्ष धरादयः शाश्वताः, न ते कदा- जो परिवर्तन होता हैं, वह उसके मूलरूप
चिदपि स्वकीय भाव मुञ्चन्ति, तत्कथं ३. जबूदीवे....सिय सासए सिय असासए पुनरेषां सादिपारिणामिकत्वमुक्तम् ? . (जंबूदीव प. श्वेता.-७/१७७), दव्यइति चेदाह-वर्ष धरादीनां शाश्वतत्व द्वियाए सासए, वण्णपज्जवेहि.....असातदाकारमात्रेणैव अवतिष्ठमानत्वात् बोध्यम् सए, (वहीं, तथा द्र. जीवाजीवाभि(अनुयोगद्वार सूत्र, सु. १५६ पर पू. गम सू. ३/२/७८)। श्री घासीलाल जी म. कृत टीका)। ४. उपयुक्त,

Page #177

को नष्ट नहीं करता, भले ही प्रभावित अवश्य (ज) राजवार्तिककार आ० अकलंक जहां करता हो । अस्तु, शास्त्रों में जो पृथ्वी का भरतादि में क्षेत्रगत वृद्धि-हास का न निरुनिरूपण है, वह मूल रुप का ही है । काल- पण करते हैं, वह भरतादि क्षेत्र की 'नियगत सामयिक वृद्धि-हास होने पर भी मूल तावधिकता' को लक्ष्य में रख कर है, न की अ-वृद्धि-अ-हानि को देखते हुए, भरतादि कि सामान्य परिवर्तन को लक्ष्य कर । क्षेत्र में अपरिवर्तनीयता का निरूपण पूर्णतः संगत होता है । भरतादि क्षेत्रों में परिव
यहां, यह शंका की जा सकती है कि तन असम्भव मानने के निरूपण को उसी आगमों में जो सर्वज्ञ तीर्थकर की वाणी है, प्रकार समझना चाहिए जैसा कि आत्मा को इस भावी भौगोलिक-परिवर्तनों का संकेत अबद्ध व अस्पृष्ट मानना, जबाक कमबन्ध क्यों नहीं किया गया ? आज विज्ञान जिस की प्रक्रिया का शास्त्रों में विस्तार से निस- प्रकार प्रमाण सहित यह बताने में सक्षम हैं पण भी मिलता हो ।
कि इतने वर्षों पूर्व', 'अमुक-अमुक क्षेनीय वस्तुतः, पृथ्वी में परिवर्तन व अपरि- परिवर्तन हुए है, किसी तीर्थकर ने अपने वर्तन-ये दो कथन अनेकान्तात्मक प्रवचन अतीत या भावी परिवर्तनों का संकेत क्यों (समग्र) के दो अंश (भाग) हैं। सर्वज्ञ नहीं किया ? इसका सीधा-सा समाधान वचन तो उभय-नयात्मक है। एक तरफ यह है कि आगमों में उक्त परिवर्तन के भरतादिक्षेत्रों के पर्वतादि का आकार परिमाण मौलिक-सिद्धान्तों का निरुपण यत्र-तत्रनियत कर दिए गए हैं, दूसरी तरफ, उत्पा- सर्वत्र हुआ है। दूसरी बात, अनन्त दव्यात्मक पौद्गलिक-परिवर्तन का भी पदार्थों के अनन्त धर्मों में से कुछ का ही शास्त्रों में निरुपण है, साथ ही उत्सर्पिणी
कथन सम्भव होता है । प्रज्ञापनीय-पदार्थों आदि काल-चक्रानुरुप क्षेत्रीय-परिवर्तन का में से भी अनन्तवां भाग 'श्रत' आगमों में मी संकेत है । व्याख्यातां को चाहिए कि निबद्ध हो पाता है । समस्त-श्रुत वह दोनों प्रवचनैकदेशों में परस्पर-बाधकता का बहुत थोड़ा सा भाग अब सुरक्षित रह उद्भावित न करे, बल्कि समन्वय का प्रयास
गया है । कई विषयों के उपदेश भी विच्छिन्न करे', ब-शर्ते प्रत्यक्षादि-प्रतीति से विरोध न
हो गए हैं जिसका संकेत भी जैन शास्त्रका. हो । प्रायः इसी भाव को आचार्य विद्या
रोने यत्रतत्र दिया हैं । २ सम्भव हैं, दृष्टिनन्दि ने तत्त्वार्थ श्लोकवार्तिक में व्यक्त किया है । १ ४. तत एवं सूत्रद्वयेन भरतैरवतयोस्तदपर
२. इमौ घृद्धि-हासौ, कस्य, भरतैरावतयोः । भुमिषु च स्थितेर्भ दस्य वृद्धिहासयोगा
ननु क्षेत्र व्यवस्थितावधिके, कथ तयोयोगाभ्यां विहितस्य कथन न बाध्यते
वृद्धिहासौ ? अतः उत्तरं पठति(त. सु.–३/२८ पर श्लोकवार्तिक, खण्ड
तास्थ्यात् ताच्छब्दयसिद्धिभरतैरावतयो-५, पृ. ३४८-४९)।
वृद्धिहासयोगः (राजवार्तिक, ३/२४)।

Page #178

८१
में आविष्कृत व समर्थित हुए 1 अनेक वैज्ञानिकों ने जैन आचार्यों की सूक्ष्मदर्शिता को स्वीकारा है । आज आवश्यकता है जैन: आगमों व शास्त्रों के गम्भीर अध्ययन की, और अपेक्षा है कुतर्क छोड कर श्रद्धा भावना की, तभी इसी शास्त्रों से अमूल्य विचाररत्नों को हम ग्रहण कर सकते हैं ।
वाद ( द्वादशांग) के लुप्त-भाग में वे सब बातें हों जो अब उपलब्ध होतीं तो वैज्ञानिक - जगत् उपकृत होता, साथ ही विज्ञान से तथाकथित विरोध की स्थिति भी पैदा नहीं होती ।
जैन आगमों व शास्त्रों में अनेक सिद्धान्त ऐसे हैं, जो परवती काल में वैज्ञानिक-जगत्

विचार परिपक्व कब होते है ? विचारोंमें स्वाद्वाददृष्टिका समन्वय होने पर परिपक्वता आती है, परिपक्व विचारों के द्वारा ही किसी वस्तुका यथार्थ ज्ञॉन होता है.

Page #179

ऋग्वेदिक सृष्टि-विज्ञान के भौगोलिक आधार
-डो. श्यामसुन्दर निगम
२४, केशवनगर, हरीफाटक, उज्जैन (म. प्र.) (लेखकके विचारोंके साथ वैमत्य होते हुए भी संग्रह एवं विभिन्न विचारधारा प्रस्तुतीकरणकी दृष्टि से लेखको स्थान दिया है सं.)
सृष्टि के उद्भव एवं विकास की परि- एवं इस माध्यम से उन्होंने ब्रह्म एव' कल्पनाको भूगोल एवं भौगोलिक-उपादानों प्रकृति विषयक गूढ़ एवं गुह्य सत्यों एवं द्वारा अभिव्यक्त किया गया है। नियमोंका अनायास ही अन्वेषण कर डाला ।
सृष्टि-विज्ञान की इस सीमा से ऋग्बौदिक ऋग्गैदिक-मान्यताके अनुसार सृष्टि एवं मन्त्र-दृष्टा भी परिचित रहे हैं । पाश्चात्य प्रलयका एक नियत क्रम है। . जडवादियों ने सृष्टि की सृष्टि का पदार्थों के विभिन्न-कल्पों में प्रलय के उपरांत परस्थूलत्व से समझानेका प्रयास किया है। मात्मा के मन में सृष्टिकी पुनः-रचना का
प्राचीन यूनानी इसकी गहराई तक खोज संकल्प होता है । यह उसकी संकल्प-सृष्टि है । करते हुए 'जल' को मौलिक पदार्थ मान बैठे। वह अपने संकल्प के बीजों को स्वयं ____ आजका वैज्ञानिक भी स्थूल से सूक्ष्म की में ही सर्वप्रथम स्थापित करता है। इस खोज करता हुआ परमाणुओंके मायाजाल में कारण उसे हिरण्यगर्भ की संज्ञा दी गई है। जा उलझता है और उसके आगे नेतिनेति परमात्मा सृष्टिका उपादान कारण भी करता हुआ अनिश्चय के सिद्धान्त (Gheory बनता है और निमित्त कारण भी । of Uncertaimty) की चर्चा करने लगता है। वह अपनी तपस् शक्ति से ऋत, सत्य, __भारतीय तत्त्व - चिन्तकोंकी दृष्टि इस काल, परमाणु-मय आकाश, दिन-रात्रि, दिशा में अधिक गहरी, सूक्ष्म, पैनी एवं दिशाओं एवं ऋतुओं की सृष्टि करता है । विज्ञान-सम्मत रही है;
- वह स्वयं ही समस्त जड़ व चेतन का - यह बात दूसरी है कि अपनी बात आत्मा होता है । वह स्वयं के द्वारा रचित कहने का उनका परिवेश गुह्य एवं दार्शनिक प्रकृति से धूलोक एवं पृथ्वी का निर्माण करता है। रहा । उनकी यह दृष्टि अपने प्रारंभिक एवं वह इतना करते हुए भी इन सबसे परे मल रूप में ऋग्वेद में विद्यमान है। रहता है, तथा अपने मायोपाधिक विगट ___ अतः सृष्टि-बिज्ञान सम्बन्धी अपनी वात स्वरूप के द्वारा अव्यक्त-प्रकृतिको व्यक्त करता कहने के लिये वैदिक-ऋषियों ने स्थूल भूगोल हुआ 'एकोऽहम् बहु स्याम्' के अपने संकल्प से परे। क्ष्म-भूगोलका साक्षात् किया, को पूर्ण करता है ।

Page #180

इस प्रकार जड़ एवं चेतन सृष्टि विक- नारदीय सूक्त (ऋग्वेद १०/१२९) के सित होती चली जाती है ।
___ अनुसार सृष्टि-पूर्व में न तो सत् था, न - इस सृष्टि का आदिम विश्वकर्मा पर- असत् था, न ही व्योम और न ही रज मात्मा ही है। विराट-स्वरूप के विभिन्न (परमाणु) थे । अवयव ही प्रकृति के विभिन्न उपादानों के इस कारण न तो मृत्यु ही थीं और न कारणभूत हैं।
अनश्वरता ही थी। न दिवस ___इन समस्त चिन्तन-बिन्दुओं को प्रकट ही रात्रि थी। बिना प्राण (श्वास-प्रश्वास) के करने के लिये वैदिक-मनीषिको ने प्राकृतिक परमात्मा स्वयं में अपनी शक्ति द्वारा सूक्ष्म एवं भौगोलिक आधारोंका सहारा लिया है। प्रकृतिको धारण किये हुए था :
नासदासीन्नो सदासीत्तदानीं नासीद्रजो नो व्योमा परो यत् ।। किमानरीवः कुह कस्य शमन्नम्भः किमासीद् गहनं गभीरम् ॥शा न मृत्युरासीदमृत न तर्हि न राज्यां अह्व आसीत्प्रकेतः ।
आनीदवात स्वधया तदेक तस्मादान्यत्र परः किं चनास ॥२॥. .. ऐसी स्थिति में जब परमात्माके मन से ज्ञानमय सत्य (कृतम् ) एवं जगत अर्थात् संकल्प हुआ और इस प्रकार सृष्टि-संतति व्यवहारमय सत्य (सत्यम्) की सर्जना की। को उत्पन्न करनेवाला रेतस उसका मन ही इनसे प्रलयकाल की अंधकार भरी रात्रि था :
उत्पन्न हुई। - कामस्तदने समवर्तताधि
___ इस रात्रि के अंधकार को भेदते हुए मनसो रेतः प्रथम यदासीत् । उस से ही परमाणुओं का समुद्र अन्तरिक्ष
इस वीर्य को अपने स्वर्णिम-गर्भ में धारण प्रकट हुआ । करनेवाला भी वही था जिसने सूक्ष्म प्रकृति
अब काल की सृष्टि होने लगी। सूर्य को स्थूल रूप प्रदान किया :- .
का प्राकट्य होते ही संवत्सर, दिन व रात हिरण्यगर्भः समवर्तताग्रे
प्रारंभ हुए । पूर्व की सृष्टि की भांति ही भूतस्य जातः पतिरेक आसीत् । सूर्य, चन्द्र, धुलोक, पृथिवी लोक, अन्तरिक्ष स दाधार पृथिवीं द्यामुतेमां
एवं स्वः प्रकट हुए। कस्मै देवाय हविषा विधेम ॥१०/१२॥ वैदिक साहित्य में भूः, भुवः, स्वः, महः,
जिस दैविक-शक्ति से परमात्मा पूर्व ही जनः, तपः एवं सत्य ऐसे सात लोकों की की भांति ऐसा सब कुछ कर पाया, वह चर्चा आई है । तपस शक्ति थी (१०/२७/३)
इस प्रकार सृष्टि एवं सृष्टि के नियम प्रारम • यइ तपस ही उसकी ज्ञान-शक्ति थी हुए:जिसने सारी गुह्यता (तमस्) को भेदकर कूज च सत्य चा- ...

Page #181

मातपसोऽभ्यजायत । ततो रात्र्यजायत, ततः समुद्रो अर्णवः ॥
समुद्रादर्ण वादधि
संक्रो अजायत ।
अहोरात्राणि विदध
विश्वस्य मिषतो वशी ॥ सूर्याचन्द्रमसौ धाता
यथापूर्व 'मकल्पयत् । दिव ं च पृथिवीं
८४
चान्तरिक्षमयो स्वः ||१०/१९०/१-३॥ उक्त संदर्भों से स्पष्ट है कि परमात्मा ही सृष्टि का निमित्त एवं उपादान कारण है । वह यदि आदि - पुरुष है तो वह ही आदि प्रकृति भी है।
1 वह एक महानतम विश्वकर्मा है जो इस जगत का पिता, आधार, रचयिता व खामी है ।
विश्वतश्चक्षु, विश्वतोमुख, विश्वतोबाहु एवं विश्वतस्पाद के रूप में उसने निराकार को साकार किया है तथा द्यौं एवं पृथिवी लोक को उपजाया है :
किं स्विदासीदधिष्ठान - मारम्भ' कतमस्वित्कयासीत् । तो भूमिं जनयन्विश्वकर्मा विद्यामौर्णोन्महिना विश्वचक्षाः || faranand विश्वतोमुखो faraniबाहुरुत विश्वतस्पाद् । साहुभ्यां धमति सं
पतत्रैर्द्यावाभूमी जनयन्देव एकः || १० /
८१/२-३ ॥

इसी बात को पुरुष सूक्त कुछ अधिक में प्रस्तुत
रूप
स्पष्ट किन्तु काव्यमय करता है ।
वहां परमात्मा के मायोपाधिक विराट स्वरुप की चर्चा उसके हजार (अनन्त) शीषों, हजार आंखों, एवं हजार पैरों वाले पुरुष के रुप में की गयी है ।
यह कहा गया है कि पूरा विश्व अंडाकार गोल है और यह उसे चारों ओर से घेरे हुए है :
सहस्रशीर्षा पुरुषः
सहस्राक्षः सहस्रपात् ।
भूमिं विश्वतो धृत्वा त्वष्ठद्दशांगुलम् ॥ १०/७०/१॥ ऐसा कहा गया है कि इस विराट पुरुष के तीन चरण सूक्ष्म एवं प्रकाशमय हैं, केवल एक चरण ही यह स्थूल नश्वर प्रकृति हैं ।
वह ब्रह्माण्ड में संवत्सर यज्ञ करता है । इस यज्ञ का वृत वसन्त ऋतु हैं, ईंधन प्रीष्म एवं हवि शरद ऋतु है ।
इस प्रकार वह -
सब ऋतुओं और उसके माध्यम से कालरूप संवत्सर का उत्पादक एवं नियामक हैं ।
पुरुष सूक (१०/७०/८ - १९) आगे कहता है कि उससे ही अन्न, वनस्पति, प्राणिजगत ( अन्य एवं पालतू ), आकाशचारी जीव आदि की सृष्टि हुई ।
उसी से ही वैदिक ज्ञान उत्पन्न हुआ । उसके मुख से ब्राह्मण, बहु से क्षत्रिय, जंघा से वैश्य तथा चरण से शूद्र प्रकट हुए ।
उपादानों का प्रश्न मन से चन्द्रमा,
जहां तक प्राकृतिक है, उस विराट् पुरुष के

Page #182

चक्षु से सूर्य, मुख से अग्न्यादि तेजस तत्त्व, उसका विधान है कि उसके द्वारा उपजाये प्राण से वायु, नामि से अन्तरिक्ष, सिर से गये सम्पूर्ण जीव-लोक एवं प्राकृतिक पदार्थ द्युलोक, पांवा से भूमि, तथा श्रोतों से दिशाएँ यथा अग्नि, जल, तेज, अन्न, वायु, पूषा, प्रकट हुई:
नदियां, आदित्य, अन्तरिक्ष एवं उनके विष्णु, चन्द्रमा मनसो जात
रुद्र, सोम, अदिति, वरुण आदि दिव्य सूक्ष्म श्चक्षोः सूर्यो अजायत ।
स्वरूप परस्पर अनुकूल होकर विकसित होते मुखादिन्द्रश्चग्निश्च
चले जाँय :प्राणात्वायुरजायत ॥
अग्निरिन्द्रो वरुणो मित्रो नाभ्या आसीदन्तरिक्ष
अर्यमा वायुः पूषा सरस्वती सजोषसः। शी? द्यौः समवर्तत । ।
आदित्या विष्णुमरुतः पद्भ्यां भूमिर्दिशः श्रोत्रा
स्वर्वृहत्सोमो रुद्रो तथा लोकाँ अकल्पयन् ॥१०/७०/१३-१४॥ आदितिव्रह्मणस्पतिः ॥१०/६५/१ ॥
अथर्ववेद (३/२७/६) में पुरुष के दिशाओं के अधिपति एवं रक्षक स्वरूपों की इस प्रकार
इस प्रकार वह जगत का न केवल चर्चा भी आई है :
निमित्त एवं उपादान कारण है अपितु समक. दिशा अधिपति रक्षक-इपव
वायि-कारण भी है । १. प्राची अग्नि आदित्य तेजस एवं तमस, परमाणु एवं आकार, २. दक्षिण इन्द्र पितर पंचभूत एवं अदिति, समुद्र एवं नदियां, ३. प्रतीची वरुण
सूर्य एवं चन्द्रमा, संवत्सर एवं ऋतुएं, वायु ४. उदीची सोम अशनि एवं सोम, अन्न एवं पीरुध, द्यौ-पृथिवी ५. ध्रुवा विष्णु पीरुध आदि सप्तलोक एवं मनुष्य एवं प्राणि-जगत ६. ऊर्ध्वा बृहस्पति वर्षम् जैसे भौगोलिक माध्यम द्वारा वैदिक-ऋषियोंने
जगत की सृष्टि ही नहीं, उसके सम्पूर्ण सृष्टि-विज्ञान को जो काव्य-मय किन्तु विकास का प्रेरक एवं साक्षी मी वही है। गैज्ञानिक अभिव्यक्ति दी है, वह स्तुत्य है।
बुद्धि की सीमा पूर्णहोने पर सत्यका मार्ग है.
-
-

Page #183

मसीही-रिवस्ती धर्म में पृथ्वी का वर्णन
ले. डो. ए. बी. शिवाजी
मोहननिवास विश्वविद्यालय मार्ग'. उज्जैन (म. प्र.) इस लेखमें बाइबलके वाक्योंके अर्थघटना से हम सहमत नहीं, फिरमी संग्रहश्री सापेक्ष निबन्ध छापा गया है.
संपा०
मसीही-धर्म में पृथ्वीका वर्णन अनौखा नियममें यहोवा भी कहा गया है . उसने ही एवं अनूठा है।
सृष्टिका निर्माण किया है ___ यद्यपि मसीहियों की पवित्र पुस्तक बाइबल सृष्टिकी उत्पत्ति परमेश्वरके बोलने मात्रसे का उद्देश्य यह नहीं है कि “वह वैज्ञानिक हुइ है भजन संहिताका लेखक दाउद अपने तथ्यों का उद्घाटन करे"
भजनमें कहता है कि- क्योंकि वह नैतिकता और आध्यात्मिकता "आकाश मंडल होवाके बचनसे को दर्शाती है.
और उसके सारे गण उसके मुंहकी फिर भी बाइबल में ऐसे संदर्भ एवं श्वाससे बने. संकेत पाये जाते हैं. जिसको वैज्ञानिकोंने स्वीकार किया और संसारके विद्वानोंने उसे
इसी कारण मसीही-धर्म का विश्वास है कि मान्यता दी है।
"सृष्टिकी उत्पत्ति हुइ है." "वह शाश्वत
नहीं है” आकाश और पृथ्वीकी उत्पत्ति
नये नियममें भी ऐसे दो संदर्भ है. बाइबल के "पुराने नियम" में "उत्पत्ति" जिसके द्वारा ज्ञात होता है कि-" पृथ्वीकी नामक पुस्तकके प्रथम अध्याय में ही आकाश रचना की गई है"१ और पृथ्वी की उत्पत्तिका वर्णन है।
एक स्थान पर पौलुस कहता है । किर इस पुस्तकमें लिखा है कि
" उसीमें सारी वस्तुओंकी सृष्टि हुइ "आदि में परमेश्वरने आकाश और स्वर्गकी हो या पृथ्वीकी ! देखी या अनदेखी ! पृथ्वी की सृष्टि की"
क्या सिंहासन क्या प्रभुताऐ ! क्या प्रधानताऐं
क्या अधिकार ! अर्थात् पृथ्वी परमेश्वर की कृति है, यह
१. उत्पत्ति १:१ शाश्वत नहीं है, यह विकासवादका परिणाम नहीं हैं. एक ही परमेश्वर जिसको पुराने २. भजन संहिता ३३: ६

Page #184

सारी वस्तुएं उसीके द्वारा और उसीके "फिर परमेश्वरने कहा-हम मनुष्यको लिए सृजी गई ।३
अपने स्वरुपके अनुसार अपनी समानता में एक अन्य स्थान पर प्रभु यीशु मसीहका बनाएँ, और वे समुद्रकी मछलीयों और पीछे शिष्य यूहन्ना लिखता है कि
आकाशके पक्षीओं पर और सब रेंगने वाले "सब कुछ उसी के द्वारा उत्पन्न हुआ जन्तुओं पर जो पृथ्वी पर रेंगते है। और जो कुछ उत्पन्न हुआ है. उसमें से अधिकार रखें कोई भी वस्तु उसके बिना उत्पन्न नहीं तब परमेश्वरने मनुष्यको अपने स्वरुपके हुई ।४
अनुसार उत्पन्न किया अपने ही स्वरुपके परमेश्वरने सृष्टिकी उत्पत्ति चार चारण अनुसार परमेश्वरने उसको उत्पन्न किया. नर में की । सृष्टि एक ही बारमें अस्तित्व में और नारी करके उसने मनुष्यों की सृष्टि नहीं आई।
की.७ प्रथम चरणमें उसने आकाश और पृथ्वीको इस प्रकार छ दिनमें परमेश्वर द्वारा बनाया जैसा कि हमने ऊपर देखा। सृष्टिकी रचना की गई. और कालका आरंभ
दूसरे चरणमें अपने पृथ्वी पर हरी घास भी प्रथम सृष्टिके साथ हुआ. बीज वाले छोटे छोटे पेड़ और फलदायी यहां एक विशेष तथ्य ध्यानमें रखना वृक्ष भी जिनके बीज उन्हीं में से एक एक की है किजातिके अनुसार होते है पृथ्वी पर उगने के परमेश्वरकी दृष्टि में छ दिनका अर्थ हमारे लिए कहे.५
..
दिन रातके समयसें नहीं है. तीसरे चरणमें परमेश्वरने प्राणियोंकी . बाइबलका इस विषयमें विशेष दृष्टिकोण रचनाकी बाइबल में लिखा है कि- है । इस विषय पर कहा गया है कि
.. " परमेश्वरने जाति जातिके बड़े बड़े “हे प्रियो ! यह एकबात तुमसे छीपी जलजन्तुओं की और सब जीवितप्राणीओं की न रहे कि प्रभु के यहां एकदिन हजार वर्ष भी सृष्टि की जो चलते फिरते हैं, और एक-एक के बराबर है और हजार वर्ष एकदिन के . जातिके उडनेवाले पक्षिओं की भी सृष्टि की.” बराबर है८”
चोथे६ चरणमें परमेश्वरने मनुष्यकी इस तथ्यसे यह निष्कर्ष निकाला जा रचनाकी जिसका वर्णन निम्नलिखित शब्दों में सकता है कि संसार के सृष्टि छ हजार वर्षों किया है,
में हुइ है। ३. कुलुस्सियो १: १५-१६
____ उपरोक्त तथ्यों के आधार पर मसीही ४. यूहन्ना १: ३
धर्म पृथ्वीकी सृष्टि शून्यसे मानता है। ५ उत्पत्ति- १:११
७ उत्पत्ति- २६-२७ ६ उत्पत्ति- १-२१
८ २. पतरस - ३-८

Page #185

क्योंकि वास्तविकतामें उपादान कारक के और आकाशको अपनी प्रवीणतासें तान रुपमें किसीभी पदार्थ का उपयोग नहीं किया दिया है.१२ गया, किन्तु परमेश्वरने निमित्त-कारक बनकर इन तथ्यों से स्पष्ट है किअपने वचनों के द्वारा ही सृष्टिका सृजन किया. "पृथ्वीका रचयिता परमेश्वर ही है." पृथ्वी की रचना क्यों की गइ ? मसीही धर्म में नये नियमसें ये तथ्य ___किसी भी वस्तुकी रचना की पीछे प्रयोजन प्राप्त होते है. होता है मसीही धम में पृथ्वीको रचनाका पौलस कुलुस्सियों की पत्रीमें लिखता भी उद्देश्य है.
है कि____ पुराने नियमकी धर्म पुस्तक-यशय्याह "वही सब वस्तुओं में प्रथम है. और में इस उद्देश्यकी और संकेत किया है. सब वस्तुयें उसीमें स्थिर रहती है."१३ ___ "वहां कहा गया है कि-" उसने उसे मसीही धर्म में पुराना नियम इस तथ्य (पृथ्वी) सुनसान रहने के लिए नहीं, परंतु पर भी प्रकाश डालता है किबसने के लिए रचा है९
पृथ्वीकी रचना बुद्धिमत्ता के आधार पर पृथ्वी की रचना सामर्थ्य के द्वारा की गई है.
पृथ्वी की रचना परमेश्वरके सामर्थ्य द्वारा क्योंकि दिनरातका होना, ऋतुओं का संभव हुइ है और उसी सामर्थ्य द्वारा पृथ्वी क्रमानुसार बदलना आदि समस्तकार्य इस अस्तित्वमें आइ है.
तथ्यकी पुष्टि करते है कि संसारमें समन्वय . .. यशय्याह स्पष्ट कहता है कि- ही दिखाई पडता हैं. "पृथ्वी को अपनी ही शक्ति से फैलाया नीतिवचनका लेखक कहता है कि
. “यहोवाने पृथ्वीकी नींव बुद्धि ही से धिर्मयाह भी इसी प्रकारका कथन करता डाली और स्वर्गको समज ही के द्वारा स्थिर है. वह कहता है कि
किया.१४ __ "उसीने पृथ्वीको अपनी ही सामर्थ्यसे यहीं नहीं पृथ्वीके रचनाके बाद भी पृथ्वी बनाया"११
___ और आकाश आदि सभी परमेश्वरकी आज्ञा एक और अन्य स्थान पर कहता है कि- मानत है.
"उसीने पृथ्वीको अपनी सामर्थ्यसे बनाया यशय्याह परमेश्वर ही के वचनों को उसने जगतको अपनी बुद्धिसे स्थिर किया. लिखता है कि९ यशय्याह - ४५-१८
१२ थिम याह - १०-१२ १० यशय्याह - ४४-२४
१३ कुलुस्सियोकीपत्री- १-१७ ११ भिम याह - ५१-१५ १४ नीति वचन
३-१९

Page #186

ड
मनुष्यों के न्याय और नाश होने के दिन तक ऐसे ही रखे रहेंगे । १६
निश्चय मेरे ही हाथने पृथ्वीकी नींव डाली और मेरे ही दाहिने हाथने आकाश फें लाया जब में उनको बुलाता हु वे एकसाथ उपस्थित हो जाते हैं. १५
मसीही धर्म द्वारा विकासवादका खंडन.
विकासवादीयो में डार्विन इवर्टस्पेन्सर, लामार्क हेनरी बर्गसा प्रभृति विद्वानों का नाम लिया जाता है ।
डार्विन का मत है कि - " सृष्टि का विकास यंत्रवाद के रूप में है ।"
स्पेन्सर का मत है कि - " प्रकृति से जीवन और जीवन से चेतना आई ।”
हेनरी बर्मा दार्शनिक विकासवादको अनवरत प्रवाह के रुपमें देखता है.
शावनहावर जैसा दार्शनिक कहता है कि"विश्व में नेत्रहीन शक्ति का शासन है ।"
मसीही धर्म इन विकासवादियों के सिद्धांत का खण्डन करता है ।
बइबल में स्पष्ट इन विकासवादियों के लिये कहा गया है कि
वे तो जानबूझ कर यह भूल गये कि परमेश्वर के बचन के द्वारा आकाश प्राचीन काल से विद्यमान है और पृथ्वी भी जल में से बनी और जल में स्थिर है ।
. इन्हीं के द्वारा उस युग का जगत जल में डूब कर नाश हो गया, पर वर्तमान काल के आकाश और पृथ्वी उसी वचन के द्वारा रखे हैं कि जलाए जाएं; और वह भक्तिहीन
४८-१३
१५ यशय्याह १२

पृथ्वी का अस्तित्व कब तक रहेगा ? इस आयत के द्वारा भी स्पष्ट हो जाता है ।
वर्तमान में विकासवादी सिद्धांतों का खण्डन लेखको द्वारा किया जा रहा है ।
sas सर्व उनकी पुस्तक “धी फेस आफ अर्थ”, में लिखता है कि
more
to
The as our knowledge becomes are able exact, the less entertain those theories, which are generally offered in explaination of repeated imundation and energence of the continents.”
The face of the earth, Vol 2, pp 295, 497, 540.
भूगर्भ शास्त्र की दृष्टि से भी वैज्ञानिकों' ने विकासवाद की आलोचना की है ।
फलाइड ई. हेमिलटन उनकी पुस्तक धी बेसीस ओफ खोल्युशनरी फेथ में लिखते हैं
"The thory of geological ages stretching over millious of years with orgainc life gradually evohing into higher species from age to age, is today chief prop of evolutionary faith, other lines of evidence at best are inconclusive.” pp. 193 पृथ्वी गोल है.
पृथ्वी के गोल होने के बाबत जानकारी सर्वप्रथम कोलम्बस (१४५१ - १५०६) ने दी और वैज्ञानिकता के आधार पर इसे सिद्ध किया । १६ २ पतरस ३-५-७

Page #187

कोलम्बस के पहिले पृथ्वी को चपटी ही माना जाता था । मसीही धर्म में पृथ्वी के गोल होने के सम्बन्ध में कोलम्बस से सदियों वर्ष पूर्व यह सिद्धांत प्रभावित हो गया था कि 'पृथ्वी गोल है ।
यद्यपि एक ही स्थान पर पृथ्वी के गोल होने के विषय में लिखा गया है और वह स्वयं में इतना स्पष्ट और प्रामाणिक दिखता हैं कि सन्देह का कोइ आधार शेष नहीं
बचता
यशय्याह नामक पुस्तक में कहा गया है कि
"यह वह है जो पृथ्वी के घेरे के ऊपर आकाश - मण्डल पर बिराजमान है ।१७
पृथ्वी घूमती है
यद्यपि बाइबल का उद्देश्य यह नहीं है। कि वैज्ञानिक तथ्यों की जानकारी दे । क्योंकि arree नैतिकता और इसु - मसीह जीवन का ज्ञान कराती है । फिर भी वैज्ञानिक तथ्यों की ओर इसमें संकेत पाये जाते हैं । 1. इस पुस्तक में पृथ्वी के घूमने का वर्णन बहुत ही सुन्दर ढंग से किया गया है । भले ही हम इसे कविता की भाषा कहें या वैज्ञानिक भाषा |
'अय्यूब' नामक पुस्तके में लिखा है"क्या सूने जीवन भर में कभी मोर को आज्ञा ही और पौ को उसका स्थान जलाया हैं, ताकि वह पृथ्वी की छोरों को वश में करें और दुष्ट लोग उसमें से झाड़ दिये जायं ?
१७. यशय्वाह ४० : २२

वह ऐसा बदलता है जैसे मोहर के नीचे चिकनी मिट्टी बदलती है और सब वस्तुए मानो वस्त्र पहिने हुई दिखाई देती है । १८
ऐसा भास होता है कि पृथ्वी के घूमने का यह तथ्य कुम्हार के चाक के द्वारा समझाइ गइ है ।
यद्यपि पृथ्वी के घूमने का विस्तृत वर्णन नही दीया गया है, फिरभी यह स्पष्ट है कि पृथ्वी घूमती है और समझदार के लिये संकेत बहुत अधिक है ।
पृथ्वी देश (space) में स्थित है
पृथ्वी के स्थित होने की चर्चा कई रुप से धार्मिक ग्रंथो में वर्णित है ।
लेकिन धर्म की मान्यता के अनुसार पृथ्वी सर्प के फन पर, हाथी पर स्थित हैं । किन्तु मसीही धर्म में ऐसी मान्यता नहीं है ।
घर्म की मान्यता है कि पृथ्वी for co स्थिर है ।
इस संदर्भ में पुराने नियम में 'अय्यूब' उल्लेखनीय है ।
शब्द
वह पृथ्वी के संबंध में लिखता है कि“परमेश्वर” बिना टेक पृथ्वी को लटकाए रखता है । १९
इस स्थिति से यह तथ्य और स्पष्ट हो जाता है कि मसीही धर्म
के सिद्धांत को मान्यता प्राप्त है जिसको इजहाक न्यूटन (१६४२-१७२४) ने बताया था ।
१८ अय्यूब ३८:१२-१४ १९ अय्यूब २६:७

Page #188

यह सिद्धांत इजहाक न्यूटन से बहुत "देखो यहोवा का वह दिन रोष, क्रोध पहिले, अर्थात् सृष्टि के आरम्भ से स्थित है और र्निदयता के साथ आता है कि वह
और इसी सिद्धांत के आधार पर पृथ्वी बिना पृथ्वी को उजाड़ डाले और पापियां का उसमें टेक देश (space) में परमेश्वर के द्वारा से नाश करे । क्यों कि आकाश के तारागण स्थित है।
और बड़े बड़े नक्षत्र अपना प्रकाश न देंगे, पृथ्वी गल रही है
सूर्य उदय होते होते अंधेरा हो जायगा और ___बर्तमान में अनैतिकता के कारण पाप
चन्द्रमा अपना प्रकाश न देगा । बहुत बढ़ गया है और पृथ्वी अपवित्र हो
मैं जगत के लोगों को उनकी बुराई के गइ है।
कारण और दुष्टों को उनके अधर्म के कारण
दण्ड दूंगा । मैं अभिमानियों के अभिमान यशय्याह लिखता है
का नाश करूंगा और उपद्रव करनेवालों के "पृथ्वी अपने रहनेवालों के कारण अशुद्ध
घमण्ड को तोडूगा । मैं मनुष्य को कुन्दन हो गइ है क्योंकि उन्होंने व्यवस्था का उल्लंघन
से और 'आदमी को ओपीर के सोने से भी किया और विधि को पलट डाला और
अधिक महंगा करुंगा । इसलिये में आकाश सनातन वाचा को तोड़ दिया है,२० ।
को कंपाऊंगा और पृथ्वी अपने स्थान से टल परमेश्वरने पृथ्वी को अपनी महिमा के
जाएगी । यह सेनाओं के यहोग के रोष के लिये बनाया था, किन्तु इस गैज्ञानिक युग में कारण और उसके भड़के हुए क्रोध के दिन मनुष्य स्वयं सर्वोपरि बन बैठा है ।
होगे ।२२” इसी कारण "पृथ्वी अपने सब रहनेवालों ।
___इसी कारण मसीही धर्म में नैतिकता के समेत गल रही है ।"२१
और प्रभु यीशु मसीह में जो आदि और ___ पृथ्वी का अंश धीरे धीरे समाप्त हो
अन्त दोनों ही हैं, विश्वास करने की शिक्षा रहा है । कइ नदियां अपने तटों को काट
दी जाती है ताकि विश्वासी आत्मिक रुप से रही हैं । 'पृथ्वी का. गलना' विषय पर शोध
शाध बचाया जावे । की आवश्यकता है।
पृथ्वी जल जाएगी पृथ्वी अपने स्थान से टल जायेगी । नये नियम की अन्तिम पुस्तक 'यूहन्ना
पृथ्वी पर जब अधिक अनैतिकता बढ़ का प्रकाशित वाक्य' है। इसमें भविष्य वाणी जाएगी, तब पृथ्वी का नाश होगा। और की गइ हैअपने स्थान से टल जाएगी जैसा कि .. "मसीही धर्म में यह विश्वास किया निम्नलिखित शब्दों में कहा गया है- जाता है कि प्रभु-यीशु मसीह पुनः न्याय २० यशय्याह २४:५
२२ यशय्याह १३:१३ २१ भजन संहिता '५:३
२२ पतरस ३:१०, १३

Page #189

करने के लिये आनेवाले हैं। प्रभु यीशु- पृथ्वी बनेगी । भीविष्यवाणी में कहा गया मसीह के आने पर पृथ्वी और उस पर के है कि “मैंने एक बड़ा श्वेत सिंहासन और काम जल जायेंगे । जैसा कि लिखा गया उसको जो उस पर बैठा है, देखा, जिसके है कि प्रभु जव आवेंगे तब पृथ्वी और उस सामने से पृथ्वी और आकाश भाग गये ।२३ पर के काम जल जायेंगे ।"२२ तब एक नई २३ प्रकाशित वाक्य २०:११
०
252525525252
2225525252525252SPSSTSE
मनन पूर्वक पढ़ें • अहंकार आपत्तियों का मुख्य प्रवेश द्वार है. ० सहनशीलता प्रकृतिको दिखानेवाली कसोटी है. . सौंदर्य पवित्रता के बिना उपयोगी नही है ! ० बिना आचरण का ज्ञान क्या कामका ?
० सब में अपने को देखे बह महात्मा SISSESESZSE SISESSISSESEH
०
PISESEI
०
-
तीन बातें • अपनी शक्तिए मन वचन और काया के द्वारा प्रवाहित होती है.
और इन तीनो में अशुभ संस्कारो से मलिनता घुस गई है.
अतः नीचे लिखी तीन बातों से इनको शुद्धि करना जरुरी है. (१) मन शुद्धि-श्रम-नियम वैराग्य विवेकसे (२) वचन शुद्धि-आज्ञानुसारी हितकारी सत्यभाषा (३) काय शुद्धि-वासनात्याग पवित्र वातावरण कर्तव्यका पालन

Page #190

उपलब्ध जैन ग्रन्थों में ज्योतिश्चक्र की व्यवस्था
ले. रतनलालजी कटारीया केकडी (राज.) ooooooooooooooooooooooooớetogeeeee9999999
सम्पूर्ण जैन वाड्मय प्रथमानुयोग, रुपये भेटमें दूगा । उत्तर में मैंने जैसे करणानुयोग, चरणानुयोग और द्रव्यानुयोग गजट में छपाया था कि वकील साहब, ऐसे चार अनुयोगों में गुफित है। रुपये किसी मध्यस्थ के यहां जमा करा दे
सृष्टि की तमाम रचनाओं का वृत्तांत तो मै सिद्ध करने का प्रयत्न करुंगा । करणानुयोग में पाया जाता है। आजकल बस उसी दिन से वकील साहब चूप . करणानुयोग का अधिकांश विषय आक्षेप का हो गए। स्थान बना हुआ है।
- इसी एक उदाहरण से पता लगता है ? सर्यादि के भ्रमण से रात्रि-दिन की कि लोग इस मामले में कितने स्वच्छन्द है ? जैसी व्यवस्था जैन-ग्रन्थों में पायी जाती और वे शंका उठाने की कितनी जल्दी है, उस पर तो हमारे कतिपय भाइयों को करते हैं ? । . विश्वास ही नहीं है । और एक इसी बात यह विषय कोई बच्चों का खेल नहीं है से वे लोग सारे ही जैनधर्म को अश्रद्धा की जो चुटकियों में ही उडी दिया जावे । बड़ा नजर से देखते है ।
गहन है और ऐसा गहन है जिस पर ऐसे लोग जितनी तत्परता शंकाये सम्मिलित रुप से विचारशील, विद्वानों के करने में दिखाते हैं, उसकी शतांश भी कोशिश द्वारा गम्भीर दृष्टि से बड़ी शांति के साथ उनके दूर करने की नहीं करते । यह भी विचार होना चाहिये । नहीं कि शका करने वालों ने उपलब्ध जैन इसकी गूढ ग्रंथियों के सुलझाने के ग्रन्थों को भी अच्छी तरह देख लिया हो। साधन भी वर्तमान में बहुत ही विकट हो तत्त्व-निर्णय के इच्छुक का काम केवल चले है। . शका खडी करने का ही नहीं है, किन्तु प्रथम तो इस विषय के प्रन्थ ही पूरे उसके समाधान का उद्योग करना भी है। नही मिलते । अमितगति कृत चन्द्रप्रज्ञप्ति
पाठकों को याद होगा कि बाबू सुनी जाती है बह कहाँ है ? सर्वार्थ सिद्धि, जगरुपसहायजी वकील ने पहिले एक विज्ञप्ति
राजवार्तिक में समतल से ज्योतिष्कों की निकाली थी कि
ऊंचाई निरुपक उक्त च गाथा आती है वह 'जैन शास्त्रों से कोई छह मास का रात्रि- कहां की है ? त्रिलोकसार, त्रिलोकप्रज्ञप्ति में दिन सिद्ध कर दें तो उसे मैं एक हजार तो वह है नहीं । त्रिलोकप्रज्ञप्ति की निम्न

Page #191

दो गाथाओं में भी 'लोकविभाग' और 'लोक व्युच्छित्ति' का उल्लेख मिलता है
जोरी
बहल तं मण्णते
सव्वाणं,
रुदमाण सारिच्छ ।
एवं
पणासाधिय दुसया
लोग विभागस्स आइरिया ||११५ ||
कोंडा राहुण बहलत्त ।
विछिय
कत्ताइरिया परुवेदि ॥२०३॥
ये दोनों गाथा पाठांतर है जिनमें अन्य ग्रन्थों के मत दिये गये है । ये कहाँ है ?
ग्रन्थ
'लोकप्रकाश' श्वेताम्बर ग्रन्थ के पत्र २८८ में भी इस विषय के 'कर्म' प्रकृत्यादि' नामक दिगम्बर- ग्रन्थ तथा 'करणविभावना' ग्रन्थ, एवं पूर्वाचार्यो की कितनी ही गाथाओ का उल्लेख है । इत्यादि ग्रन्थ न जाने किस कालकोठरी में अपनी आयु समाप्त कर रहे हैं ।

इस तरह एतद्विषयक बहुतेरा लुप्त प्रायः भी हुआ है और हो रहा है ।
इसके अलावा जैन भूगोल का ठीक ठीक ज्ञान न होने का भी कारण है ।
कई शताब्दियों पहिले ही से यह विषय बहुत कुछ विच्छेद हो चुका था । इस विषय के जो ग्रन्थ आज मिल रहे हैं उनके कर्ताओ के वक्त ही कोई इसका पूर्णज्ञानी न रहा था । यह आपको निम्न अवतरणों से मालूम होगा ।
" त्रिलोकप्रज्ञप्ति में लिखा है किसंपइ कालवसेणं ताराणामाण
त्थि वदेसो ||३२||
परिही ते व ते ताणं कणयाचलस्स विच्चाल । अपि पुव्वभणिदकालवसादो
पणठ्ठ उवएस ||४५७||
ताणं णामप्पहूदी उवएसो संपइ पणट्टो ||४९४ || - ज्योतिर्लोकाधिकार
अर्थ - " कालवश से ताराओं के नामों का उपदेश वर्तमान में नहीं रहा है । ग्रहों की परिधिये, उनका मेरु से अंतराल तथा अन्य भी पहिले सूर्य-चन्द्र का कहा हुआ जैसा कथन है, यह सब उपदेश कालवश से नष्ट हो गया है । उन ताराओं के नामप्रभृतिका उपदेश वर्तमान में नष्ट हो गया हैं । "
श्वेताम्बरों' के 'लोकप्रकाश' नामक ग्रन्थ के २८८ वें पत्र में भी लिखा हैं किनंतर क्षेत्रात्सूर्य चन्द्राः कथं स्थिताः । तदागमेषु गदितं साम्प्रतं नोपलभ्यते ॥
अर्थ - मनुष्यक्षेत्र के आगे सूर्य-चन्द्रमा किस तरह स्थित है ? तत्प्रतिपादक आगम इस समय उपलब्ध नहीं है ।
इसी ग्रन्थ " तत्तु संप्रदायगभ्य" "तन्तु बहुश्रुतगम्य' 'वेत्ति तत्त्व तु केवली' इस प्रकार के शब्दों से कितनी ही जगह एतद्विषयक ज्ञान की कमी जाहिर की है ।
ये सब अवतरण इस बात को सूचित करते हैं कि उस समय भी ज्योतिर्लोक की

Page #192

.
द
बहुत सी बाते लुप्त हो चुकी थी । और दिगम्बर ग्रन्थ जैसेयही कारण है जो आज इन उपलब्ध ग्रन्थों त्रिलोकसार, त्रिलोकप्रज्ञप्ति, सिद्धान्तसार में यह बहुत कुछ मतभेद के साथ पाया दीपक, सर्वार्थ सिद्धि, राजवातिक, श्लोकवाजाता है, जिसका कुछ दिग्दर्शन नीचे करा त्तिक और हरिवंशपुराण । देना उचित होगा ।
इबेताम्बर प्रन्थ जैसे___इस विषय के दिगम्बर, श्वेताम्बर ग्रन्थ सूर्यप्रज्ञप्ति, लोकप्रकाश, जंबूद्वीपप्रज्ञप्ति, जो हमारे देखने में आये उनके नाम है- वृहक्षेत्रसमास टीका, और संग्रहणीसूत्र ।
S2S2S2S2S2222222ISESESEISE
सदा याद रक्खो ० · संसार याने-उन्माद वासनाओं का राजमार्ग ० मन-बुद्धि के चहकावे में कभी शांति प्राप्त नही होती है । • सत्य कभी तक बाद दा विवाद का जंगल में नही रहता है.
दष्टि को स्वच्छ-निर्विकारी बनाइए फिर हर चीज अच्छी प्रतीत होगी. PESARSES2S2S2SSISTSC22SSeSS

Page #193

"सूर्य सिद्धान्त” में पृथ्वी और सूर्य
(ले. डो. भगवतीलाल राजपुरोहित १२, वीर दुर्गादास मार्ग उज्जैन, म. प्र.)
__ भारतीय ज्योति- विज्ञान में "सूर्य इस ग्रन्थ में वेधशाला के विभिन्न यन्त्रों सिद्धान्त" का महत्वपूर्ण स्थान है। वह की निर्माणपद्धति तथा उनकी उपयोगितासर्वमान्य तथा प्रामाणिक ग्रन्थ है। पद्धति भी स्थान स्थान पर उपलब्ध होती ___इसमें गणित के आधार पर विभिन्न है। यथा चन्द्राकार ज्ञान की पद्धति तथ्यों का विश्लेषण कर उन्हें सिद्ध किया (१०/१४) इसी प्रकार मध्यरेखा का स्थानगया है । और यह सर्वमान्य है कि
संकेत भी दिया गया है। गणित सार्वदेशिक तथा सार्वकालिक
लका तथा मेरुपर्वत के मध्य सीधी सत्य का उद्घोषक है।
. रेखा खींची जाए तो वह रोहीतक अवन्ती भारतीय-ज्योतिष में पृथ्वी को स्थिर ,
और कुरुक्षेत्र से होकर जाएगी । :
श्लोक- राक्षसालयदेवौकः- मानकर समस्त गणनाएँ की गयी हैं । तथा
शैलयोमध्यसूत्रगाः । समस्त ग्रह तथा नक्षत्र चल बताये गये हैं। अन्य ग्रहों के समान सूर्य भी संक्रमणशील
रोहीतकमवन्ती च है । और प्रतिमास एक राशि पार कर
यथा सन्निहित सरः ॥ सूर्य० १/६२ दूसरी राशि में चला जाता है । इस प्रकार
सूर्य-सिद्धान्त का बारहवाँ अध्याय वह बारह राशियों को बारह मासों में चल हमारे अभीष्ट से विशेष सम्बद्ध है। कर सम्पूर्ण राशिचक्र को पूर्ण कर लेता है । वहां कुछ प्रश्नों के उत्तर दिये गये
सूर्य-सिद्धान्त भी इस पद्धति का अनु- है। . मोदन कस्ता है ।
___आरंभ में एक प्रश्नावली उपस्थित कर परन्तु इस ग्रन्थ में कुछ महत्वपूर्ण और दी गयी है अनंतर उसके उत्तर दिये गये हैं। अधुनातन कहे जाने वाले तथ्यों की ओर भी जो तथ्य प्रस्तुत हुवे हैं, तदनुसार ग्रन्थकारसकेत किया गया है ।
• सेश्वर सांख्य के अनुरुप सृष्टि का यह ग्रन्थ सिद्ध करता है कि विकास स्वीकारता है।
भारतीय वैज्ञानिक- परम्परा अत्यन्त . बासुदेव को परब्रह्म मानता है । (१२/१२) सावधान थी । और वह मध्यकाल में अवरुद्ध . लगता है भगवद्गीता की परंपरा का नहीं होती तो अवश्य ही बहुत आगे रहती. इसमें अनुमोदन हो रहा है ।

Page #194

. वासुदेव के अंश संकर्षण प्रकृति के करते रहते हैं । जैसा कि कहा गया है कि
भीतर तथा बाहर व्याप्त हैं । श्लोक- रथे विश्वमये चक्र .. ० जब केवल जल था उसमें उन्होंने कृत्वा संवत्सरात्मकम् ।
वीय निक्षेप किया जो तमसावृत वाता. छदास्यश्वाः सप्तयुक्ताः वरण में हैम अण्ड बन गया ।
___ पर्यटत्येष सर्वदा ॥ १२/१९ ० जिसमें प्रथम सनातन अनिरुद्ध व्यक्त ० इसके त्रिपाद गुह्य हैं । चतुर्थ पाद में
हुए । वेद में इन्हें हिरण्यगर्भ कहते ही प्रगट जगत् है। हैं, आदि में होने से आदित्य और . उस प्रभाने अहंकार रुप ब्रह्मा को इनसे संसार प्रसूत होने से ये सूर्य संसार की सृष्टि के लिये उत्पन्न किया । कहलाये ।
० ब्रह्मा को वेद देकर, सर्व लोक के पिताश्लोक- हिरण्यगर्भो भगवानेवच्छन्दसि पठयते ।।
मह रुप से अंड में स्थापित कर स्वयं
... प्रकाशित हो भ्रमण करते हैं। आदित्यो हयादिभूतत्वात् प्रस्त्या सूर्य उदयते ॥ (१२/१५) ० अहंकारी ब्रह्मा ने सृष्टि के विचार से
मन से चन्द्रमा और नेत्रों के तेज से . तात्पर्य यह कि अनिरुद्ध ही ज्योतिर्मय .. सविता है, जो अंधकार को लांधकर समस्त
तेजोनिधान सूर्य को उत्पन्न किया । भुवनों में घुमते हैं
० मन से आकाश, उससे वायु, अग्नि, श्लोक-पर ज्योतिस्तमः परि
जल और धरा अपने अपने गुणों
सहित उत्पन्न हुए। सूर्योऽयं सवितेति च । पर्येति भुवनान्येव
० अग्नि, सोम, सूर्य, चन्द्र, मगलादि
ग्रह, तेज, पृथ्वी आकाश, जल, वायु भावयन्भूतभावनः ॥ १२/१६ . यहां स्पष्ट कह दिया है कि भ्रमण सूर्य
इत्यादि उत्पन्न हुवे । । ही करता है।
. फिर १२ राशि और २७ नक्षत्रों की • सूर्य प्रकाशरुप, तमोनाशी और महान है ।
कल्पना की तब उत्तम मध्यम तथा अधर्म
रुप देव मानवादि की सृष्टि की । ये सब . ऋग्वेद इसका मडल है, साम इसकी गुणकर्म के अनुरुप थे।
किरण इ तथा यजुव द इसका मूति है। . ग्रह, नक्षत्र, तारा, भूमि, विश्व, देव • त्रिवेदात्मक सूर्य, कालात्मा, कालकर्ता, असुर, मनुष्य तथा सिद्धों को अपने अपने
सर्वात्मा विभु, सर्वग, सूक्ष्म और सब स्थान पर नियुक्त किया । इनमें प्रतिष्ठित है।
"ब्रह्माण्ड रिक्त है जहां भू, भुव इस्यादि संवत्सर के चक्रवाले विश्वमय रथ में हैं । दो कड़ाही के मुख मिलाने पर बनी छंदों के अश्व जोतकर सूर्य सदा भ्रमण आकृति के समान इसकी आकृति है। .:.'

Page #195

ब्रह्माण्ड में परिघ को व्योमकक्ष कहते . मेरु के चारों ओर परिघि बने हैं । इसमें नक्षत्र विचरते हैं। समुद्रों में तुल्य दूरी पर द्वीपों पर देवनिमित्त
उससे क्रमशः नीचे ये ग्रह है- चार नगरियां हैं। शनि, गुरु, सूर्य, शुक्र, बुध तथा चन्द्र
भूवृत्त के चतुर्थाश से पूर्व के भद्राश्व इनसे नीचे क्रमशः सिद्ध, विद्याधर तथा
वर्ष में यम कोटिपुरी है, जहां सुवर्ण के मेघ हैं।
प्राचीर और तोरण है। ___ब्रह्मा की धारणात्मिक शक्ति के कारण
. दक्षिण के भारतवर्ष में भी वैसी ही अण्ड के सर्व प्रदेश के मध्यदेश में, व्योम ल का महापुरी . है । के मध्य भूगोल अथवा पृथ्वी स्थित है। पश्चिम के केतुमाल में रोमक नगरी मध्ये समन्तादण्डस्य
और उत्तर के कुरुवर्ष में सिद्धपुरी है । - भूगोलः ज्योम्नितिष्ठति । जहां सिद्ध-महात्मा सुख से रहते हैं। बिभ्राणः परमां शक्ति
___० भूवृत्त के चतुर्थाश में परस्पर बराबर . ब्रह्मणो धारणात्मिकान् ॥ १२/३२ दूरी पर स्थित है। . इससे स्पष्ट है कि सम्पूर्ण अण्ड के इनसे उत्तर में देवावास मेरु है। मध्य, शून्य आकाश में ब्रह्म की धारणत्मिक विषुवद्-स्थित सूर्य उनसे उपर से शक्ति से (न कि किचुम्बकीय आकर्षण शक्ति से) जाते हैं । अतः वहां न विषुवत् छाया है पृथ्वी अवस्थित है।
और न अक्षोन्नति ।। , यह तथ्य आज के विज्ञान से भी पुष्ट . दोनों मेरु के मध्य आकाशमें, दक्षिण हो चुका है।
और उत्तर में दो ध्रव स्थित हैं । - भूगोल के अनन्तर नाग-असुर-सम्पन्न , निरक्ष देश में स्थित होने से होने से सात पाताल भूमियां हैं। दिव्यौषधि और दोनों क्षितिज रेखा में स्थित हैं । रस विद्यमान है। ... .... दोनों ध्रुव क्षितिज गोल में स्थित होने,
. अनेक रत्न तथा जम्बूनद से सम्पन्न से वहाँ के लम्बकांश ९० और मेरु के अक्षांश मेरु पृथ्वी के मध्य में दोनों ओर तक भी ९० हैं। व्याप्त है। .......... . मेषादि देवविभाग में स्थित होने पर
मेरु से उत्तर में देवता तथा ऋणि एवं देवताओंको दृश्य होता है और तुलादि असुर दक्षिण में असुर निवास करते हैं। विभाग में स्थित हो तो असुरोंको दृश्य -: मेखला के समान घेरा बनाकर समुद्रने होता है। देव, तथा. असुर की भूमि का विभाग कर . देवभाग में सूर्यकिरणे देवपक्ष में तीत्र दिया । । .................. रहती हैं और हेमन्त में मन्द हो जाती है ।

Page #196

देव तथा असुर विषुवत् में सूर्य को क्षितिज श्लोक- सर्व त्रैव महीगोले स्वस्थानमुपरिस्थितम् । में देखते हैं । इस प्रकार बाये-दायें से मन्यन्ते क्षेत्रतो गोलस्तस्य दिन-रात होते रहते है ।
क्वोर्ध्व क वाप्यधः ।। ० उत्तर मेरु के निवासियों के पक्ष में मेषादि अल्पकायतया लोकाः में सूर्य होने पर सूर्योदय होता है, तभी
स्वात्स्थानात्सर्वतो मुखम् । मेरु में रहनेवाले देवोंके दिन का पूर्वाध पश्यन्ति वृत्तामप्येतां होता है ।
चक्राकारां वसुन्धराम् ॥ ५३-५४ कर्कादि राशि में होने से अपराहूण होता
इस विवरण से स्पष्ट है कि पृथ्वी वस्तुतः है । तथैव तुलादि और मकरादि में असुरों वृत्त (गेन्द सी गोल) है परन्तु चक्राकार दिखाई की पूर्व-पराध दिवा है । (१२/४८-४९) देती है । वह तथ्य भी आज के शोध से ० इसमें स्पष्ट है कि जब देव-क्षेत्रमें दिन सिद्ध है । होता है, तो असुर क्षेत्र में रात्रि परस्पर विप
. पृथ्वी देवताओंके निकट सव्यादि में, रीत । दोपहर और आधीरात याम्योत्तर अय- असरों के निकट अपसव्यादि में और निरक्ष नान्त में होती है । .
मनुष्यों के निकट ऊपर से पश्चिम दिशामें , सुर तथा असुर अपने अपने स्थानको भ्रमण करती है। ऊपर समझते हैं
श्लोक- सव्य भ्रमति देवानाश्लोक- दिनक्षपार्ध मेतेषामयनान्ते विपर्ययात् ।
___ मपसव्य सुरद्धिषाम् । . उपर्यात्मानमन्योन्य
. उथारिष्टात् भगोलोय कल्पयन्ति सुरासुराः ॥ ५१
व्यक्षेपश्यान्मुखः सदा ॥ १२/५५ आज यह स्पष्ट है कि अमेरिका और
० स्पष्ट ही पृथ्वी के अपनी धुरी पर. भारत में दिवा-रात्रि का अन्तर है।
घुमने की बात कही गई है । निरक्ष देश में ० समसूत्रवाले एक-दूसरे को नीचे समझते दिन-रात बराबर होते हैं। सुरासुर-विभाग है । जैसे भद्राश्व और केतुमाल अथवा लंका में विपरीत रूप से हानि-वृद्धि होती रहती है। सिद्धपुरवासी ।
० सूर्य मण्डल विशाल होता है और चन्द्र.... पृथ्वी के गोल होने से सर्वत्र अपने
मण्डल स्वल्प (२/९) । वैसे दोनों दिशा में अपने स्थानको उपरिस्थ समझते हैं । शून्य दिन-रात को अवधि घटती बढती रहती है। मध्यस्थित गोल में ऊंचा और नीचा क्या है ?
और विपरीत भाव से (देवासुर विभाग में) ० लघुकाय होने से लोग चारों और इस पृथ्वी भी घूमती रहती है । जिस स्थान पर पृथ्वी को चक्र के समान गोलाकार रुप से पृथ्वी की छाया नहीं है, वहाँ सूर्य के दर्शन देखते हैं ।
होते हैं
..

Page #197

hd
नष्टच्छायामहीवृत्तपादे दर्शनमादिशेत् । कि ब्रह्माण्डकक्षा १८७१२०८०८६४००००००
१२/६४ योजन के मध्य सूर्य-किरणे व्याप्त है। ० एक राशिके अपक्रमगत योजना भूवृत्त
. . आज के समान पृथ्वी का आकार पाद से घटा लेने पर जो योजन होते हैं, "
___ बनाने की बात भी कही गयी है । वहाँ से देवभागमें वृश्चिक-धनु-मकर कुंभस्थ
काठ की गोल पृथ्वी बनाकर, उसके दोनों सूर्य नहीं दिखते और असुर भाग में बृषादि सि
सिरों पर मेरुदण्ड (दोनों ध्रुव), आधार की
दो कक्षा और विषुवत् की कक्षा बनाई जाए। चार राशि तक सूर्य नहीं दिखते ।
श्लोक- भूभगोलस्य रचनां मेरु स्थित देवता लोग मेषादि चक्रार्धगत
कुर्यादाश्चर्यकारिणीम् । सूर्य को सदा देखते हैं। और असुर लोग
अभीष्टं पृथिवीगोल तुसादिगत सूर्य को वैसा ही देखते हैं ।
कारयित्वा तु दारवम् ॥ ___ भूवृत्त के पन्द्रह भाग दूर उत्तर अयन दण्ड तन्मध्यग मेरोरुभयत्रविनिर्गतम् । में देव भाग में और दक्षिणायन में असुरभाग आधारकक्षाद्वितय कक्षा वैषुवती तथा । में सूर्य मस्तक के ऊपर होकर भ्रमण करते
. १३/३-४
इस प्रकार सूर्य सिद्धांत में सूर्य तथा . जब भद्राश्व में मस्तक पर सूर्य होता पृथ्वी के विषय में जो तथ्य दिये गये हैं है, तब भारत में लंकोदयगत होता है। उनसे स्पष्ट है किकेतमाल में आधी रात और कुरुवर्ष में सूर्य गतिशील है । अस्तप्रायः होता है।
. पृथ्वी भी अपनी धुरी पर घुमती है। ० देव तथा असुर एक बार उदित सूर्य . वह गोल है, पर मनुष्य बौना होने को छ मास तक देखते हैं।
से, उसे चक्राकार दिखाइ देती है। पितृ चन्द्रस्थ होने से एक पक्ष तक और उस पर जब एक ओर दिन होता है पृथ्वी के लोग दिन भर सूर्य दर्शन कर सकते तो दूसरी ओर रात होती है और कहीं हैं (१२/७४) ।
संध्या, कहीं सूर्योदय तथा कहीं मध्याहू ० सूर्य को कक्षा को ६० से गुणा करने
होता है। पर बनी भ-कक्षा सबसे ऊपर भ्रमण करती है ।
. सूर्य तथा उससे प्रकाशित पृथ्वी के
विभिन्न भागों की भी यहाँ चर्चा की गयी है। ___एक कल्प में चन्द्र के भमण चन्द्रकला ये समस्त तथ्य प्राचीन गणितज्ञों तथा से गुणा किए जाएँ तो आकाशकक्षा होता भूगोलवेत्ताओं की सुदीर्घ शोध के महत्वपूर्ण है । उतनी दूर तक सूर्यकिरणे व्याप्त हैं। परिणाम है। ...... इसी प्रकार विभिन्न ग्रहों की दूरियाँ इनमें से अनेक आज भी विज्ञानसिद्ध भी बतायीं गई हैं। तथा बताया गया है हो चुके हैं । .

Page #198

पृथिव्या आकारमीमांसा
पं. श्री अभय सागरो गणी M. N.G. S.वासिंटन
अपि पृथिवी सत्यमेव हि गोलाकारा तस्मादेव लोकास्तदेतन्मन्यन्ते यदि वास्तवे,
का प्रयोगादीन् विधायैव "पृथ्वी गोलाकारा वर्तत अगत्वे विज्ञानवावस्य मलिन-मन्द प्रकाशेड
इत्येवंविधो विनिश्चयो निर्धारितेः स्यादिति ।) नेकेषां लोकाना मनास "पृथ्वीय गोलाकारा विद्यते" इत्यसौ विषयः सिद्धप्रमाणरूपमेक
परन्त्वत्रैव वास्तविकत्व तु अन्यदेव प्रमाणितं तध्यमिव जातमास्ते । . .
भवति । पृथिव्या गोलाकारस्य-सम्बन्धे नोट
पिच सुव्यवस्थितास्तर्कशुद्धांस्वथा च प्रत्यक्षमूलभूतेषु तर्केषु युक्ति-प्रमाणादिषु सुदृढे प्रयोगान् विधे, काम्चन धारणाः पुरतो निधाय, ध्वसत्स्वपि चबारे का बापटाटोपे संनुरुपा सम्भावना सम्मुख संस्थाप्य मुग्ध आधारितल्या विचारशीलाः सचेतसो बुद्धि- भावाः प्रजा: “पृथ्वी गोलाकारा वर्तते” इत्ये. शालिनो लोकाश्चापि "पृथ्वी गोलाकाराऽस्ते" वमवबोधयितु प्रयत्नोऽक्कियत । अत्र. प्रचारेण इत्येव स्वीकरणं नाम नवयुगस्य प्रचलन बाह्यसाधनानां प्राचुर्येण तथा प्रयोगपरीक्षणादीनां
बाबाडम्बरादिमिर्बुद्धिमन्तो जनाश्चापि सम्मिलिता ८ अद्यतु विश्वेऽस्मिन् तर्कबद्धया रीत्या
अक्रियन्त । विचारणं विवेचन वाषि-हास्यास्पद परिगण्यते,
वस्तुत: पृथ्व्या गोलत्वस्य सम्बन्ध नैकाऽपि तथा च-"नास्त्यसौ पृथ्वी गोलाकार" इत्येवं
काचन सत्या युक्तिर्विद्यते । अतो विपरीत यदि प्रतिपादयतो जनस्य मस्तिष्क विकृतमिव मन्यते । पृथिवी गोलाकारा सम्भाव्येत, तक्षा बस्यो
विप्रतिपत्तय आपत्तयच म्यवन्ति । ताश्चाधो र अस्याः सर्वस्याः परिस्थितेः कारणं वस्तुतो लिस्यन्तेरेलगन्ध्यः, रोकेटयान, जेटविमान, आकाशवाणीयन्त्र, टेलीविझनयन्त्रं, चित्रग्रहणयन्त्र,
(१) यदि पृथ्वी गोलाकार स्यात् तदातथा च क्ष-किरणप्रभृतीनां प्रत्यक्ष परिदृश्यमाणानां _यदा दूरादागच्छन्त जलपोत व येवलसाफल्यानामाधारे विज्ञानवायो लोक-हृदये स्व- मेत्राभ्यां पश्यामस्तदा केवलं तस्योपरिभागे प्रभाव-मुद्रामकिवदानास्ते । . - वर्तमाना चब्रेव दृश्यते, केवलमित्य प्रतीयते,
मन्यमानाः सन्ति ।

Page #199

परन्तु स एव हि जलपोतो दूरवीक्षणयन्त्रेण दृष्टः सन् सर्वाङ्गसम्पूर्णा दृश्यते । एक कस्माindi भवति ?
पाठशालानां पाव-पुस्तकेषु पाठ्यमानेषु प्रयोग विझन्तरे पृथिव्या गोलत्वस्य भात मध्ये व्यवधानरूपेणागमनात् सम्पूणों जो नहि दृश्यते, नह्येतत् स्पष्टीक्रियते, केवळ वस्योर्ध्वमुत्थितो भाग एव दृश्यते, परं इतावदेव समुल्लिखन दूरदर्शन यन्त्रेण मिथ्या सिि
(२) यदि पृथ्वी गोलोकास स्वात्, तदा
'हेट संस्थानस्य (अमरीकास्थास्त्य) दीपस्तम्मः 8 मा० दूरतः कस्माद् दृश्यते ? यता : ४० + प्रमाणान्तरे पृथिव्या वक्कता ९०० फुट प्रमाणी संथा हेतेरासंस्थः दीपस्तम्भः ३०० कुठमितायो आस्ते, तथापि स स : सम्पूर्णः
प
RAS RE
NE
(३) यदि पृथ्वी गोलाकारा स्यात्, तदाकस्मिन्नेव समानेऽन्तरे समुद्रेऽथक्के कमीलप्रमाणे दूरे संस्थापितेषु त्रिषु व शेषु प्रथमो वंशो ननूर्ध्वाकारस्तथा तत्पश्चात मानौ व शौ निम्बी किमर्थ दृश्येते ?
14
(४) यदि पृथ्वी गोलाकारा स्यात्, तदाविषुववृत्तस्य दिशि विद्यमाचा नद्यो तरतो दक्षिणं प्रति प्रवाहवत्यो भवितुमईति । तथा दक्षिणवर्तमाना
प्रवाह त्यो

माधवो नय उत्तरतो | वहन्ति । एवं कस्माद्भवति ?
(५) यदि पृथ्वी गोलाकारा स्यात्, तदा
अमरीका "एस्ट्रोनोमिकल ब्यूरो " इति नान्या संस्थयां प्रकाशिते प्रतिवेदन - विर ननूलिखितमास्ते, यद्धि " ईसवीय सन १९०५ मे वर्षे जात सूर्य ग्रहण पश्चिमोत्तराफीकायां उत्तरेशियाभागे तथा ब्रिटीश - अमरीकायाला दृश्यतेति । ” एवं सति अमरीकायामेशियाभूभागे च तदिदं सूर्य ग्रहणं युगपत् समकाल कथमिवमदृश्यत उभयो: विपरीत दिक्स्थत्वेऽपि ?
(६) यदि पृथ्वी गोलाकारा स्यात् तदा
सुएझनहेर - संज्ञबृहत् जलप्रणाल्यां कुल्याय १०० मा० प्रमाणायां पृथिव्या गोलप्रमाणानुपातेन प्रतिमाईल ३ फुट प्रमाणोचत्ववती भवेत् सा किमर्थ नास्ति ?
विशेषोऽय ं यद्धि सन् १८६७ वर्षीयस्य ब्रिटिशतसदी विधाने फ्रांसदेशस्य शिल्पविज्ञानविदः (इंजीनीयर इति ख्याताः) पृथ्वी गोलाकारा नास्ते” इत्थ मलौव सुएझनहेर निर्माणस्योल्लेख कस्मात् कृतवन्तः सन्ति ? ७ ) यदि पृथ्वी गोलाकारा स्यात् तदा जल सदा समान समतल समानस्तरीयमेव सन्तिष्ठते, तदा पुनजेल 'सर्वतोदिक कथमिवस्थित वर्तते ?
(
(८) यदि पृथ्वी गोलाकारा स्यात् तदा
विषुववृत्त रेखा उपर्युपरि उत्तर ध्रुवस्योपरिभूय उत्तर-अमरीकायां गत्वा, दक्षिणअमरीकासः दक्षिणमुनम मिश्र पुनर्विषुववृत्तरे'खायां गन्तु पारयेन्माम १ (९) यदि पृथ्वी गोलाकार स्यात्. सदा अद्यपर्यन्त जाताः सर्वान्चापि प्रदक्षिण

Page #200

का
यात्रास्तथा प्रवासादयः पूर्व-पश्चिमगा एव रेखे मिलतः, यदा च विषुववृत्तात् २३ ॥ किमर्थ भवन्ति ?
अंशमिते दक्षिणेतु नन्वेको रेखांशः ७५ (१०) यदि पृथ्वी गोलाकासं स्यात् नवा, मील प्रमाणनायो विस्तृतो प्रतीतः । ततः पुमः
'केपटन जे. रास'नामा साहसयात्री ईस- स रेखांशोऽग्रेऽग्रे समधिक विस्तृतो भवनीवीय सन् १८३८ वर्षे केपटन फ्रेशियर' दक्षिण प्रति ३० अक्षांशेतु १०३ मील पर्यन्त . इत्याल्येन सह दक्षिण-महासागरे दक्षिणध्रुव
विस्तृतो गणयित्वा निश्चितः । किमर्थ मेवम् ? प्रति यावदूरं गन्तुमपारयत, तावज्जगाम । (१२पाद एवागा
A
(१२) यदि पृथ्वी गोलाकारा स्यात्, तदा तत्र सः ४५० फुटप्रमाणतः १०००फुट पर्यन्तो विषुववृत्त-रेखातो नीगच्छतो जैनस्य सरलोभं सपनां सुदृढां च हिममिचि समुप
ध्रुवतारक दृष्टिपथ नवाक्तरेत, परन्तु सत्या लब्धासन , यस्यां गत्त का चिद्रा वितरण दिशि साहस यात्रा सर्वाना सदन मी -रेखा अत्याधिक किमपि च दृष्टवान् ।
प्रभृतयी दक्षिणे ३० अक्षांशपय न्तम ध्रुवतारका
.३० अक्षांशपर्यन्तम् विपरका __तस्यां मित्तौ तावनुसन्धित्सया महतो- (१३) यदि पृथ्वी गोलाकारा स्यात, तदा त्साहेनाग्रतक्षेलतुः । चत्वारि वर्षाणि तो तिर
उत्तर ध्रुव-क्षेत्र तथा दक्षिण ध्रुवक्षेत्र में न्तरं सेरतुः । ४०,००० मील-प्रमाणा सा
उमयतोऽपि मास्त्रय रात्रिस्तथा मासत्रय यात्रा बभूव, परन्तु तस्या मित्तेरन्त तौ न प्रापतुः । किमर्थ मित्य बभूव १
-दिन च समानमेव भवितुमर्हतः, "परन्तु दक्षिणे यस्मिन् स्थाने सैषां हिमस्या
वाशिंगटननगरस्य (अमरीकायाः) ब्यूरों आफमित्तिरलभ्यत, तत्र पृथिव्याः परिधिः केवल
नेविगेशन' इत्यनया संस्थया प्रकाशिते-नार्टि१०,७०० मीलप्रमाणैव वर्तते । ३० अक्षांश
कल-एलमेनक' इति पश्चाङ्ग निर्देशितानुसार मितमेव तयोर्गमनात् । एवं तौ विनैव वलन
दक्षिणस्य ७० अक्षांशोपरि शैटरलैंड द्वीप यस्मानिजामतु, तत्र नागतौ तौ परन्तु पुनस्तत्रैव
- सर्वती दीर्थ दिन १६ घण्टा-५३ मिकत प्रमाण पुनरागमनस्य सिद्धान्तानुसार ताभ्यां चैतदेव
[ निदर्शित तथा चासरे अक्षांशेप्नु को देश को स्थान चतुर्वार' प्राप्तव्यमुषितमासीत् ।
व दीर्घतम दिन मासत्रयमिक भवति । बोलायो इत्थ न भूत्वा ताभ्यां पुनः स्वदेश पुनः (१४) यदि पृथ्वी गोलाकार स्थानमा सम्प्राप्तु परिवर्तितन्यमापतितम् , तथा चैव हारपर्स बीकली (अमविकासाः साहक कृते तयोः साद्ध द्विवर्ष मितः समयो व्यतीत- पत्र) इति पो २०४-१०-१८३४ ई. संस्करो. वात् । एवं कस्माद् बभूव ?
निर्देशानुसारम् उत्तरे. कोलोरेडोइलेक्शन (११) यदि पृथ्वी गोलाकारा स्यात्, तदा.
पेमाउद इन कम्नंगीतः” (१८३ मील प्रमाणे 'दि इन्टरनेशनल सर्वे कम्पनी' त्या- दायेन समाचाराः केन वा प्रकारेण प्राय
दूरे) माजण्ट एलेन-पर्यन्त हेलियोग्राफीसाख्यायाः संस्थायाः प्रतिवेदनाधारेण "विषुववृ. समक्यन्त ततः २३ १/२ अंश मितोत्तरभासे एको रेखांश ४० यतः १८३ मीलेषु पृधिन्या अत्यहि मीरममाणस्ततोऽग्रे सः क्रमेण :३५,३०,२६: पफुटाधिक २२३ मीलमितमनोधकमासमतेत बोममान - विन्दावुत्तरध्रुषोपरि वें अपि च एव विधान्यनेकानि तर्क यानि प्रमाणानि यो

Page #201

विज्ञानं विज्ञानवादश्च
_ प्रस्तोता
-
-
•y. ANAL
डो. रुद्रदेव त्रिपाठी एम. ए.
पी.एच.डी. डी. लिट्-दिल्ही विज्ञानस्य परिभाषा
"विज्ञान यज्ञ तनुते । कर्माणि ऽपि च ।
विज्ञान देवाः सर्ने ब्रह्म ज्येष्ठमुपासते । विज्ञान शासदिमहर्षिभिरतिप्राचीनकालाद् ज्ञानेन नक्ष वेद वेद ॥” इत्यादि । अनया दृष्टया सह विज्ञान-स्यापि विचारणा प्रारब्धा । यस्या विज्ञानस्य शिल्परुपोथ: संक्षिप्यैवात्र भारत अनुमानं तात्कालिकसाहित्यस्य परिशीलनेन ।
रशीलनेन समाहृतोऽभूदिति । भवति । तदानीन्सनी सेयं विज्ञान-मीमांसा
भौतिक विज्ञानं दार्शनिकी दृष्टिश्च पक्षद्वये विभक्ताऽऽसीत, यस्याः प्रथम स्वरुप..
- अस्माकं दार्शनिक्या दृष्ट्याः पुरतो भौतिशास्त्रीयस्य चिन्तनस्य कोटावजीषटदू, द्वितीयञ्च .
कस्य विज्ञानस्य साम्प्रतिक्य, उपलब्धयो हतशिल्प-किया-स्वरुपेण विकासमलभत । अमर
प्रभा एव भवन्ति । यतो हि पास्तविकतायाः कोषस्य रचयित्रा श्रीमदमरसिंहेनास्मिन् विषये
समक्ष क्षणिका सुखोपलब्धिः कियदवधि स्थातु --'विज्ञान शिल्पशाबयोः' इति कथयित्वा
शक्नोति ? ऋतम्भरायाः प्रज्ञाया आलोके समुरहस्यत्या-नावरणं विहितम् ।
परितस्य ज्ञान-विटपस्य शाखा प्रशाखा विविध सामान्यतो विशिष्ट ज्ञान विज्ञानमिति पत्र-पुष्प-फलैः परिपूर्णा यत्र वास्तपिकताबों व्युत्पत्तिरप्यस्त्येव, पर शासचिन्सनस्य निगूढायां अवास्तविकतायाश्च सारि निदेशं ददाना परम्परायां यथार्थतोऽवगाहन कुर्वद्विर्भारतीयै- विराजन्ते, तत्र भौतिकस्य प्रेतस्य क्षणिक आवेशः विशिष्टज्ञानरूपस्यास्य विज्ञानस्य शास्त्ररुपोऽर्थ शलमान परिव तुच्छं प्रकाशं वितीर्य एवं स्वीकृतः । भारतस्यायमुद्घोष आसीद् कियन्तमप्यन्धकारे प्रक्षेपणस्य प्रयासं कुर्यातू, यद् 'योऽनूचानः स नो महान्' इति । एत- पर किं तेन भारतीया विचलिताः भविष्यन्ति ? दनुसार स्वस्य नैसर्गिकोऽनुरागस्ते-रनवरतं आस्थाया अनास्थायाः प्रश्ने सति तत्र प्रयस्य शास्त्रनिर्माण एव प्रकटितः । ज्ञान- कथञ्चिद मानयितुं शक्यते यद् बुद्धेः प्रवर्धविज्ञानयोः याः का अपि धारास्तेषां प्रौढचिन्त- मान आवेगोऽवश्यमेव साधारण जनजीवननेनामिषिक्ता सती सर्वत्र प्रसन्न-गम्भीर प्रसरण- मास्थातोऽपकृष्यानास्था यावदपनयति, पर यथा मबाप्या लोकमबोधयति ।
प्रदीप्ताऽप्यग्निर्मस्मनाऽऽवृतः सन् शैत्य नाविसत्रापि प्रमुखरपेण भारतीयदर्शने विज्ञान-- करोति तथैव सत्यमपि वैचारिकरौपचारिकेचास्पाध्यात्मिकता सबै राहतासीत् । यथा हि- वरणैरसत्य न भवितुमर्हति । एकस्मिन् दिने

Page #202

सत्यस्य द्वार प्रत्यागमनेनैव शान्तिमिलिष्यति। सौपर्ण भारुण्ड', चौलुक गालण चेति । अत एव भौतिक विज्ञानं दार्शनिकदृष्टेः पुरतः पाषाण-कालकूटे, भाषीके बलातिवले ॥ प्रभाहीनमस्ति ।
औदुस्वरेंच राजस-हेमन-गुणानि शौरविज्ञान-परम्परा
मुन्मादः । ३२५ एकतो विज्ञानस्य शिल्प-प्रक्रियोपासका
स्तम्मन कम्पन ज़म्भण-जम्भक-मूनिमीलनो
त्पाता भारतीयानां तद्विषयेऽनवबोध प्रकटय्य कथयन्ति
प्रस्वापन च मोहनमचेतन भ्रामक ज्वरात्र । "यदस्माक' विज्ञानसाधन वीक्ष्येावशादेव
वैद्युत-देवत-तामस-भेदादासन्चतुःषष्टिः ॥६॥ जल्पन्ति ते । वस्तुतो यदि विज्ञानस्यास्या
. एवं तत्रैव विमानानामुल्लेखोऽप्यस्ति दर्शधारायाः समुचितो विकासो नामविष्यत्तदा । सकलमपि विध पशुवदेवास्थास्यत् । दैनिकीनां नीयःसुविधानां समाधानादेव जनानामन्यान्येषु दिव्यविमान निर्मितवृयुमिबेदे त्रिचक्रमाकर्मसु समादरः सम्भवति, अतो ज्ञानमपि ख्यातम् । विज्ञानमाश्रित्य विकसितमिति ।' परमेतन्न दिवि भुवि तद् ह्युमयत्र प्रचाल्यते स्माद्भुत विचारसहम् ।
. यानम् ॥१॥ प्रथमे विहांसोऽपि विनिस्वाध्यात्मिकी पुष्पकविमानमासीद् यत्तत्तु प्रसिद्धमस्त्येव । धारामादृत्यापि न सुतरां शिल्परुपे विज्ञाने कामगम तद् यात्रायोग्य पुष्पादिषित मन्दतामभजन् । शास्त्रेषु सन्ति भूयसां विज्ञान
हो
चासीत् ॥२॥ विजम्भितानामस्त्र-शस्त्र-विमानादि-वस्तूनां वैज्ञा- युद्धविमान सौम नगराकार हि शाल्वस्य । निक-क्रियाकलापानाञ्च नितान्त चरमोत्कर्ष- श्रीकृष्णेन तु युद्धे विनाशितं तस्य दुष्टस्य ॥३॥ मंचको विमर्शः । यथाहि-अस्त्रशस्त्रविषयमधि- सूतविमानं पारदशक्त्या सञ्चालित चासीत् ॥ कृत्य श्रीमन्मधुसूदनमा-माहोल्येन 'इन्दुविजय आस्यानयन्वभागाद् विभक्त तन्मनोजवं ग्रन्थे वर्णितम्
यानम् ॥४॥ ब्रह्मशिरो ब्रहमास्त्र, पाशुपत वष्णवं च अह हर्यश्वविमान हयद्वयात्मकमभून्नीतम् । वरुणास्त्रम् ।
इन्द्रनिमित्त कृतमिति वेदे व्यावर्णित चित्रम् ॥५॥ नारायणास्त्रमैन्द्र, प्राजापत्याखमाग्नेयम् ॥१॥ अपि चेन्द्रायैव कृत प्लवाखयमेक समुद्र वायव्य कौबेरं, पार्जन्य-त्वाष्ट्र-काल-याम्यानि। की
सन्तरणम् । दानवमय च स्कान्द, प्रमथ वैनायकं च पक्षिसमान-विमान तच्चाकारोऽपि डयते स्म ॥६॥'.
1. कृष्माण्डम् ॥२॥ किंच प्राचीनेष्वप्रकाशितेषु विनशन-विनागण-गान्धर्ने राक्षस-पैशाचे भौत-ौताले । शनावशिष्टेषु बहुषु ग्रन्थेषु भृगुसूत्र-वाल्मीकिशारभ-ताक्ष्ये शाबर-फैरव-मातङ्गनाम-मकरा सूत्रादिषु नैकेषां तिय गूर्वाधो-गतिमतां यानानां
स्त्रम् ॥३॥ विविधवैज्ञानिकप्रकाराणां चिकित्सागणितावि

Page #203

विषयाणां शोधापेक्ष साहित्यमद्याथ्युपलभ्यते । स्य तुलायां लोलयन्तस्तत तुच्छमिति कथनस्य रोमपाठे विदारणसमर्थानां अस्मान्ममान स्थिति- दुःसाहसमाचरन्ति ।। राग्रीतिति सकतमपि मा मिल्परुप-विज्ञान- अद्य प्रायोऽस्यैव विज्ञानवादस्व सर्वत्र स्य सर्वज्ञतां तत्तत् समयोगि-प्रयोग नैयुपत्र- डिण्डिमघोषः श्रूयते । अज्ञानविमिमः असि सानियोति । सेय विज्ञान-परम्परात्र यतस्ततः कर्णाकर्णिकयाऽऽकर्णित सत्यमिव भारते विजाममाणैवाऽतिष्ठदिति ।
प्रत्यक्षदृष्टमिव स्वानुभवविलसितमिव प्रतिपादयन्ति विज्ञानवादः
लोकजिह्वाश्रयमवाप्य च तदिदं सर्व गोपालाद्
भपाल यावदात्मनः प्रभावेण बाह्याडम्बरबाहुल्येन अनोवो प्रभा, यहि जनाः चाकचक्यचातुरीचर्चितेन प्रभावयति । अतोऽस्य प्रायेणोपस्थापयन्ति । तेषामस्ति कथन “यदद्य सत्यतथ्वज्ञानाय मिथ्यामोहतियारणाय च. विज्ञान विना जीवनस्य प्रवाहः पूर्ण रुपेण नितरामावश्यकतास्ति । विशिष्य चास्तिकक्षेत्रो गतिहीनो भवति ! इदृशी का नियाऽस्ति ? यया विज्ञानाविष्कारपरिष्कारविचारशून्यता तिष्ठति । विज्ञान परित्यज्य जीवनमतिवाहयेम ?” परम- आस्तिकाः किल स्वाध्याय-तपःप्रभृतिषु क्रियासु स्त्यस्य सरलमुत्तरम् । तच्च-'वयं विज्ञान संयतमानसाःसन्तो व्यर्थासु समय न यापयन्ति । यथाकथंचित उपादेय मन्महे यथावश्यक च तेषां सात्विक जीवममपि तादशसमययापनान् तद् हितावहमपि स्वीकुम , पर विज्ञानस्य ताननुरुद्ध । अतः श्रुते विश्वसन्ति कल्पितनाम्ना विज्ञानवादस्य याः शाखाः प्रशाखाः जल्पिते च न श्रद्धति । प्रसरन्ति, तस्य मूलानि दृढीभवन्ति, तदस्माक' । न हितकृतिति ।
मनोविज्ञान भस्तिष्कस्य स्तरवयीते। .यमाहि-विज्ञानस्थ सीम्नि संस्थाय कल्या- येषां इड इगो-सुपरहगोमाम्ना व्यवहारः अपि प्रवेषणाया बदाऽऽरम्मो भवति,तदा प्रसिद्धः । एतेषु प्रथम इडनामको विभागः तस्वाः स्वरूपमन्यदेव तिष्ठति, यथा क्रमशो कामपि वार्ता तत्काल प्रयोजयितु बलानिनिरीक्षणा-परीक्षणाभ्यां विचारणेन परा एव योजयति, तश्च इगोनामको विभागः कश्चित्कालं धारणा भवन्ति तदेव च काश्चन पूर्ना धारणा यावदवरोद्धमिच्छति, सुपरइगोनामकश्च विना. विनस्यन्त्यपि । तस्य च क्रमस्योसरावस्थायाः चिन्तन न करणीयमिति धिया प्रतिबध्नाति । करमावस्थायां समागमनेन सह गवेषणा घोष- एवम् 'अधुनैव-अधुनैव, नाधुना नाधुना, कदापि णाया रूप गृहणाति, पर हि गवेषणा - तु नैय कदापि नैवेति' प्रक्रिया विज्ञानवादस्य तदातीमप्या शिष्टा भवति । एतामेवातुरखां वयं तत्त्वज्ञानस्य च विषये घटन्ते । विज्ञानवाद "विज्ञानवाद" जाम्ना विमृशामः । अविचारि- इडवद् 'अधुनैवेति' आगृह्णाति, विज्ञान, तरमाणीवस्य पक्षसातिन एतस्मिन्नेव धरातले परीक्षणं शिष्यत इति दृष्टया नाधुना नाधुनेति समेत्य संयम अशयन्ति यतीत च क्रमानसंसूरुय शोधाय प्रेरयति, तत्त्वज्ञानश्चासीमतायां

Page #204

सामान्यस्य सीमारेखा निर्धारणस्य किमपि महत्त्व - ऽसत्यस्यारोपितासत्यस्य च विना भयमभयेन : भावेन विरोधः कर्तव्य इति ।
मगणयत 'कदापि नैवेति' समादिशति ।
उपर्युक्तया दृष्ट्या विज्ञानवादस्य सर्वनि व्यापकः प्रभावः परिलक्ष्यते । पृथिव्या आकारः, पृभिव्या गतिमत्त्वम्, सूर्यादिग्रहाणामाकृतिस्थिति-गति-परिस्थिति- विचाराः, गुरुत्वाकर्षणम्, चन्द्रस्य परप्रकाशिता, चेत्यादिविषयाः वैज्ञानिक क्षेत्रे प्राथमिक्यां भूमिकायां वर्तमाना अपि जनान् स्वेषां प्रचारप्रसाराडम्बरा दिषलेन विमोहयन्ति - विडम्बयन्ति, कर्तव्यपथाद् विस्मन्धित चेष्टन्ते, शास्त्राणि प्रति श्रद्धाभाव शिविलयन्ति, महत आचार्यान् प्रति चेतांसि कलुषयन्ति, पूर्वजान् प्रति-तेऽज्ञा आसन्निति भावनया औदासीन्यमुत्पादयन्ति । कण्टक' कण्टकेन
सत्यञ्च सत्येन
'इदमस्ति सुप्रक्षित नीतिवाक्य यत् केष्टक कण्टकेनैव शोधयेत् सत्य च सत्येन परीक्षेत इति । एतदनुसार समस्तस्यापि जगतो मानवस्येव कर्तव्यमस्ति यदृ विज्ञानर्नाम्ना प्रसारितस्य विज्ञानवादस्य याथार्थ्य विज्ञातु विज्ञानविधिनैव वैज्ञानिक प्रयोगपरीक्षणेनैव तेषाँ प्रणालीनां परिचय सम्प्राप्य तत्र तत्र वर्तमानानां प्रवर्तमानानां विधानानां सम्यगनुशीलनेन परीक्षणेन च तस्मिन् कियत् सत्य कियद्वा मिथ्येति निष्कर्षो frontier तथा च वास्तविकस्य सत्यस्य ख्यापन कृत्व

इममेव विधानमाश्रित्य प्रायो विंशतिवयेभ्यो लोक-कल्याण कामयमानाः, प्रत्यहं मिथ्याऽऽटोपेन जनतावञ्चनजनितखेदेन दूयमानाः स्वस ंस्कृतिरक्षणबद्धकक्षाः स्वशास्त्रपक्षसत्यापनवक्षा, श्रीमन्तो गणिवर्याः श्रीअभयसागर- महाराजाः स्वस्य साधना-श्रम-रवाध्यायानुशीलन -लेखन-प्रवचनादि - माध्यमेशानिकमिम विषय: सम्यगधीत्य परीक्ष्य व पाटोपीचा ज्ञानभानोः प्रकाशात् तिरवितु ं दृढ ं प्रवृत्ताः सन्ति ।
एतद्विषये - 'भू - भ्रमण - शोध-संस्थान' द्वारा sद्यावधि सप्तविंशतिस ख्याकानि पुस्त - कानि हिन्दी - गुजराती - संस्कृतां - ग्लभाषादिषु प्रकाशितानि सन्ति । तेषां वाचनेन मननेन पत्रव्यवहारेण साक्षात्कारेण च याथार्थ्य ज्ञानायामन्त्रयामो जिज्ञासुवर्गम् । सत्याय सत्यज्ञानाय प्रयतनीयमेवेति बुद्धिशालिनां बुद्धेः फलमित्यल पल्लवितजल्पिते ।
सम्यक्... पठन्तु...!!!
बिचाराः+तर्काः =
विज्ञानवादः
विचारा: + जिज्ञासा
तत्वज्ञानम्

Page #205

॥ सम्यक् पठत ? विचारयत ? ॥ • ध्रुवप्रदेशे मासषट्कस्याहोराने कथम् ? • आस्ट्रेलिया भारतयोमध्ये ऋतुभेदः कस्मात् ? • चन्द्रस्यापि स्वकीयः प्रकाशो विद्यते । ० समुद्रे गेला चन्द्रमस आकर्षणेन नाऽऽयाति ? • पृथिव्याः कि स्वरुपम् ? . विज्ञाननाम्ना प्रचारितेषु सिद्धान्तेषु सत्यमात्रा कियति ? .
इत्यादीनां विषयाणां प्रामाणिकरुपेण खटस्थहष्ट्या संशोधनाय * संलग्नस्य भू-भ्रमण-शोध संस्थानस्य साहित्यम्
- तटस्थदृष्टया समीक्षया जिज्ञासया योग्य-निश्रया च ___पठत ? तत्त्वावबोध कुरुत ? ?
सत्य च तत्व जानीत ? ? ?
4.
साहित्य प्राप्ति सा श्री-भ-चमण-शोध-साहित्य कार्यालयः
भ-भ्रमण-कोष संस्थान पो-बो.नं-१६. मु : महेसाणा (उ.गु.)
. गुजरात (३८४००१)

Page #206

पृथिव्या गति-मीमांसा
अपि सत्यमेव हि पृथ्वी भ्रमति ?
अद्यत्वे जगति स्वप्रभाव सुस्थिरतया संस्थापयितुं श्रेष्ठयात्वस्य विज्ञानादस्य कातिचित् सर्वथाऽसंगतानि भ्रान्तिपूर्णानि चापि तथ्यानि बाह्याडम्बरस्य प्रचारस्य च बलात् प्रजानाम् मानसे बद्धमूलानि भवितुमारभन्त
कमिदमास्ते, यद्धि "पृथ्वी सूर्य" परित इतस्ततो भ्रमति ।" इति
परन्तु विज्ञान तु प्रयोग-सिद्ध मन्यते तथाsपि "पृथ्वी भ्रमति" इत्यत्र विषये केन कदा कतरेण च प्रयोगेन विनिश्वतम् ? s प्रमाण - सिद्धः । केव कल्पनाः गतिशीलाः कृत्वा विषयोऽयं लोकानां मानसे अमोत्पादनविषया संस्थाप्यते ।
विज्ञान दृष्टया पृथिव्या गतिस्त्रिविधा :
(१) धूःसंज्ञ - स्वीयाक्षोपरि गतिः- ययाsहोरात्रौ भवतः, सैषा गतिः प्रतिघण्टात्म के १००० मा० प्रमाणा वर्तते ।
(२) सूर्य ममितः वर्तिनी गतिः यया ऋतवो भवन्ति, सैषा गतिः प्रतिघण्टात्मके ६६००० मा०प्रमाणाते ।

प्रस्तोता
● अक्षय सामरो गणी (M.A.S., मुंबई)
(३) सूर्येण सहवर्तिनी गतिः- सेय गति प्रतिघण्टात्मके समये ७,२०,००० मा०प्रमाणा विद्यते, यतः- सूर्योऽपि शौहिनामस्य संस्थ दिशि (प्रतिपल प्रतिसेकण्ड इति) २०० मितेन वेगेन स्वकीय सम्पूर्ण ग्रहमण्डल स्वेनः साकमादाय परिभ्रमन्नास्ते ।
आसां विविधानां गतीनां सम्यक् समन्वय संसाध्य पृथिवी गतिशीला भवति 1
(१) अज महत्वपूर्ण प्रश्नोऽसौ भवति यदि प्रतिघण्टात्मके समये ७२००००,६६००० १००० मीळमितेन जवेन भ्रमन्त्यां पृथिव्यां स्थिताः सर्वे पदार्था व्यवस्थिताः कथमिब संस्थातु सम्भवेयुः ?
(२) पुनरेतादत्या तीव्रतया सैषा पृथ्वी पश्चिमतः 'पूर्वी दिश गच्छन्ती यदि भवेसदा
सर्वदा पृथ्व्या वायोः सम्मुखीनाया दिशी घर्षण कियत् प्रभूतमनुभवगम्य भवितुमहति ?
(३) यदि च पृथ्वी नन्वेतावता तीब्रेण वेगेन भ्रमन्ती स्यात्तदाऽकाशे उडोनः पक्षी पुनः कथमिव स्वनी प्राप्तु शक्नुयात्
(४) तथा च पृथिवीतले स्थितो मायक जनः कथमिव स्वलक्ष्य साधयितुं प्रभवेन्नाम ? अथास्य समाधानाय प्रयोज्यमाना मुक्तिः "वातावरणमपि पृथिव्या साफ अमति” इत्यपि निकष्टाssस्ते ।

Page #207

(अ) यतो विश्वस्मिन् जगति किमपि तु पूर्वतः पश्चिमां दिश यायात्तथा सूर्यस्तु बाहनम् , शकट, मरुच्चर किंवा वायुयान स्वेन २० कोटिवर्षेषु चक्रमेक पूर्ण कुर्वाणः १० सह वातावरणमप्यादाय धाव भवसहिद कोटिवभ्योऽनन्तर पूर्व स्याः पश्चिमां नास्तिमभवत् ।
दिशमागच्छेत्तावत्पर्यन्तं तु पश्चिमतः पूर्वा KET) पु२०-१२-१९६७ दिना- दिशं गच्छेत्तदा जुनतो दिसम्बर पर्यन्त इस दाइम्स आफ इण्डिया' इति पत्रे प्रका पूर्वतः पश्चिम ६६००० मीलमितेन गतिशिवमण्डिया साईस एकादमी देहली वेगेन गच्छन्ती पृथ्वी सूर्यः स्वगुरुत्वाकर्षणेन इत्वया संस्था यौजिताया, बेगलोरजगरे स्वेन सार्क (अर्थात् १० कोटिवर्षाणि यावत् सम्माया परिषवि, नोबल पुरस्कार विजेतेति- पश्चिमत; पूर्वी दिशं गच्छन्) ७२०००० प्रमान श्रीसस्पन्द्रशेखर वेकामा मीलप्रमाणया तीव्रगत्याकर्षत् इत्थमार्षमरमामहाभांगेली तिच्या साक वातावरण विकर्षणयों वैराकथाः पृच्या गतिरेव न्य नमित्येव वैज्ञानिकशोधस्याऽधारेण भवेत् ? तदिदमतीव गाम्भीर्येण विचारणीयप्रदतेन महत्त्वपूर्णेन प्रपश्यनेन सुस्पष्टतः प्रमा- मास्ते । विभवति यति-पृष्ठया प्रतिस्तथा च .. वातावरणस्व मातिभन्ने सन
यदि च पृथ्वी सत्यमेव हि भ्रमत्ती भवेत्तदाअस्या स्थिती तु पृविटया उदीन: पक्षीभवलास्को हि वर्ष पर्यन्तमेकस्मिन्नेव स्थाने कमिव खकुलाय (नोड) प्रति निवर्तितु नवेकसमानुया. रीत्या कथमिव द्रष्ट भावयेत ? शक्नुयात् ? यतः पृथ्वी तु प्रतिघण्टासमये यता. २९ जूनदिनेऽथका २९ दिसम्बरदिने १००० मील प्रमाण धावति । .. तुझी २१मादिनस्य · स्थानापेक्षया १६
यदि च पृथ्वीय गतिशीला महोत्तहि कोटिमाइलप्रमाणे दूरे भवेत्तदा ध्रुव समाजमध्युष्य निराधारे आकारे स्थिरीभय कोमस्तिर्यग् भवितुमर्हतिये । पोलो अमेरुचेत्तदा यत्र क्यसिच्छे अद्यत्वे तु २०७व्यासमितहम्काचयु'बोव याम तदा पुनर्वायुयाताय गतिः तानि विशालकायानि दूरवीक्षणयन्त्राण्याविष्क
करणास्य का पावश्यकता वर्तते ? तानि वतन्ते, यैः सूक्ष्मात्सूक्ष्मतरस्थापि वस्तु
(a) औषा पृथ्वी सूर्यास्य गुरुत्वाकर्षा योन नोऽन्तर ज्ञातु शक्यते । एवं सति १६ बाऽसे । सूर्य व शरियह प्रति गुरुत्वा. कोटिमाइलप्रमाणे दूरे स्थितायाः पृथिव्या
लिमाटो त्या समस्त प्रहमण्डल ध्रुवतारकस्य जायमान निरीक्षण, ध्रुवतारकस्य सायाचनाते । एवं सति पृथ्वीयं सरलरेखायामवस्थितायाः पृच्या निरीक्षणेन विस्वासका जुनमासपर्यन्त तुः सूर्येण समाप्राय स्यादिप्ति सम्भवेत् किम् ? सरणाकृष्यमा सूर्यस्य समीपममितो धातुबा सहिदगुलमोसम प्रत्यक्षमुनाहरणमारते, लाम, परन्तु जुनतो दिसम्बरपर्यन्त प्रथ्वी यद्धि सेयौं पृथ्वी नैव भ्रमतीति !
HIGH

Page #208

यदि च पुनरेषा पृथिवी भ्रमन्ती स्यात्तदा
अद्यत्वे ननु वैज्ञानिकस्य जगतः पुरतो निम्नाङ्कितानि तानि विद्यन्ते येषां तर्क- शुद्धानि समाधानोत्तराण्यद्यतनानां समर्थानामपि वैज्ञानिकानां सविधे तथाहि
'
(१) पृथ्वी भ्रमतीत्यस्य सिद्धान्तस्य सत्य प्रमाण किम् ?
(२) यदि च पृथ्वीय भ्रमति चेत षियां व समस्तानि पदार्थ जातानि विक-भूत्वा किमती
यते ?
(2) समुद्रस्य जल लघु-महान्ति गृहाणि विराटकायाः पर्वतास्तथा च विविधाकरि प्रकारा जीवसृष्टरितीमानि सर्वाणि यक्ष पृथ्वी ननू च्क्वच परिवर्त ते-द्विपरिवर्त ये च तथा स्वामी दुर्दिज्ञान, भूला किन
(४) पृथिव्या 'भ्रमण-कक्षा अण्डाकारा लम्बगोला कस्मादास्ते ?
(५) अण्डाकार भ्रमणस्य मर्यादाया निय त्रण का तु खलु कुरुते ? इत्थ किमर्थ भवति
पृथ्वी निराधाराऽऽकाशे aria स्थातु समशक्नोत् ?
7270
(७) तामिमां पृथ्वीं को नु खलु भ्रमयति ? कर्तार विना क्रिया ननु कथ" भवि तुमहति ?
(८) सत्यमे बाहोरात्रं (२४) घण्टापर्यम्त पृथ्वी स्वधुरि भ्रमन्त्येव सन्तिष्ठेत तथा तस्साकमेव सूर्याचेतस्ततोऽपि च भ्रमेत्तदास्मिन् safart कद्रा कोऽपि न व्युत्क्रमों बा दुर्घटनोत्पातादिक वा न भवेद, परचं सर्व

मपि च यथायोग्य प्रचदेव तदिदं नियन्त्रण मनु को हि कुर्वाणः स्यात् ? अनुयानेन वाऽन्येन केनापि साधने (९) पृथिव्या ऊर्ध्वं निराधारेऽन्तरिक्षे गत्वाऽन्यस्मिन् कस्मिंश्चनापि स्थाने तत्कालमु तीर्य तत्र प्राप्तु ं शक्यते किम १.
- (१०) पृथ्व्या दैनिकी यतिः किसी वर्तते १ साच केन वा साधनेन निखिता कियत
वार्षिकी गतिः का। कमावास्
तस्याः
(१२) अथ च सूयोऽजव स्वकीयन परिवारेण (ग्रहमण्डलन) साम कथप्यन्य 'बिन्दु' प्रविशन्नास्ते ।' से 'बिंदु के ज्ञातः तथा तस्य भस्य वेग विवादास्था मिरचीयत है तथैव
समस्तेन' परिवारण सह" इत्यस
(१३) सूर्यो गतिशीलो वर्तते, माणं किमी (१४) पृथ्वी दो विधाय सूर्यासन्न भ्रमति तदेतत् केन प्रकारेण निश्चितप्रभूते ?
(१५) ६६-१/२ अशाः कथमज्ञायन्त स्थूनाधिकाः किमर्थ
(१६) 'पृथ्वी ६६ शेय वाधक वा कोण' नः विदधीतेति नियन्त्र विदधति
(१७) यदि च पृथ्वी सत्यमेव बेगेननि तदा वायोषण कियनपेशाम वर्षमपि पश्चिमपूर्व प्रत्येष
अनेन सम्यगवस्तु शक्यते ने अमति ने अमतीति ।"

Page #209

जैन-शास्त्राधारेण, विश्वदर्शनमें
उपस्थापक पं. अभयसागरो गणी F.D.I.G. (हेद्राबाद)
भारतवर्ष स्य सागरयात्रा-साहसवृत्त साहससम्पबलात् सर्वामपि सामग्री संगृह्य
मनुष्यस्य ज्ञान-शक्तिः साधनेष्ववलम्बिता समुद्रयात्राया आनन्दमनुभवन्ति स्म । इत्थंवर्तते । यादृशानि यावन्ति च साधनान्युपल
विधा मृत्योमुखगहर. प्रति नवन्त्यः । साहभवेरंस्तदाधारेण ज्ञानस्य क्षेत्र दीर्घ विस्तृत सिक्यो यात्राः समये-समये भूयो भूयो भ
वन्ति स्म । च भवति ।
अक सोऽपि का समयो बभूव, यदा - प्राचीनेषु ग्रन्थेषु' कश्चन सप्तवारान् , भारतस्या-जल-पोत-यानानिष्णाता व्यापारिण- कविौकापशवारानेवविधाः, समुद्रयात्राः स्तथा च साहसिका लोक धर्यस्य शम्बलमादाय प्राणपणेनापि "कृतवानित्येव प्रकारा अकेलाः "समुद्र-देवो जयतु !" इत्याघोषयन्तोऽपार समुपलभ्यन्ते । ; सिन्धुः प्रविश्य रलद्वीप-बबरद्वीपसदृक्षान् प्रस्तुत-प्रसङ्गे विचारणीयमेतदास्ते यदिदर-सुदूर स्थितान्। प्रदेशान् यावत् प्राप्य, त्यभूतानां साहसिकीनां यात्राणां रोमागकतया सफल व्यापार विधाय, धन-सम्पदं प्रचुरा- परिपूर्ण समये तत्कालीनस्य संस्कृतिसम्पन्नस्य मादाय प्रतिनिवर्तन्ते स्म ।
मानवस्य ज्ञानशक्तिर्भारतभूमेः परः सहलेभ्य एवं Aधुनातनस्य यान्त्रिक-युगस्येव साधन- नहि, परं च लक्षाधिककोशेभ्यो दूरे स्थितान् सामग्री तदानी समये न बभूव, अदम्येषु, जलाया. देशान् यावत् प्रसूता-वितता चाऽऽसीत् । धानेपुवायोश्च भाग्यक्रस्य खेलालीलासामुद्रिकेषु विदेशीयानां कूटनीतिप्रसर बिन्लवेषु, मीषणेषु प्रमजेनवात्या-चक्रावर्तेषु च । प्राणपणेन क्रीडचते स्म; परन्तु क्रीडामनोवृत्तिकाः पर इसुरिव्रस्तस्य चतुर्थ्याः शत्या अनसाहसिका व्यापारिणो जनाः समुद्रस्य क्रोधा- - न्तरें काल-क्रमेणैव विधानां साहसानां कृते देशस्य भीषणाघाते जलवाहन यदि नष्ट- उपेक्षितानां तेजस्विमानवानां नैयून्येन, समुद्रस्य भ्र सत् खण्ड खण्ड विनश्येत्तथा केवलमेक तादृशानां विकट-मार्गाणां ज्ञान तप्तकुशलवाद्ध" या काष्टपट्टिकामात्र हस्तपतवशिष्येत नाविकै तथा च पोतामिकः सार्द्धमेव बिगतथापि च तत्साहाय्येन तदभूमिमागत्य भूयोऽपि न्तुमारेमे । परलोक गतेषु तेषु प्रचण्ड-भीषणः

Page #210

terre: शनैः शनैः क्रमेणाधिकाधिक दुज्ञेयोगम्यश्च जायमानोऽभूत् ।
plsss
अन्ततस्तथाविधा परिस्थितिः सञ्जाता, यद्धि भारताद् बहिः स्वल्प' दूर' यावदपि व्यापारार्थ यात्रा साहसस्याभावो भवितुमारभत ।
एवं विधे वसरे कूटनीतिज्ञानां लोकानां वाणिज्य-व्यवसाय- वृत्तिकमानसवत्याः व्यापारमण्डलीतो राजसत्तायाः सिंहासनाधिरोहणस्य मलिनेच्छा समुत्पेदे । तदाकांक्षायाः प्रारम्भिके कार्यक्रम ईसवीयस्य सन् १४९२ वर्ष स्य तत्कालीन धर्माधिकारिणा 'पोप' इत्याख्येनोपक्रान्तः समस्तविश्वस्यान्वेषणस्य विषयोऽयत्वे विद्यालयानां पाठयपुस्तकेषु प्राप्यते । तदाधारेणा star fara Faraarरान्तः गणयित्वा देशकालानुगुण्येन ते मिन्न-भिन्नस्थळेषु मिन्ना भिन्ना वीः प्रयोक्तुमारेमिरे |
तत्र च प्रबलाभ्यात्मिकताबलपूरिते भारते नास्तिकवादस्य मूलाधारत्वेन प्रक्षिप्त "पृथ्वीय' मोलाकारा वत ते" इति सिद्धान्त तथा च "सा भ्रम इति सिद्धान्तमेतमात्मनो धारणां सफलयितुमुपयोगिनमवधार्य, विज्ञानवादस्य वाकचययारोप्य भारतीयानां मस्तिष्के काल
बलादागताया नैतिक्या भीरुताया वौद्धिक्याः
कातरतायाश्च लाभमादातु पाठशालाना पाठचपुस्तकानां माध्यमेन प्रचारयितुमारब्धवन्तः । पाश्चात्त्यैरारोपिताया लघुताग्नन्थेः स्वरूपम्
aa warsara siधकांशानां लोकानामिय धारणास्ति संजाता "अलम् ! या काऽपि Passed सा खल्वे तावत्येव जगती विद्यते ! पौरगोला पण्डास्तथा पश्चिमे गोलार्द्धे

Sरीका - खण्डः, केवलमेतेषां षण्णां खण्डानामेव विश्व वत ते नाऽन्यत् किमपि व्रत ते ।"
अनेन प्राचीन भारतीयानां समुद्रयात्रायाः साहसिका वृत्तान्तास्तथा भारताहक्षाधिकक्रोशदूरस्थितेषु द्वीपेषु भारतीय रेवोट्र्तानां ध्वजानां विजयगाथादयोऽधुना 'सहस्ररजचरितस्य 'अरेबियन नाइट्स' इतिसंज्ञ-कल्पितकथाकोशस्य कथा इवाऽथवा 'शेखचिल्ली महाशयस्य' कल्पनारङ्गतुल्या परिगण्यन्ते ।
विज्ञानवादिभिः शिक्षितानी मनस्वेव विधा मुद्रोट्टङिकताssस्ते " दृश्यताम् भोः ! त विदेशीया लोकाः कोलम्बस - मेगेलन सहक्षाः कीदृशाः साहसिकाः सन्ति यात्रिणः ? ये हि स्वप्राणानप्युपेक्ष्य समुद्र पादाक्रान्त कृत्वा नवनव ं शोधकार्य ं कुर्वाणाः सन्ति । तथा च वय किचिदपि नाकरवाम, तथा वय किमपि प्रभवेम तथाविधमपि नास्ति !"
एवं विधान ... हीनता - प्रन्थीनां सृष्टिः शिक्षायाः प्रचारस्य च बलेन कृतवन्तः ।
परन्तु वास्तविse तदिदं सर्व स्वार्थमलिना क्रीडा लीलारूप वरीवर्त्ति ।
अद्यतनीय प्रत्यक्ष परिदृश्यमाणों पृथिवी केवल ८००० माइलपरिमाणास्ते, सा चेय २५००० मा० परिधिवती बत से एतावन्मात्रेण भारतदेशस्यास्य समृद्धेदशन भवितु ं न शक्यते भारतवर्ष त्वतीव सुविशालोऽस्ति देशः ।
दृश्यताम्, एतत्कृते शास्त्रीया मान्यता काऽऽस्ते ? अस्य विचार कुर्याम !
समस्तमपि विश्व कटयां हस्तौ निधाय पादौ व विस्तार्य तिष्ठतः पुरुषस्याकार इव
www.jalnelibrary.org

Page #211

विद्यते तथा antar
१४ रज्जुमित प्रमाण योजममिते ११/१९ दूरे ऽयोध्यानगरी बस से तस्या नैऋत्यकोणे (दक्षिण-पश्चिमयोमध्ये) १,८५,००० क्रोशमिते दूरान्तरे वयं स्थिताः स्मः । तदिदु वर्तमान विश्व सुविशालस्य समुद्रस्य मध्ये • लघु- महतामनेकद्वीपानां समूहरूपमिव विद्यते ।
-रज्जुः असंख्यात कोटिकोटियोजनानां मानम् । अस्य रज्जु-प्रमाणस्य विश्वस्य मध्यमागेयाख्यानां द्वीप समुद्राणां यत्तु लमास्ते । तस्य सर्वस्य मध्यभाग एव जम्बूद्वीपों विद्यते यस्य प्रमाण पूर्व पश्चिमतः- उत्तर-दक्षिणती लक्षोजनमितमस्ति ।
'वत
तस्य जम्बूद्वीपस्य मध्यभागे मेरुपर्वतोऽस्ववस्थितः। तत्पूर्व-पश्चिमदिशि 'महाविदेहतथोत्तरे - एकः पर्वत एक "क्रमेण त्रयः पर्वतास्त्रीणि क्षेत्राणि विद्यन्ते । इत्थ सम्पूर्ण जम्बूद्वीपे सप्त क्षेत्राणि पेट पर्वताच वर्तन्ते
तत्र दक्षिणदिशन्ति क्षेत्रमस्ति मिधान ं भरतक्षेत्रमिति वर्तते । तस्य पूर्वपश्चिमयोः प्रमाण १४४७१५/१९ योजनात्मक मस्ति । तयोत्तर-दक्षिणयोः प्रमाण ५२६ ६ / १९ योजनात्मक विद्यते । तस्य भरत क्षेत्रस्य मध्यमार्गे बैसा ढयमामा पत्र तोऽस्ति । तस्योचता २५ योजनमिलोस् । उत्तर-दक्षिणयोः विस्तीरः ५० योजनानि, तथा पूर्व - पश्चिमयोः दाता १००७२ ११/१९ यो० प्रमाणा वतु ते ।
तस्माद् भरत क्षेत्रस्थभागद्वयं जातमास्ते, १. उराध भरतक्षेत्रम् र दक्षिणाध भरतक्षेत्रं बेति ।
दक्षिणाई भरतस्य पूर्व-पश्विमयोः प्रमाणं ९७४४ १२/१९ योजनमित विद्यते ।
अस्य दक्षिणाध-भरत क्षेत्रस्य यथार्थ तो हि मम अकावैतादपत्र तातू ११४

... अत एव हि कविशूरस्य धुरन्धरस्य विदुषः श्री दीपविजयकविराजस्य श्री अष्टापद्महातीर्थ - स्य पूजापद्धतौ निम्नलिखितानुसार मुल्छेखो ऽस्ति -
"सिद्धगिरिथी हे वेगलो रे,
एक लाख पचाशी हजार रे । इति ।
अस्त्र व 'निवसामः, स ८००० मील - प्रमाणमितो भागः दक्षिणभारतस्य मध्यबिन्दुरूषोऽयोध्याया ऋित्यकोण' ८५,००० कोशमितेऽन्तरे (१ कोश २ मा प्रमाणगणनया ४६,२५०० मा० मिते, तथा २|| मा० गणनया ५,०८७५० मा० मिते) सर्व तो जलेनावेष्टित लघु- महतानेकेषां द्वीपानां समू वर्तमान- विश्वरूपेणास्तेत्येवनियो भवति ।
ST
वर्तमान विश्वस्य जलपरीतत्वें ऐतिह्य घटनाद्वयम् वस्तुतस्तु शास्त्रमर्यादानुसार भरतक्षेत्रे क्षार जल न कदापि भवितुमर्हति, समुद्रस्तु द्वीपाद् बहिर्भवति, तथाप्यथत्वेऽस्माकं ज्ञातविश्वस्य समन्ततः क्षार जल दृश्यते, तत् किं किमर्थञ्च ? तदेतदयावबोधाय निम्नलि खित घटनाद्वय विचारणीय भवति
(१) द्वितीयतीर्थ करस्य श्रीअजितनाथ प्रभोः समये द्वितीयस्य चक्रवर्तिनः सगरमहाराजस्य

Page #212

६०,००० पुत्राः अष्टापदतीर्थस्य सुरक्षार्थ क्रमेणात्यन्त परिवर्तितोऽद्यत्वे उत्तर-दक्षिणधुव'. दण्डरत्नेन सर्वतः परिखां चख्नुः, तस्यां स्याभेद्यो दुर्गमश्च हिमविस्तारः प्रशांतमहासागर परिखायां गङ्गानद्याः कुल्यारूपेण जलमानीया- 'अटलान्टिकादिसमुद्ररुपो बभूव ॥" : ऽपूरयन् । अत्रान्तरे नागकुमारस्य भवनपर्यन्त जतस्य जलस्य प्राप्तः समुत्तेजितो नागकुमारस्ये
उपसंहार : न्द्रस्तत्रागत्य षष्टिसहस्रपुत्रान् प्रज्वाल्य भस्मसाच्चकार । ततस्तेषां (शबानां) दाह संस्कारार्थ"
___ आभ्यां द्वाभ्यामपि घटनाभ्यां वर्तमान कस्यापि न शेषत्वात्तद्गाया जलं वृद्धिं गत्वा
विश्व सर्वतः समुद्रेणावेष्टित सत् लघु-महतासर्वतः प्रलय-ताण्डव कर्तुमारेमे । तदनु
मनेकेषां द्वीपानां समूहरुपमास्ते । सा च भगीरथः सगर-चक्रवर्तिन आज्ञया त गङ्गा
पृथ्वी नन्वस्माकं ज्ञानसीम्नो लघुमर्यादारुपि
ज्यधुनावधि वर्तमानास्ते इति । प्रवाह संयन्य प्रत्यावत्यं च पुनः जलधिगमकरोत् ।”
. अनेन स्पष्टमवगत स्याद्यद्धि ८०००मील
प्रमाणव्यासवती तथा २५००० मीलप्रमाणपरित (२) “अथ च प्राणपणेनापि गङ्गान्याः धिवती सैषा जगती-"अखिलविश्वस्य (१४) प्रवाहमानीयाष्टापदरक्षण-तत्परस्वपुत्रव्रजवान श्री रज्जुप्रमाणस्य मध्यभागेऽवस्थितानामसंख्यानां शत्रुजयस्य रक्षाया भावा सगरचक्रवर्तिन गरिता द्वीप-समुद्रणां मध्यबिन्दुरुपस्य जम्बूद्वीपस्य बभूवुः । तदनुसार सा स्वाधीन स्थितान् दक्षिणायले विद्यमानस्य दक्षिणार्ध भरतक्षेत्रस्य व्यन्तरदेवान् जम्बूद्वीपस्य प्राकारस्य दक्षिणद्वारेण मध्यबिन्दौने ऋत्यकोणे १८५००० क्रोशमिता लवणसमुद्रमानेतुमाविदेश । तदनुसार सा समुद्रो भवेत्” इत्थं प्रतिभाति । देव्या शक्तचा भरतक्षेत्रे लघुमहतष्टकण-बबर-: चीन-भोटादीनानादेशान् विध्वंसयन् शत्रुञ्जय
अनया रीत्या शास्त्रीयां मान्यतां योग्येन गिरेदिशि प्रसह्य प्रवेशचेष्टया विविधदेशविप्ल- विधिनाऽवबुध्य, वैज्ञानिकीनां कल्पना-धारणानां वोपद्रवांश्च कर्तुमारेभे । तावदेव सौधर्मेन्द्र व्यामोहैः वेदेशिकः पायितस्य हीनताप्रन्थे:सन विचचाल । स च धाव धाव तथा न जरुपाः मान्यतां निरस्य, प्रस्तुतस्य “वयं क्व कतु सगरचक्रवर्तिन प्रबोधयामास । प्राची- नु कुत्र चास्महे ?" इत्यस्य प्रश्नस्य भौगोकथयच्च यत् इत्यमाचरणाच्छीअष्टापदतीथ मिव लिक्या दृष्ट्या समाधानप्राप्तेःप्रयत्नः कर्तव्यः॥ श्रीशत्रुञ्जयगिरिरपि चाऽगम्यः सामान्यजीवेभ्यो
सम्यक्....चिन्तनीयम् !!! दुर्लभश्च भवेदिति, समबधार्य तत् सगरचक्रवर्ती
शास्वावबोधः समुद्रं तत्रैवावरोबुदेवानाज्ञापयामास । :
मतिप्राग्माराधीनो नहि । परिणामतः समुद्रो यावद् भरतक्षेत्र
किन्तु विनीततादिपरिकमणा मषिवेश तावदेवाऽवतस्थे, तथा स एव काल
राजितमतिबलाधीनः ॥
-
-

Page #213

Page #214

Notion Of Circular Flat Earth In Jaina Cosmogrphy
Sajjan Singh Lishk & S.D. Sharma Dept. of physics, Punjab Uuiversity Patiala (Punjab)
Many ancient nations had cosmological and cosmographical notions that may appear to us to be strange. Anaxagoras believed that the sun was a blazing mass of metal as big as Greece. The Egyptians believed the earth to be rectang ular like their country. The ancient Japanese thought that heaven is round and earth square. Jainas thought that earth was made up of a series of flat concentric rings of land masses surrounded by concentric ocean rings. The central island of the earth was Jambudvipa. This notion was closely related to their peculiar theory of two suns, two moons and two sets of nakshatras. Such a tentative model of the cosmos was the outcome, as the writer of this article emphasises, of their striving for a scientific formulation of the description of the real world.
Man has been continuously striving for a formulation of concepts which will permit description of the real world in mathematical terms. Consequently there was no dearth of any strange type of cosmological and 1

cosmographical notions among all ancient nations. The earth was supposed to be cake-shaped by Anaximander (611-546 B.C.) and to be surrounded by a sphere of air outside which there was a sphere of fire. Pythagoreans supposed the universe to consist of separate concentric spheres of crystal which respectively carried along by their rotation the moon, the sun, each of five planets and the whole body of the fixed stars; and these spheres in their rapid motion emitted a music to be perceived and sensed only by those endowed with faculties. Anaxagoras (C. 500-428 B.C.) of Klazomenae also believed that the Sun was a mass of blazing metal as big as Greece and the heavenly bodies in general were masses of rock.1 It is also said that Anaximander of Miletus had suggested about 550 B. C. that men lived on the surface of a cylinder that was
1. Taylor, F. Sherwood, A Short
History of Science (1940), p. 66. The Scientific Book Club, 111 Charing Cross Road, W.C. 2, London,

Page #215

curved north and south.2 The Egyp- earth has the shape of a bowl and tians believed that the earth was rectan- also the heaven does so, the two gular like their country.3
great bowls being facte to face with The cosmic view points most each other 6 Jainas had also a different popular among Japanese intellectuals cosmological school and believed that at the beginning of the Tokugawa regi- the earth was made up of a series me were the Confucian Ten' en-Chihu of flat concentric rings of land masses -ron i.e. the theory that the heaven is surrounded by concentric ocean rings. round and the earth is square. This The eentral island of the earth theory was still upheld by the Japanese was called Jambudvipa or Jambu people even upto the middle of the island and the mount Meru was seventeenth century A.D.4 According placed at its centre.7 The notion to Chinese Cosmology, the earth is of flat earth was closely related with square and the heaven is like a hen's their peculiar theory of 2 suns, 2 egg and the earth in it is like the moons and 2 sets of constelations which yolk.5 Similar notions were prevalent were assumed to move in circles, among Vedic people also. According parallel to the earth's surface round to Rigveda (X. 89) the earth was mount Meru. Jambudvipa is divided regarded as circular like a wheel and into 4 quarters and 4 directions and according to Rigveda (III. 55) the as the Sun should make the day in 2. Asimov, Isaac. “The Universe, succession to the regions south, west revised edition (1971) P. 5 Walker
north and east of Meru the Sun's and company, 720 Fifth Avenue,
diurnal orbit is also divided into 4 New York, N.Y. 10019.
quarters, the same sun making day 3. Vaucouleurs. Gerard De. «Disco. over Bharatavarsa in the southern
very of the Universe" 2nd ed. P. quarter cannot reappear on the follo18 The Macmillan Company, New wing morning as it still has three York. .
5. Jaggi, O.P., "Dawn of Indian 4. Hirose, Hideo, “The European Science Vol. 2 (1969) P. 47Atma
Influence on Japanese Astronomy” Ram and Sons, Delhi-6. Reprint from "Acceptance of
6. Ibid P. 43. Western Cultures in Japan from the sixteenth to the Mid.-Ninetee. 7. Rose, D.M. Sen, S.N., and Sub. nth Century". The Centre for rayappa, B.V. “A concise History East Asian Cultural Studies Tokya of Science In India" (1971) P. 80 (1964) Pp. 61-80.
INSA, New Delhi,

Page #216

quarters to travel. To surmount this difficulty, the theory supposes two suns, Bhnrata and Airavata, separated from each other by half orbit, thal- describe the whole orbit.
The Chinese had also imagined from ancient times, the existence of a 'Counter Jupiter' which moved round diametrically opposite to the planet itself, Greeks had also a parallel to this in the strange Pythagorian theory of the 'Counter-Earth' apparently due to Philolaus of Tarentum (480–? B.C.) which was devised either to bring the number of planets upto a perfect number, 10. or to explain lunar eclipses.2 The mystery of the real and counter bodies, existent in the Jaina Prakrit texts, China and Greece has not yet been unearthed, although it has been a theory for certain calculations.3
Apparently these theories seem to be very miraculous. However we can appreciate the real sense implied there. 1. Ibid. 2. Needham, J. and Wang. L. Scie.
nce and Civilization In China' Vol 3. (1958) P. 228, Cambridge Uni
versity press, Cambridge. 3. Jain, L.C. Kinemetics of the sun
and the Moon in Tiloya pannatti Tulsi prajna, Vol. 1 No. 1 (1975) pp. 60-67, Jaina Vishwa Bharti, Ladnun.
in only if we stretch our intellectual level to that centurian frame work of mind. What seems to be most plausible to modern theorists like nuclear physicists today may turn to be most strange after a few centuries only. Besides, semantic changes also play a great role in arousing confusion. For example, Jaina's notion that the moon goes 80 Yojanas higher than the sun looks apparently very strange and scholars like Shankar Balkrishan Dixit tried to explain it to be the vertical height.In fact the word "height implied a notion of celestial latitude.2 Also the fact that man's place in Nature has always been relevant to religion,3 is an essential requisite for our proper understanding of the ancient miraculous no. tions. Much of the ancient knowledge
1. Dixit, S B. 'Bhartiya Jyotisa Sastra'
part I, Eng Tr. by R.V. Vaidya (1969), p.6, The manager of publications, Govt. of India Civil
Lines, Delhi—6. 2. Sharma, S.D. and Lishk, S.S. Lati
tude of the Moon as Determined in Jaina Astronomy' Sramana, Vo. 27 No. 2 (Dec. 1975) pp. 28-35.
PVRI, Varanasi. 3. Hocking, William Earnest, 'Scien
ce and the Idea of God' (1944) P. 85 The University of North California press, Corolina, U.S.A.

Page #217

is garbed in the religious lore. The led them to conceive the circular knowledge of astronomy was part land masses and the ocean rings as and parcel for a Jaina priest who well. Thus this notion of circular flat guided the religious life of people.4 earth was scientifically perceived to Jainas had a five years fixed calender.5 a certain extent, To facilitate certain calculations, such
The Greek philospher philolaus
of Tarenturm (480—? B.C.) first an astronomical model of the cosmos
suggested about 450 B.C. that the was constructed. probably because of the almost concentric diurnal circles
earth was a sphere.2 Such a notion of the sun they perceived the location
is not found at all in Jaina canonical of the mount Meru whose dimensio
literature whose present recension is ns also reveal out their trend towards
traditionally ascribed to the council the notion of obliquity of ecliptic.6
of valabhi which met during the Since the astronomical distances were
reign of Dhruvasena (ca AD 519 546)3
So the Jaina Canon, which contains meaured with the aid of gnomon in corresponding distances over the earth 7 much that certainly belongs to a period the increasing diameters of the diurnal
much earlier than the 5th the century circles of the sun measured partly in
A.D.4, belongs to a period, atleast
before the Greek contact. It was only Jambudvipa and the rest in Lavana
since from Vedic people that the samudra manipulated theoretically.1 notion of flat circular earth was held 4. Rose, Sen and Subarayappa Op. 4 Race Sen and Subaravanna On in esteem over a large period among Cit.
the Jainas. Because of this notion, 5. See Das, S.R. "The Jaina Calendar they could not solve the mystery of
The Jaina Antiquary, Vol. 3 No. the theory of 2 suns, 2 moons etc. 2. Jaina Siddhant Bhawan, Arrah. They may have not necessarily belieSee also Jain, Nemi Chandra, ved in the actual existence of two Jaina pancanga (In Hindi) Jaina suns etc, but this theory had served Siddhanta Bhaskara Vol. 8 No. 2 their purpose of tentative astronamical Jaina Siddhanta Bhawan, Arrah.
model of the cosmos, which fairly 6, Lishk S.S, and Sharma S.D. No.
worked well over many centuries for
the practical problems they encountered tion of Obliquity of Ecliptic InJambudivpa prajnapti, Manuscript Concept of Mandala and the no. (in press).
tion of Declination in Jaina Astro7. Ibid. See also Lishk, S.S. and
nmy' Manuscript in press) Sharma S.D. 'Post Veanga pe
Asimov, Isaac, Op. cit p. 7 Siddhantic Indian Astronomy'paper 3. pingree, David, "Mesopotamian presented at Summer School on Origin of Ancient Indian MathaHistory of Science. Vigyan Bha- matical Astronomy,' JHA (1973)
wan, INSA, New Delhi (1974) IV pp. 1-12. 1. Lishk, s.s. and Sharma S.D. "The 4. Ibid.
2.

Page #218

Sources of Jaina Astronomy A Jaina Canonical Literature
Saijan Singh Lishk & Dr. S. D. Sharma, Dept. of Physics, Panjabi University Patiala.
Jaina canon of sacred literature comprises of a vast treasure of knowledge Jaina canonical works are encyclopaedic in contents including various aspects of Jaina philosophy and history such as political social and economic conditions, education, different modes of religious life; cosmology, cosmography. geography, mathematics, astronomy and evolution of Jaina philosophicat thought etc. The oldest part of the Jaina canon is traditionally represented by the fourteen purvas (the former scriptures) and the twelfth anga (literally, the limb) Drstivada which have now become extinct. According to tradition, the present agamas or sacred books of the Jaina canon have been extracted from a single small section (1), Besides the opinion that Lord Mahavira first composed 'Purvagata Sutra' (the old scriptural verbal knowledge), suggests that the fourteen purvas (the former scriptures) and the twelfth anga (limb) Drstivada were one and the same (50). Most probably the common people

Sébékét Twe
could not follow purvas (the former scriptures). Thus the twelfth anga (limb) Drstivada might have been composed for the benefit of the less intelligent persons.
The existing agamas (sacred books of the Jaina canonical literature) have been classfled as follows:1. ANGAS
The twelve angas (limbs) constitute a class of literature popularly known as Ganipitaka or Dvadasangi, literally means the twelve limbs (of the Jaina canon). They form the nucleus of the entire Jaina canon(57) They are named in their chronological order as follows: (1) Acaranga, (2) Sutrakrtanga, (3) Sthananga (4) Samavayanga (5) Vyakhyaprajnapti (6) Jnatr-dharmakathanga (7) Upasakadasanga (8) Antakrddasanga (9) Anuttara-aupapatikadasanga (10) Prasna-vyakarana (11) Vipaka Sutra 2. UPANGAS
There are twelve upangas (Sub-limbs) viz.
(1) Aupapatika (2) Rajaprasniya (3) Jivajivabhigama (4) Prajnapana, N. B. This paper is a part of Ph. D. programme of Sajjan Singh Lishk,

Page #219

(5) Surya Prajnapti (6) Jumbudvips of the Jaina sect. There are four Prajnapti (7) Candra prajnapti (8) mula sutras (original texts) viz, Nirnayaveli (9) Kalpavatamsika (10) (1) Uttaradhyayana Sutra (2) Puspika (11) Puspaculika (12) vatsni. Avasyaka Surra (3) Dasavaikalika (4) dasan,
Pindaniryukti . 3. PRAKIRNAKAS
6. CULIKA SUTRAS The word 'Prakiranaka' means. The word 'Culika' means “appen‘miscellany.' There are ten prakirna- dis : Thus culika sutras may be taken kas, meaning dispersed texts, viz. as appendices to the entire Jaina
(1) Causarana (2) Aura-paccakk- canons (60) There are two such hanam (3) Bhattaparinna (4) Santharag individual texts, viz. (5) Tandulaveyaliya (6) Candavijjharai (1) Nandi Sutra (2) Anuyogad(7) Devindatthava (8) Ganivijja (9) vara Sutra. Mahapaccakkhana (10) Viratthava. As such, the number of Jaina 4. CHEDASUTRAS
canonical texts is stated to be 45 or The word 'Cheda' means 'cut'. 50; this number may go upto 84 probably such treatises prescribed plus 34 Nigamas or Upanisads if 'cuts' in seniority of monks on their some subsidiary elements are also violating monastic discipline but taken into account. But the principal their existing recension also deals texts are angas, upangas, prakiruak as with several topics pertaining to cheda sutras and mula sutras (2) as mouastic jurisprudence (59)
well as culika sutras (the two individual There are nine cheda sutras, texts) are prominent, meaning books of decision or de- Be it noted that according to cision or statutes, viz,
Digambara tradition, the only surv. (1) Nisiha (2) Mahanisiha (3) iving pieces of Dvadsangi (twelve Vavahara (4) Ayaradasao (5) Brhat. limbs) are preserved in Drstivada kalpa Sutra (6) Dasasrutaskandha.
(twelfth limb) and a bit of the fifth 5. MULA SUIRAS
anga Vyakhya Prajnapti, They consMula sutras (literally original texts) titute works like Karama-Pahuda seem to imply a notion of founda- and Kasaya-Pahuda popularly known tions of the Jaina religious instruc- as Dhavala and Jaya Dhavala Siddhtion (39). Some scholars are of the antas after the names of their res. view that they are the original textspective commentaries. On other hand containing original words of Maha- Svetambaras believe that only the first vira (58) 24th tirthankara (ford-maker) eleven angas (limbs) are preserved

Page #220

7
though in a mutilated form, while have mutilated the original texts of the twelfth anga Drstivada is the canon. lost. Thus the two traditions mutu. It was Arva Rakita (3) or Samally complement each other to a anta Bhadra (70) who later classified certain extent (14)
all the topics dealt with in Jaina Besides, astronomical texts are canonical works into four anuyogas scatterred in Jaina canonical works (parts) viz. encycopaedic in nature describing (1) Carananuyoga various aspects of Jaina philosophy. (2) Dharmakathanuyoga (Pratha. The same text is repeated at several manuyoga) (66) places. However, works like Surya (3) Ganitanuyoga (Karananuyoga) Prajnapti, Jambudvipa Prajnapti and (66) Candra Prajnapti are the principle (4) Dravyanuyoga sources of Jaina astronomical texts Ganitanuyoga comprises of geogextant these days.
raphical and astronomical texts of Many parallel references are found Jaina canonical literature. But here in different works of Jaina canon, we are restricted to the analytical Besides, the general character of Jaina study of astronomical texts alone. canonical works as regards their (a) LANGUAGE OF THE identical familiar similies, metaphors, JAINA CANONICAL WORKS analogies, language and phraseology Jaina canonical works have been also bears upon their close relation written in dialogue form between ship. But a detailed account of the lord and his disciples-Gautama literary criticism is out of the scope of or Jambu. These works had been this work. However it is worthy to merely preserved in the memories of note that tho present recension of Jaina monks before they were finally Bhagavati Sutra. the fifth anga redacted at the council of Valabhi. Co(limb), contains 1,84.000 padas (verses) nsequently the language of the present whereas Samavayanga Sutra records recension of Jaina canon must have only 84,000 padas of the fifth anga. It been intertangled with Some regional is therefore probable that Bhagavati dialects. It is therefore not less than Sutra had not attained even half of a herculean task to comment upon its present recension before Sama- the language of the original texts of vayanga Sutra was compiled. This Jaina canal However as per an ancient suggests that a few additions, "sub- tradition among the Tirthankaras stractions and interpolations seem to (ford-makers) (38), Lord Mahavira,

Page #221

the 24th and the last Tirthankara were the productos the same place (ford-maker), is said to have prea- and time. This problem is however ched his doctrines of relgion and out of the purview of this work and it philosophy in Arddha-Magadhi is hoped the linguists will unravel (Half Magadhi, meaning the language this mystery in an independent being spoken in half the state of manner (64). Magadha or the language equipped (b) AUTHORSHIPS AND DATE with half the characteristics of the According to Jaina tradition, language of Magadha) (67) language Gautama Indrabhuti and Sudharman so that the common man could have Swamin became the heads of the followed his holy message (4) Sudh- Nirgrantha order (seet without books) arman Swamin is also said to have in successon after the passing away of composed all the sutragranthas (Jaina lord Mahavira, the 24th and the last canonical works) in Arddha Magadhi Tirthankar (ford-maker) of the Jaina Winternitz, however, opines that sect. Sudharman Swamin had transthere is also a difference of language mitted the sacred instructions of the of prose and that of verses (63), Agamas (Sacred books of the Jaina Jacobi (5) opines that language of canon) to Jambu Swamin. The sacred Jaina canon is Jaina Maharastri but instructions are addressed to Jambu his views have been refuted by in some Agama's and to Gautama in Pisehel (6). According to Woolner some others, as we find from the (7), both Arddha-Magadhi and present recension of the Jaina canonMaharastri have been used in diffe. ical literature, A council of monks rent portions of the canon. Maom- in Patlipura had met early in the mohan Ghosh (8) ascribes some later third century B. C. and collected form of Sauraseni to the language of the Jaina canonical literature compthe caron, J. C. Sikdar (9) calls it a rising of eleven angas (limbs) and later Arddha-Magadhi. In the light of fourteen purvas (old sctiptures) (10) the foregoing discussion, it' is contem- and thus established a fragmentary plative that the language of Jaina canoni- cannon called 'siddhanta' (system) cal works is some or the other form from which the present canon of the of Arddha-Magadhi. However, it is Svetambaras may be taken to have remarkable to note that the language of been derived (42). Although the the Jaina canon is Ardha-Magadhi and process or the writing had come into that of Buddhist canon is pali inspite vogue abour the 5th of 6th century of the fact that both the canons B, C. in India (41) yet Jaina canoni.

Page #222

(
9
cal texts were preserved in the the same formas existed at that memories of Jaima monks till their time (13). However, some alterations: present " recensions were redacted in and obtrections due to subjectivity the council of Valabhi under the and scholarship of the redactors canta presidency of Devarddhi Ganin in not be tuled out.. son t anto about 454 A.D. or 467 A. D. as . Besides, according to Digambarai the date is incorporated in Kalpa tradition, the only surviving pieces Sutra (11). This council of Valabhi of the original Dvadasanbod (twelve is also said to have met during the limbs)' were vétbally transmitted from reign of Dhruvasena (12) I, from preeptor to disciple till the present! A. D. 519 to.526. According recension of the fragmentary works? to another tradition (10), Jaina canton was redacted soon after the denilitei is said the been rédacted in the of Lohacarya, the last ofxthe, sruncouðlil of Mathuta (467 A. D.) under jnanias learned monks who were s the presidency of Skandilacarya. given verbal instruction, Who lived Besides S. K. Jain. (44) gives thc upto 683 years after the nicvana. chronologicai order of various Jaina (libration from corporeale existence councils as (i) the first in 362 B. C. of dord Mahavira (527-B.C:) (14) under the guidance of Bhadrababu o in the light of ctforegoing) and Argåstoolhadkanon Patliputra, discussion, the present recension of the is. (it) the second in 150 B. C at the Jaina carón máy in a broader sense: time of Kharwel, the sovereign king of be assigned to the5th/6th century AD. kalinga at Kumari Parvat (Virgin But the Jaina canon, as Pingree(12) mount), near Bhuvaneshwar, (iii) the also ópines, contains much that third in 16 A. D. under the guidance surely belongs to a fät oldēt perford of Arhat Bali in Mahima Nagári of thus the early 'sixth century A. D. ; the South, 'liv) the fourth in 300 Súrya Prajnaptis one of the principal AD. under the guidance of Skandi- sources of Jaina astronomy, is ako, lacarya and Nagarjunacarya in Mathura' believed to have been writton 'a fow! and Valabhi "respectively, and (v) yers before Christian era +(45). the fifth in 466 A. D. under the According to Srinivasiengati Surya : guidance of Devarddhi Ganin in Prajnapti anch: Jambudvipa Prajnapti. Valabbi.
belong to a period of about 500 B.C. Besides, it is said that the cou- and Sthananga, Uttaradhyayaná, 'Bha-, ncil of Valabhi had: edited a redac- gavati and. Anuyógadvatal) to alionat tion of Jaina canonical texts in nearly 300 B.C. (16). According to some

Page #223

othars (18) Bhagavati Uttardhyayaga, still N.C. Shastri's views are quite and Anuyogadvara belong to about refutable about the contemporaneity first century B. C. Samavayanga to of, Surya Prajnapti and Vedang, about 4th century B.Co and Prajna- Jyotisa. However, by a process of pana to about 2nd century B.C. counting how many times the same According to: H. P. Bhatt(17) Surya, themes have been repeated in the Prajnepti belongs to 400 B. Ç. and various Jaina canonical texts, Jacobi : Chandra Prajnapti to: 200 B.C. Accot and Schubring (21) concluded that the ding to K, S. Raghavan(47) Surya most ancient portions of the canon Prajnapti, was probably written in were composed during 3rd and 4th in about 528 B...C. ba centuries B.C. However, the 6th.
It maybelmoted that some scho-century B.C. the, age in whicha Mabalars opine that Surya Prajnapti and vira: (24th Tirthankar ford maker) Candrá Prajnapti are the name was born, was a period of great invarianosis of one and the same texto3, tellectual stir and a ferment in the (40); But there, exists as manuscript of realm of thought (37)..:: Malayagiri’s Sanskrit commentary of It may, however, be borne in. Candra Prajmapti slightly different mind that any sharp division of time froin that of his published commen- cannot be demarcated in between tary of Surya Prajnapti at Abhya Jain periods of Vedanga Jyotisa and preLibrary Bikaner (46) and still a diffe. Siddhantic, jaina astronomical texts rent versiotal of Candra. Prajpaóti is: extant in jaina agamas. Evidances are available at Atma Ram Jain Library, Vantar
wanting in support of this view. wait Ambala City (49).
, (?). There is a legend (sce Majtri• Ori the other hand, N. C. Shastri aya Brahmana iii 230 11) that Abhijit considers: Surya Prajnapti. as a' work (Lyrae) was dropped from the list of contemporary of Vedanga Jyotisa and
a nakshatras (lunar mansions of tac Hid.
dus) But Taittiriya Brahmana (1.5.2.3) ho-further assigns it on the basis, of linguistic approach to
marks it as a new comer, In vedanga
about 500 B. C.(194: But Thibaut (20) has calcula
Jyotisa there is no account of Abhijit ted that there is a difference of 1246
(Lyrae) pakshatra (asterism) whereas yearsi corresponding to a procession
Jaina astronomical system is through of 19°3 between: periods of Vedanga -
out fait based on the system of 28 nakTvotiša and Surya Prajnapti.b.Thibaut
shatras including Abhijit (Lyrae). This
siro gests that antiquity of the Jaina basi also given la caution as to the astronomical system may by antedated i uncertainty of this deduction, but to that of Taittiriya Brahmana, .

Page #224

(2) Week days are not mentioned stems must have been co-existent in Jaina daholaical texts, Atharva .atleast over a few centuries, ad Veda Jyotisa , gives an explicit i'roje Sukládi system prevalent in Jajaa rence to seven days of the week. It canonical works gained woper the indicates that Jaina astronomical. texts - other with the passage of time. Ne might belong to a period prior to michand Jajna231a18@163dvocates, the » Atharva Veda Jyotisa was compiled. - view that Jaiņa-:astronomical system
(3) The system of reckoning, grew independently nord 10 bol ‘ayana” (half the annual course of gun 3 (4) Sțild a high antiquity of the in Vedanga Jyotisa different from Jaina School of astronomy is gevealed that in Jaina aseronomy. According : fsont the Jaina tradition of uirthaplars to Suyuti Prajapti, daksiñayana son- o(ford-makers): Jaļna mythologyg5 thern course of the suh) begins with i takes account of a past 390 g, future Abhijit (Lyrkeh sakshatra (asteristh) acons of renovation, of the world occutting on first day of the datk and each acon is assigned 24. sirthan lubar half of the month of Sravana skars. Mahavira is the last, of the pre(first lunar month of Jaina's 55) year sent. found of 24-tirthankaras, ford" fixed calendar) wherelds adtording to makers). In this context BN. Luniya Vecking Jyotisa, uttarayana (orthern 48 remarks, in his article, entitled course of sun) begins with Dhanistha . Jaina Iconography as i (B Delphini) nakshatra (asterism eccu. "Risabhanatha, the first tirthankar rring on the first day of the bright is meptioned in the Vispu and Bhalunar half of the month of Magha gawat Puranas as belongiog to a yety (seventħ luhat of Jaina's 5-year fized - remote past. The earliest Brahmanical calendar). Evidently Jainas followed literaturo, makes reference to a seer Sukladi (months ending with full who defied the Vedas. cand opposed moon day) paddhati (systemy obland animal sacrifices. The Yajur Veda Kasnidi (months. ending with pet mentions the names of three titthan. moon day); paddhati (system) was karas-Risabba. Ajit and Aristanemi. followed in VJ period. Despite the Jainism became a popular sect during fact that winter solstice had receded -the time of Parsvanathọ, the 23rd from Dhanistha' (B Delphini) to Abh. tirthafikara, who is believed to have ijit" (Lyrae) in due time. Emphasis - lived in the 8th century BC.” may be laid upon the improbability This suggests that Jäink' doctrióe of an overnight change from Kisnadi of karma (deed) may be thore belgic system to Sukladi system. Both sys- thin Yajura Veda period and Windot

Page #225

194
on
btedly to pre Mahavirian times(62). Flete it may be emphasized that Jaina astronomy also followed the course of Jaina philosophy, for astronomy was considered as part and parcel of philosophy and the knowledge of astronomy, as Santichandragana states in his preface to his commentary on Jambudvip a Prajnapti was an indispensable accomplishment the part of a Jaina priest who was to decide the right time and place of religious ceremonies. Besides mathematics also played a great role in the development of Jaina Karmic theory (45), 50 it may be envisaged that Jaina astronomical system in, indeed a compendium knowledge amassed through belike a long tradition following the course of Jaina Philosophy However, Jaina school of astronomy. was established in its true perspective in the post-Vedanga pre-Siddhantic period in the history of ancient Indian Astronomy.
ned a period about 450 B.C.(25). Acc ording to Jaina canon, winter solsti ice coincided with Ahhijit (Lyrae) (23). Besides, Surya Siddhanta (system of the sun) one of the earliest sources of Siddhantic astronomy was probably written about 400 A.D.(54) or 5th Century A.D.(56). But the old Surya Siddhanta is assigned to about 200 B.C.(24). So Jaina canoni. cal texts may be tentatively assigned to a period from 450 B.C. to 200 B. C. However, according to Boyer(54) the age of Siddhantas or systems of astronomy followed about the second century. Should the period from 2nd. sentury B.C. to 2nd century A.D. be looked upon as a transitional period between Jaina astronomy and Siddhantic astronomy?
Cond
You Aidi
0.
(5) Vedanga Jyotisa has often been assigned to 12thcentury B.C.(24) gon the basis of the position among the naksatras (asterisms) that it assigns to winter solstice. In vedanga Jyotis period. winter solstice occurrcd in Dhanistha (B Delphini)(24), Mahabharata, gives the position of winter solstice in Srayana (Aquilae)
6. It may also be noted that no reference has as yet been found to point out that the order of basis signs began from a sign other than Mesa (sidereal Aris) or the Mesa sign began from a nakstra (asterism)other than Asvini (B Arietis). There is no doubt that these terms denoting ecliptic signs were not current in Vedanga Jyotisa period. Probably these terms came into vogue when Vernal equinox occurred in Asvini (B Arictis) nakshatra (asterism) and Mesa sign (sidereal Aries), at that
and the relevant text has been assig- time. The tropical longitude of the

Page #226

13
021
.70
star B arietis,, the identifying star of on accumulatingA since long and it Asvini, was 31°53 and that of Arietis, developed gradually during the course 35'34' in 1850 AD., Hence the years of several gcnerations (52)
S oms startiag when the tropical longitudes of these from the firm establishment of the stars were zero, can be worked out, organisation of the order and monataking 72 years for 10 precession, as stic life. According to Winternitz (53) follows :
tho earliest portions of the Jaiba canon 31°53'x72 (=2296–1850=446 B.C. might probably belong at the latest and 35*342x72 (=2561)-1850=711 B.C. to the second century after' Mihavi
ma's death, the period of the Mautya The mean of these dates is, 579.B.C. Chandtagupta, in which tradition Since the winter solstica ia Abhijit
Jo Abhijit places the council of Patliputra, whilst (Lyrae) corresponds to Vergal equinox
the latest portion may be dated vicarer in Asvini (B Arietis), probably it, was to the council of Valabhi under the the period when reckoning of first
presidency of Devardhi. However, point of the zodiacal circumference was shifted from winter solstice to; ment of this dissertation to prove in
evidences are wanting in the embodi
P Vernal equinoxgiThus in the light of
än infallible manner that Jaina asttothis discussion, the probable period of Jaina canon may be assigned to 'unced Advancement over Vedanga
nomical system promulgates a" prodoabout 6th century B. C.
Jyotisa and it paves the way towards It is worthy of note that hakishatra the development of Sidhantic astrosystem and not the ecliptic signs; nomy. "The confusion due to some
the Vedic quinquennial yuga resemblances between Vedanga Jyotisa theory werć still beld in esteem. There and Paitamaha Siddhanta (system of is no trace of Greek'epieyctic theory Paitamaha) whose epoch is A.D. 80, in Jaina canon. It is contemplable has been eradicated. Theteby in the that Surya prajnapti may be assigned light of diversity of opinions about to a stage of Indian astronomy which the autiquity of periods of Vedänga was not yet influenced by the astro- Jyotisa and Siddhantic astrónomy; the nomical scierice of.. the Greeks (51) extents of the glorious perious period However, the degree of diffusion of of Jaina School of astronomy may knowledge between East and West is be minori ad majus assigned to poststill an unsetulcd matteş (55). It may Vedanya piesiddhantic period in the be, concluded that the subject matter history of ancient Indian astromoty. of Jaina canonical literature had gone B. Some Other Jaina Non-Can

Page #227

T
.
onical and Some Non-Jaina beginning of the 9th century (28). Contemporary Works : 0 Hiralal Jain places it between 500-800 (1) Jambudva Papnattişangaho (=JPS) A.D.(29). However, the fixing of date of Paumanandina
of Yativrsabha, the author of TP, is Edited by A. N. UPadhye and yet to be ascertained. Hira Lal Jain (Sholapur. 1958) (3) Tattvarthadhigama Sutra (ETD
Accoraing to the editors, the ear- S) of Umasvati. Hindi commcntary liest manuscript of JPS, known to us, by Khubachandra (Bombay, 1932). is that from Amera and it is written According to M. L. Mehta (61), in 1518 B.S. (146!A.D.) The JES the author of TDS. was Umasvati seems to be indebted to a number of (circa 135-219), According to JP Jain carlier works some of which belong - (31), the date of Umasyati för Umasto an authentic authorship and date, vamin) is about 40-90: A. D. and Uke, the Malacara, Tiloya-Pannatti, about the first half of the first century Bihat etrasamasa and Trilokasara (OTS) - A.D., according to some other(32). The TS of Nemichandra is to be Nathuram Premi(33) assigns the TDS assigned to the 19th century A.D. (manual fof the understanding of the Thus it may be concluded that the true barurdi of things) to about 4th JPS was composed after 10th century or 5th century A. D.
, A. D., the date of Ts, and before ; (5) Bhadrabatiu Sanhita. Edited * 1461 A.D., the date of Amera manu- with Hindi.commentary by Nemichscript. The editors opine that Padma- apdra Shastri, (Kashi, 1959). nandin (or Paumanandin), might have. Bhadrabahu, the author, belongs, composed the JPS about 1000 A. D. to a period an abgut 313 C. (16). (26).
There was also an earlier Bhadrabahu (2) Tiloya-Pannatti (in Sanskrit, (468 x 467 B.C.); to whom is ascriTriloka Prajnapti) (=TP) Part 1 (2nd bed, Kalpa Sutra as contained in the ed. 1936) edited by,ia. N, Upadhye Dasasrutaskandha, one of the six and Hiralal Jain; Part II (1st ed. Cheda Sutras(34). 1951), edited by Jain and Upadhye... (5) Arthasastra of Kautilya, 3 Vols.
According to Upadhye (27), the Edited with translation by R. P. TP is to be assigned to some period Kangle (Bombay, 1960-65) between 473 A. D. and 609. A. D. Many scholars have indentified However, the work may have acquired the author Kautilya with tlie minister its present form as late as about ithe of king Chandragupta Maurya who
?
!
earlier Bhadrabaho
Sanskrit,
(498 or 467
oka Prajnapti) ETP

Page #228

WT
3 piti pil 1o eic do bo established
noft. x(9Lokavibhaga of Sinhasuta; thern India shortly before 300 B. C. Edited by Balchandra Siddhantashastri However, piogree adds that the book (Sholapur, 1962. O n two of the present recession of Art. According to the editor(30), Lokasastra dbestano antedate the 2nd vibhaga belongs to a period hot eatlier century A. D (See T. R. Trautman' than that of Trilokasara (11th century Kittilya and the Arthasastra Leiden, A.D.). He defiestany attempt to 1971)(72).
...L'associate this work withit Satvaatadi (6) Rsta samuccya Sastra of Dur. (515 B.S.) who had composed a gadevacarya, Edited by Jîn. Vijay? work that has become extinct by this
time
.. Mung and A. S.. Gopani (Bombey,
. 2001 B. SA-5
(10) Ganitasära Sangrah'Édited According to the editors, the date with a Hindi translation by L.C. Jain of Durgadeva is about 11th Century (Sholapur 1963).
Syyat A Do but the identity of the author Mahaviracarya (C. 850 A.D.), the is yet to be investigated(35). Nemi. author of Ganitasara Sangrahd. was chandra Shastri assigas him to 1032, a contemporary ( bhs Nrpatunga bor A. D. (36). A 19.-01*. Alfoghatarsa (815-877 A.D,y of the
(7) Ganitanuyoga (GA) Com. Rastra kata dynasty in the history of piled by Müni K. L. Kamal With South India(68). Hindi translation by M. L. Mehta! . (11) Trilokasara of Nemichandra, (Sanderao, 2495 V. S.).
Edidted with Sanskrit commentary of As We have seen aflier that Madhava Candra by Manghar Lal Ganitanuyoga depotes 'a class of Jaina Shastri, (Bombay: 2444 V. S.) canonical literature. Herfor the GA The Trlilokasara of Nemichandra denotes a compilation of igeographical is to be assigned to the 10th Century and astronomical abstracts from the A. D. (61)...) o isisaboni Jaina canonical texts. The GA is ą (12) Jyotisa Karandaka, Sanskrit secondary source.
commentary by Malaya Giri, (Ratlam, (8) Manu Smrui. Hindi commen- 1928). tary by Keshya Prashad Sharma Dvi- According to K.S. Raghavan(47), vedi (Bombay).
Jyotisa Karandaka was written as According to Buhler(43), the work" guide to Surya Prajdapti in:'514 A. 23, it is known to us textsted in the D. But according to N.. Shastri(71), second century A, "D. . . Jyoti a-karanaika is an origihal work
745

Page #229

21
and on the basis of linguistią survey, also Kalpa Sutra. Hindi Tr. by he assigns it to a period of 300-400 Muni Pyar Chand" (2005 B.S.) pp." B. C.
212-234 (for Chronology of precept ACKNOWLEDGEMENT disciple) Thanks are due to Agar Chand 12. Pingree, D. (1973) MesopotNabata. Şiddhantacarya for some valua- tamian Origin of Ancient Indian ble suggestions and his kind interest Mathematical Astronomy, JHA IY in preparation of this work. pp. 1-12. References
13. Cf. Jacobi H. (1884), Kalpa . Sikdar, J.C. (1964). Studies In
Sutra p. 30 D
Dutta Bhagavati, Sutra, pp. 2–3.
14. Cf. Jain, H:L. (1973) Satk. 2. Bose, D.M., Şen, and Suba:
handagama. Vol. 1 Revised Ped! thos
.. rayappa, B.V. (1971), A Concise Histroduction pp. 1-Iv. tory of Science In India, P. 42
15. Bose, D.M., Sen, S.N. and 3. Gagitanyyoga, edited by KL.
Subarayappa, B.V., op. cit. p. 80* Kamal (2495 Virabda), p. is
16. Srinivasięngar, C.N. (1967) 4. CE Samavayanga Sutra. Hindi A History of Ancient Indian MathCommentary by Abhayadeva |(1938)ematics. p. 20. p.60.
17. Bhatt H.P. (1973). Bhartiya 5. Jacobi, H. (1884) Kalpa Sutra. Jyotiga Sastra. Vol. 3. (in Gujarati) P. 17 (S.BE. XXII.
46 p. 233. 6. Pischel, R (1957), Comparative . 18. Bose, D. M., Sen, S, N. and Grammar of the Prakrit Language. Subarayappa B, V., op cit. P. 158. P. 16. ff. 2
19. Shastri.' Nemichandra (1973), 7. CF. Woolner, A.C. (1928) In-' Bhartiya Jyotisa (in Hindi) pp. 59–63 troduction to prakrit Grammar.
20. Kaye, G. R, (1973). The 8. Ghosh, M.M., Karpuramanjari, Astronomical Observatories of Jai P. 48, quoted by Sikdar. J.C. op Cit Singh, p. 72, foot-note. P. 49.
21. Rengu, Louse and Fillozat, 9. Sikdar, J.c., op. Cit. P. 50. Jean (1953). L'Inde Classique, pp. 19. Ibid. pp, 31-32.
616-617... 11. Cf. Jacobi, H. (1884). Kalpa 22. Sçe Sharma, C. L. and Dyi. Smatra, S.B.E, 5th Jecture, p: 259. Şee vedi, C, N. (Year not indicated

Page #230

I
Athanguediya Jyotiga tiq, Hindi), Ver. 13 premis Nathyram (1950h bin sese 2-5
buil Literature and Happy Gin 23. Jain Memnichand (1955) Jajna Pe54709 in . Pancanga: (in Hindi) Jaina Siddhanta 34Vinur mitthet M (1922)A HN Bhaskara. Vol. 9, No. 2. br story of Indian, Literaturges kolII. 2. Ser Dixit, S., B., Bhantiya p. 46.2.
lo indue) Jyotisa Sastra, part 1. Eng. tr, by 35. Vijayimuni, Jin and Games R. V. Vaidhy (1969) p. 139. As for 62097 Bikratki Samopand Bath 25. Thid.
.. sampucse setra lgtagdustino 1A 12.
2 0 . Shastri, Nemichaad, opbeza See also Prakash, Satya1966) Fok
P. 98 ugglers, of impact in appioput India P. 103 coisac
37. Chand;? Boots (1998) Tseked
?,Cf. Mahabharat: . (=MBh), Adi
Mahavira R. F
O R 482 Parva; Ch: 71, and MBh. Asvamedha 38. Ram, Atma (1966) - Nhacht Parva, Ch 44.
1. Sawa, Hindi Cománcfitary, swith.2 in26. Upadhye, A. N. and, Jaipa,
trocháction edisaid.by i Muhaisa lebo I Hira Lal, (1958). Jambudiva: Pangatti
chand, Jhandauction. P-21 .09.1 Sangaho Iatroduction, p. 14. 10 3 9. Rishi, Amolak (1931) Panta! 27in, Hita Lai and tradhie Tapa: Ubaterasa.
. A.N. (1951) Tiloya Pamnati, Part I (A compilatiðin from the Fatna Intraduction, P. 7.
Canonical textsy-p. 218 **** 28. Ibid. Introduction, P. 20 i 10. Ibid. pp. 202-219:00 sirdu 29. Jáin, Mitä Laf, (1962) Bhar- eojet hie Hindi translation by Man
. **Butler, Georg, Indische Fatal tiġa Sanskrti men Jaina Dharma Ka gainath Singh (1966 Ist Ed Yogadana (in Hindi) e 9 0
Mookerji Radha humud "1962). Loka
Hindų civilization vibkage introduction Pp 9096 in a 31. Jaip, J. P. (1964). The Jaing
4th Ed. Ph: 241,243
90122 122.5 Sources of the Hiştory of Ancient 24u Buklas, f. (1886) The LAPEC Inolla 3672-***
* Ancient of Many p. iatro cxiv og tre
wore a 343 344 (Sacred Books of the The 32, işgale o N., (1958), The posi- Vol-xxx moteutta a tive Sciences Reptint. 2,197 tollini)
30. Chandia) 20 Chandra.

Page #231

ferests The 'Jaipa Antiquary, Vol. 52. Chandra, Bhag (1972) Jainism 27, NO. 1 pp. 31–34 II in Buddhist Llterature Ist ed. P. 36.
45. Jaln, L. C. (1975) Role of 53. Winterniz, M. (1972) A Hist: Mathematics in Jainology Pracya ory of Indian Literature Vol. 2, Se. Pratibha Vol. 3, No. 11. 50-52 cond Ed. pp. 434-445..
(Journal of Prachya Niketan, - 54. Boyer, C.B. (1968), A History Bhopa!) La
of Mathematics, P. 231 - 46. Cf. pvt. Correspondence with Sri Agar Chand Nahta, Siddhantacatya
55. Eves, Howard (1963), An Inpresiedent, i. Abya Jain Library, Bikan
troduction to the History of Matheer (Raj), India.
matics P. 18 47. Raghavan, K. Srinivasa (1816
56. Cajoti, Florian (1983 Hist* Saka), Chronology of Ancient Bharath, ory of Mathematics 8th printing P. 84 Part I, 24 p,
57. Mehta, M. L. (1969), Jaina 48. Luniya, B. N. 1975), u laing Culture p. 23 Iconography. Tirthankar, Vol 1 No. 58, lbid p. 27. 1. pp. 26-29 (Hisa Bhaiya Prakashan, 59. ibid p. 28. Indore).
60. Ibid P, 29, 49. (i) Bute Raya's Sanskrirco 61. Mehta, M.Ļ. (1955) Jaina Psmmentary (i) of Candra Pannatti Ma. ychology p. foreword i.p nuscript N. 750 (ii) Malayagiri's San.. skrit commentary of Candra Prajapti.
62. Tatia, Nathmal (1951) Studies Manuscript No 113 (iii) Malayagiri's in Jaina Philosophy, p. 27. Cara Sanskrit commentary of Surya Praj
63, Winternitz., M. (1972) A Hsi. napti Manuscript No 619 (Atma Ram tory of Indian Literature p. 430. Jaina hibrary, Ambala City)
64. Jain, J.C. (1961) Prakrita Sah50. Mal, Muni Nath (editor) (2031 itya Ka Itihasa pp. 40-41... B.S.), Anga Suttani, Vol. 1 with a 65. Buhler, J.G. The Indian Sect foreword by Acarya Tulsi (Vacana of th¢ Jainas. Translated from German Pramukha i.c. president of the touncil edited with an outline of Jaina Mytof redactors), p. 55 (foreword). hology by JAS. Burgess (1963) 2nd
51. Winternitz, M. (1946). The ed.. A 60. Jaina Sources in the History of Indian 66. Jain, H.L. (1962) Bhartiya Literature, Jedlied by Jin Vijay Muni diskrati Meo Jaida Dharma ka Yogad,
ana; (in Hindi) p, 74.
.
fin Hindi
74
p. 22.
.

Page #232

67. Ibid. pp. 70–71.
68. Jain. L.C. (1963) Ganitasara Sangat Marcayaalt to
69. Shastri, M.L. (2444 Vis.). Tr- ilokasára. Edited with Sanskrit com- mentary of Madhya Candra and with
an introduction by Nathu Ram Premi. Inrro. p. 7.
7 0. Mukhtei C. Jain (2500 V.S. Fridlasia, Bandi with Hud do. by Visuddhamáti. Intro. p. 19.
71. Shastri, Nemichand (1973). op. cit. p. 66.

Page #233

Research Activities
Y1
CAT
a to Find the truth about
Tht Shape of the carth The Rotation of the carth
Apollo's Moon Journey ( Science without philosophy is lame, philosophy without science is blind.).
The real form of an object can the real form of an object, but no be perceived only through concent- real break through has been there, ration of all thoughts and emotions and very little is known about the on the sense of sight. Even then the true form of an object. Nature is full perception is not perfect. Fot right of mysteries. It is in no way easy to perception the thoughts and chocions probe into them. Its secrets are indhave to be pure and holy and have eed yofathomable. As intelligence deto attain a certain level of spiritual Ives deeper and deeper into this world elevation. The perception at that kevel of mysteries with the help of science is what we call philosophy or tatva and philosophy, it comes more and gyan or the knowleedge of the essence, more to know about things, which The practical representation of that had so far remained hidden to the philosophy through experiments is human mind. science, and this science is in fact a
Modern secientists are constantly part of philosophy.
.
engaged in the exercise of finding out
the solution of one of the most moThere is of course a line of dem- mentous problems-the problem whetarcation between philosophy and sci- her the Earth rotates or the Sun, and ence, which is being maintained for what is the shape of the carth. Some the past hundred years. However, sc- scientists have come to the conclusion ience these days bas crossed this de. that the carth is round and it revolves muscation line and strayed into the round the sun. But they are unaware
m of philosophy, debunking the of the eternal truth that the earth is
at thereby. Today science develops not round, and it is the sun, which Bu bifon bases of established princi- revolves round the carth, cited iu
18. Messive efforts are made through the Indian scriptures as also in the investigations and experimeats to know scriptures of some other countries.

Page #234

21
"Astrologieal Maymarine" says "The 10 (2) Rev. Father gotmison who tri conesetric and progressive potida of avetted to the souladen hatindes sitthe sun optr the earth is being every sites in his autobiograpibyastharo hac sense, practically demonstrable. The moming teadlight 19deathtu signing tarth-Wtle and other planets: Ifloats in wiigta dokst for only fiuertit sefign
i The sum moves; and is the minutes. Welmake all the properasions recomme if dar kaona Universe. The for the night as soon as the abikice. idea of the earth moving on its axis aches the horizon, because where deose at the rate of a 1000 miles per hour darkness prevails immediately after is kieliculous.” 6
25 quaset 01 This description by an cap1 5 # 320
loret in his legtobiograhy stones a 162) this Not Bound is doubt.dn oar wind about the abtan.
In their effort to prove that the dity of the eatth. carth is round, scientists advance the (3) In 1838 A.D. 'Capt. Roas Hong argument that if one travels on the With Captain Fróšhire attempted to earth in the same direction he would go as far as he could tell the south come back to the very Mate Hom of the Mediterraneat i t in the
BARA Hadicommenceli bir odredey. Atrévfit circle Whete towaits the sea The arguifent is Hothing more than side he found a strong wall of show. an attempt to befbol guildless children. It was about 400 to 1000 Rettb High. Cited below is the evidence, which Its top surface was even and did breves beyond a doubt that the earth not have any crevice? Feeling turpus 's not bottit.4.
he started walking on theo walise
spite many hardships heskoptan wa. (1) American explorers-dfche south lking for, over 40000 miled and still pole have stated the datdtiqui of the ciwoon be adid.mot find thierond, of the moming twilight in the south of the snow wall he was axsaporated and equator must be, as there is that of be turned backa ishow.could this bøye in the north of the equator, Isbrüt it happened if the carthufis sound ? is aot so. The duration of the more of the circumference of the ength ping: twilight in the north iof the is! 10,700 miles, . alpeus on travelling cquator on 40" latitade is. sixty mi- - in the same direction must eerne back nutes while that on 40" clatitude into the same sport for four-stiones.
bic south iit as: only five minutes. What does that indicate ? Is it right, 'serthis fact naturally croates odoubts therefore, tonsay that had eamh is about the forandness of the roarth." -ound 2
7
.!....
spite
Oy

Page #235

(4) According to the reports of the surveyers Institution of America, one degree of latitude towards the Tropic of cancer covers. 50 miles. The distance however decreases as one proceeds towards the North pole. Similarly one degree of latitude-towards the Tropic of Capricorn covers 75 miles and the distance increases as one proceeds towards the south
pole. At the south pole one degree the west and vice Woolly not
this circular route is taken
of latitude covers 103 miles. "Why is it so? If the earth is round each degree of latitude must cover the same distance in the North as also in the South.,
the other way round-north to south and vice-versa?
(5) Explorers of the North pole have reported that it is extremely difficult to lift a weight of even a hundred lbs in the North pole area while it is extremely easy to lift a weight of even 300 to 400 lbs in the south pole area why is this difference?
(9) It is the well-accepted principle that rivers flow down from higher to lower regions. If the earth is round, all the rivers in the north of the equator should have flowed from the south to the the north, This must have been the case the qther way about, but it is not so in reality. Most of the rivers from the Himalayas flow from the north to the south.
(6) In the antarctic circle, nights as also days must be three months' long, but it is not so. As shown in the Nautical Almanac published by the Jury of Navigation at Washington, the longest day on an island at 70° latitude in the south is 16 hours & 56 minutes where as it is full three months on the same latitude at Hamerfast in Norway in the North. why is so !!
(7) Captain Mill says in the report of his juurney, that in the Areitic re
22

gion one can see as far as 40 miles, while explorers of the south pole say that one can easily see as far as 150 to 200 miles.
(8) Now let us take an illustration of a merry-go-round. As it spins like a top any person riding it comes back to the same place despite several rounds. Similarly the journey round the earth is made from the east to
(10) The British ship-challenge. took about three years to go round the earth from the south and had to travel as much as 69000 miles. If the earth is round this a voyage could not have taken such long time. In fact it took six times the time it would have normally taken in view of the supposed curvature of the earth. If the earth is round, on that latitude its circumference should have been

Page #236

23 only 10800 niles. Aš i against this, the (in the same ori latitude) without this ship had to travel as much as 69000 flying across the aky. This will make miles. How then the hypothesis of the present , air -- Scevices almost the earth being round can stand ? redundant om te
(11) In China there is a big cánal (4) Is it necessary for rockets to which is 700 miles long. When it was go round the earth? They may be constructed no thought was given to fired in the sky and kept fixed up at the supposed curveture of the earth. a point from where one can see all
This Chinese canal is a challenge to the places as the earth rotates.or those who maintain 10 say that the
(5) According to modern scientists earth is round. *
t here are three rays-emitting belts (B) The Earth Does Not Rotate: above the surface of the earth. Ît the
The majority of modern scientists earth really rotates, the first may believe that circumference of the earth ferhaps go with the earth, but the is about 25000 miles. That means the second and the third belts will be carth rotates at the speed of more left far behind. gore bias 10, than a 1000 miles an hour as it.co. ' According to the thcory própoumpletesczone round in 24 hours.e nded by the eminent scientist,"Dr. C. --If the earth rotates at the speed V. Raman, the atmosphere does not of a 1000 miles an hour,
move with tħe earth. Thé earth, the
refore, captiot attract the three belts (1) How can a bird flying away
ay and so the belts cannot move with it. for the best return to it since the póst tould be left far behind as a . (6) As the scientists say we always result of the earth's fotation at a high experience the layers of atmosphere, velocity.
a which means that the three belts always
remain with the carth, (2) How does a person firing his
This proves gun high up in the sky not miss this that the earth does not rotate. aim since he would be going far away from his target with the rotation of the earth is only an infetence since the earth ? ! .
otherwise it will not be possible to (3) If a person goes up in the sky experience the layer of heavy ait near in an aeroplene of a jet plane and the surface of the earth, the layers of remains fixed up' in the air for a while, the air above land the rays-hitting he can land at any place of his choice belts still above it. It is therefore as

Page #237

clear the cardighat that the casth dogs below 5" or 6" This clearly indicates mot rotite and
go that the land, Apollo flew to, is ( The place where Apollo-II Lat not the Moon
ded Is Not The Moon But Some (4) Cape Kennedy space Rescarch Unknoxapard Of The Earth scientists have repeatedly said that
f(tyAmerican scientists engaged in the formation of the Moon Just sprete descirch say "Apollo went 190 like the catrh. This itself proves and He api by sa dash of saturn 5 Mor the place is an unknown part of the cket and thereafter its flight curved earth and not the moon.
castward to the Moon, It went, 2,30, .000 miles and landed on the Moon,"
(5) Apollo spacecraft did not go So the hạight reached by Apollo above
round the carth from north to sapth
but travelled from east to me. This the carth is not more than 190 miles.
shows that after going pp to 190 In fealing the Moon is 31,68,000
milas it went towards the cast ablice miles wp in space above the earth and uely upto 2,30,000 miles. therefore Apollo ought to hava gorio
(6) There is yet another point further up 18. agh, the Moon But it did not do so. It stossed spanio-9914
which has to be taken into account.
How und Apotho have reached the upto 190 miles. This evidently, proves that Apollo did not trayel straight ye
Moon since its position at the time
of its departure was 7o from the Eq. and instead went in an aklique dixe
uator while that of the Moon was 27° ction to reach some distant mountain of the earth and not the Moon.
be .
at that time. When there was ***
vast differçuce (2) As the scientists admit the
inaithe respective
be positions, how would it have reached samples of earth rocks etc 'collected
com to the Moon ? from the so called Moonland are just life those of the earth. This in itself is (7yi Astronauts of Apoltond, 9, 10 is quite sufficient to prove that the and it have desctibed the iand of place on which Apollo, landed is not the mood as flat band with dep the Moon but only a part of this ditches and extinct volcanoes and a carthipa
t
large ocean of sand. This shows that (3). On the one hand the scientists none of them had reached the say that there is no air por rain on Moon but had landed at different the Moon, and of the Bther hand places unknown parts of the they observe that there is dampness carthe
DO!
3031

Page #238

(8) on a full Moon day the moon find out the truth of scientific astrois visible from the earth as a full dine nautical achievements of the present inch globe. If Appollo-11 had reached day with the help of Indian culture the Moon, the earth from there should and philosophy. have been visible as a 36 inch globe Today the man is deeply concerned since the latter is four times bigger with rapid progress through mecha. than the former. There is howevernical innovations, but this progress not a single picture or photograph has led to increase absurdities and ai. showing the big earth.
mlessness. It is widely propagated that
the asrth is found and it rotates. If In view of this we have started
this takes firm roots in the minds of pondering over the things around us
the masses, the people will begin to scientifically and objectively. An im
lose faith in the scriptures, which dimense contribution is being made by the learned Munishree Athayasagarji
scuss variety of topics leaeding to spi
ritual progress. If that happens, the Maharaj in this himalayan effort to find
very concept of hea ven and hell, merits out the truth. He spares no pains
and demerits, atma and paramatma, to preach and teach educated
which has saved the Aryans from the youngsters the methods
clutches of materialism, will perish, over the objects of the Univrse thr
It is beyond the shadow of a doubt ough spiritul philosophy and also the
that modern scientists shall have to methods of distinguishing between
recognize the value and importance the so called truth established through
of our Maharaj shree and his objective propaganda and the real truth that
investigation and analysis. can be perceived through pondering upon the principles of science or
Preparations are under way for Geography.
the erection of a grand structure of
the finest marble near Jain Agam As a result of these continuing Mandir, opp. Jain Society in Palitana, endeavours the earth Rotation Rese- in the Saurastra Region of Gujarat arch Institue has brought out as many state. The structure to be built on the as 28 books in English, Hindi, San- modern scale system (526 6-19skit & Gujarti. Munishree Abhayasa- 10000 Kolas-1 foot) on a large plot garji has engaged himself in the of about 40000 sq. yards will be objective investigation and research named Jambu Dwip. When this stron the shape and size of the earth ucture will be ready, it will be easy and its rotation. He is also trying to to understand scientfically,

Page #239

. Why do the Sun and the Moon
rotate! 1. How are the days and nights
caused • Why does the Moon wax and wane? 10" How are the seasons caused ?
o Why are the days and nights co-
ntinuous for two months in No. rway and Sweden ? " Why does the day or the night stretch over six months in the
polar regions ? • Why are there different seasons
at the same time in India and Australia ?. .
.
.

Page #240

SPSS
Black-Holes Known To Jaina religion Thousands Of Years Ago
Author : Niranjan Vakharia
3 mishigon (U.S.AT End owed with rational mind, every physical phenomenon. They were human being is free to think as he selfless seekers of Truth. They were so desirës. But thinking is one thing not for Nobel Prize. Theirs was the and propounding something is quite the aim to bring maximum good to another. There are theses and antit- the maximum humanity. heses in the world; and truth emerges',
Why do we rise now ? What has from the conflicting forces. No right
driven us to aspire. so high, so sincere : thinking person will say, Ming is
o Tlaese days, there is a tendency the last word.” When Austars came
- in almost every human heart to accept on the earth, they failed to embody
toate or establish, that which has either the perfection within them, What to
logical (so called) inference or scien
tific belief. Every thing else is foreign talk of us, humans as we are ? a Still there is a hope of catching
to their mental existence. They believe at the truth. Our scriptures say that
what they see, “But seeing is not Truth is another form of Divine.”
, believing. What we cannot see does
not exist "The worm crawling on the Such truth is enthroned not in the
earth is a reality and the eagle soaring human heart. It is visualised by over
- 80 high is humbug : we should hảve mind mind and supermind. If we shun four physical mind to project' or
* broader outlook and try to weigh and
consider what others say. manipulate and allow the supermind to function within us, it becomes easy
Even out famous poet Kalidas
, said : to have the glimpse of the Truth. Our Ticthankar Bhagwan. Our
पुराणमित्येव न साधु सर्वम्, न seers and our Saints had such चापि काव्यम् नवम् ईत्यक्यम् । potentialities, with which they could part offenders Head, grasp the truth lying behind the मूढः परप्रत्ययनेयबुद्धि ।

Page #241

A wise person will compare the Hole or Super Black-Hole was known different views, and assiduously glean to Jainism before many thousands of out the truth. He will not madily years, therewith submit pictorial reject thing because it is new to him. proofs from ancient books."
Please bear in mind pnathings that. In Jain books on Astronmythe we do not belong only to the dawns Black-Hole region of deep darkness of the past, but to the poons of the was termed and recognized as a fututc, we of the coming age have 2 Tamaskay Region in the sky. This responsibilty to guide, advise and topic is discussed in my forthcoming Perasetuate the cattering hnmanity. copyrighted book "Cosmological
For this purpose I am laying Truths of Ancient Indian Religionsbefore you one such excerption, Black., Jainism and Hinduism," : { submitted Holes were known to Jajo Atscopo many other cosmological Truths mers and Saintly Lords before tho- from Indian religions and claim Jains
usands of years. Knowledge of this had the knowledge of Black-Holes 2. Astronomical phenomenon which has before many thousands of years. I
somisedkigen interest among the claim this Truth advancing following meiontists and researchers had been arguments with pictorial proofs of given in ancient astronmical and Black-Hótes from the ancient scriptScriptural books of Jainism as most ural books of Astronomy of Jains. gipcient and seniormost religion of Similarities of Blnck-Holes and gladia which can be proved by books Tamaskay Region of deep darkness written before 1300 and 700 years in the sky (Tamaskay means blackTranslations of these books in modern bodied objects or tracts): Indian Gujarati -:Language were done 1, Black-Hole makes a curvature by Jain monk Yashovijayji at present in space aş per Einstein theorists. So
well-knowb Jain Preaptor also Tamaskay makea a curvatureYashodev Suri nearly five Bigger one extending up to an extedecades ago which are now out of nsive region of space which can be print. I kave brought here these old termed as a Super Black-Hole. books translated five decades ago 2. Both are difficnlt to cross and when none knew anything about the traverse unless and until entered into existence of Black Holes and have a particular special trajectory known donaccomparative study and research to the Scientists for a Black-Hole with science books with pictorial proofs and to the Higher Intelligent Civilito substantiatę my claim that Black- Zations or space gods who only can
18'), 23

Page #242

.
2D
!
R
EAD
2
.1
traverse this region of deep darkness like a bull-dozertype as envisaged in the space which Jain Astronomers by the Sciqtists in a Black-Hgle. have mentioned for thousanda of 6. In Tamaskay exist route is on years before.
the boundary of Fifth Rajloka (Kim 3. Ignorant intruders may perish
gdom of Gods). In the Black-Hølë and cannot come out of it in both
this exit side is shown as a Neutron the types of Black-Holes.
start where as in this Black Region of 4. Like Black Holes at the ochet Ddeg. Darkness of Jains the end of the Tamaskay region othet of Gods As highly luminous and me universe or kingdoms of gods (Highty uthiñated and enlightened with brig. Intelligent civilizations) or other htest 'light of some emeralds and uiffetses are believed to be the most pretibus stoties as described by Tator Scientists also believe other universes for the planes of planets (Kingdoms on the orher side of the Black-Hole of Gods or Higher Civilizations ia This regiod of deep darkness of Jains the space). In the Black-Holc these. ends on the border of Fifth Kingdönti Neutron stars are considered ac White of space gods as mentioned in Jain Holes ot quasarse shining brigbox
with light of billions of galaxies where Astronomy.
There are eight' sttips attogtravel as do Tamastay we find Kingdoms de in the Tamaskay Region which pork Space Gods, whose planes or planne
are thus brightened with some extra by the seientists on the opposite side by the seientists on the opposite side
lustered and luminous extra terrestrial
emeralds or precious stones emitting of a Black-Hole. Four triangle or semi-triangle shaped and the other
powerful. lustre and light. (lainat
believe there are excellencies of Sues four are oblong type strips which are
erior type of brightnesses of emeralda called by Jains as Asta-Rajecs (It may
to be existing in such high civilzations, mean or can signify four small kin
T in space which might have developed gdoms of gods and the oblong type some higher forms or techniques of strips can be or may be 'perhaps emitting and radiating such extraworking as Einstein-Rosenberg brid- terrestrial lights. We call it a quasar ges. Scientists believe such wătm or Neutron Star). Hole bridges or tunnels on the opp 7. This Tamaskay Region uf Jains osite side of the Black-Hole, which is a vast and extensive region, can offer warm treatment to the visée) which extiende up to many oceans and; titig astronmers. This whole fügmel, catthiake planets and lands and in the Tamaskay Region of Jains look bë antenletly or property 'termed
like
Zer type as envica
ed.

Page #243

other Gai
the abodes Other Earths
a Super Black-Hole connecting many ued remained intact had been written universes as it connects four to five down before 1300 and 700 years, 1 such kingdoms of space-gods. Jains have brought here in the United States believe there are altogether fourteen
the original book (now not available) such kingdoms of space-gods or un
translated before five decades and iverses (Lokas or Rajlokas) as they
fully bases on these aforesaid ancient mention in Jain Astronomy. These books of Jain Astronomy." fourteen Rajlokas of Brahma--Lokas T hus finally picture described in arc. planes or planets iu the space and Jain Astronomy shows us a Super have been briefly described in the Black-Hole extending to a vast book written by me, soon to be pu space, region on not only our Mother blished, I firmly believe that this Earth or our own Galaxy but a wider Super Black-Hole of Jains confirms region of space covering other Galto a great deal to the requirements axies and other Earths leading us to of the science especially to the penrose
the abodes of highly intelligent and
civilized beings in Space, diagrams of traingles and a bull-dozer
As J. Ray Dettling writes on the type of situation and the Einstein
topic of Times Travel in September Rosenberg Bridges leading to the other worlds or universes. The pict.
1982 Science Digest, (Page 88), “Theure of this 'Tamáskay Region of Deep
ory predicts that one can cross the Darkness in the space which can be Eyent Horizon of a rotating Black perfectly donsidered as a Super Black
Hote and emerge into another unive
ise unscathed 'provided the Black Hole of Jalns is 'enclosed herewith
Hole is massive enough". William which will surely convince the rcaders
Kaufmann has also described these that the Black-Hole was invented by
possibilities in his book the Cosmtice Jain Lords who had absolute know.
Protiers of General Relativity. and ledge of Astronomy of all the gala- this Super Black Hole of Jain Astroxies and the universe thousands of nomy is really massive enough as. years ago. The space and atomic described and depicted in the picture
shown in the Jain Books. knowledge which did not provide
I am willing to welcome researcongenial spiritual tendencies for a chers and scientists to study and happy spiritual human living was not scrutinize the knowledge given in given much importance. This astro. ancient religious books of India. micalal knowlede has been handed Thesa books were written when no down by the Saintly Lords orally to
one knew anything about the Black
Hole-Mini-Maxi or the Super one. successive preceptors and generations which was lost much in time and Only Jain Astronomers knew and during most of the foreign invasions described thiş Tamąskay Region of especially Muslim ones. Whatever tesc. Deep Darkness in the space above.

Page #244

Australia... A Compass Always Points North
T
T
CIRCLE
OF ICE (PLANEER
(GLOBE)
EQUATOR (GLOBE) NORTH CENTER
(PLANE EARTH)
ES SOUTH
SHIP ON PLANE EARTH
4 SOUTH
SAID
SP GLOBE)
a BE) 39079 NO
I
Graphic Proof that the Earth is Not a Globe : A Mariner's compass must be globe. Notice that the position of level of it will not operate accurately. the North Pole is on top of the For this reason, various means of globe, and at the center of the flat suspension are used to keep this earth. instrument level. When not disturbed by locat influences, the positive end
Ship B is represented at about 45°
degrees south latitude on a globe, of the magnetic needle always points
and shows how impossible it is for north.
the compass needle on this ship to The accompanying drawing will point north,' for 'a compass never inserve a double' purpose, showing ship dicates north to be down in the A on a flat earth, and ship B on a ground.

Page #245

Ship A is represented in about the much hinges on this little word as same latitude, but on a planc earth, Kipling has so wells and shows how the compass needle can keep you sanity, when all about on this ship can point north without you are losing theirs..." If Aussies. any contortions whatever, since it is could as a people overcome their constantly on the same plane. natural reticence and their deference
Ship C represents an impossible to Crazy English Scientists...who have position in space which, if the North kept them down under" you, for Pole is on top of the drawing as on so very long, come out of the closet a globe, must be opcupied by any and Lift up their voice and speak up ship that is hundreds of miles from with one voice and state what they the Pole, and still the compass peedle al know to be true, they are not pointing north, fbom the level position. banging head down by their feet...
If the earth were a globe, the under the world! needle of the compass on ship B Well anyway, the doors have would point out into space, as shown, opened over there. How it will all by the dotted arro#. The black arrow end, I don't know. Early April I at ship B; shows the direction the was isterivwed by a man in Washicompass needle must point, if it dgton D.C. April 14, the interview points north from this position on a verboten was on front page of WasGlobe. Notice that the direction is hington Star, D.C.! Next, the news down through the water into the went all over. Then Australia got it, ground.
and had VPI news service come over The black; automWt shipi A, on a from L.A. to get pietusrufes both. circular plane earth, shows the natural Australia wanted them ! April 24, way, in which the compass needle Aussie time I have a live interview points, maintaining a constant leyel, on ABC Radio, Sydney, Australia, and always in the same plane as the vla telephone with Carylin Jones north magnetic center. This method (Australian Broadcasting Co.), 15 miis the only one in accord with both nutes I told ALL! A couple of hours reason and the facts.
ago I did again broadcast in AustraAUSTRALIA could very well be lia, Melbourne. This time an interview the Key or the catylist to the DES with Burt Newton, Radio AustraTINY of the human race and the lia, Melbourne. It will be May: Day Future of the World ! The answer, there, in more way than one, May ko could be my friend in this IF, so Also newspaper articles are running

Page #246

33
h
All over Australia. I will tell them Have broadcast from Salt Lake City, they Can Be the catylist in the Revo- covered Las Vegas etc. Many other lution that will end all Revolutions, sac article from our wonderful Free a return to Sanity and Gods Flat Press, How blessed we are to live in Earth. Will they, Can they do it ? a nation where total freedom of Time will tell. (This paper will go speech and press is and Thought is to many in Australia.)
allowed ! I thank each writer for your We broadcast via telephone in thoughtful article. "May the Eternal Montreal, the Paris of the West God of Truth bless and prosper each covered Quebec. The Pommie Scien. newspaper, magazines or radio sta tists and rest of Canada saw it at tions or betwork, and each and every CBC Canada TV. Didn't have the person who has shown an interest in money this season to send for us. The Truth ! Amen."
68

Page #247

Gravity motion
In previous issues of F.E.N. we have utterly destroyed the potency of five of the most popular so-called proofs that the earth is a whirling globe. Wa will now again discuss the theory of gravity and earth motion. In order that one may grasp the full meaning of the term "whirling globe", let us recount the figures. According to Elements of Astronomy the earth is travelling through space at the rate of 66,600 miles an hour in one direction (orbital motion) and according to Astronomy to Elements of Astronomy, the earth count the figures, According to Elements of Astronomy, the earth is traveling through space at the rate of 66,600 miles an bour
in one direction (orbital motion) and according to Astronomy for Everybody, the entire solar system is flying towards the constellation Lyra at the rate of 36,000 miles an bour entrely independent of orbital motion; then add to this 1,000 miles, an hour diurnal motion; plus the wobbling motion known as the precessional movement (See Scientific American, Sept. 1929, pp 204), all of which motions make a total speed of more than 11,716 miles a minute at which
we are supposed to be travelling through space.

No sane person not deluded by special training, but possesed of ordinary power of perception; "could be induced to seriously entertain such a prepostcrous notion. Many attempts have been made to prove the earth's motion, and every singled experiment made for this purpose has proved exactly the opposite thing. that the earth is at rest and positively stable. If there were any real proof of the earth's motion everyone would know of it, for the fact would be heralded far and wide. There is no such proof.
We have many letters from wriearth to be a globe because the law ters who state that they believe the of gravity proves it. We have given above a brief stament of the earth motion necessary to support the socalled law of gravity. Since this necessary motion is entirely lacking, we will pass to the next phase of the question-attraction. We will show what grotesque assumptions are necessary to support the theory of attrac tion. Newton himself did not believe that the so-called force of graxity could influence remote bodies, from

Page #248

his own writings which were quoted in previous issues of Flat Earth News.
.. The modern conception of the theory of universal attraction involves an endless chain of worlds, each attended by its solar system and each millions of diameters larger than its dependednt. Our sun, according to this conception. is 1,300,000 times lasger than the earth, and is the center of our universe. It is hoiding the earth, moon, and planets in positions by its powerful arm of gravity, But the sun is not at rest; 'it is racing wildly toward Lyra, and it constitutes a small part of another giant universe millions of times larger than ours, and this gianr universe is only a small part of another still more gigantic system and so on ad infinitum. In theory, it is necessary to have each successive system millions of times greater than its dependent, in order that its gravitational power would be sufficient to hold its dependent system. Oar sun is, according to the modem conception, only one of the stars, and the very smallest one too. It is 864,390 miles in diameter according to some, while Arcturs, which is the star next larger than the sun, and the next nearest to us, is 21,000,000 miles in diameter, and Antares, one on the larger stars is 400,000,000 miles in diameter,
. "There is evidence that some of the most distant stars may be as much as 1,000,000 light years away". One million light years represent 5,882, 336,640,000,000,000 miles into space. This is nothing but a row of digits and ciphers, and has no meaning which is intelligible to men and women, regardless of their education and training.
There is no such a distance SO far as this world is concened. Every human experience and all the powers of reason cry out against such phantasy. Who that knows the logical conclusion that must follow such a train of reasoning, as we have outlined aboye, can stand upright and look one in the face, and declare that he believes in such a system? The unthinking mass believe it because they do not know what is involved. They forget that the system is supported by theories only, and that those who oppose it have all the facts on their side, together with their reason and the Plain Teaching of The Bible,
A thing falls because it is heavier than the air it displaces, or it floats away in space because it is lighter than air. The theory of universal attraction is a myth. There is no law of gravity.
Good bye, again, Mr. Newton

Page #249

Å Red Signal
. .. against
Scientfic Truth (?) A Structure unprecedented in history so far. Preparations are goin on to. erect in the finest marble a' grond structure Jambu Dvip' by name, on the modern scale system (5266/19 10000 Kalas=l foot) on Taleti Road opp. Jain Society, at Palitana in Saurashtra on a large plot of adout 29000 Sq. yards.
'when this structure will be ready it will be easy to understand from the scientific point of viev.,
EX Why the sun and the moon rotate. X How days and nights are caused : X Why the moon wanes and waxes: * How are the seasons caused. X Why the day or the night spreads to months at Norway in Sweeden. * Why the day or the night spreads over six months in the polar region." x Why there are different seasons at the same time in India and
Australia. The revolving motion of sun and the moon will be illustrated with the help of mechanical devices.
All are requested to give their active and kind Co-operation.

Page #250
વાંઢૉ ! વિશeૉ ! વસંય?જો સર ટૉ!! * હું છુટવ? ટૉળ છે ? ફર્ષે છે? * Dj ઍૉ જૉ- 22 , ચંદ્ર ઘણ ઉતર્યું છં પ્રણ ? રર અંગેં તર્ક શુદ્ધ રજિક રુટબૉ જાટવી હૉય તૉ 9727727 (સૉર) 40 લાWજા અચૅ અwણ જઈ વ્હેલ આ જંબૂવ્સ? યૉજા જહાળવા જરૂe ! * વિશ્વજૉ અટકze * રહટ? દૃથ્વ? * દિવસ - # * 97હ જ827 * ચંદ્રકળ૪જી વહેe * ઋઉભેંટ * લટકટ ટુંકટ વિક્સ સત્ર કૅન્સર * ભાજં- અલ્સેરેટિક રૂટ્ટે ર0// કટકવું રૂઈંદ્રકાબું અંતર કે... ? આવા અજૈક વ્રજૉજ7, विविध रोटरों, જકણ કરો, ત્રીજૉ અzટ જેભ જૈri Serving Jin Shasan 134684 gyanmandirdkobatirth.org શ્રી જૈ૪ 28042 ચૂંe સૅ, ભર રર૪૪૪? /, 2oNe?, 4848048 (સ્જદૈણ) 37 47 70 * વિવેક 27 રમજ જૈજ ?, અરવ22: અંક? કzé ઍજણ. / 3 ડબંટણવડ, ૫ટાવાટ ડઝાઈજ: હીરé ( રર૮રજી ૨ઢેલ) For Personali. P e