Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ gAdyasaMgrahaH sAhasa
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ Gadyasangraha Vol. IV part 1, an anthology of Upanishads and Darsanasthe works embodying the mystical and esoteric doctrines of ancient Hindu Philosophy; is compiled by Prof. Badarinath Shukla and edited by Prof. Jayamanta Misra. It includes excerpts from Mundakopanishad, Taittiriyopanishad, Chhandogyopanishad and Darsanas like Nyaya, Vaiseshika, Samkhya, Yoga, Mimansa; and Vedanta. The compilation provides deep and indepth knowledge of the three Upanishads and the six Darsanas. ISBN 81-7201-511-9 Rs. 120.00
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityaratnakoze caturthaH khaNDaH prathamo bhAgaH gadyasaMgrahaH
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ antarAvaNapatrayormudrite bhAskaryapraticitra AlikhitaM dRzyam-trayo jyautiSA nRpataye zuddhodanAya buddhajananyA rAjyA mAyAdevyA dRSTasya svapnasya tAtparya vyAcakSate / tadadhaH kazcillekhakastat tAtparyavyAkhyAnaM pustamAropayati / saMbhAvyate yedetadeva bhAratavarSa lipikauzalasya prAcInatamaM citrArpitaM nidarzanamiti / nAgArjunIkoNDAtaH (kraistvdvitiiyshtaabdii)| navadehalIstha-rASTriyasaMgrahAlaya-saujanyAt /
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAhityaratnakoze caturthaH khaNDaH pathamo bhAgaH gadyasaMgrahaH (upaniSadAdi-dArzanika-gadya-grantha-saMgRhItaH) saMkalayitA AcArya badarInAthazukla saMpAdayitA AcArya jayamantamizraH sAhitya akAdemI
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ Gadyasangraha - Vol.IV Part 1: an anthology of Upanishads and Darsanas compiled by Badarinath Shukla and edited by Jayamanta Misra, Sahitya Akademi, New Delhi (1996) Rs. 1201 - (c) Sahitya Akademi First Published 1996 Head Office Sahitya Akademi, Rabindra Bhavan, 35, Ferozeshah Road, New Delhi 110 001 Sales Swati, Mandir Marg, New Delhi 110 001 Regional Offices Jeevan Tara Building, 4th Floor 23A/44X, Diamond Harbour Road, Taratala, Calcutta 600 053 ADA Rangamandira, 109, J.C. Road, Bangalore 560 002 172, Mumbai Marathi Grantha Sangrahalaya Marg, Dadar, Bombay 400 014 Madras Office Guna Building, 2nd Floor, 304-305, Anna Salai, Teynampet, Madras 600 018 ISBN:81-7201-511-9 Price Rs. 120/ Typeset by Print Process Printed at : Nagri Printers, Naveen Shahdara, Delhi- 110032
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ avataraNikA jagajIva-paramezvara-viSayaka-jijJAsAsamAdhAnArtham AdikAlataH prajJAvanto manISiNo vizvasmin prayatamAnA driidRshynte| jaDa-jIva-paramAtma-vivecana-pradhAne bhArate tu maharSINAm, AcAryANAm, nityAnityavivekazAlinAM matimatAM viduSAJca mAnasAni etadgabhIra-vicArasAgara-manthanaparANi prAcInakAlAdeva avlokynte| etadvicArasAgaramathanasamudbhUtAni darzanapathamAgatAni vividhAni ratnAni adyApi vinAzayanti jADyamoha-tamonivaham, apasArayanti nAstika matamattaGgaja-timira-nikaram prakAzayanti ca sadasadviSayakaM jnyaanraashim|anen sadasadvijJAnenasato vizeSatA, upAdeyatA asatazca tucchatA, heyatA vijJAyate mAnava-jIvana-sAphalyAya paramapuruSArthazca avaapyte| jaDa-jIva-brahma-viSayako'yaM vicAraH mantra-brAhmaNAtmake vede smuplbhyte| vedasya caramAMze upaniSadrape tu ayameva vicAraH praadhaanymaadhtte| imameva upaniSadpamAdhAramavalambya gautama-kaNAda-kapila-pataJjali-jaiminibAdarAyaNa-maharSibhiH tattvadarzibhiH nyAya-vaizeSika-sAMkhyayoga-mImAMsA-vedAntarUpANi darzanazAstrANi prvrtitaani| eteSu ca viziSTeSu sUtrarUpanibaddheSu darzaneSu tattvajJAnazAlinAm AcAryANAM bhASyANi vArttikAni ca darzanagUDharahasyAni smudghaattynti| tatra nyAyadarzane vAtsyAyana-bhASyam, udyotakarasya vArtikam, vAcaspatimizrasya tAtparyam, jayantabhaTTasya nyAyamaJjarI, udayanAcAryasya tAtparyaparizuddhiH, gaGgezopAdhyAyasya tattvacintAmaNiH ityAdIni grantharatnAni gUDhatattvAni prakAzayanti; yena pramANa-prameya-saMzaya-prayojana-dRSTAnta-siddhAntAvayava-tarkanirNaya-vAda-jalpa-vitaNDA hetvAbhAsa-cchala-jAti-nigrahasthAnAnAM SoDazAnAM padArthAnAM yathArthajJAnAt paramapuruSArthasya niHzreyasasyAdhigamo bhvti| mithyAjJAnanivRttezca pravRtti-janmanorabhAvAt Atyantika duHkhAbhAvo bhvti| vaizeSikadarzaneprazastapAdabhASyam, udayanAcAryasya kiraNAvalI,zaGkaramizrasya upaskAraH ityevamAdayo granthAH tattvaM samudghATayanti, yena dravya-guNa-karma
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ gadyasaMgrahaH sAmAnya-vizeSa-samavAyAbhAvAnAM saptAnAM padArthAnAM sAdharmyavaidhAbhyAM yathArthajJAnAt prmpurussaarthsypraaptirbhvti| sAMkhyadarzane IzvarakRSNasya sAMkhyakArikA, gauDapAdasya yuktidIpikA, vAcaspatimizrasya sAMkhyakaumudI, vijJAnabhikSoH sAMkhyapravacanabhASyam', ityAdIni grantharatnAni vivecanapUrvakam prakRtipuruSayoryAthArthyaM prakAzayanti, yena vivekajJAnena puruSArtho lbhyte| yogadarzane vyAsabhASyam, vAcaspatimizrasya tattvavaizAradI, bhojasya vRttiH, ityAdayo granthAH yama-niyamAsana-prANAyAma-pratyAhAra-dhAraNA-dhyAnasamAdhirUpANAm aSTAGgayogAnAm abhyAsasya samyagupAyaM pradarzayanti tathA cittavRttinirodharUpayogena IzvaraprAptisaulabhyaM niruupynti| __ mImAMsAdarzane-zAbarabhASyam etaTTIkAkAra-bhATTamatodbhAvaka-kumArilabhaTTasya zlokavArtikam, tantravArtikam, pArthasArathimizrasya tarkaratnam zlokavArtikaTIkA nyAyaratnam, mAdhavAcAryasya nyAyamAlAvistaraH sarvadarzanasaMgrahaH, khaNDadevamizrasya bhATTadIpikA; gurumatasaMsthApakasya prabhAkaramizrasya zAbarabhASyaTIkA bRhatI, zAlikanAthamizrasya bRhatI TIkA 'RjuvimalA' ityAdiviziSTaracanA mImAMsAyAH prayojanaM dharmAkhyaviSayavastu, yajJAdikaM karma, tajanyamapUrvam ttphlnycmiimaaNsnte| vedAntadarzane advaitavAda pratipAdakasya zaMkarAcAryasya zArIraka bhASyam bhedAbhedavAdapratipAdakasya bhAskarAcAryasya bhAskarabhASyam, viziSTAdvaitavAdapratipAdakasya rAmAnujAcAryasya zrIbhASyama, dvaitavAdapratipAdakasya madhvAcAryasya pUrNaprajJabhASyam dvaitAdvaitavAdapratipAdakasya nimbArkAcAryasya vedAntapArijAtabhASyam zaivaviziSTAdvaitavAdapratipAdakasya zrIkaNThAcAryasya zaivabhASyam, vIrazaivaviziSTAdvaitavAdapratipAdakasya AcAryazrIpateHzrIkarabhASyam,zuddhAdvaitavAdapratipAdakasya vallabhAcAryasya aNu-bhASyam avibhAgAdvaitavAdapratipAdakasya AcAryavijJAnabhikSoH vijJAnAmRta-bhASyam acintyabhedAbhedavAdapratipAdakasya AcAryabaladevavidyAbhUSaNasya govindabhASyam ityevamAdIni bhASyANi tAnyeva brahma-jIva-jagad-viSayakANi tattvAni vibhinnarUpeNanirUpayanti brahmapramodArNavamadhigantuM mArgANi prdrshynti| yathAhi gaGgAdyAH saritaH sarvAH vibhinnamArgaH pravahamAnA nAmarUpe vihAya mahArNavaM pravizanti, tathaiva RjukuTilanAnApathAnusAriNo
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ vii avataraNikA vibhinnaprasthAnugamino mAnavAstameva brahmArNavamadhigacchantItimataMpradarzayanti etAni sarvANi shaastraanni| pUrvokta-sUtra-vArtika-bhASya-TIkA-vyAkhyAkArebhyo'tiriktA api aneke manISiNaH AcAryAH imaM viSayaM vibhinnarUpeNanyarUpayan nirUpayanti ca, tatra kecana dehAtmavAdamapi sthApayituM cessttnte| prastuta saMgrahe'smin AstikamatapratipAdakagadyAnAM saMgraheNa saha kvacit pUrvapakSasthApanAya, kvacidapratiSThatarkamUlakadehAtmavAdasaMbhAvyatA pradarzanAya kvacit ca manovinodAya nAstikamatanirUpakagadyakhaNDAnAmapi samAvezo vrtte| 'gadya-saMgraha'-kalevaram nAnubhavatu tundilatAdoSakaSTamiti vicArya AcAryazukla mahAbhAgaH nimnalikhitebhya eva dArzanikagadyagranthebhyaH sambaddha-viSayakagadya-zakalAni smgrhiit| tatra gRhItagadyagranthAnAM kAlikapaurvAparyamanAdRtya pratipAdya-viSayaka-sambandhameva smaadriyt| evaJca saMgrahakrameNa muNDaka taittirIya-cchAndogyopaniSadbhyaH, brahmasUtratrazAMkarabhASya-bhAmatIbhagavadgItAzAMkarabhASya-rAmAnujAcAryakRtavedArthasaMgraha-zrIbhASya-tattvaprakAzikA pArijAtasaurabha-madhvadarzana-sarvadarzanasaMgraha-vallabhavedAnta-zuddhAdvaita-mArtaNDaprameyaratnArNava-gauDIyavaiSNavadarzana-bhAgavata-SaTsandarbhagatatattvasandarbhezvara pratyabhijJAvimarzinI-mahezvarAnandakRta mahArthamaJjarI-saundaryalaharIsAMkhyatattvakaumudI-yogasUtrabhASya-nyAyadarzanavAtsyAyanabhASya-nyAyavArtikanyAyakusumAJjalyAtmatattvaviveka-nyAyamaJjarI-prazastapAdabhASyamImAMsAzAbara bhASya-hemacandrAcAryakRta-pramANamImAMsA-haribhadrasUrikRtazAstravArtAsamuccaya-jainadarzanasyAdvAdamaJjarI-bauddhadarzanatattvasaMgraha-saugata-siddhAntasArasaMgraha-zrI rAkhAladAsakRta nyAyaratna-tattvasAra-badarInAthazuklapraNIta-nibandhatattvopaplavagranthebhyo gadyakhaNDAni atra sNgRhiitaani| saMskRtavAGmaye dArzanikavicArANAM kSetrANi vizAlAnisAdhAraNamAnavairagamyAni snti| tadvicArANAmekatra saMkSepeNa saMgrahaM kurvANena AcAryavareNa badarInAthazuklamahAbhAgena jijJAsUnAM kRte kRto mhaanupkaarH| gadyaracanAvidhAnadRSTyA saMgrahe'smin
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ viii gadyasaMgrahaH gadyasya sakalAnAM bhedAnAM cUrNa-padya-gandhyutkalikAprAyarUpANAm udAharaNAni smuplbhynte| jagajIva paramezvara-jijJAsUnAM jijJAsA-samAdhAnAya tattvajJAnapipAsUnAM pipAsA-zamanAya ca dArzanikagadyasaMgraho'yaMbhUyAditi nizcinvAnaH sAhitya akAdamI ti saMsthAyAH adhikAri-pramukhAn etadgrantha-prakAzanArthaM bhUyobhUyodhanyavAdaiH samAjayati jayamantamizraH
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAktanaM nivedanam prastutadArzanikagranthasaMgraho dillIsthitAyAH sAhitya-akAdemI nAmnA prasiddhAyAH sAhityasaMsthAyA AmantraNamAdhRtya vihitH| asmin bhAratasya pramukhANAM saMskRtabhASayA likhitAnAM darzanotkRSTagranthAnAM tAdRzi gadyAni saMkalitAni yeSAM vAcane kaSTaM zravaNekarNakaTutA cintane mAnasa: klezazca naanubhuuyern| saMkalane idamapi dhyAtaM yat saMgRhItagadyAnAM pratipAdyo viSayastadbhAgAdevAvagamyeta, tadavagataye granthasya bhAgAntaraM vizeSajijJAsAnudaye nApekSyeta, pratigadyazIrSake tatpratipAdyo viSayazca saMketyeta yena taM saMkSepato vijJAyAdhyetAraH pUrNagadyAdhyayane sotkaNThaM prvrtern| gadyAnAmupanyAsakrama itihAsavidAM dRSTiM nApekSya dazamazatAbdyAH prasiddhasya zrImata udayanAcAryasya "janmasaMskAravidyAdeH zakteH svaadhyaaykrmnnoH| hrAsadarzanatohrAsaH sampradAyasya mIyatAm" iti vacasA vyajyamAnAM "mAnavacaritre AdhyAtmikatAkSetrecadezo'yamuttarottaramapacIyamAno vidyata" iti bhAratIyamAnyatAM svIkRtya kRto yaH sambhavato bahubhyo na rocet| atra mayA Atmano rucireva prdhaaniikRtaa| etadarthaM vidvAMsaH kSamAdAnArtha sAJjalibandhaM praarthynte| saMgRhItAni gadyAni naigadyena buddhimato'dhyetRRn svArthamavabodhayituM svayaM sakSamANIti tadarthaM kaJcana vistRtaM paricayaM pArthakyena pradeyatayA'natiprayojanakaM manyamAnastebhyo virto'bhuuvm| nirdiSTAM bhAratIyamAnyatAmanusRtya kRto gadyasaMgrahopanyAsakramo vakSyamANo vidyate: 1. upaniSadbhyaH 2. vedAntasya pramukhazAkhAnAM viziSTagranthataH 3. pratyabhijJAdarzanagranthataH 4. sAMkhyayogagranthataH 5. nyAyavaizeSikagranthataH 6. pUrvamImAMsAgranthataH 7. jainadarzanagranthataH 8. bauddhadarzanagranthataH
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ gadyasaMgrahaH 9. manaAtmavAdizazrIrAkhAladAsanyAyaratnagranthataH 10. manasa upakaraNatve dehasyAtmatvasAdhakAt svagranthataH 11. kevalasya nityamanorahitasya dehasyAtmatvavAdi cArvAkamatAnusArigranthataH darzanajijJAsUnAM sevayA svAtmAnaM dhanyaM manyamAno badarInAthazuklaH
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAnukramaNikA v-viii ix-x 1-2 3-8 avataraNikA prAktanaM nivedanam muNDakopaniSadaH dvavidye parA aparA ca, aparAyA viSayo jagat parAyA:viSayo jagatkAraNaM brhm| 2. taittirIyopaniSadaH adhItavidyasya gurukulAdgRhaM pratyAvartamAnasya guruNA'nu shaasnm| 3. Anandasya mImAMsA brahmAnanda eva sarvazreSTha aanndH| 4. chAndogyopaniSadaH paJcAgnividhA-AdityaH parjanyaH pRthivI puruSaH yoSit iti pnycaagnyH| ekasya brahmaNo vijJAnena sarvavijJAnaM bhvti| sato brahmatattvAdeva vizvasyodbhavaH / bhUmA sukhaM nAlpe sukham, bhUmA ca brahmaiva ya AtmA sarveSAM prajApatiH ...... AtmAjJAnaH 5. bRhadAraNyakopaniSadaH yAjJavalkyasya maitreyI prtyupdeshH|tisRnnaamessnnaanaam nirasanAt brahmajJAnam tato brhmtvlaabhH| prajApratinA upadiSTasya 'da' ityekamakSarasya jJAnena deveSu damasya, manuSeSu dAnasya asureSu dayAyAH shikssaa| 6. zAGkarabrahmasUtrabhASyAt lokavyavahAro'dhyAsamUlakaH, adhyaasshcmithyaajnyaanm| cidacidoH anyo'nytaadaatmygrhnnm| tatparihArazca .... anupapattizaGkA brahmazAstraikagamyam ,shaastrNcvedaantaaprpryaaymupnissdruupm| 8-10 11-13
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ xii gadyasaMgrahaH 15-16 16-17 18-19 7. bhAmatIgranthAt asat khyAtinirAsaH brahmaivaikaM st| tadanyat sarvam anirvacanIyaM sattvAsattvAbhyAm / 8. zrImad bhagavadgItA-zAMkarabhASyAt vaidikadharmasya dvaividhyam pravRtti-nivRtti-lakSaNAbhyAm / 9. zrIrAmAnujAcArya kRta-vedArtha saMgrahAt sarvaM vedAntavAkyajAtaM brahmAnubhavajJApane pravRttam / jJAnAnandaikaguNo jIvaH sarveSAM smaanH| anantaguNagaNAgAro ....... bhagavAn / puruSottamo nArAyaNo bhaktyekalabhyaH / 10. zrIbhASyAt avidyA jaganmUlam, tannirvahaNAya nirvizeSabrahmAtmaikatvavidyA-pratipattaye sarve vedAntAH pravRttAH ityadvaitavAdinAM puurvpkssH| advaitavAdinAM mAyAvAdopajIvinaH pUrvapakSasya khnnddnm|prmaannaabhaavaadvstun nirvizeSaM kintu svishessmev| ato nirvizeSaM brahma nAsti / nirvikalpaka pratyakSamapi nirvizeSaM- naavgaahte| 11. tattvapradIpikA citsukhItaH lakSaNapramANAbhyAM bhAvAbhAvavilakSaNasya ajJAnasya siddhiH| khaNDanakhaNDakhAdyAt pramANAdInAM sattvaM svIkRtyaiva vAdibhiH kathA pravartayituM zakyetyetasya khnnddnm|advaitN pAramArthikatayA AvidyakaistakairbAdhitumazakyam / anubhavatvasya jaatitvniraasH| advaitasiddhitaH kathApravRttaye madhyasthena vipratipattipradarzanasyAvazya- kartavyatAsAdhanam / dRSTi sRSTayupapatti:- jaganmithyAtvasiddhyanuguNAyAH dRSTisRSTeH svarUpam / 20-21 21-24 13. 25-26 .
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ xiii 26-27 15. 27-29 29-31 viSayAnukramaNikA 14. rAmAnujoktagItAbhASyAt parabrahmabhUto bhagavAn kRSNa: yuddhAya arjunasya protsAhavyAjena vedAntoktabhaktiyogamevA-vatArayAmAseti giitoddhaarH| nimbArkavedAnta-pArijAtasaurabhAt athAto brahmajijJAsA, janmAdyasya yataH, zAstrayonitvAt, tattu samanvayAt / 16. madhvadarzane-sarvadarzana-saMgrahAt tattvamasItyAdivedAnta vAkya viSayakavicAraH 17. vallabhavedAnte zuddhAdvaita-mArtaNDAt 32-33 tattvamasIti vAkyArthaviSayiNI vibhinnA dRssttiH| AcArye bhagavattvabuddhyA tadbhajanAdeva puruSottamo lbhyH| 18. prmeyrtnaarnnvaat| 33-39 jagato brahmarUpataiva satyA, vibhinnadRzAbhAnantu yogytaabhedaat| bhagavataH pratimA bhagavAneva, tatrAnyathAbuddhiH na kAryA / jiivsvruupm| jIvo brahmaNo'bhinnastasyANuH aMzaH, tasya mokSaprAptiprakAro bhedshc| muul-svruupm| puSTisvarUpam bhagavato'nugraha eva puSTiH sA cturvidhpurussaarthsaadhikaa| puSTimArgasthaiHlabhyasya phalasya svruupm| nirodhalIlAyAH svarUpam tasyAstraividhyaM c| 19. gauDIyavaiSNavadarzane bhAgavata-SaTsandarbhe tattvasandarbhAt 40-42 purANamapi vedarUpatayA pramANam ,gAyatrImadhikRtya pravartitaM samAdhau vedavyAsena labdhaM bhAgavatameva mUrdhanyaM prmaannm| 20. pratyabhijJAdarzane-Izvara-pratyabhijJA-vimarzinItaH abhinavaguptAcAryasya vyvhaarsaadhnaanaaNvyvhrtvyvissykmohaapsaarnnmaatrphlktvm| bhagavAneva jJAnasmRtyapohanazaktibhiH vishvvyvhaarprvrtkH| anyanirapekSatAyA eva paramArthata AnandarUpatA,sA cAjaDaniSThevAprakAzeahamAkAraH pratyavamarza eva, navikalpaH tatrAprakAzasambhAvanAderasambhavena vypohniiyaabhaavaat| paramezvara eva pramAtA na dehAdiH vizvaM tdntrgtmev| 42-47
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ 47-54 55-59 gadyasaMgrahaH 21. mahezvarAnandasya -mahArthamaJjarItaH AtmanaH paramezvarAbhedavismaraNAdeva kleshH| jIvasya pratyabhijJaiva shrnnm| samagraprapaJcaH prmeshvrprkaashaatmktyaa'bhinnH| sarvajJaH sarvakartA pUrNaH svatantraH paramAtmaiva kalAdikaJcakapaJcakavazAd jiivtvmaapdyte| paramezvaropAsanAkrame prANAyAmasya mhttvm| hRdayaM khalu prakAzavimarzamelApalakSaNam antastattvam, saMsAravyasananivRttaye tadviSayebhyaH parAvRtya pratyagAnandasvarUpe svAtmani yojniiym| 22. saundaryalaharItaH sAdAkhyA kalA zuddhavidyA sadAzivena militA SaDviMzatattvarUpatAM bhagavatI eva paramAtmetyevaM shivshktyoraikym| traivarNikaiH zrIcakrasya bAhyapUjanaM na kAryaM kintu tAdAtmyAnusandhAnAtmakamAntarapUjanameva kaarym| SaDvidhaikyAnusandhAnamahimnA gurukRpAlabdhamahAvedyamahimnA ca bhagavatI maNipUre pratyakSA bhvti| nirdu:khasya sAyujyaM prAptasya zivazaktyorekAtmataiva muktiH| 23. nyAyadarzane vAtsyAyanabhASyAt jJAnasya prAmANyaM pravRttisAmarthyAdanumeyam, jJAnasyArthagocaratve pramAtA, pramANaM, prameyaM, pramitiriti vidyAsu arthatattvaM parisamApyate, sad asad dvividhaM vastu, ubhayamapi pramANavedyam / Atmano'numApakA hetavaH tatprayogaprakAra svaduH khAnA-mAtyantikanivRttimokSaH, na tatra sukhaM tdbhivyktirvaa| RNaklezapravRttibhiH apvrgsyaanuppttishngkaa| RNAdibhiH apvrgaanuppttishngkaaprihaarH| 24. nyAyavArtikAt du:khaM mukhygaunnbhedaadekviNshtiprkaarH| saMsAro'nAdiH, tattvajJAnena Atmano mUlasya mithyAjJAnasya nivRttau nivrtte| 60-66 66-67
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAnukramaNikA 67-73 73-77 25. sAMkhyatattvakaumudItaH jijJAsitaM bruvanneva loke Adriyate, jijJAsitaM duHkhatrayAbhidhAtopAyaM bruvataH sAMkhyAcAryasya vaco nUnaM zrotavyam / lokadRSTopAyAt duHkhaM naikAntatoH nivrtte|veddRssttaadupaayaadpi naikAntato nivRttiHdu:khaanaam|prkRtipurussyo:vivekjnyaanaadev du:khAnAmekAntatonivRttiH saMbhavati naanythaa,uktvivekjnyaansyopyogH| acetanApi prakRtiH puMso mokSAya pravartate vatsasya jIvanAya goH paya iv| 26. yogasUtrabhASyAt yoganiSpatteH upAyaH / vitarkabAdhane prtipkssbhaavnm| saMskArAn sAkSAtkRtya yogIpUrvaM janma jAnAti / saMsArabIjakSaye dharmamedha-samAdhirjAyate, taM prAptasya yogino jJAnasya ananto vistAro bhavati, kimapi tasya ajJAtaM naavshissyte| kUTArthanityatA puMsaH pariNAmi nityatA sttvaadigunnaanaam| prakRte: vivicya tiSThataH pusaH svarUpe pratiSThAnarUpaM kaivalyaM jaayte| 27. nyAyakusumAJjalitaH yena kenApirUpeNa IzvaraH sarvamAnyaH, vAstavikasya tatsvarUpasya nirNayAya tadanumAnAtmakaM mnnmaavshykm| vizvam, alaukikahetukam, alaukikahetuzca vihitaniSiddhakriyAjanyaM dharmAdharmAkamadRSTam / karmaNAMkAlAntarabhAviphalajanakatAyA upapattayetadIyadvAra rUpeNa adRSTasyAbhyupagamo'nivAryaH / bhAvasyeva abhAvasyApi hetutvaM dustrksiddhm| nityasya vibhoH kAraNatvAMnupapattizaGkA ttprihaarshc| 28. nyAyakusumAJjali-dvitIyastabakAt dharmasampradAyaH prmaishvraikmuulkH| sRSTeH sAditvamanumAnasAkSikaM zAstrasAkSikaJca / brahmANDe vilIne tadantargatAnAM 78-82 82-88
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ xvi 93-100 gadyasaMgrahaH prANinAM dshaa| vaidikasampradAya sya haasprkaarvrnnnm| vedAstitvaM mhaajnprigrhaayttm| dharmasampradAyapravartane IzvarAdanyo na vizvAsArha : 29. nyAyakusumAJjali-tRtIyastabakAt 88-91 yogyAnupalabdherevAbhAvagrAhakatayAnanupalabdhyA IzvarAbhAvograhaNArha : anupalabdhirevabhAvagrAhiketi cArvAkamatama-- sNgtm| anupalabhyamAnopAdhivazAdanumAnapramANAnupa pattizaGkA ttprihaarshc| 30. nyAyakusumAJjali - paJcamastabakAt 91-93 vRddhvyvhaaraadiishvrsiddhiprkaarH| vedakartRtvenezvara siddhiH| kRtsnavedapratipAdyatayA iishvrsiddhiH| 31. AtmatattvavivekAt AtmatattvajJAnAdeva AtyantikI du:khanivRttiH / pryojnaanurodhenaapohsviikaarniraasH| baahyaarth-bhnggvaadH| kSaNikaM vijJAnameva vastu, tadanyat sarvamavastubhUtamiti bauddhAnAM vijJAnavAdasyAlocanam / AtmAstitve prmaannm| vedAgama evaM srvjny-prnniitH| 32. nyAyamaJjarItaH 101-110 puruSArthakAmaiH zAstrasyaiva zaraNaM graahym| caturdazavidyAsthAnAni-vidyAsthAneSu mukhyAnAM vedAnAM prAmANyapratiSThApakatayA akSapAdasya nyAyazAstrameva vidyAsthAnAnAM praannprdm| pada-vAkya-svarUpa-nirUpaNasandarbha sphoTaviSayaka-vistRtipUrvakaM sphoTasiddhAntasya ttprtikuulmaalocnm| 33 vaizeSikadarzane prazastapAdabhASyAt sRSTisaMhAraprakaraNam / AtmaprakaraNam / dhamalakSaNam / / adharmaprakaraNam / saMsArApavargaprakaraNam / vizeSaprakaraNam / samavAyaprakaraNam / 110-115
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAnukramaNikA xvii 34. mImAMsAdarzane mImAMsAzAbarabhASyAt 115-127 vedamadhItya samAvartanAt pUrvaM dharmo jijnyaasitvyH| yaH puMsAM vedavedyaH zreyaskaraH sa dhrmH| zabdaprAmANye aakssepH|shbdaarthsmbndhsy apauruSeyatayA zabdaprAmANyasya smrthnm| zabdArthasambandhe AkSepaH tatparihAraJca, akSarANAM shbdtvsmrthnm| AkRteH gavAdi shbdaarthtvsaadhnm| sambandhakasya puMso'siddhayA zabdArthasambandhasya apauruSeyatvam / vedAnuktAni karmANi nApekSyANi, iti pkssopsthaapnm| vaidikakarma smArtakarmakRtAmabhinnatayA smArtakarmaNAMtadanumitavedamUlakatayA praamaanniktvm| shrutiviruddhaaHsmRtyo'prmaannm|audumbryaa:srvvessttn-sprshnyoH viklpvidhitvkhnnddnm| apuurvmaakhyaatpdprtipaadym| astypuurvm| 35. jainadarzane hemacandrAcAryakRta-pramANamImAMsAtaH vstuno'nekaantaatmktaa| vyAptijJAnaupayikasya UhajJAnasya svruupm| 36. haribhadrasUrikRta-zAstravArtAsamuccayAt 134-136 sukhduHkh-vivekH| 37. jainadarzane syAdvAdamaJjarItaH 136-140 shriivrdhmaansvruupm| sptbhnggii| bauddhadarzane tattvasaMgraha-prathamabhAgAt 140-142 zAstrArambhe zAstrasya AsAdhAraNakriyAtmakaM prayojanaM vktvym| anantaiH guNaiH bhagavataH stotumazakyatayA guNavizeSeNaiva sa stotavyaH tattvasaMgrahadvitIyabhAgAt rAgAdInAmAtmAtmIyagrahamUlakatvena nairaatmydrshnaannivRttiH| AtmadarzanaM kalpitaviSayakatayA durbalatvAd akalpitaviSayakeNa balavatA nairAtmyadarzanenaiva baadhyte| 128-134 142-148
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ xviii 149-164 gadyasaMgrahaH 39. saugatasiddhAntasArasaMgrahAt pratItyasamutpAdasya dvaividhyam / sarvadharmANAM mRSAtvaM jAnataH saMsAro na bhavati / zUnyatAyA nirvANatvoktyA nAstikyaM na bhvti|naastikmaadhymikyorbhedH| nirvANa bodhopAyatayA sNvRtirbhyupgntvyaa|ashessklpnaakssyo nirvANaM, saivshuunytaa| anyathAtvena bhAvAnAM ssvbhaavtaasaadhnm|avybhicaarinno dharmasyaiva svabhAvatayA anyathAtvaM ssvbhaavtaabaadhkm| saMsAriNo'bhAvena saMsaraNasyAsAmbhavatayA nasaMsAreNa bhAvAnAM svabhAvaH siddhyti|nirvaannsyaabhaaven tatpratidvandvikatayA'pi saMsAro na siddhyatiH asti saMsAraH saMbhavati nirvANamitigrahoH mumukssubhistyaajyH| yaH svaM paraM ca pazyati saH saMsAre vipadyate, ya AryasatyAnAM yathArthadraSTA sa svaparayoradarzanena mucyte| sarvaprapaJcanivRttilakSaNAzUnyataiva nirvANaM tacca nairaatmydrshnaajaayte| adhikAribhedena AtmanairAtmyAdInAM mithaviruddhAnAmapi upadezasya saarthkym| niSiddhe nirvANe tadaupayikabuddhadezanAyAH dharmasattvAdInAM vastuto'sattvena vaiyrthyshngkaaniraasH| AdhyAtmikasya pratItyasamutpAdasya hetUpanibandheSu pratyayopanibandheSu ca na kasyApi ttkaarykaaritvaavbodhH| avidyAyAH svarUpaM tanmUlAH klezA upkleshaashc| 40. tattvasArAt jIva vicaarH| mnso'nnutvm| jiivsvruupm| 41. AcArya badarInAtha zuklapraNIta-nibandhAt Atma-vicAraprasaGge nyAyazAstrIyavicAra-paddhatyA dehAtma vAdasya smbhaavytaa| 42. tattvopaplavagranthAt AtmAnumAnasya niraasH| naiyAyikAdi saMmatasyAtmAnumAnasya niraasH| tathAgatasaMmatasyAnumAnasya nirAsaH zabdaprAmANyanirAsa: vivakSAsUcakatvena zabdaprAmANyaM svIkurvatAM matasya khnnddnm| 165-171 171-185 186-200
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ muNDakopaniSadaH dve vidye parA aparA ca, aparAyAH viSayo jagat, parAyAH viSayo jagatkAraNaM brahma zaunako ha vai mahAzAlo'GgirasaM vidhivadupasannaH prpcch| kasminnu bhagavo vijJAte sarvamidaM vijJAtaM bhavatIti // 3 // tasmai sa hovaac| dve vidye veditavye iti ha sma yadbrahmavido vadanti parA caivAparA ca // 4 // tatrAparA Rgvedo yajurvedaH sAmavedo'tharvavedaH zikSA kalpo vyAkaraNaM niruktaM chando jyotiSamiti / atha parA yayA tadakSaramadhigamyate / / 5 / / yattaddezyamagrAhyamagotramavarNamacakSuHzrotraM tadapANipAdaM nityaM vibhuM sarvagataM susUkSmaM tadavyayaM yad bhUtayoniM paripazyanti dhIrAH // 6 // yathorNanAbhiH sRjate gRhNate ca yathA pRthivyAmoSadhayaH sNbhvnti| yathA sataH puruSAtkezalomAni tathA'kSarAtsaMbhavatIha vizvam // 7 // tapasA cIyate brahma tto'nnmbhijaayte| annAtprANo manaH satyaM lokAH karmasu cAmRtam / / 8 // yaH sarvajJaH sarvavidyasya jJAnamayaM tpH| tasmAdetad brahma nAma rUpamannaM ca jAyate // 9 // taittirIyopaniSadaH adhItavidyasya gurukulAd gRhaM pratyAvartamAnasya guruNA'nuzAsanam vedamanUcyAcAryo'ntevAsinamanuzAsti / satyaM vada // dharma cara / / svAdhyAyAnmA pramadaH // AcAryAya priyaM dhanamAhRtya prajAtantuM mA vyvcchetsii:| satyAnna prmditvym| dharmAnna prmditvym| kuzalAnna prmditvym| bhUtyai na pramaditavyam / / svAdhyAyapravacanAbhyAM na pramaditavyam // 1 // devapitRkAryAbhyAM na prmditvym| mAtRdevo bhava // pitRdevo bhava / AcAryadevo bhava // atithidevo bhava // yAnyanavadyAni karmANi tAni sevitavyAni / no itarANi // yAnyasmAkaM sucaritAni tAni tvayopAsyAni // 2 // no itarANi // ye ke cAsmacchreyAMso braahmnnaaH| teSAM tvayA''sanena prshvsitvym| zraddhayA deym| ashrddhyaa'deym|, zriyA deym| hriyA deym| bhiyA deym| saMvidA deyam // atha yadi te karmavi
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ gadyasaMgrahaH cikitsA vA vRttavicikitsA vA syAt // 3 // ye tatra brAhmaNAH sNmrshinH| yuktA AyuktAH // alUkSA dharmakAmAH syuH| yathA te tatra vrtern| tathA teSu vrtethaaH| eSa AdezaH // eSa upadezaH // eSA vedopaniSat // etdnu-shaasnm| evamupAsitavyam / evamu caitadupAsyam / / Anadasya mImAMsA brahmAnanda eva sarvazreSTha AnandaH bhISA'smAdvAtaH pavate / / bhISodeti suuryH||bhiissaa'smaadgnishcendrshc // mRtyurdhAvati paJcamaH // iti / saiSA''nandasya mImAMsA bhavati // yuvA syAtsAdhuH yuvaa'dhyaapkH|| AziSTho draDhiSTho blisstthH|| tasyeyaM pRthivI sarvA vittasya pUrNA syaat| sa eko mAnuSa AnandaH / te ye zataM mAnuSA AnandAH sa eko mnussygndhrvaannaamaanndH|| zrotriyasya caakaamhtsy||te ye zataM mnussygndhrvaannaamaanndH||seko devagandharvANAmAnandaH / zrotriyasya cAkAmahatasya / te ye zataM devagandharvANAmAnandAH / sa ekaH pitRNAM ciralokalokAnAmAnandaH // zrotrisya cAkAmahatasya // te ye zataM pitRNAM ciralokalokAnAmAnandAH / sa eka AjAnajAnAM devAnAmAnandaH / zrotriyasya caakaamhtsy| te ye zatamAjAnajAnAM devaanaamaanndaaH| sa ekaH karmadevAnAM devAnAmAnandaH // ye karmaNA devAMnapiyanti / zrotriyasya cAkAmahatasya // te ye zataM karmadevAnAM devAnAmAnandAH / sa eko devAnAmAnandaH // zrotriyasya cAkAmahatasya / te ye zataM devAnAmAnandAH // sa eka indrsyaanndH||3||shrotriysy cAkAmahatasya / te ye zatamindrasyAnandAH ||s eko bRhspteraanndH|| zrotriyasya caakaamhtsy| te ye zataM bRhspteraanndaaH| sa ekaH prjaapteraanndH| zrotriyasya cAkAmahatasya / te ye zataM prajApaterAnandAH // sa eko brahmaNo AnandaH / zrotriyasya cAkAmahatasya // 8 // sa yazcAyaM puruSe / / yazcAsAvAditye / sa ekaH // sa ya evaMvit / asmAllokAtpretya // etamannamayamAtmAnamupasaMkrAmati / etaM prANamayamAtmAnamupasaMkrAmati // etaM manomayamAtmAnamupasaMkrAmati' // etaM vijJAnamayamAtmAnamupasaMkrAmati / / etamAnandamayamAtmAnamupasaMkrAmati / /
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ chAndogyopaniSadaH paJcAgnividhA- AdityaH, parjanyaH, pRthivI, puruSaH yoSid iti paJcAgnayaH zvetaketurhA''ruNeyaH paJcAlAnAM samitimeyAya, taM ha pravAhaNo jaivaliruvAca kumArAnu tvAziSatpitetyanu hi bhagava iti // 1 // vettha yadi to'dhi prajAH prayantIti / na bhagava iti, vettha yathA punarAvartanta 3 iti / na bhagava iti, vettha pathordevayAnasya pitRyANasya ca vyAvartanA 3 iti / na bhagava iti / / 2 / / vettha yathA'sau loko na saMpUryata 3 iti / na bhagava iti, vettha yathA paJcamyAmAhutAvApaH puruSavacaso bhavantIti / naiva bhagava iti // 3 // athAnu kimanu ziSTho'vocathA, yo hImAni na vidyAtkathaM so'nuziSTo bruvIteti, sa hA''yastaH piturardhameyAya taM hovAcAnanuziSya vAva kila mA bhagavAnabravIdanu tvAziSamiti // 4 // paJca mA rAjanyabandhuH praznAnaprAkSItteSAM naikaM ca nAzakaM vivaktumiti, sa hovAca yathA mA tvaM tadaitAnavado yathA'hameSAM naikaM ca na veda / yadyahamimAnavediSyaM kathaM te nAvakSyamiti // 5 // sa ha gautamo rAjJo'rdhameyAya, tasmai ha prAptAyAhA~cakAra, sa ha prAtaH sabhAga udayAya, taM hovAca mAnuSasya bhagavangautama vittasya varaM vRNIthA iti, sa hovAca tavaiva rAjanmAnuSaM vittaM, yAmeva kumArasyAnte vAcamabhASathAstAmeva me brUhIti, sa ha kRcchrI babhUva ||6||tN ha ciraM vasetyAjJApayAMcakAra, taM hovAca yathA mA tvaM gautamAvado yatheyaM na prAk tvattaH purA vidyA brAhmaNAngacchati / tasmAdu sarveSu lokeSu kSatrasyaiva prazAsanamabhUditi tasmai hovAca ||7||iti tRtIyaH khaNDaH asau vAva loko gautamAgnistasyAditya eva samidrazmayo dhUmo'hararcizcandramA aGgArA nakSatrANi visphuliGgAH // 1 // tasminnetasminnagnau devAH zraddhAM juhvati tasyA AhuteH somo rAjA saMbhavati // 2 // iti caturthaH khaNDaH // 4 // parjanyo vAva gautamAgnistasya vAyureva samidabhraM dhUmo vidyudarcirazaniraGgArA hrAdunayo visphuliGgAH // 1 // tasminnetasminnagnau devAH somaM rAjAnaM juhvati tasyA AhutervarSaM saMbhavati // 2 // iti paJcamaH khaNDaH // 5 // pRthivI vAva gautamAgnistasyAH saMvatsara eva samidAkAzo dhUmo rAtrirarciH
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ gadyasaMgrahaH dizo'GgArAH avAntaradizo visphuliGgAH // 1 // tasminnetasminnagnau devA varSa juhvati / tasyA AhuterannaM saMbhavati / / 2 / / iti SaSThaH khaNDaH // 6 // puruSo vAva gautamAgnistasya vAgeva samitprANo dhUmo jihvArcizcakSuraGgArAH zrotraM visphuliGgAH // 1 // tasminnetasminnagnau devA annaM juhvati tasyA Ahute retaH saMbhavati // 2 // iti saptamaH khaNDaH // 7 // yoSA vAva gautamAgnistasyA upastha eva samidyadupamantrayate sa dhUmo yonirarciryadantaH karoti te'GgArA: abhinandA visphulinggaaH||1|| tasminnetasminnagnau devA reto juhvati tasyA AhutergarbhaH saMbhavati // 2 // ityaSTamaH khaNDaH // 8 // iti tu paJcamyAmAhutAvApaH puruSavacaso bhavantIti sa ulbAvRto garbho daza vA nava vA mAsAnantaH zayitvA yAvadvAtha jAyate // 1 // sa jAto yAvadAyuSaM jIvati taM pretaM diSTamito'gnaya eva haranti yata eveto yataH saMbhUto bhavati // 2 // ekasya brahmaNo vijJAnena sarvavijJAnaM bhavati OM zvetaketurhA''ruNeya Asa taM ha pitovAca zvetaketo vasa brahmacarya, na vai somyAsmatkulIno'nanUcya brahmabandhuriva bhavatIti // 1 // sa ha dvAdazavarSa upetya caturvizativarSaH sarvAnvedAnadhItya mahAmanA anUcAnamAnI stabdha eyAya, taM ha pitovAca // 2 // zvetaketo yannu saumyedaM mahAmanA anUcAnamAnI stabdho'syuta tamAdezamaprAkSyaH yenAzrutaM zrutaM bhavatyamataM matamavijJAtaM vijJAtamiti kathaM nu bhagavaH sa Adezo bhavatIti // 3 // yathA saumyaikena mRtpiNDena sarvaM mRnmayaM vijJAtaM syAdvAcA''rambhaNaM vikAro nAmadheyaM mRttiketyeva satyam // 4 // yathA somyaikena lohamaNinA sarvaM lohamayaM vijJAtaM syAdvAcA''rambhaNaM vikAro nAmadheyaM lohamityeva satyam // 5 // yathA somyaikena nakhanikRntanena sarvaM kASrNAyasaM vijJAtaM syAdvAvAcA''rambhaNaM vikAro nAmadheyaM kRSNAyasamityeva satyamevaM somya sa Adezo bhavatIti // 6 // na vai nUnaM bhagavantasta etadavediSuryaddhayetadavediSyan kathaM me nAvakSyanniti bhagavAMstveva me tadbravItviti tathA somyeti hovAca // 7 // iti prathamaH khaNDaH // 1 // sato brahmatattvAdeva vizvasyodbhavaH sadeva somyedamagra AsIdekamevAdvitIyam / ta?ka Ahurasadevedamagra AsIdekamevAdvitIyaM tasmAdasataH sajjAyata // 1 // kutastu khalu somyaivaM syAditi hovAca
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ chAndogyopaniSadaH kathamasataH sajjAyateti / sattveva somyedamagra AsIdekamevAdvitIyam // 2 // tadaikSata bahu syAM prajAyeyeti, tattejo'sRjata, tatteja aikSata bahu syAM prajAyeyeti tadapo'sRjata / tasmAdyatra kva ca zocati svedate vA puruSastejasa eva tadadhyApo jAyante // 3 // tA Apa aikSanta bahvayaH syAma prajAyemahIti tA annamasRjanta tasmAdyatra kva ca varSati tadeva bhUyiSThamannaM bhavatyadbhya eva tadadhyannAdyaM jAyate / / bhUmA sukhaM, nAlpe sukhaM, bhUmA ca brahmaiva ya AtmA sarveSAm yadA vai sukhaM labhate'tha karoti nAsukhaM labdhvA karoti sukhameva labdhvA karoti khaNDaH // 22 // ___ yo vai bhUmA tatsukhaM nAlpe sukhamasti, bhUmaiva sukhaM bhUmA tveva vijijJAsitavya iti, bhUmAnaM bhagavo vijijJAsa iti // 1 // iti trayoviMzaH khaNDaH // 23 // yatra nAnyatpazyati nAnyacchRNoti nAnyadvijAnAti sa bhUmA'tha yatrAnyatpazyatyanyacchRNotyanyadvijAnAti tadalpaM, yo vai bhUmA tadamRtamatha yadalpaM tanmayaM, sa bhagavaH kasminpratiSThita iti sve mahimni yadi vA na mahinIti // 1 // prajApatiH asurapratinidhiM virocanaM surapratinidhimindraM caatmaanmupdidesh| virocanena dehaM evAtmatvena jJAtaH, indreNa ca ciraMtaptvA satya aatmaajnyaatH| ya AtmA'pahatapApmA vijaro vimRtyurviMzoko vijirghotso'pipAsaH satyakAmaH satyasaMkalpa: so'nveSTavyaH sa vijijJAsitavyaH sa sarvAMzca lokAnApnoti sarvAMzca kAmAnyastamAtmAnamanuvidya vijAnAtIti ha prajApatiruvAca // 1 // taddhobhaye devAsurA anububudhire te hocurhata tamAtmAnamanvicchAmo yamAtmAnamanviSya sarvAMzca lokAnApnoti sarvAMzca kAmAnitIndro haiva devAnAmabhipravavrAja virocano'surANAM tau hAsaMvidAnAveva samitpANI prajApatisakAzamAjagmatuH // 2 // tau ha dvAtriMzataM varSANi brahmacaryamUSatustau ha prajApatiruvAca kimicchantAvavAstamiti, tau hocaturya AtmA'pahatapApmA vijaro vimRtyurvizoko'vijighatso'pipAsaH satyakAmaH satyasaMkalpaH so'nveSTavyaH sa vijijJAsitavyaH, sa sarvAMzca lokAnApnoti sarvAMzca kAmAn yastamAtmAnamanuvidya vijAnAtIti bhagavato vaco vedayante tamicchantAvavAstamiti // 3 // tau ha prajApatiruvAca ya eSo'kSiNi puruSo
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ gadyasaMgrahaH dRzyata eSa Atmeti hovAcaitadamRtamabhayametadbrahmetyatha yo'yaM bhagavo'psu - parikhyAyate yazcAyamAdarze katama eSa ityeSa u evaiSu sarveSvanteSu parikhyAyata iti hovAca / / 4 / / iti saptamaH khaNDaH // 7 // udazarAva AtmAnamavekSya yadAtmano na vijAnIthastanme prabrUtamiti, tau hodazarAve'vekSAMcakrAte, tau ha prajApatiruvAca kiM pazyatha iti, tau hocatuH sarvamevedamAvAM bhagava AtmAnaM pazyAva A lomabhya A nakhebhyaH pratirUpamiti // 1 // tau ha prajApatiruvAca sAdhvalaMkRtau suvasanau pariSkRtau bhUtvodazarAve'vekSethAmiti / tau ha sAdhvalaMkRtau suvasanau pariSkRtau bhUtvodazarAve'vekSAMcakrAte / tau ha prajApatiruvAca kiM pazyatha iti // 2 // tau hocaturyathaivedamAvAM bhagavaH sAdhvalaMkRtau suvasanau pariSkRtau sva evamevemau bhagavaH sAdhvalaMkRtau suvasanau pariSkRtAvityeSa Atmeti hovAcaitadamRtamayametadbrahmeti tau ha zAntahRdayau pravavrajatuH // 3 // tau hAnvIkSya prajApatiruvAcAnupalabhyA''tmAnamananuvidya vrajato yatara etadupaniSado bhaviSyanti devA vA'surA vA te parAbhaviSyantIti, saha zAntahRdaya eva virocano'surAjjagAma tebhyo haitAmupaniSadaM provAcAtmaiveha mahayya AtmA paricaryaH AtmAnameveha mahayannAtmAnaM paricarannubhau lokAvavAsotImaM cAmuM ceti // 4 // tasmAdapyohAdadAnamazraddhAnamayajamAnamAhurAsuro batetyasurANAM hyeSopaniSatpretasya zarIraM bhikSayA vasanenAlaMkAreNeti saMskurvantyetena hyamuM lokaM jeSyanto manyante // 5 // ityaSTamaH khaNDaH / / 8 / / atha hendro'prApyaivadevAnetadbhayaM dadarza yathaiva khalvayamasmincharIre sAdhvalaMkRte sAdhvalaMkRto bhavati suvasane suvasana: pariSkRte pariSkRta evamevAyamasminnandhe'ndho bhavati srAme sAmaH parivRkNe parivRkNo'syaiva zarIrasya nAzamanveSa nazyati nAhamatra bhogyaM pazyAmIti // 1 // sa samitpANiH punareyAya, taM ha prajApatiruvAca maghavanyacchAntahRdayaH prAvAjIH sArdhaM virocanena kimicchan punarAgama iti, sa hovAca yathaiva khalvayaM bhagavo'sminzarIre sAdhvalaMkRte sAdhvalaMkRto bhavati suvasane suvasana: pariSkRte pariSkRta evamevAyamasminnandhe'ndho bhavati srAme srAmaH parivRkNe parivRkNo'syaiva zarIrasya nAzamanveSa nazyati nAhamatra bhogyaM pazyAmIti ||2||evmevaiss maghavanniti hovAcaitaM tveva te bhUyo'nuvyAkhyAsyAmi, vasAparANi dvAtriMzataM varSANIti, sa hAparANi dvAtriMzataM varSANyuvAsa tasmai hovAca / / 3 / / iti navamaH khaNDaH // 9 //
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ chAndogyopaniSadaH ya eSa svapne mahIyamAnazcaratyeSa Atmeti hovAcaitadamRtamabhayametadbrahmeti sa ha zAntahRdayaH pravavrAja, sa hAprApyaiva devAnetadbhayaM dadarza tadyadyapIdaM zarIramandhaM bhavatyanandhaH sa bhavati, yadi srAmamasrAmo naivaiSo'sya doSeNa duSyati // 1 // na vadhenAsya hanyate nAsya sAmyeNa srAmo, nanti tvevainaM vicchAdayantIvApriyavetteva bhavatyapi roditIva, nAhamatra bhogyaM pazyAmIti // 2 // sa samitpANiH punareyAya taM ha prajApatiruvAca maghavanyacchAntahRdayaH prAvAjI: kimicchan punarAgama iti sa hovAca tadyadyapIdaM bhagavaH zarIramandhaM bhavatyanandhaH sa bhavati yadi srAmamasrAmo naivaiSo'sya doSeNa duSyati // 3 // na vadhenAsya hanyate nAsya srAmyeNa srAmo ghnanti tvevainaM vicchAdayantIvApriyavetteva bhavatyapi roditIva nAhamatra bhogyaM pazyAmItyevamevaiSa maghavanniti hovAcaitaM tveva te bhUyo'nuvyAkhyAsyAmi vasAparANi dvAtriMzataM varSANIti sa hA'parANi dvAtriMzataM varSANyuvAsa tasmai hovAca / / 4 / / iti dazamaH khaNDaH // 10 // tadyatraitat suptaH samastaH saMprasannaH svapnaM na vijAnAtyeSa Atmeti hovAcaitadamRtamabhayametadbrahmeti, sa ha zAntahRdayaH pravavrAja, sa hAprApyaiva devAnetadbhayaM dadarza, nAha khalvayamevaM saMpratyAtmAnaM jAnAtyayamahamasmIti no evemAni bhUtAni, vinAzamevApIto bhavati, nAhamatra bhogyaM pazyAmIti ||1||s samitpANiH punareyAya taM ha prajApatiruvAca maghavanyacchAntahRdayaH prAvAjI: kimicchanpunarAgama iti sa hovAca, nAha khalvayaM bhagava evaM saMpratyAtmAnaM jAnAtyayamahamasmIti no evemAni bhUtAni, vinAzamevApIto bhavati nAhamatra bhogyaM pazyAmIti / / 2 / / evamevaiSa maghavanniti hovAcaitaM tveva te bhUyo'nuvyAkhyAsyAmi no evAnyatraitasmAdvasAparANi paJca varSANIti sa hAparANi paJca varSANyuvAsa, tAnyekazataM saMpeduretattadyadAhurekazataM ha vai varSANi maghavAnprajApatau brahmacaryamuvAsa tasmai hovAca // 3 // ityekAdazaH khaNDaH // 11 // ___ maghavanmayaM vA idaM zarIramAttaM mRtyunA tadasyAmRtasyAzarIrasyAtmano'dhiSThAnamAtto vai sazarIraH priyApriyAbhyAM na vai sazarIrasya sataH priyApriyayorapahatirastyazarIraM vAva santaM na priyaapriyespRshtH||1||ashriirovaayurbhrN vidyutstanayitnurazarIrANyetAni tadyathaitAnyamuSmAdAkAzAtsamutthAya paraM jyotirupasaMpadya svena rUpeNAbhiniSpadyante / / 2 / / evamevaiSa saMprasAdo'smAccharIrAtsamutthAya paraM jyotirupasaMpadya svena rUpeNAbhiniSpadyate, sa uttamapuruSaH sa tatra paryeti jakSatkrIDaramamANaH strIbhirvA
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ gadyasaMgrahaH yAnairvA jJAtibhirvA nopajanaM smarannidaM zarIraM sa yathA prayogya AcaraNe yukta evamevAyamasmincharIre prANo yuktH||3||ath yatraitadAkAzamanuviSaNNaM cakSuH sa cAkSuSaH puruSo darzanAya cakSuratha yo vededaM jighrANIti sa AtmA, gandhAya ghrANamatha yo vededamabhivyAharANIti sa AtmA'bhivyAhArAya vAgatha yo vededaM zRNavAnIti sa AtmA zravaNAya zrotram // 4 // atha yo vededaM manvAnIti sa AtmA mano'sya daivaM cakSuH, sa vA eSa etena daivena cakSuSA manasaitAn kAmAn pazyan ramate ya ete brahmaloke / / 5 // taM vA etaM devA AtmAnamupAsate tasmAtteSAM sarve ca lokA AttAH sarve ca kAmAH sa sarvAMzca lokAnApnoti sarvAMzca kAmAnyastamAtmAnamanuvidya vijAnAtIti ha prajApatiruvAca prajApatiruvAca // 6 // bRhadAraNyakopaniSadaH yAjJavalkyo maitreyIM svapatnImupadideza, Atmaiva priyaH, anyat sarvaM tadanukUlatayaiva priyam, tajjJAnAdeva amRtatvaM prApyate na mahatA'pi vittAdinAmaitreyIti hovAca yAjJavalkya udyAsyanvA are'hamasmAtsthAnAdasmi hanta te'nayA kAtyAyanyA'ntaM karavANIti // 1 // sA hovAca maitreyI, yannu ma iyaM bhagoH sarvA pRthivI vittena pUrNA syAtkathaM tenAmRtA syAmiti, neti hovAca yAjJavalkyo yathaivopakaraNavatAM jIvitaM tathaiva te jIvitaM syAdamRtatvasya tu nA''zA'sti vitteneti // 2 // sA hovAca maitreyI yenAhaM nAmRtA syAM kimahaM tena kuryAM yadeva bhagavAnveda tadeva me brUhIti // 3 // sa hovAca yAjJavalkyaH priyA batAre na:satI priyaM bhASase / ehyAssva vyAkhyAsyAmi te, vyAcakSANasya tu me nididhyAsasveti // 4 // na vA are patyuH kAmAya patiH priyo bhavantyAtmanastu kAmAya patiH priyo bhavati / na vA are jAyAyai kAmAya jAyA priyA bhavantyAtmanastu kAmAya jAyA priyA bhavati / na vA are putrANAM kAmAya putrAH priyA bhavantyAtmanastu kAmAya putrAH priyA bhvnti| na vA are vittasya kAmAya vittaM priyaM bhavantyAtmanastu kAmAya vittaM priyaM bhavati / na vA are brahmaNaH kAmAya brahma priyaM bhavantyAtmanastu kAmAya brahma priyaM bhavati / na vA are kSatrasya kAmAya kSatraM priyaM bhavantyAtmanastu kAmAya kSatraM priyaM bhvti| na vA are lokAnAM kAmAya lokAH priyA bhavantyAtmanastu kAmAya lokAH
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ bRhadAraNyakopaniSadaH priyA bhavanti |n vA are devAnAM kAmAya devAH priyA bhavantyAtmanastu kAmAya devAH priyA bhavanti |nN vA are bhUtAnAM kAmAya bhUtAni priyANi bhavantyAtmanastu kAmAya bhUtAni priyANi bhavanti / na vA are sarvasya kAmAya sarvaM priyaM bhavatyAtmanastu kAmAya sarvapriyaM bhvti|aatmaa vA are draSTavyaH zrotavyo mantavyo nididhyAsitavyo maitreyyAtmano vA are darzanena zravaNena matyA vijJAnenedaM sarvaM viditam // 5 // brahma taM parAdAdyo'nyatrA''tmano brahma veda, kSatraM taM parAdAdyo'nyatrA''tmanaH kSatraM veda, lokAstaM parAduryo'nyatrA''tmano lokAnveda devAstaM parAMduryo'nyatrA''tmano devAnveda bhUtAni taM parAduryo'nyatrA''tmano bhUtAni veda, sarvaM taM parAdAdyo'nyatrA''tmanaH sarvaM vededaM brahmedaM kSatramime lokA ime devA imAni bhUtAnIdaM sarvaM yadayamAtmA // 6 // sa yathA dundubherhanyamAnasya na bAhyAnchabdAnchanuyAdgrahaNAya dundubhestu grahaNena dundubhyAghAtasya vA zabdo gRhItaH // 7 // sa yathA zaGkhasya dhmAyamAnasya na brAhyAnchabdAnchaknuyAdagrahaNAya zaMkhasya tu grahaNena zaGkhadhmasya vA zabdo gRhiitH||8||s yathA vINAyai vAdyamAnAyai na bAhyAnchabdAnchanuyAdgrahaNAya vINAyai tu grahaNena vINAvAdasya vA zabdo gRhiitH||9||s yathA''rdaidhAgnerabhyAtitAtpRthagdhUmA vinizcarantyevaM vA are'sya mahato bhUtasya nizvasitametadyadRgvedo yajurvedaH sAmavedo'tharvAGgirasa itihAsaH purANaM vidyA upaniSadaH zlokAH sUtrANyanuvyAkhyAnAni vyAkhyAnAnyasyaivaitAni sarvANi nizvasitAni // 10 // titra eSaNAH, putraiSaNA, vittaiSaNA lokaiSaNA, tA nirasya brahmajJAnAya yatamAno brahma viditvA brahmatvalAbhaH / sa vA eSa mahAnaja AtmA yo'yaM vijJAnamayaH prANeSu ya eSo'ntarhadaya AkAzastasminchete sarvasya vazI sarvasyezAnaH sarvasyAdhipatiH sa na sAdhunA karmaNA bhUyAnno evAsAdhunA kanIyAneSa sarvezvara eSa bhUtAdhipatireSa bhUtapAla eSa seturvidharaNa eSAM lokAnAmasaMbhedAya tametaM vedAnuvacanena brAhmaNA vividiSanti yajJena dAnena tapasA'nAzakenetameva viditvA muktirbhavati etameva pravAjino lokamicchantaH prvrjnti| etaddha sma vaitatpUrve vidvAMsaH prajAM na kAmayante, kiM prajayA kariSyAmo yeSAM no'yamAtmA'yaM loka iti te ha sma putraiSaNAyAzca vittaiSaNAyAzca lokaiSaNAyAzca vyutthAyAtha bhikSAcaryaM caranti yA hyeva putraiSaNA sA
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ gadyasaMgrahaH vittaiSaNA yA vittaiSaNA sA lokaiSaNobhe hyete eSaNe eva bhavataH / sa eSa neti netyAtmA'gRhyo na hi gRhyate'zIryo na hi zIryate'saMGgo na hi sajyate'sito na vyathate na riSyatyetamu haivaite na tarata ityataH pApamakaravamityataH kalyANamakaravamityubhe u haivaiSa ete taritaH nainaM kRtAkRte tapataH // 22 // tadetadRcAbhyuktam / ___ eSa nityo mahimA brAhmaNasya na vardhate karmaNA no kniiyaan| tasyaiva syAtpadavittaM viditvA na lipyate karmaNA paapkeneti|| tasmAdevaMvicchAntodAnta uparatastitikSuHsamAhito bhUtvA''tmanyevAtmAnaM pazyati sarvamAtmAnaM pazyati nainaM pApmA tarati sarvaM pApmAnaM tarati nainaM pApmA tapati sarvaM pApmAnaM tapati vipApo virajo'vicikitso brAhmaNo bhavatyeSa brahmalokaH samrADenaM prApito'sIti hovAca yAjJavalkyaH so'haM bhagavate videhAn dadAmi mAM cApi saha dAsyAyeti // 23 // sa vA eSa mahAnaja AtmA'nAdo vasudAno vindate vasu ya evaM veda // 24 // sa vA eSa mahAnaja AtmA'jaro'maro'mRto'bhayo brahma'bhayaM vai brahma'bhayaM hi vai brahma bhavati ya evaM veda / / 25 // prajApatinA 'da' ityekamakSaramupadiSTam, tata eva devaiH damasya manuSyaiH dAnasya asuraiH dayAyAH zikSA praaptaa| trayaH prAjApatyAH prajApatau pitari brahmacaryamUSurdevA manuSyA asurAH uSitvA brahmacaryaM devA UcurbravItu no bhavAniti tebhyo haitadakSaramuvAca da iti vyajJAsiSTA 3 iti vyajJAsiSmeti hocurdAmyateti na Atthetyomiti hovAca vyajJAsiSTeti // 1 // atha hainaM manuSyA ucurbravItu no bhavAniti tebhyo haitadevAkSaramuvAca da iti vyajJAsiSTA 3 iti vyajJAsiSmeti hocurdatteti naAtthetyomiti hovAca vyajJAsiSTeti // 2 // atha hainamasurA UcurbravItu no bhavAniti tebhyo haitadevAkSaramuvAca da iti vyajJAsiSTA 3 iti vyajJAsiSmeti hocurdayadhvamiti na Atthetyomiti hovAca vyajJAsiSTeti tadetadevaiSA devI vAganuvadati stanayitnurda da da iti dAmyata datta dayadhvamiti tadetattrayaM zikSeddamaM dAnaM dayAmiti // 3 // iti dvitIyaM brAhmaNam // 2 //
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ zAGkarabrahmasUtrabhASyAt lokavyavahAro'dhyAsamUlakaH, adhyAsazca mithyAjJAnam prakRte cidacidoH anyonyatAdAtmyagrahaNam yuSmadasmatpratyayagocarayorviSayaviSayiNoH tama:prakAzavadviruddhasvabhAvayoriteretarabhAvAnupapattau siddhAyAM taddharmANAmapi sutarAmitaretarabhAvAnupapattiH , ityato'smatpratyayagocare viSayiNi cidAtmake yuSmatpratyayagocarasya viSayasya taddharmANAM cAdhyAsaH, tadviparyayeNa viSayiNastaddharmANAM ca viSaye'dhyAso mithyeti bhavituM yuktam / tathApyanyonyasminnanyonyAtmakatAmanyonyadharmAMzcAdhyAsyetaretarAvivekena, atyantaviviktayordharmadharmiNomithyAjJAnanimittaH satyAnRte mithunIkRtya, ahamidaM mamedamiti naisargiko'yaM lokavyavahAraH / Ahako'yamadhyAso naameti| ucyate-smRtirUpaH paratra puurvdRssttaavbhaasH| taM kecidanyatrAnyadharmAdhyAsa iti vdnti|kecittu yatra yadadhyAsastadvivekAgrahanibandhano bhrama iti| anye tu yatra yadadhyAsastasyaiva vipriitdhrmtvklpnaamaacksste| sarvathApi rajatavadavabhAsate, tvanyasyAnyadharmAvabhAsatAM na vyabhicarati / tathA ca loke'nubhavaH zuktikA hi rajatavadavabhAsate / ekazcandraH sadvitIyavaditi / . tatparihArazca cidrUpe brahmaNi acidrUpasya viSayasyAdhyAsAnupapattizaGkA kathaM punaH pratyagAtmanyaviSaye'dhyAso vissytdvddhrmaannaam| sarvo hi puro'vasthite eva viSaye viSayAntaramadhyasyati, yuSpatpratyayopetasya ca pratyagAtmano'viSayatvaM brviissi| ucyate-na tAvadayamekAntenAviSayaH, asmatpratyagaviSayatyAt, aparokSatvAcca prtygaatmprsiddhH| na cAyamasti niyamaH puro'vasthite eva viSaye vissyaantrmdhysitvymiti|aprtyksse'pi hyAkAze baalaasttrmlintaadydhysynti| evamaviruddhaH prtygaatmnvpynaatmaadhyaasH| tametamevaMlakSaNamadhyAsaM paNDitA avidyeti mnynte| tadvivekena ca vastusvarUpAvadhAraNaM vidyaamaahuH| tatraivaM sati yatra yadadhyAsastatkRtena doSeNa guNena vA'NumAtreNApi sa na saMbadhyate
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ gadyasaMgrahaH tametamavidyAkhyamAtmAnAtmanoritaretarAdhyAsaM puraskRtya sarvaM pramANaprameyavyavahArA laukikA vaidikAzca pravRttAH sarvANi ca zAstrANi vidhiprtissedhmoksspraanni| jJAnena hi pramANenAvagantumiSTaM brhm| brahmAvagatirhi puruSArthaH, niHshesssNsaarbiijaavidyaadynrthnivrhnnaat| tasmAdbrahma jijnyaasitvym| athAprasiddhaM naiva zakyaM jijnyaasitumiti| ucyate-asti tAvadbrahma nityazuddhabuddhamuktasvabhAvaH, sarvajJa, srvshktismnvitm| brahmazabdasya hi vyutpAdyamAnasya nityazuddhatvAdayo'rthAH pratIyante bRMhaterdhAtorarthAnugamAt / sarvasyAtmatvAcca brhmaastitvprsiddhiH| sarvo hyAtmAstitvaM pratyeti, na nAhamasmIti / yadi hi nAtmAstitvaprasiddhiH syAt sarvo loko nAhamasmIti prtiiyaat| AtmA ca brahma yadi, tarhi loke brahmAtmatvena prasiddhamasti tato jJAtamevetyajijJAsyatvaM punarApannam / na / tadvizeSa prati viprtiptteH| dehamAnaM caitanyaviziSTamAtmeti prAkRtA janA lokAyatikAzca prtipnnaaH| indriyANyeva cetnaanyaatmetypre| mana itynye| vijJAnamAtraM kssnnikmityeke| shuunymitypre| asti dehAdivyatiriktaH saMsArI kartA bhoktetyapare bhoktaiva kevalaM na krtetyeke| asti tadvyatirikta IzvaraH sarvajJaH sarvazaktiriti kecit| AtmA sa bhokturitypre| evaM bahavo vipratipannA yuktivAkyatadAbhAsasamAzrayAH santaH / tatrAvicArya yatkiJcitpratipadyamAno ni:zreyasAtpratihanyeta anarthaM ceyaat| tasmAt brahmajijJAsopanyAsamukhena vedAntavAkyamImAMsA tadavirodhitarkopakaraNA niHzreyasaprayojanA prastUyate / brahma zAstraikagamyam, zAstraM ca vedAntAparaparyAyam upaniSadrUpam zAstrayonitvAt // 3 // mahata RgvedAdeH zAstrasyAnekavidyAsthAnopabRMhitasya pradIpavatsarvArthavidyotinaH sarvajJakalpasya yoniH kAraNaM brhm| na hIdRzasya zAstrasya vedAdilakSaNasya sarvajJaguNAnvitasya sarvajJAdanyataH sNbhvo'sti| yadyadvistarArthaM zAstraM yasmAtpuruSavizeSAtsaMbhavati, yathA vyAkaraNAdi pANinyAde yaikadezArthamapi, sa tato'pyadhikataravijJAna iti prasiddha loke| kimu vaktavyaM anekazAkhAbhedabhinnasya devatiryaGmanuSyavarNAzramAdipravibhAgahetoH RgvedAdyAkhyasya sarvajJAnAkarasyAprayatnenaiva lIlAnyAyena puruSaniHzvAsavadyasmAnmahato bhUtAdhone: saMbhavaH,-asya
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAmatIgranthAt mahato bhUtasya niHzvasitametadyadRgvedaH ityAdizruteH-tasya mahato bhUtasya niratizayaM sarvajJatvaM sarvazaktimattvaM ceti| pravRttinivRttividhitaccheSavyatirekeNa kevalavastuvAdI vedabhAgo nAsti iti, tnn| aupaniSadasya puruSasyAnanyazeSatvAt / yo'sau upaniSatsvevAdhigataH puruSo'saMsArI brahmasvarUpaH utpAdyAdicaturvidhadravyavilakSaNa: svaprakaraNastho'nanyazeSaH, nAsau nAsti nAdhigamyata iti vA zakyaM vaditum, sa eva naiti naityAtmAM ityAtmazabdAt,Atmanazca pratyAkhyAtumazakyatvAt, ya eva nirAkartA tsyaivaatmtvaat| nanvAtmA ahaM pratyayaviSayatvAdupaniSatsveva vijJAyata itynuppnnm|n|stsaakssitven prtyukttvaat| nahi ahaMpratyayaviSayakartRvyatirekeNa tatsAkSI sarvabhUtasthaH sama eka: kUTasthanityaH puruSo vidhikANDe tarkasamaye vA kenacidadhigataH srvsyaatmaa| ataH sa na kenacitpratyAkhyAtuM zakyo, vidhizeSatvaM vA netum| AtmatvAdeva ca sarveSAM na heyo naapyupaadeyH| sarvaM hi vinazyadvikArajAtaM puruSAntaM vinshyti| puruSo hi vinAzahetvabhAvAdavinAzI, vikriyAhetvabhAvAcca kUTasthanityaH, ataeva nityshuddhbuddhmuktsvaabhaavH| tasmAt "puruSAnna paraM kiMcitsA kASThA sA parA gatiH", "taM tvaupaniSadaM puruSaM pRcchAmi" iti caupaniSadatvavizeSaNaM puruSasyopaniSatsu prAdhAnyena prkaashymaantvmuppdyte| ato bhUtavastuparo vedabhAgo nAstIti vacanaM saahsmaatrm| bhAmatIgranthAt asakhyAtinirAsaH, brahmaivaikaM sat, tadanyatsarvam anirvacanIyaM sattvAsatvAbhyAm etaduktaM bhavati na prakAzamAnatAmAtraM sattvaM, yena dehendriyAdeH prakAzamAnatayA sadbhAvo bhvet| nahi sarpAdibhAvena rajvAdayo vA sphaTikAdayo vA raktAdiguNayogino na pratibhAsante, pratibhAsamAnA vA bhavanti tadAtmAnastaddharmANo vaa| tathA sati maruSu marIcicayamuccAvacamuccalattuGgataraGgabhaGgamAleyamabhyarNamavatIrNA mandAkinI, ityabhisaMdhAya pravRttastoyamApIyApi pipaasaamupshmyet| tasmAdakAmenApyAropitasya prkaashmaansyaapinvstusttvmbhyupgmniiym|nc marIcirUpeNa salilamavastusat,
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 gadyasaMgrahaH svarUpeNa tu paramArthasadeva, dehendriyAdayastu svarUpeNApyasanta ityanubhavAgocaratvAtkathamAropyanta iti sAMpratam, yato yadyasanto nAnubhavagocarAH, kathaM tarhi marIcyAdInAmasatAM toyatayAnubhavagocaratvam, na ca svarUpasattvena toyAtmanApi santo bhvnti| yadyucyeta nAbhAvo nAma bhAvAdanyaH kazcidasti, apitu bhAva eva bhAvAntarAtmanA'bhAvaH, svarUpeNa tu bhAvaH, yathAhu:- bhAvAntaramabhAvo hi kayAcittuvyapekSayA iti, tatazca bhAvAtmanopAkhyeyatayA'sya yujyetAnubhavagocaratA / prapaJcasya punaratyantAsato nirastasamastasAmarthyasya nistattvasya kuto'nubhavaviSayabhAvaH, kuto vA citAtmanyAropaH / na ca - viSayasya samastasAmarthyasya virahe'pi jJAnameva tattAdRzaM svapratyayasAmarthyAsAditAdRSTAntasiddhasvabhAvamedamupajAtamasataH prakAzanaM, tasmAdasatprakAzanazaktirevAsyAvidyeti sAmprataM yato yeyamasaraprakAzanazaktirvijJAnasya, kiM punarasyAH zakyam asaditi cet, kimetatkAryamAhosvidasyA jJApyam / na tAvatkAryam, asatastattvAnupapattaiH / nApi jJApyaM, jJAnAntarAnupalabdheH, anavasthApAtAcca / vijJAnasvarUpamevAsataH prakAza iti cet, kaH punareSa sadasatoH sambandhaH / asadadhInanirUpaNatvaM sato jJAnasyAsatA sambandha iti cet, aho batAyamatinirvRttaH pratyayatapasvI yasyAsatyapi nirUpaNamAyatate, na ca pratyayastatrAdhatte kiMcit, asataAdhAratvAyogAt / asadantareNa pratyayo na prathata iti pratyayasyaivaiSa svabhAvo na tvasadadhInamasya kiMciditi cet, aho batAsyAsatpakSapAto yadayamatadutpattiratadAtmA ca tadavinAbhAvaniyataH pratyaya iti / tasmAdatyantAsantaH zarIrendriyAdayo nistattvA nAnubhavaviSayA bhavitumarhantIti / atra brUmaH- nistattvaM cennAnubhavagocaraH, tatkimidAnIM marIcayo'pi toyAtmanA satattvAH, yadanubhavagocarAH syuH / na satattvAH, tadAtmanA marIcInAmasattvAt / dvividhaM ca vastUnAM tattvaMsattvasamasattvaM ca / tatra pUrvaM svataH, paraMtu prtH| yathAhaH- svarUpapararUpAbhyAM nityaM sadasadAtmake / vastuni jJAyate kiMcidrUpaM kaizcitkadAcana / iti / tatkiM marIciSu toyanirbhAsapratyayastattvagocaraH, tathA ca samIcIna iti na bhrAnto nApi bAdhyeta / addhAna bAdhyeta, yadi marIcInatoyAtmatattvAnatoyAtmanAgRhNIyAt, toyAtmanA tu gRhNankathamabhrAntaH kathaM vA'bAdhyaH / hanta toyAbhAvAtmanAM marIcInAM toyabhAvAtmatvaM tAvanna sat, teSAM toyAbhAvAbhedena toyabhAvAtmatAnupapatteH / nApyasat, vastvantarameva hi vastvantarasyAsattvamAsthIyate bhAvAntaramabhAvo'nyo na
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrImadbhagavadgItAzAMkarabhASyAt ___15 kazcidanirUpaNAt iti vadadbhiH / na cAropitaM rUpaM vastvantaram / taddhi marIcayo vA bhavet, gaGgAdigataM toyaM vaa| pUrvasminkalpe marIcaya iti pratyayaH syAnna toymiti| uttarasmiMstu gaGgAyAM toyamiti syAt, na punriheti| dezabhedAsmaraNe toyamiti syAnna punriheti| na ca-idamatyantamasannirastasamastasvarUpamalIkamevAstvitisAMpratam, tsyaanubhvgocrtvaanupptterityuktmdhstaat| tasmAnna sat, nApyasat nApi sadasat, parasparavirodhAdityanirvAcyamevAropaNIyaM marIciSu toyamAstheyaM, tadanena krameNAdhyastaM toyaM paramArthatoyamiva, ataeva pUrvadRSTamiva, tattvatastu na toyaM na ca pUrvadRSTaM, kiNtvnRtmnirvaacym| evaM ca dehendriyAdiprapaJco'pyanirvAcyaH, apUrvo'pi pUrvamithyApratyayopadarzita iva paratra cidAtmanyadhyasyata iti upapannam, abhyaaslkssnnyogaat| dehendriyAdiprapaJco'pyanirvAcyaH, apUrvo'pi pUrvamithyApratyayopadarzita iva paratra cidAtmanyadhyasyata iti upapannam, adhyaaslkssnnyogaat| dehendriyAdiprapaJcabAdhanaM coppaadyissyte| cidAtmA tu zrutismRtItihAsapurANagocarastanmUlatadaviruddhanyAyanirNItazuddhabuddhamuktasvabhAvaH sattvenaiva nirvaacyH| abAdhitA svayaM prakAzataivAsya sattA, sA ca svarUpameva cidAtmanaH, na tu tadatiriktaM sattAsAmAnyasamavAyo'rthakriyAkAritA veti srvmvdaatm| sa cAyamevaM lakSaNako'dhyAso'nirvacanIyaH sarveSAmeva saMmataH, parIkSakANAM tadbhade paraM vipratipattirityanirvacanIyatAM draDhayitumAha-taM kecidanyatrAnyadharmAdhyAsa iti vdnti| zrImadbhagavadgItAzAMkarabhASyAt OM namo bhagavate vAsudevAya / nArAyaNaH paro'vyaktAdaNDamavyaktasaMbhavam / aNDasyAntastvime lokAH saptadvIpA ca medinI // dvividho vaidiko dharmaH pravRttilakSaNo nivRttilakSaNazca, sa sati hAse IzvareNa manujIbhUya samarthapuruSopadezadvAreNa rkssyte| sa bhagavAnsRSTvedaM jagattasya ca sthitiM cikIrSuH marIcyAdInagre sRSTvA prajApatIn pravRtilakSaNaM dharmaM grAhayAmAsa vedoktm| tato'nyAMzca sanakasanandanAdInutpAdya
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 gadyasaMgrahaH nivRttilakSaNaM dharma jJAnavairAgyalakSaNaM graahyaamaas| dvividho hi vedokto dharmaH pravRttilakSaNo nivRttilakSaNazca jagataH sthitikaarnnm| prANinAM sAkSAdabhyudayaniHzreyasaheturyaH sa dharmo brAhmaNAdyairvarNibhirAzramibhizca shreyo'rthibhirnusstthiiymaanH| dIrpaNa kAlenAnuSThAtRRNAM kAmodbhavAddhIyamAnavivekavijJAnahetukenAdharmeNAbhibhUyamAne dharme pravardhamAne cAdharme jagataH sthitiM paripipAlayiSuH sa AdikartA nArAyaNAkhyo viSNu masya brahmaNo brAhmaNatvasya rakSaNArthaM devakyAM vasudevAdaMzena kRSNaH kila saMbabhUva / brAhmaNatvasya hi rakSaNena rakSitaH syAdvaidiko dhrmstddhiintvaaddhrnnaashrmbhedaanaam| sa ca bhagavAnjAnaizvaryazaktibalavIryatejobhiH sadA saMpannastriguNAtmikAM vaiSNavIM svAM mAyAM mUlaprakRtiM vazIkRtyAjo'vyayo bhUtAnAmIzvaro nityazuddhabuddhamuktasvabhAvo'pi sansvamAyayA dehavAniva jAta iva ca lokAnugrahaM kurvan lkssyte| svaprayojanAbhAve'pi bhUtAnujighRkSayA vaidikaM dharmadvayamarjunAya zokamohamahodadhau nimanAyopadideza, guNAdhikai rhi gRhIto'nuSThIyamAnazca dharmaH pracayaM gmissytiiti| taM dharmaM bhagavatA yathopadiSTaM vedavyAsaH sarvajJo bhagavAngItAkhyaiH saptabhiH zlokazatairupanibabandha / / zrIrAmAnujAcAryakRta-vedArthasaMgrahAt sarvaM vedAntavAkyajAtaM brahmAnubhavajJApane pravRttam asya jIvAtmano'nAdyavidyAsaMcitapuNyapAparUpakarmapravAhahetukabrahmAdisuranaratiryasthAvarAtmaka caturvidhadeha pravezakRtatattadAtmAbhimAnajanitAvarjanIyabhavabhayavidhvaMsanAya dehAtiriktAtmasvarUpa-tatsvabhAva-tadantaryAmiparamAtmasvarUpa-tatsvabhAva-tadupAsana-tatphalabhUtAtmasvarUpAvirbhAvapUrvakAnavadhikAtizayAnandabrahmAnubhavajJApane pravRttaM hi vedAntavAkyajAtam-tattvamasi, ayamAtmA brahma, ya Atmani tiSThannAtmano'ntaro'yamAtmA na veda yasyAtmA zarIraM ya AtmAnamantaro yamayati sa ta AtmA'ntaryAmyamRtaH, eSa sarvabhUtAnAmAtmA'pahatapApmA divyo deva eko nArAyaNaH, tametaM vedAnuvacanena brAhmaNA vividiSanti yajJena dAnena tapasA'nAzakena, brahmavidApnoti param, tamevaM vidvAnamRta iha bhavati, nAnyaH panthA ayanAya vidyate ityaadikm|
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIrAmAnujAcAryakRta-vedArthasaMgrahAt 17 jJAnAnandaikaguNo jIvaH sarveSAM samAnaH jIvAtmasvarUpaM devamanuSyAdiprakRtipariNAmavizeSarUpanAnAvidhabhedarahitaM jnyaanaanndaikgunnm|tsyaitsykrmkRtdevaadibhede'pdhvste svarUpabhedo vAcAmagocaraH svasaMvedyaH, jJAnasvarUpamityetAvadevaM nirdezyam / tacca sarveSAmAtmanAM smaanm| anantaguNagaNAgAro nArAyaNaH puruSottamo bhagavAn evaMvidhacidacidAtmakaprapaJcasyodbhavasthitipralayasaMsAranivartanaikahetubhUtaH samastahe yapratyanIkatayA (ananta) kalyANaika tAnatayA ca svetarasamastavastuvilakSaNasvarUpo'navadhikAtizayAsaMkhyeyakalyANaguNagaNaHsarvAtmaparabrahma parajyotiH-paratattva paramAtma-sadAdizabdabhedernikhilavedAntavedyo bhagavAnnArAyaNaH purussottmH| ___ puruSottamo nArAyaNo bhaktyekalabhyaH so'yaM parabrahmabhUtaHpuruSottamaH, niratizayapuNyasaJcayakSINAzeSajanmopacitapAparAzeH paramapuruSacaraNAravindazaraNAgatijanitatadAbhimukhyasya, sadAcAryopadezopabRMhitazAstrAdhigata-tattvayAthAtmyAvabodhapUrvakAharaharupacIyamAnazamadamatapazzaucakSamA''rjava-bhayAbhayasthAnavivekadayAhiMsAdyAtmaguNopetasya, varNAzramocitaparamapuruSArAdhanaveSanityanaimittikakarmopasaMhatiniSiddhaparihAraniSThasya, paramapuruSacaraNAravindayugalanyastAtmAtmIyasya, tdbhktikaaritaanvrtstutismRtinmskRtiyjnkiirtngunnshrvnnvcndhyaanaarcnprnnaamaadipriitprmkaarunnikpurussottmprsaadvidhvstsvaantdhvaantsy,annypryojnaanvrtnirtishypriyvishdtmprtyksstaapnnaanudhyaanruupbhktyeklbhyH| taduktaM paramagurubhiH bhagavadrAmAnujAcAryapAdai:ubhayaparikarmitasvAntasya aikAntikAtyantikabhaktiyoga labhyaH /
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 gadyasaMgrahaH zrIbhASyAt avidyA jaganmUlaM, tannivarhaNAya nirvizeSabrahmAtmaikatvavidyA__ pratipattaye sarve vedAntAH pravRttA ityadvaitavAdinAM pUrvapakSaH paramArthato nirastasamastabhedavikalpanirvizeSacinmAtraikarasakUTasthanityasaMvideva bhrAntyA jJAtRjJeya jJAnarUpavividhavicitrabhedA vivartata iti tanmUlabhUtA vidyAnivarhaNAya nityazuddhabuddhamuktasvabhAvabrahmAtmaikatvavidyApratipattaye sarve vedAntA Arabhyanteiti / / mahAsiddhAntaH - advaitavAdinAM mAyAvAdopajIvinaH pUrvapakSasya khaNDanam tadidamaupaniSadaparamapuruSavaraNIyatAhetuguNavizeSavirahiNAmanAdipApavAsanAdUSitAzeSazemuSIkANAmanadhigatapadavAkyasvarUpatadarthayAthAtmyapratyakSAdisakalapramANavRttataditirkavyatArUpasamIcInanyAyamArgANAM vikalpAsahavividhakutarkakalkakalpitamiti, nyaayaanugRhiitprtykssaadisklprmaannkRtyaathaatmyvidbhirnaadrnniiym| pramANAbhAvAd vastu na nirvizeSaM kintu savizeSameva, ato nirvizeSaM brahma nAsti tathAhi-nirvizeSavastuvAdibhirnirvizeSe vastunIdaM pramANamiti na zakyate vaktum, svishessvstuvissytvaatsrvprmaannaanaam| yastu svAnubhavasiddhamiti svagoSThIniSThassamayaH, so'pyAtmasAkSikasavizeSAnubhavAdeva nirastaH, 'idamahamadarzam' iti kenacidvizeSeNa vishissttvissytvaatsrvessaamnubhvaanaam| savizeSo'pyanubhUyamAno'nubhavaH kenacidyuktyAbhAsena nirvizeSa iti niSkRSyamANassatAtirekibhissvAsAdhAraNaissvabhAvavizeSairniSkRSTavya iti niSkarSahetubhUtaissattAtirekibhissvAsAdhAraNaissvabhAvavizeSessavizeSa evaavtisstthte| ataH kaizcidvizeSairviziSTasyaiva vastuno'nye vizeSA nirasyanta iti, na kvcinirvishessvstu-siddhiH| dhiyo hi dhItvaM svaprakAzatA ca jnyaaturvissyprkaashnsvbhaavtyoplbdhH| svApamadamUrchAsu
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrIbhASyAt 19 ca savizeSa evAnubhava iti svAvasare nipunntrmuppaadyissyaamH| svAbhyupagatAzca nityatvAdayohyaneke vishessaassntyev| te ca na vastumAtramiti shkyoppaadnaaH| vastumAtrAbhyupagame satyapi vidhAbhedavivAdadarzanAt, svAbhimatatadvidhAbhedezca svmtoppaadnaat| ataH prAmANikavizeSairviziSTameva vastviti vaktavyam / zabdasya tu vizeSeNa savizeSa eva vastunyabhidhAnasAmarthyam, padavAkyarUpeNa prvRtteH| prakRtipratyayayogena hi pdtvm| prakRtipratyayorarthabhedena padasyaiva vishissttaarthprtipaadnmvrjniiym| pdbhedshcaarthbhednibndhnH| padasayAtarUpasya vAkyasyAnekapadArtha-saMsargavizeSAbhidhAyitvena nirvizeSavastupratipAdanAsAmarthyAt na nirvizeSavastuni zabdaH praamaannm| nirvikalpakapratyakSamapi nirvizeSaM nAvagAhate pratyakSasya nirvikalpakasavikalpakabhedabhinnasya na nirvizeSavastuni prmaannbhaavH| savikalpakaM jAtyAdyanekapadArthaviziSTaviSayatvAdeva svishessvissym| nirvikalpakamapi savizeSaviSayameva, savikalpake svsminnnubhuutpdaarthvishissttprtisNdhaanhetutvaat| nirvikalpakaM nAma kenacidvizeSeNa viyuktasya grahaNam, na sarvavizeSarahitasya, tathAbhUtasya kadAcidapi grhnnaadrshnaadnupptteshc| kenacidvizeSeNedamitthamiti hi sarvA pratItirupajAyate, trikoNasAsnAdisaMsthAnavizeSeNa vinA kasyacidapipadArthasya grhnnaayogaat|ato nirviMkalpakamekajAtIyadravyeSu prathamapiNDagrahaNam dvitIyAdipiNDagrahaNaM sviklpkmityucyte| tatra prathamapiNDagrahaNe gotvAderanuvRttAkAratA na prtiiyte| dvitIyAdipiNDagrahaNe ssvevaanuvRttiprtiitiH| prathamapratItyanusaMhitavastusaMsthAnarUpagotvAderanuvRttidharmaviziSTatvaM dvitIyAdipiNDagrahaNAvaseyamiti, dvitIyAdigrahaNasya savikalpakatvam, sAstrAdivastusaMsthAnarUpagotvAderanuvRttirna prathamapiNDagrahaNe gRhyata iti, prathamapiNDagrahaNasya nirvikalpakatvam, na punssNsthaanruupjaatyaadergrhnnaat| saMsthAnarUpajAtyAderapyaindriyikatvAvizeSAt, saMsthAnena vinA saMsthAninaH pratItyanupapattezca prathamapiNDagrahaNe'pi saMsthAnameva vastu itthamiti gRhyte| ato dvitIyAdipiNDagrahaNeSugotvAderanuvRttidharmaviziSTatA saMsthAnivatsaMsthAnavacca sarvadaiva gRhyata iti teSu savikalpakatvameva / ataH pratyakSasya kadAcidapi na nirvizeSaviSayatvam /
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ 20 gadyasaMgrahaH tattvapradIpikA-citsukhItaH lakSaNapramANAbhyAM bhAvAbhAvavilakSaNasya ajJAnasya siddhiH na tAvallakSaNAsaMbhavastathAhi- "anAdi bhAvarUpaM yadvijJAnena vilIyate tadajJAnamiti prAjJA lakSaNaM saMpracakSate // 9 // " anAditve sati bhAvarUpaM vijJAnanirasyamajJAnamiti lakSaNamiha vivakSitam / na tAvadihAvyAptiH / srvessaampyjnyaanaanaamuktruuptryaanugmaat| naapytivyaaptiH| anAderbhAvasyAtmano nivartyatvAbhAvena jJAnanivartyatvasyApyabhAvAt, tadanyasya ca paramANostadgata-zyAmatvAdezca svarUpatonaGgIkRtasya dUrata evaanaaditvaannggiikaaraat|ncaasNbhvitvN, bhAvAbhAvavilakSaNasyAjJAnasyAbhAvavilakSaNatvamAtreNa bhaavtvaupcaaraadaatmvdnaadibhaavtvenaanivrtytvaanumaanaanupptteH| nacaivaMvidhe maanaasNbhvH| yataH-devadattapramA ttsthprmaabhaavaatirekinn:| anAderdhvaMsinImAtvAdavigItapramA yathA // 10 // vigItaM devadattaniSThapramANajJAnaM devadattaniSTha pramA'bhAvAtiriktAnAdernivartakaM prmaanntvaadyjnydttaadigtprmaannjnyaanvditynumaanm| ye tu pramA pramAprAgabhAvanivRttireva na tu nivartiketi manyante tAnprati, devadattapramA taniSThapramAbhAvAtiriktAnAdinivRttiriti pryoktvym| na caitadasamavetatvameta danyasamavetatvaM vA ttropaadhiH| saadhyaavyaapteH| etatsamavetasukhadu:khecchAdveSaprayatnAnAmetanniSThapramAbhAvAtiriktAnAdeHsvaprAgabhAvasya nivartakatvena sAdhye vidyamAnepi tvduktopaadherbhaavaat| na ca vivAdapadamanAderbhAvasya nivartakaM na bhavati padArthatvAtsaMpratipannavaditi prtynumaanvirodhH| sattAdravyatvAdyanivartakatvena siddhsaadhntvaat| nanusaMpratipannAtmAdipadArthAtiriktasya bhAvasyAbhAvAtiriktasya cAnAderna nivartakamiti vizeSaNAdidamadUSaNamiti cenn| tasya tavAprasiddha-tayA'prasiddhavizeSaNatvApattaiH / kiM ca "na kiMcidavediSa" miti parAmarzasiddhasauSuptikAnubhavo'pyatra prmaannm| na ca jnyaanaabhaavvissyo'ymnubhvH| abhAvapratIterdharmipratiyogibodhaparAdhInatayA tadabhAve tsyaanbhvitumyogytvaat| na ca bhedasAdRzyAdivatsvarUpeNAbhAvasyApi nirviklpkbuddhibodhytaa| tathAtve sAdRzyAdivadeva bhAvatvApatteH, nirvikalpakabuddhibodhyo bhAva iti prairlkssnnaanggiikaaraat| nAyaM suSuptikAlInAnubhavajaparAmarza :, kitUtthitasyedAnImeva sauSuptikajJAnAbhAvAnumAnamiti ca na vaacym| tadanumApa
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDanakhaNDakhAdyAt 21 klinggaasiddheH| na ca sAmagryabhAvo linggm| tsyaapysiddheH| na ca jJAnAbhAvena tsyaanumaanm| anyonyAzrayatApatteH, sAmagrayabhAvAjjJAnAbhAvAnumAnaM tadabhAvAcca saamgrybhaavaanumaanmiti| nacaivaM sati vedAntinAmapi jnyaanaabhaavaanumaanaasNbhvH| avasthAbhedasaMbhinnabhAvarUpAjJAnasaMvedanAdeva suSuptyavasthAyAM tadviruddhasya jJAnasya tatsAmagryAzcAbhAvAnumAnAt, tvayApi gatyantarAbhAvAdevameva jnyaanaabhaavaanumaansyaavshyaabhyupeytvaat| na caivaMvidhamajJAnamadyApyasiddhamiti vaacym| tatpramANasya drshittvaat| tvaduktamarthe na jAnAmIti vyavahArAnyathAnupapattirapi bhAvarUpAjJAnasadbhAve maanm| na ca pramANato na jAnAmItyevaMparatayApi vyvhaaroppttiH| tvadukte'rthe pramANajJAnaM mama nAstItyasya viziSTaviSayajJAnasya pramAtvAt, tadvizeSaNatayArthasyApi pramANenAdhigatatvAt, svvcnvyaaghaataaptteH| etadatiriktapramANajJAnaM tvadukte'rthe mama nAstIti vadato vacanavyAghAtadoSAnuSaGga evAsyApi jJAnasya pUrvavadeva prmaannjnytvaat| na ca sAmAnyataH pramANenArthasyAdhigame'pi vishessaandhigmaaddossH| vizeSasyApyadhigamAnadhigamayoH puurvoktdossaantivRtteH| nanu bhAvarUpamapyajJAnaM jJAnanirasyamabhyupagamyate bhavadbhistatkathaM jJAyamAne'rthe na jAnAmIti vyvhaarH| maivm| asmanmate'jJAnasya sAkSisiddhatayA pramANAbodhyatvAt, pramANajJAnodayAtprAkAle'jJAnaM tadvizeSito'rthaHsAkSisiddho'jJAta ityanuvAdagocaro bhavati, bhavati ca praznArha ityvirodhaat| uktaM ca saMpradAyavidbhiH sarve vastu jJAtatayA ajJAtatayA vA sAkSicaitanyasya viSaya eveti| khaNDanakhaNDakhAdyAt pramANAdInAM sattvaM svIkRtyaiva vAdibhiH kathA pravarttayituM zakyetyetasya khaNDanam atha kathAyAM vAdino niyamametAdRzam manyante-pramANAdayaH sarvatantrasiddhAntatayA siddhAH padArthAH santIti kathakAbhyAmabhyupeyam / / 4 // " tadapare na kSamante / tathAhi pramANAdInAM sattvaM yadabhyupeyam kathakena tat kasya hetoH? kiM tadanabhyupagacchadbhyAM vAdiprativAdibhyAm tadebhyupagamasAhityaniyatasya vAgvyavahArasya
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ gadyasaMgrahaH pravarttayitumazakyatvAt? uta kathakAbhyAM pravartanIyavAgvyavahAraM prati hetutvAt, uta lokasiddhatvAt, athavA tadanabhyupagamasya tattvanirNayavijayaphalAtiprasajjakatvAt / / 5 // ntaavdaadyH| tdnbhyupgcchto'picaarvaakmaadhymikaadevaagnistraannaamprtiiymaantvaat| tasyaiva vA'niSpattau bhvtstnniraaspryaasaanupptteH| so'yamapUrvovAkstambhanamantro bhvtaabhyuuhitH| nUnaM yasya prabhAvAd bhagavatA suraguruNA lokAyatakAni sUtrANi na praNItAni, tathAgatena vA madhyamAgamA nopadiSTAH, bhagavatpAdena vA bAdarAyaNIyeSu sUtreSu bhaassynnaabhaassi| nApi dvitiiyH| tathAhi syAdapyevaM yadi kathakapravartanIyavAgvyavahAramprati pramANAdInAm hetutA tatsattvA'nanabhyupagame nivrtet| natvevaM smbhvti| tathA sati tatsakhAnabhyupagantRRNAM vAgvyavahArasvarUpameva na niSpadyeta he tvnupptteH| uktazcAyamartho yanmAdhyamikAdivAgvyavahArANAM svarUpApalApo na zakyata iti // 14 // ___ atha manyase kathakavAgvyavahAramprati he tutvAt pramANAdInAM satvaM, sakhAccabhyupagamaH, yatsat tad abhyupagamyate iti sthiteriti| maivm| kasyApi niyamasthityA pravRttAyAM kathAyAM kathakavAgvyavahAramprati hetutvAt pramANAdInAM sattvaM sakhAccAbhyupagamobhavatA prasAdhyaH // 15 // kathAtaH pUrvaM tattvAvadhAraNaM vA paraparAjayaM vA'bhilaSadbhyAM kathakAbhyAM yAvatA vinA'bhilaSitaM na paryavasyati taavdnuroddhvym| tacca vyavahAraniyamasamayabandhAdeva dvAbhyAmapi tAbhyAM sambhAvyate iti vyavahAraniyamasamayameva badhnItaH // 16 // sa ca -pramANena tarkeNa ca vyavaharttavyaM vaadinaa| prativAdinApi kathAGgatattvajJAnaviparyayaliGgapratijJAhAnyAdyanyatamanigrahasthAnaM tasya darzanIyam / tavyutpAdane prathamasya bhaGgovyavahartavyaH / anyathAtu dvitIyasyaiva / tAdRzetarau jetRtayA vyvhrtvyau| prAmANikaH pakSaH tAttvikatayAvyavaharttavyaHityAdirUpaH / / 17 // nApi tRtiiyH| lokavyavahAro hi pramANalokavyavahAro vA syAt pAmarAdisAdhAraNavyavahAro vA? nAdyaH, vicArapravRttimantareNa tasya durnirUpatvAt, tadarthameva ca pUrvaM niyamasya gaveSaNAt / nApi dvitIyaH, zarIrAtmatvAdInAmapi tathA sati bhavatA sviikrttvytvaapaataat| pazcAt tadvicArabAdhyatayA nAbhyupeyate iti
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ khaNDanakhaNDakhAdyAt 23 cet, tarhi pramANAdayopi yadi vicArabAdhyA bhaviSyanti tadAnAbhyupeyA eva, anyathA tUpagantavyA iti loka vyavahArasiddhatayA sattvamabhyupagamyate iti tAvanna bhavati / / 21 // nApi cturthH| yAdRzo bhavatA pramANAdInyabhyupagamya vyavahAraniyamaH kathAyAmAlambyate, tasyaiva prmaannaadistvaastvaanusrnnodaasiinairsmaabhirpyvlmbnaat| tasya yadi mAM prati phalAtiprasajjakatvaM tadA tvAM pratyapi samAnaH prasaGgaH // 22 // advaitaM pAramArthikatayA aavidykaistkerbaadhitumshkym nanu kimadvaitaparamArthatAbhyupagamena samAhitaM bhavati? yata upajIvyabAdhAdadvaite pramAM zrutirjanayituM na zaknotIti brUmaH // 156 // maivam / advaitaM hi pAramArthikamidaM pAramArthikena bhedena bAdhyeta, natvavidyA vidyamAnena, tasmAd avidyAvyavasthitaM bhedaM tadbodhaM copajIvantyA na paarmaarthaadvaitbuddhrupjiivytvbaadhH| yadi zrutijanyA bhavantyapyadvaitabuddhiH avidyAvidyamAnA, tathApi tadviSayastAvat paramArthasadevAdvaitam / virodhena ca tasyAH bAdhyatA, sa ca nAstIti // 157 / / tasmAt - pAramArthikamadvaitaM pravizya zaraNaM shrutiH| bAdhanAdupajIvyena bibheti na manAgapi // 23 // zrutirapi tadAha dvitIyAdvai bhayaM bhavatIti // 158 // taccAdvaitaM brahmaivedaM sarvamiti' zrutyarthena sahaikyamApannaM brahmaiva syAt, vijJAnamAnandaM brahmeti' ca zrutyAjJAnAndAtmatayA vyvtisstthte| tena yadidamaddhatajJAnaM zrutyA janitaM tadvijJAnAdvaitAtmanyeva nivizate // 159 // nanu kathaM tasya zrutyA janyatvamupapadyate? satyam, evaM syAt, yadi tasya pAramArthikI zrutyA janyatApi syAt, avidyAvyavasthitA tu tajanyatA na pAramArthikenAjanyatvena viruddhayate / / 160 / / ata eva zrutyedamekaM sAdhyate / yattu, tatra yadyakatA bhedAbhAvo, yadi caikattvasaMkhyA, yadi vA jJAnAtmakatvaM, yadivA'nya evaikatvanAmA kazcidabhedAparaparyAyo dharmastadvatvaMbodhyate,taccAdvaitavyAghAtakatvAnna seDhuM zaknoti, tadA tadapi niSpIDanam asahamAnaM tajjJAnaM zrutijanyatvena sahaiva nivrttaam| yattu tAdRzasyAdvaitasya dharmasya dharmitayA pramitaM tanmAtramabAdhAdadhigataM, paramArthato vyavatiSThatAm / na hi paramArtha-zuktI rajatatayA pratIyate yadA, tadA bAdhAttatra rajatatve vyAvarttamAne dharmivyaktirapi tadaparAdhAnnivartate // 161 //
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ gadyasaMgrahaH seyamadvaitabuddhina tarkazatamavatAryaM prAjJairapaneyA, yad Aha zrutiH- "naiSA sarkeNa matirApaneyeti / " tasmAt dhIdhanAH ! bAdhanAyA'syAstadA prajJA prayacchatha kSeptuM cintAmaNiM pANi-labdhamabdhau yadIcchatha // 24 // 162 // seyamadvaitadRSTidRSTArthApi,yadAhuH- 'svalpamapyasya dharmasya trAyate mahato bhyaat| tasmAt IzvarAnugrahAdeSA puMsAmadvaitavAsanA / mahAmayakRtatrANA dvitrANAM yadi jAyate // 25 // 163 // tasmAt ApAtatoyadidamadvayavAdinInAm advaitamAkalitamarthatayA zrutInAm / tat svaprakAzaparamArthacideva bhUtvA, niSpIDitAdahaha ! nirvahate vicArAt // 26 // 164 // tadidametAbhirAtmamatasiddhasadyuktilakSaNopapannAbhiryuktibhirupanImAnamadvaitamavidyA-vilAsa-lAlaso'pi zraddadhAtu tAvadbhavAn, tadanu cAnayaivopaniSadarthazraddhayA'dhyAtma jijJAsamAnaH paramArthatattvaM kramAd vRttivyAvRttacetAH svaprakAzasAkSikaM mAkSikarasAtizAyi svaatmnaivsaakssaatkrissyti| yathA ca parihatacApalamAtmattvAmRtasarasi nimajya rajyati nirAyAsamevamAnasaMtathA'hamakathayaM naiSadhacaritasya paramapuruSastutau srge| anubhavatvasya jAtitvanirAsaH ti cenn| mAghamAsIyanizAvasAne sitAsitasaritsambhedanAyinaH satyapizabdabalAd bhAvisvakIyasvargasukhasampratyaye sukhamanubhavAmItipratItyanudayAt, pratyuta zItasambhUtavedanAsamvedanAdeva parastriyaJca sambhuJjAnasyA''stikakAmukasya zabdAdhIne satyapi bhAvinarakagamanAnubhavanIyayAtanAdhigame duHkhamanubhavAmIti materanutpatteH, pratyutAmandamAnandaM samvidan sAmpratasasmIti prtyyaat| yadi tu zabdopadarzitavyAptijamanumAnamanubhava eva syAt, tarhi sukhaM duHkhaM vA'nubhavAmIti tayoH pratyayaH syAt / / 12 / /
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ advaitasiddhitaH kathApravRttaye madhyasthena vipratipattipradarzanamasyAvazya kartavyatAsAdhanam tatrAdvaitasiddhedvaitamithyAtvasiddhipUrvakatvAt dvaitamithyAtvameva prthmmuppaadniiym| upapAdanaMcasvapakSasAdhanaparapakSanirAkaraNAbhyAM bhavatIti tadubhayaM bAdajalpavitaNDAnAmanyatamAM kathAmAzritya saMpAdanIyam / tatra ca vipratipattijanyasaMzayasya vicArAGgatvAnmadhyasthenAdau vipratipattiH prdrshniiyaa| yadyapi vipratipattijanyasaMzayasya na pakSatAsaMpAdakatayopayogaH,sisAdhayiSAvirahasahakRtasAdhakamAnAbhAvarUpAyAstasyA:saMzayAghaTitatvAt, anyathA zrutyAtmanizcayavato'numitsayA tadanumAnaM na syaat| vAdyAdInAM nizcayavatvena saMzayAsaMbhavAdAhAryasaMzayasyAtiprasajakatvAccaH nApi vipratipatte: svarUpata eva pakSapratipakSaparigrahaphalakatayopayogaH, tvayedaM sAdhanIyaM' anenedaM dUSaNIyamityAdi-madhyasthavAkyAdeva tallAbhena vipratipattivaiyarthyAt, tathApi vipratipattijanyasaMzayasyAnumityanaGgatve'pi vyudasanIyatayA vicaaraanggtvmstyev| tAdRzasaMzayaM prati vipratipatteH kvacinizcayAdipratibandhAdajanakatve'pi svruupyogytvaat|vaadyaadiinaaN ca nizcayavatve niyamAbhAvAt "nizcitau hi vAdaM kurute" ityAbhimAnikanizcayAbhiprAyaM, parapakSamAlambyApyahaMkAriNo viparItAnizcaya-vato jalpAdau prvRttidrshnaat| tasmAt samayabandhAdivat svakarttavyanirvAhAya madhyasthena vipratipattiH prdrshniiyaiv| tatra mithyAtve vipratipattiH brahma-pramAtiriktAbAdhyatve sati satvena pratIyatyaha cidbhinnaMpratipatyopAdhau vaikAlikaniSedhapratiyogina vA, pAramArthakitvAkAreNoktaniSedhapratiyogi na veti| atha dRSTisRSTayupapattiH - jaganmithyAtvasiddhayanuguNAyAH dRSTisRSTeH svarUpam zuktirUpyasvapnAdivat dRSTisRSTyanyathAnupapattyApi jagato mithyaatvsiddhiH| atha keyaM dRSTisRSTi:? (1) dRSTireva sRSTiriti vA (2) dRSTivyatiriktasRSTayabhAvo vA (3) dRSTivyattirekeNa sRSTyAbhAvo vA (4) dRSTisAmagrI janyatvaM vA (5) dRSTisamAnakAlInasRSTiA (6) dRSTisamAnasattAkasRSTirvA (7) sadasadvilakSaNatvaM vA
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 gadyasaMgrahaH (8) trividhasattvabahirbhUtatve satyasadvilakSaNatvaM vA (9) ajJAtasattvAbhAvo vA (10) jJAtaikasatvaM vA / Adye vRttirUpA, caitanyarUpA vA, dRSTirabhimatA / prathame caramavRttiviSayabrahmaNo'pi dRSTisRSTyApattiH / dvitIye sarvadApi sRSTyApattiH / na dvitIyaH, caitreNa sRSTo mayA dRSTa iti vailakSaNyena vyavahArAnupapatteH / na tRtIyaH, 'jJAto ghaTo na jJAna' miti anubhavavirodhAt / na caturthaH ekasAmagrIprasUtatvena ghttaadedRssttybhinntvenaannntroktdossaat| na paJcamaH,zAbdAdijJAnasamakAlotpannaghaTAdau siddhasAdhanAt, tdvdnytraarthaantrtaaptteshc| na SaSTha : ubhayasattve'pyupapatteH siddhsaadhnaat| na saptamaH yasyaiva mithyAtvarUpatvena tatsAdhanAyaiva tdupnyaasaanupptteH| nASTamaH, trividhasattvamadhye prAtibhAsikasattvasyApyantarbhAvena dRSTisRSTipakSe tadvati jagati tdvhirbhaavaanupptteH| na navamaH tucchsaadhaarnnyaat| na dazamaH, sukhAdau siddhasAdhanAt, tadvadanyatrArthAntarAcceti-cenna, doSaprayuktatvanibandhanasya jJAtaikasatvasyAjJAtasattvAbhAvasya vA, pratipannopAdhidRSTijanyajJAtaikasattvasya vA, draSTyantarAvedyatve sati jJAtaikasattvasya vA vivakSitatvAt / tathA ca na sukhAdyaMze siddhasAdhanam, tadvadanyatrArthAntaraM vaa| rAmAnujakRtagItAbhASyam parabrahmabhUto bhagavAn kRSNaH yuddhAya arjunasya protsAhavyAjena ___ vedAntoktaM bhaktiyogamavatArayAmAsetigItoddhAraH zriyaH patiH, nikhilaheyapratyanIkakalyANaikatAnaH, svetarasamastavastuvilakSaNAnantajJAnAnandaikasvarUpaH, svAbhAvikAnavadhikAtizayajJAnabalaizvaryavIryazaktitejaH prabhRtyasaMkhyeyakalyANaguNagaNamahodadhiH, svAbhimatAnurUpaikarUpAcintyadivyAdbhutanityaniravadyaniratizayaujjvalyasaundaryasaugandhyasaukumAryalAvaNyayauvanAdyanantaguNanidhirdivyarUpaH, svocitavividhavicitrAnantAzcaryanityaniravadyAparimitAdivyabhUSaNaH, svAnurUpAsaMkhyeyAcintyazaktinityaniravadyaniratizayakalyANadivyAyudhaH, svAbhimatAnurUpanityAniravadyasvarUparUpaguNavibhavaizvaryazIlAdyanavadhikAtizayAsaMkhyeyakalyANaguNagaNazrIvallabhaH, svasaMkalpAnuvidhAyisvarUpasthitipravRtibhedAzeSazeSatai karatirUpanityaniravadyaniratizayajJAnakriyaizvaryAdyanantaguNagaNAparimitasUribhiranavaratAbhiSTuta
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ nimbArkavedAnte pArijAtasaurabhAt caraNayugalaH,vAGmanasAparicchedyasvarUpasvabhAvaH, svocitavividhavicitrAnantabhogyabhogopakaraNabhogasthAnasamRddhAnantAzcaryAnantamahAvibhavAnantaparimANanityaniravadyAkSaraparamavyomanilayaH, vividhavicitrAnantabhogyAbhoktRvargaparipUrNanikhilajagadudayavibhavalayalIlaH, paraM brahma, puruSottamo nArAyaNaH brahmAdisthAvarAntamakhilaM jagatsRSTrA svena rUpeNAvasthitaH,brahmAdidevamanuSyANAM dhyAnArAdhanAdyagocaraH,apArakAruNyasauzIlyavAtsalyaudAryamahodadhiH,svameva rUpaMtattatsajAtIyasaMsthAnaM svasvabhAvamajahadeva kurvan teSuteSu lokeSvavatIryAvatIrya taistairArAdhitastattadiSTAnurUpaM dharmArthakAmamokSAkhyaM phalaM prayacchan, bhUbhArAvatAraNApadezenAsmadAdInAmapi samAzrayaNIyatvAyAvatIryo| sakalamanujanayanaviSayatAM gataH, pArAvAranikhilajanamanonayanahAridivyaceSTitAni kurvan, pUtanA zakaTayamalArjunAriSTapralambadhenukakAliyake zikuvalayApIDacANUramuSTikatosalakaMsAdInihatya anavadhikadayAsauhArdAnurAgagarbhAvalokanAlApAmRtairvizvamApyAyayan, niratizayasaundaryasauzIlyAdiguNagaNAviSkAreNAkrUramAlAkArAdIn paramabhAgavatAn kRtvA, pANDutanayayuddhaprotsAhanavyAjena paramapuruSArthalakSaNamokSasAdhanatayA vedAntoditaM svaviSayaM jJAnakarmAnugRhItaM bhktiyogmvtaaryaamaas| nimbArkavedAnte pArijAtasaurabhAt sU0-athAto brahmajijJAsA // 1 / 1 / 1 // vAkyArthaH athAdhItaSaDaGgavedena karmaphalakSayAkSayatvaviSayakavivekaprakArakavAkyArthajanyasaMzayAviSTena tata eva jijJAsitadharmamImAMsAzAstreNa tanizcitakarmatatprakAratatphalaviSayakajJAnavatA karmabrahmaphalaM sAntatvasAtizayatvaniratizayatvaviSayakavyavasAyajAtanirvedena bhagavatprasAdepsunA tadarzanecchAlampaTenAcAryaikadevena zrIgurubhaktyekahArdena mumukSuNA'nantAcintyasvAbhAvikasvarUpaguNazaktyAdibhivRhattamo yo ramAkAntaH puruSottamo brahmazabdAbhidheyastad viSayikA jijJAsA satataM saMpAdanIyetyupakramavAkyArthaH / sU0-janmAdyasya yataH // 1 / 1 / 2 // vAkyArthaH -tallakSaNApekSAyAM siddhAntamAha asyA'cintyavicitrasaMsthAnasaMpannasyAsaMkhyeyanAmarUpAdivizeSAzrayasyAcintyarUpasya vizvasya sRSTisthitilayA
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 gadyasaMgrahaH yasmAt sarvajJAdyanantaguNAzrayAd brahmezakAlAdiniyanturbhavagato bhavanti tadaiva pUrvoktanirvacanaviSayaM brahmeti lkssnnvaakyaarthH| sU0-zAstrayonitvAt // 1 / 1 / 3 / / vAkyArthaH kiM pramANakamityAkAMkSAyAM siddhAntamAha-zAstrameva yonistadjJapti kAraNaM yasmiMstadevoktalakSaNalakSitaM vastu brhmshbdaabhidheym| sU0-tattu samanvayAt / / 1 / 1 / 4 / / vAkyArtha: nanu samastasyApi vedasya kriyAparatvena tadbhinnaviSayakANAM vedAntavAkyAnAmapyarthavAdavAkyAnAM tatprAzastyapratipAdanadvArA paraMparayA vidhivAkyaikavAkyatAvatkratvaGgakartRprAzastyapratipAdanena vidhyaikaparatvAt kathamiva zAstraikapramANakaM brahmeti prApte rAddhAntaH-tajjijJAsyaM vizvakAraNaM zAstrapramANakaM brahmaiva, na karmAdi, tatraiva pratipAdakatayA saMpUrNasyApi vedasya samanvayAt mukhyvRtyaa'nvyH| yadvA vedeSu tasyaiva pratipAdakatayA samanvayAditi sNkssepH| na ca karmaNi tatsamanvayo vaktuM zakyaH tasya tu vividiSotpAdanenaiva nairAkAGkSyAt kratvaGga brahmeti tu baalbhaassitm| tasya sarvakarmakAdikArakaniyantRtvena svAtantryAt tatphaladAtRtvAcca pratyuta karmaNa eva vividiSotpAdanena paraMparayA tatprAptisAdhanIbhUtajJAnotpatyupakArakatvena samanvaya iti nizcIyate vividiSA zruteH / nanu pratyakSAdipramANAviSayakatvavacchabdapramANAviSayatvasyApi zrutisiddhatvAnna zAstraikaprameyaM brahmeti prApte bruumH| jijJAsyaM brahmazAstrapramANakameva naanyprmaannkm| samasta zrutInAM sAkSAtparaMparayA vA tatraiva smnvyaat| tatra lakSaNapramANAdivAkyAnAM svata eva, taviSayaktvena zANDilya, paJcAgnimadhuvidyAdivAkyAnAM pratIkAdiprakArakANAM ca paMraparayA smnvyH| yadvA sarveSAmapi vAkyAnAM bhinnapravRttinimittakatve'pi sAkSAdeva brahmaNi smnvyH| tattadvAkyaviSayANAM sarveSAmapi brahmAtmakatvAvizeSeNa mukhyavAcyatvAt / na caiva viSayaniSedhaparANAM bAdhaHzaGkanIyaH, teSAM brahmasvarUpaguNAdiviSayakeyattAniSedhaparatvena smvissytvaat| kiM cAtra praSTavyo bhavAn zabdA'viSayaM brahmeti vAkyasya vAcyaM brahmAbhipretaM na veti? Adye vAcyatvasiddheravAcyatvapratijJAbhaGgaH, dvitIye sutarAM vAcyateti, tasmAt sarvajJaH sarvAcintyazaktivizvajanmAdihetuH vedaikapramANagamyaH sarvabhinnAbhinno
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAdhvadarzane sarvadarzanasaMgrahAt bhagavAn vAsudevo vizvAtmaiva jijJAsAviSayastatraiva sarvaMzAstraM samanvetItyaupaniSadAnAM siddhaantH| . mAdhvadarzane sarvadarzanasaMgrahAt tattvamasItyAdervedAntavAkyajAtasya bhaGgyantareNArthAntaraparatvamupapAdya brahmamImAMsAvivaraNavyAjenAnandatIrthaH prsthaanaantrmaasthitH| tanmate hi dvividhaM tattvaM svtntraasvtntrbhedaat| taduktaM tttvviveke| svatantramasvatantraJca dvividhaM tattvamiSyate / svatantro bhagavAn viSNurnirdoSo'zeSasadguNa // iti nanu sajAtIyavijAtIyasvagatanAnAtvazUnyaM brahmatattvamiti pratipAdakeSu vedAnteSu jAgarUkeSu kathamazeSasadguNatvaM tasya kathyata iti cenmaivaM bhedapramApakabahupramANavirodhena teSAM tatra praamaannyaanupptteH| tathAhi pratyakSaM tAvadidamasmAdbhinnamiti niilpiitaaderbhedmdhykssyti| atha manyethAH kiM pratyakSa bhedamevAvagAhate kiM vA dhrmiprtiyogighttitm| na prathamaH dharmipratiyogipratipattimantareNa tatsApekSasya bhedasyAzakyAdhyavasAyatvAt / dvitIyo'pi dharmipratiyogigrahaNapura :saraM bhedagrahaNamathavA yugapat ttsrvgrhnnm| na pUrvaH buddheviramya vyApArAbhAvAt anyonyaashryprsnggaacc| nApi caramaH kaarykaarnn-buddhyoryogpdyaabhaavaat| dharmipratItirhi bhedapratyayasya kAraNaM sannihite'pi dharmiNi vyavahitapratiyogijJAnamantareNa bhedasyAjJAtatvenAnvayavyatirekAbhyAM kaarykaarnnbhaavaavgmaat| tasmAnna bhedapratyakSaM suprasaramiti cet kiM vastusvarUpa-bhedavAdinaM prati imAni dUSaNAnyu Syante kiM dharmibhedavAdinaM prti| prathame corAparAdhAnmANDavyapanagrahanyAyAttiH, bhavadabhidhIyamAnadUSaNAnAM tdvissytvaat| nanu vastusvarUpasyaiva bhedatve pratiyogisApekSatvaM na ghaTate ghaTavat, pratiyogisApekSa eva sarvatra bhedaH prathata iti cenna prathamaM sarvato vilakSaNatayA vastusvarUpe jJAyamAne pratiyogyapekSayA vishissttvyvhaaropptteH| tathAhi parimANaghaTitaM vastusvarUpaMprathamamavagamyate pazcAt pratiyogivizeSApekSayA hrasvaM dIrghamiti tadeva viziSya vyavahArabhAjanaM bhvti| taduktaM viSNutatvanirNaye, na ca vizeSaNavizeSyatayA bhedsiddhiH| vizeSaNavizeSyabhAvazca bhedApekSaH, dharmipratiyogyapekSayA bhedasiddhiH bhedApekSaJca dharmipratiyogitvamityanyonyAzrayatayA bhedasyAyuktiH pdaarthsvruuptvaad-bhedsyetyaadinaa| ataeva
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 gadyasaMgrahaH gavArthino gavayadarzanAnna pravarttante gozabdaM ca na smrnti| na ca nIrakSIrAdau svarUpe gRhyamANe bhedapratibhAso'pi syAditi bhaNanIyaM smaanaabhihaaraadiprtibndhkmlaabhedbhaanvyvhaaraabhaavopptteH| taduktam atidUrAt sAmIpyAdindriyaghAtAnmano'navasthAnAt / saukSyAda vyavadhAnAdabhibhavAt samAnAbhihArAcceti // atidUrAd girizikharavarttitarvAdau, ati sAmIpyAllocanAJjanAdau, indriyaghAtAddidyudAdau, mano'navasthAnAt kAmAdyupaplutamanaskasya sphItAlokavarttini ghaTAdau, saukSmyAt paramANvAdau, vyavadhAnAt kuDyAdyantarhite, abhibhavAt divA pradIpaprabhAdau, samAnAbhihArAt nIrakSIrAdau yathAvadgrahaNaM naastiityrthH| bhavatu vA dharmabhedavAdastathApi na kazciddoSaH dharmapratiyogigrahaNe sati dhrmbhedbhaansmbhvaat| na ca dharmabhedavAde tasya tasya bhedasya bhedAntarabhedyatvenAnavasthA duravasthA syAdityAstheyaM, bhedAntaraprasaktau mUlAbhAvAt bhedabhedinau bhinnAviti vyvhaaraadrshnaat| na caikabhedabalenAnyabhedAnumAnaM dRssttaantbhedaavighaatenotthaandossaabhaavaat| so'yaM piNyAkayAcanArthe gatasya khArikAtailadAtRtvAbhyupagama iv| dRSTAntabhedavimardetvanutthAnamevAna hi varavighAtAya knyodvaahH| tasmAnmUlakSayAbhAvAdanavasthA na dossaay| anumAnenApi bhedaa'vsiiyte| paramezvaro jIvAdbhinnaH, taM pratisevyatvAt yo yaM prati sevyaH sa tasmAdbhinnaH yathA bhRtyaadraajaa| na hi sukhaM me syAt duHkhaM me na manAgapi iti puruSArthamarthayamAnAH puruSA:sthapatipadaM kAmayamAnAH satkArabhAjo bhaveyuH pratyuta sarvAnarthabhAjanaM bhvnti| yaHsvasyAtmano hInatvaM parasya guNotkarSaJca kathayati sa stutyaH prItaH stAvakasya tasyAbhISTaM prycchti| tadAha ghAtayanti hi rAjAno rAjAhamiti vaadinH|| dadatyakhilamiSTaJca svagaNotkarSavAdinAmiti // ekaJca paramezvarAbhedatRSNayA viSNorguNotkarSasya mRgatRSNikAsamatvAbhidhAnaM vipulakadalIphalalipsayA jihvAcchedanaM harati etAdRzaviSNuvidveSaNAdandhatamasaH pravezaprasaGgAt / / mokSo hi srvpurussaarthaantimH| dhrmaarthkaamaastvnityaaH| mokSa eva nityH| tasmAnnityaM tadarthAya yateta matimAnara iti bhaallveyshruteH|mokssshc viSNuprasAdamantareNa na lbhyte| yasya prasAdAt paramAtyatsvarUpAt tasmAt saMsArAnmucyate
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ mAdhvadarzane sarvadarzanasaMgrahAt 31 nAvaresurAnArAdhayanto'so paramo vicintyo mumukSubhiH karmapAzAdamuSmAditi naaraaynnshruteH| tasmin prasanne kimihAstyalabhyaM srvaarthkaamairlmlpkaaste| samAzritAd brahmataroranantAt niHsaMzayaM muktiphalaM prayAta // iti vissnnupuraannokteshc| prasAdazca guNotkarSajJAnAdeva naamedjnyaanaadityuktm| na ca tattvamasyAditAdAtmyavyAkopaH shrutitaatpryyaaprijnyaanvijRmbhnnaat| Aha nityaparokSantu tacchando hyavizeSitaH / tvaMzabdazcAparokSArthaM tayoraikyaM kathaM bhavet // Adityo yUpa itivat sAdRzyArthA tu sA shrutiriti| tathA ca paramA shrutiH| jIvasya paramaikyaJca buddhisArUpyameva vaa| ekasthAnanivezo vA vyaktisthAnamapekSya vaa| na svarUpaikatA tasya muktasyApi virUpataH / svAtantryApUrNate'lpatvapAratantro virUpateti // athavA tattvamasItyatra sa evAtmA svAtantryAdiguNopetatvAt atattvamasi tvaM tanna bhavasi tahitatvAdityekatvamatizayena niraakRtm| tadAha atattvamiti vA kledastenaikyaM sunirAkRtamiti / /
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 gadyasaMgrahaH vallabhavedAnte zuddhAdvaita-mArtaNDAt tattvamasItivAkyArthaviSayiNI vibhinnA dRSTiH kecitattvamasItivAkyaviSaye tattvampade lakSaNAM kaicittatra Daso lukaM vidadhate bhASyaM tu keciJjaguH / kecicceidviSayAdabhedamapare vindantyatatvaM padaM siddhAnte tu suvarNavajjagadidaM brahmaiva jIvastathA // 1 // asyArthastu-kecicchaGkarAcAryAH, tacchabdena sarvajJatvAdiviziSTaM brahma, tvaM zabdenAlpajJatvAdiviziSTo jIvastayorabhedo nasambhavatIti bhAgayoHsarvajJatvAlpajJatvayostyAge kevlcidNshmaatrgrhnnenaabhedH| so'yaM devadatta itivadbhAgatyAgalakSaNAM viddhte| kecid rAmAnujamAdhyazaivAH tattvamityatra 'supAM sulukpUrvasavarNAccheyADADyAyAjAla' iti sUtreNa Daso lukaM viddhte| tasya tvamasi ttsmbndhysi| sambandhazca sevysevkbhaavH| kecit rAmAnujAdimatavyAkhyAtAro bhASyaM vyAkaraNabhASyaM prAtipadikanirdeze yAM yAM vibhaktiM buddhirupajAyate sA sA AzrayitavyetyacaH parasminniti suutre|tditi praatipdikm|ten sssstthiivibhkteraashrynnm| arthaH pUrvavat / kecinnimbaarkaashcidvissyaaccitt-saadhaadbhedH| kecinmAdhvaikadezina; atattvamasIti padaM chindnti| atrArthastu, tad brahma tvaM nAsi, kiM tarhi ajiivo'siityrthH| siddhAnte brahmavAdisiddhAnte / suvarNasyAMzAH suvarNarUpAstathA brahmAMzaM jagad brahmaiva, tathA jIvo'pi cidaMzo brahmAnena vAkyena bodhyata ityarthaH / / puruSottamalAbhaH kathaM, tatrAhaHAcArye bhagavattvabuddhayA tadbhajanAdeva puruSottamo labhyaH bhaktyA lAbho hi nirdiSTo bhaktizcAcAryasaMzrayAt / zrImadAcAryacaraNabhajanAdeva nAnyathA // 88 // bhktyeti| shriimdaacaarycrnnetyaadi| atra kramastu, pUrvaM bhagavatkRpAkurasya svataH saMskAreNa bhagavanmArgIyasaGgAdinA vA udbodhe mArge'smin ruciH| tato'smin prveshecchaa| tatrApyakurasya dRDhatve'smin mArge srvottmtvbhaanm|
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyaratnArNavAt 22 pravezazca dvArabhUtazrImadAcAryakulagurudvArA shrnnaagtiH| tataH zuddhaH zrIkRSNaM bhajediti siddhAntAt saparikarasya svasya ca shuddhirpekssitaa| sA loke durghaTA'to dArAn sutAn gRhAn prANAn yat parasmai nivedanamiti vidhipUrvakaM prasiddhaM smrpnnm| tena ca, brahmasambandhakaraNAdityAdivAkyena sarvadoSanirAsokteH samarpaNottaraM sarvatra doSAbhAvAt pratIyamAnAnAM cAbhAsamAtratvAd gaGgAjalanyAyena doSANAM gauNabhAvAcca sevaayaamdhikaarH| tataH satAM dvArabhUtazrIgurorvA saGgena zikSayA vaa| zrImadAcAryacaraNeSu bhgvdbhedbuddhiH| srvottmstotraadibhistdbhjnm| tata etanmArgIyasaGgena bhagavadbhajanasvIyagranthAvalokanazravaNAdinA pratibandhanivRttau dossnivRttiH| sevopyogigunnvRddhishc| tataH sevAnairantaya sakuTumbasya bhgvtpraaptiriti| prameyaratnArNavAt jagato brahmarUpataiva satyA, vibhinnadazAbhAnantu yogyatAbhedAt ayaM prapaJco'dhikArabhedena trighA bhaaste| tatra brahmabhUtAnAM brahmAtmaka eva zuddho bhaaste| yathA yasmin kSaNe sa eva zuklo gRhyate, tdvt| zAstrotpannajJAninAM tu brahmadharmamAyAdharmayuktastattaddharmasatyatvamithyAtvavivekapUrvakaM bhaaste| yathA paTasvarUpaupAdhikaharitatvayuktapaTe gRhIte'pi paTagatA''kRtyAdInAM satyatvam, haritatAyA mAyikatvaM buddhyate tdvt| avivekinAM tu brahmadharmamAyAdharmayuktastattaddharmANAmevarUpajJAnapuraHsaraM bhaaste| yathA haritakAcopanetrayutacakSuSA bAlena gRhItaH paTastadgatAkRtyAderaupAdhikaharitattvAdezca satyatvA'vabodhapUrvakaM bhAsate tthaa| evaM sati bhAna eva bhedaH, na svruupe| ataH prapaJcasya brahmAbhinnatvAt satyatvamaGgIkAryaM shrutishrnnaiH| ye punarutpattivinAzakutsitatvabhedAdayo dharmAH pratIyante, te mAyikA iti sudhiibhiraaklniiym| bhagavataH pratimA bhagavAneva, tatrAnyathAbuddhiH na kAryA bhagavanmUrtyAdau tu bhinnaH prkaarH| tathAhi-bhagavanmUrti pazyato bhaktirahitasya buddhau mAyA viSayatAM sRjati, na tu bhagavanmUtauM viSayatAM prkssipti| tatra bhagavad guNAnAmabhivyaktatayA mAyAyAH prakSepasAmarthyA bhaavaat| kintu tAdRgdraSTarbuddhAvAvaraNasya vidyamAnatvAd bhagavanmUrtAvanyathA bhaanm| vastutastu tatra
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ 34 gadyasaMgrahaH bhagavattvaM nirduSTa mev| ata eva viSNorvA vaiSNavAnAM kalimalamathane pAdatIrthe'mbubuddhirityAdivAkyeranyathAbuddherninditatvaM shruuyte| "zilAbuddhirna kAryA ca tatra nArada krhicit| jJAnAnandAtmako viSNuryatra tisstthtycintykRt|" ityAdivacobhistatra bhagavadAvezakathanAt prpnycvailkssnnymnggiikaarym| mllinggmdbhktjndrshnsprshnaarcnmityekaadshvaakyaat| pUjanaM pratimAyAM tUttamaM parikIrtitamiti kaalnirnnydiipikaasthvissnnudhrmvaakyaacc| nibandhe na tadabhAve svayaM vApi mUrtiM kRtvA hare: kvacit paricaryA sadA kuryAt tadrUpaM tatra ca sthitam, ityasya vyAkhyAne, vastuvicAre sarvasyApi bhgvdruuptvaadvishessstvym| enam uddhariSyAmIti, tadA mRdAdeH prAdurbhUta ityAdinA prpnycvailkssnnysyoppaadittvaacc| ata eva mahatA prabandhena mUrtipUjanaM zrImadbhAgavataikAdazaskandhe bhagavatA zrImaduddhavaM prtyuktmiti| jIvasvarUpam jIvo brahmaNo'bhinnastasyANuH aMzaH, tasya mokSaprAptiprakAro bhedazca tatra tattvamasi zvetaketo, eSo'NurAtmA, cetasA veditavyaH, mamaivAM'zo jIvaloke, nANuratacchruteriti cennetarAdhikArAt, na nau pazyanti kavayazchidraM jAtu manAgapIti zrutigItAvyAsasUtrasamAdhibhASAvAkyairbrahmAbhinno'NubrahmAuMzo jIva iti raaddhaantH| tasya caavsthaatrym| shuddhsNsaarrimuktbhedaat| tathAhi kAraNabhUtAdakSarabrahmaNaH sakAzAdyathAgneH kSudrA visphuliGgA vyuccarantIti zrute: saccidAnandAtmako'NuraMzo niHsrti| vyuccaraNAnantaraM kAraNarUpAkSaragatasya, vizuddhasattvaM tava dhAma zAntamityAdipramANasiddhasya bhagavaddharmAtmakasya vizuddhasatvasyAMzabhUtena tAdRk sattvena bhagavadicchayA prbliikRtenaanndaaNshstirobhvti| tadA nirupAdhiko'NurUpo'kSarAMzazcitpradhAnastirohitAnando jIvazabdavAcyo bhvti| taduktaM vedastutisubodhinyAm-svakRtapuruSvamISvityatra, jIvo nAma bhagavatazcidaMza iti| sphuTIkRtaM ca bhASye-AnandAMzastu pUrvameva tirohito yena jIvabhAva iti| atra pUrvamevetyasya bhagavadaizvaryAdyaMzabhUtaizvaryAditirobhAvAt puurvmityrthH| nibandhe ca, tataH sAkArA bhagavadrUpA api uccanIcabhAvecchayA nirgatA iti nirAkArA jAtA ityuktm| ihAkArazabdenAnandAkAra ucyte| Anando brahmavAde AkArasamarpaka iti tatra nirnnyaat|
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyaratnArNavAt 35 nanu vyApakAd brahmaNo vyuccaraNaM na sambhavatIti cenn| vyApakatve'pi viruddhadharmAzrayatayA, vyuccarantIti zrutisiddhasya vyuccrnnsyaanggiikaaraat| evaM sati vyuccaraNopAdAnabhUtAd brahmaNo vyuccarato brahmabhUtasya brahmabhUte pradeze brahmabhUtaM vyuccaraNamityukte na kshciddossH| sarvaM khalvidaM brahmeti shruteH| tathaivoktaM bhagavatA"yatra yena yato yasya yasmai yadyathathA ydaa| syAdidaM bhagavAn sAkSAt prdhaanpurusseshvrH|" iti // ato vyuccaraNe styaanndaaNshtirodhaanaajiivtvm| vyuccaraNottaraM AnandAMzatirodhAne satyavidyAsambandhAt pUrvavarttinyAmavasthAyAM zuddhajIva iti vyvhaarH| zuddhattvavyavasthitiriti lakSmItantrAt jIve zuddhatvaM tvvidyaasmbndhraahitym| tato'sminjIvarUpe bhagavadaMze bhagavadaizvaryAdiSaGgaNAMzabhUtAnAmaizvaryAdInAM harIcchayA tirobhaavH| parAbhidhyAnAttu tirohitam, tato hyasya bandhaviparyayAviti ttvsuutraat| tadA teSAM madhye keSucijjIveSu ramaNecchayA vicAritasya bahutvabhavanasya siddhaye uccabhAvecchAviSayIbhUtaM muktyadhikArarUpaM sUkSmasadvAsanAviziSTaM devatvaM sampAdayati bhgvaan| tadaiva jIvA muktiyogyA bhvnti|deviismpd vimokSAyeti bhgvdvaakyaat| tato hyavidyAsambandhAd bndhH| bandho'syA'vidyayA'nAdiriti vaakyaat| anAditvaM tu kaaryaantraapekssyaa| amressvmrtvvt| tadupapAditaM vidvnmnnddne| tato dehendriyAnta:karaNAdhyAsAH svarUpavismRtizcetyavidyAyAH pnycprvaanni| tairbaddho duHkhitH| asya jIvasaMsAra ucyata iti nibndhaat| ucyate, na tu jaayte| abhimtyaatmktvaat| tataH sUkSmasthUladehasambandhAt saMsAridharmAn janmamaraNAdIn anubhavan bhagavatkRpayA satsaGgAdi labdhvA paJcaparvAtmikAM vidyAM prApya paramAnandalakSaNAM muktiM lbhte| ___ "vairAgyaM sAMkhyayogau ca tapo bhaktizca keshve| paJcaparveti vidyeyaM yayA vidvAn hariM vizediti" vaakyaat| tatra yAvat paJcaparvAtmikAM vidyAM praapnuyaat| tAvat saMsArIti vyvhaarH| tadane mukta iti zAstrIyo vyavahAraH // saca muktajIvo dvividhH| jIvanmukto muktshceti| tatra sanakAdayo gatAvidyAste jIvanmuktA ucynte| ye tu vyApivaikuNThetarabhagavallokavAsinaste muktA ityucynte| tataH paramakRpayA paramamuktistatra tu zuddhabrahmatvameveti nirnnyH| keciduttamA devAstu satsaGgAdi prApya mArgarucijanyazravaNAdisamudbhUtasvatantrabhaktyA phalarUpayA nityalIlAyAM prvishnti| sa teSAM mokssH|
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 gadyasaMgrahaH mUlasvarUpam kRSi vAcakaH prokto Nazca nirvRtivAcakaH / tayoraikyaM paraM brahma kRSNa ityabhidhIyate // parabrahmaiva zrIkRSNaH OM tat sat paraM brahma kRSNAtmako nityAnandaikasvarUpaH so'ham tadgopAla eva paraM stymbaadhitmiti| paraM brahmaitad yo dhyAyati rasati bhajatItyAdizrutermattaH parataraM nAnyat kiJcidasti dhanaJjaya, akSarAdapi cottama iti bhagavadvAkyAcca zrIkRSNaH paraM brahmeti nisskrssH| ata eva paraM brahma tu kRSNa iti muktAvallyAM shriimdaacaaryairuktm| sa cApANipAdo javano grahItA, aprANo hyamanAH zubhra ityAdi zruteH prAkRta pANipAdAdirahitaH sccidaanndvigrhH| AnandaM brahmaNo rUpaM, saccidAnandarUpAya kRssnnaayaaklissttkrmnne| namo vedAntavedyAya gurave buddhisaakssinne| sarvataH pANipAdaM tadityAdizruterAnandamUrtimajahadatidIrghatApam, AnandamAtra-karapAdamukhodarAdirityAdipurANatantrAbhyAmAnandAtmakakaraNAdirUpo niSkalaM niSkriya zAntaM sarvakAmaH sarvagandhaH, parAsya zaktirvividhaiva zrUyate ityaadishrutibhirpraakRtdhrmaadhaarH| taduktaM nibandhe sarvAdhAraM vakSyamANamAnandAkAramuttamam / prApaJcikapadArthAnAM sarveSAM tadvilakSaNam // iti // tathA ca niSedhakazrutInAM prAtItikaprAkRtadharmaviSayatvaM dharmavidhAyakopaniSada tvaprAkRtanityazrautadharmAviSayatvamiti, vyavasthayA tvvirodho'smtsiddhiaante| yadAha bhagavAn bhASyakAra:-pratItaM ca niSedhyaM nApratItaM na shrutiprtiitmiti| sa ca paramakASThApanaH puruSottamazabdavAcyaH kRSNaH sadA prakaTAlaukika sarvadharma nitysrvliil:| dazamasya vizuddhyarthaM navAnAmiha lakSaNamiti shukvaakyaat| yasTa lIlA navavidhAH sa zuddhaH puruSottama iti nibndhaat| zrIkRSNaH paramAnanda dazalIlAyutaM sadeti spaSTameva zrIbhAgavataprakaraNArambhe niruupittvaacc| sa hi dvibhujacaturbhujAdirUpairvRhadvanavRndAvanavyApivaikuNTAdiSu tattaddhata : saha ramamANaH sarvadA vijyte| paripUrNatamaH kRSNo vaikuNThe gokule svayam / caturbhujazca vaikuNThe gokule dvibhujaH svayam // iti / /
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyaratnArNavAt puSTisvarUpam bhagavato'nugraha eva puSTiH, sA caturvidhapuruSArthasAdhikA athedaM vicaaryte| kA puSTiH, kazca puSTimArgaH? iti| tatra "poSaNaM tadanugrahaH" iti zukavAkyAt, "kRSNAnugraharUpA hi puSTiH kAlAdibAdhikA" iti nibandhoktatvAccAnugraharUpo bhagavaddharmaH puSTi H / sA ca vilakSaNA laukikaalaukikphlsaadhikaa| ato'dhikAravizeSe ni:sAdhane zlAghyaphalaM janayantI tenaivaanumiiyte| taduktaM nibandhe- "anugraho lokasiddho lokasiddho gUDhabhAvAnnirUpitaH" iti / arthastu gUDhabhAvAdanugrahasya gUDhatvAllokasiddhau loke uttamaphalajananena prakaTIbhUto'nugraho nirUpitaH SaSThaskandhe vrnnitH| tatkAryaM vivecitmjaamilaadissu| yato ninditakarmanirataH saGketitabhagavannAmnA mocitH| vizvarUpadadhIcivRtrANAM karmijJAnibhaktAnAM hansAniSTaphalabhogayogyaH zakro'pi puSTyA rkssitH| ditigarbho vajrahato'pi na mRtaH, pratyuta bahutvaM smpnnm| ata evoktam evamindre mahApuSTiH sarvabAdhA niruupitaa| sarvabAdhakarUpA hi daitye puSTirathocyate // iti // mahApuSTitvaM tu-blvtprtibndhnivRttipuurvksvpaadaavaaptisaadhktvm| sarvabAdhetyatra sarvazabdena kAlakarmasvabhAvA graahyaaH| tadiha kutsitakarmaNAmaniSTaphalAjanakatvena tadbAdha indre spssttH| ditigarbhaprasaGge vajraprahArasya prANaviyogasAdhakatvasvabhAvabAdho jnyeyH| na mamAra ditergarbhaH shriinivaasaanukmpyaa| bahudhA kulizakSuNNo droNyastreNa yathA bhavAn // iti vaakyaat| evamanyatrApi bodhyam / / iyaM ca pussttishcturvidhpumrthaansaadhyti|at eva subodhinyAmuktam-"sahasArjuno bhagavadaMzaH puSTyA rAjA babhUva" iti| nibandhe devahUtimuktizcapuSTikAriNikA niruupitaa| yogAdInAM tu vyApAratvamuktameva, ajAmilAdiSu naamaadiinaamiv| taduktaM nibandhe- "nAmadhyAnArcanAdikaM puraskRtya harevIryaM nAmAdiSu nirUpyate'' iti| idaM sAmAnyAnugrahasvarUpam, puSTivizeSastu kevalaM bhagavatsvarUpaphalikAM bhaktiM saadhyti| atastajjanyA bhaktiH pussttibhktirityucyte| taduktaM siddhAntamuktAvalyAm- "anugrahaH
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 puSTimArge niyAmaka iti sthitiH" iti| puSTimArge puSTibhaktimArge ityrthH| tadanugrahaikalabhyAM bhaktiM ca numastadIyAMzceti bhktihetunirnnye'pi| ata eva, bhaktyA kAryarUpayA pussttivishesso'numiiyte| taduktaM puSTipravAhamaryAdAnirUpaNe"bhaktimArgasya kathanAt puSTirastIti nizcayaH' ityArabhya sa eva bhaktiyogAkhya Atyantika udAhRtaH ityantam, granthAdau bhAgavate bhaktimArgasya nirguNasya nirUpaNAd bhaktisattAyAM siddhAyAM tAdRgbhaktyA tatkAraNIbhUtA puSTiranugraharUpa: bhagavatyastIti nizcaya ityrthH| sApIzAnukathAzabdena navamaskandhe vyvhriyte| IzasyAnugAminAM kathA bhagavacchravaNAdirUpaM critrmityrthH| tacca dvividham-maryAdAbhaktirUpaM puSTi bhaktirUpaM c| tatra vizeSAnugrahajanyA yA bhaktiHsA pussttibhktiH| tallakSaNaM tu bhagavatsvarUpAtiriktaphalAkAGkSArahitatve sati bhgvtsvruupaatmkphlaakaangkssaavttvm|at eva akSaNvatAM phalamityatra svarUpasyaiva phalatvaM nirnnaayi| ata:puSTimArgIyA na tadatiriktaM kaamynte| "na yogasiddhirapunarbhavaM vAmayyapitAtmecchati madvinAnyat" iti bhgvdvaakyaat| etacca"vIkSyAlakAvRtamukhaM tava kuNDalazrItaH" iti puSTibhaktavrajasundarIvAkye spssttm| bhaktihaMseca nirUpitam'bhaktau ca na svarUpAtiriktaphalakatvam' itynen| sA puSTi bhaktizcaturdhA, pravAhapuSTi bhaktimaryAdApuSTi bhaktipuSTipuSTi bhaktizuddhapuSTi bhktibhedaat| puSTimArgasthaiH labhyasya phalasya svarUpam atha puSTimArgIyANAM phalaM vicaaryte| tatra prathamam "bhagavatyuttamazloke bhvtiibhirnuttmaa| bhaktiHpravartitA diSTyA munInAmapi durlbhaa||" ityuddhavavAkyAnmArgapravartaka tvena mukhyatvAtteSAM vrajabhaktAnAM phalaprakAro likhyte| tatra "nirodho'syAnuzayanamAtmanaH saha zaktibhiH" iti dvitIyaskandhIyazukavAkyAcchaktibhiH sahitasya bhagavataH prapaJce krIDAnirodhaH, Atmazabdasya bhgvdvaacitvaat| anuzayanazabdena tattallIlAnu-rUpA sthitirucyate, na tu nidraa| puruSazabde puri zayanaM puruSasyocyate, puri zete iti vyutpttyaa| tatra sthitireva zIGdhAtorarthaH, na tu nidraa| evmihaapi| ata eva subodhinyAM nibandhe ca "nirodho'syAnuzayanaM prapaJce krIDanaM hreH| zaktibhirdurvibhA-vyAbhiH kRSNasyeti hi lkssnnm|" ityuktm|
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ prameyaratnArNavAt 39 nirodhalIlAyAH svarUpaM tasyAstraividhyaM ca sA bhagavato nirodharUpAlIlA trividhA nirodhyabhaktAnAM tAmasarAjasasAttvikabhedena trividhatvAt tattanmanorodhakatAyai kriyamANA lokAnusAriNI trividhA bhvti| "svabhAvasyAnyathA bhAvo na vai zakyaH kathaJcana atastrividhajIveSu trividhA bhgvtkRtiH|" iti subodhinyaam| tayA trividhalIlayA kriyamANA bhaktAnAM prapaJcavismRtipUrvikA bhgvdaasktiH| sApi nirodhazabdavAcyA, nitarAM rodho nirodha iti vyutptteH| rodhaH kasyetyapekSAyAM bhaktAnAmiti pUrvaskandhasaGgatyA lbhyte| apAdAnApekSAyAM prapaJco grAhyaH, tathA sati prapaJcAdrodha iti siddham bhaktAH pUrvatra nirdiSTAsteroddhavyA vimuktye| iti nibndhaat| hariNA ye vinirmuktAste magnA bhvsaagre| ye niruddhAsta evAtra modamAyAntyaharnizam iti nirodhlkssnngrnthaacc| prapaJcAdrodhe'pi- "karmendriyANi saMyamya ya Aste manasA smrn| indriyArthAn vimUDhAtmA mithyAcAraH sa ucyte|" iti nyAyena prapaJcasmaraNaM cenna bhagavallIlAnubhAve mukhyo'dhikAraH syAdataH prpnycvismrnnmpekssitm| tadupasargeNa lbhyte| nitarAM rodho nirodha iti, prapaJcAsphUrtiriti yaavt| kasminnirodha ityapekSAyAM bhagavati nirodha iti| "kRSNe niruddhakaraNAtbhaktA muktA bhavanti hi" iti nibndhaat| sa hi paramarucyutpAdakalIlAjanyatvena prmsusvruuptvaadaasktiruupH| anyathA nigrahamAnaM syaat| tattu na sukhakaram, "manonigrahakarSitA" iti vaakyaat| prapaJcavismRtAveva bhagavatsukhAnubhavAdAsaktirUpatvaM siddhayati nirodhsy| ataH prapaJcavismRtipUrvikA bhgvdaasktinirodhpdvaacyeti| iti nandAdayo gopAH kRSNarAmakathAM mudA / kurvanto ramamANAzca nAvindan bhavavedanAm // zayyAsanATanAlApasnAnakrIDAzanAdiSu / na viduHsantamAtmAnaM vRSNayaH kRSNacetasaH // ityAdau tathaiva niruupittvaat| tathA ca prapaJcavismRtipUrvakabhagavadAsaktisampAdikA prapaJcAdhikaraNikA bhagavallIlA nirodhpdvaacyaa| seyaM bhgvddhrmH| tAdRzalIlAjanyA prapaJcavismRtipUrvikA bhagavadAsaktinirodhapada-vAcyA, sA jIvadharmaH / /
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ gadyasaMgrahaH gauDIyavaiSNavadarzane bhAgavataSaTsandarbhe tattvasandarbhAt purANamapi vedarUpatayA pramANam puruSasya bhramAdidoSacatuSTayaduSTatvAt sutarAmalaukikA cintyasvabhAvavastusparzAyogyatvAcca tatpratyakSAdInyapi sadoSANi // tatastAni na pramANAnItyanAdisiddhasarvapuruSaparamparAsu sarvalaukikAlaukika jJAnanidAnatvAda-prAkRtavacanalakSaNo veda evAsmAkaM sarvAtItasarvAzrayasarvAcintyAzcaryasvabhAva vastu vividiSatAM prmaannm| taccAnumatam- 'terkApratiSThAnAt' (bra0 sU0 2/1/11) ityAdau, 'acintyAH khalu ye bhAvA na tAMstarkeNa yojyet'| (ma0 bhA0 mI0 4/5/12) / 'ityAdau zAstrayonitvAt' (bra0 sU0 1/1/3) ityAdau, zrutestu zabdamUlatvAt (bra0 sU0 2/1/27) ityAdau, pitRdevamanuSyANAM vedshckssustveshvr| zreyastvanupalabdhe'rthe saadhysaadhnyorpi| (bhA011/20/4) ityAdau c| tatra ca vedazabdasya samprati duSpAratvAd duradhigamArthatvAcca tadarthanirNAyakAnAM munInAmapi parasparavirodhAd vedarUpo vedArthanirNAyakazcetihAsapurANAtmaka: zabda eva vicaarnniiyH| tatra ca yo vA vedazabdo nAtmaviditaH so'pi tadRSTyA'numeya eveti samprati tasyaiva pramotpAdakatvaM sthitm| tathA hi mahAbhArate mAnavIye caitihAsapurANAbhyAM vedaM smupbRNhyet| __ (ma0bhA0 A0 1/293) iti / / na cA'vedena vedasya bRMhaNaM sambhavati, na hyaparipUrNasya kanakavalayasya trapuNA pUraNaM yujyte| nanu yadi vedazabdaH purANamitihAsaJcopAdatte, tarhi purANamanyadanveSaNIyam, yadi tu na, na ta_tihAsapurANayorabhedo vedena- ucyate viziSTaikArthapratipAdakapadakadambasyA'pauruSeyatvAdabhede'pi svarakramabhedAd bhednirdesho'pyuppdyte| RgAdibhiH samamanayorapauruSeyatvenA'bhedo mAdhyandinazrutAveva vyajyate
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ gauDIyavaiSNavadarzane - evaM vA are'sya mahato bhUtasyaniHzvasitametadyadRgvedo yajurvedaH sAmavedo'tharvAGgirasa itihAsaH puraannm| (bR0 2/4/10) ityaadinaa| gAyatrImadhikRtyapravartitaM samAdhau vedavyAsena labdhaM bhAgavatameva mUrdhanyaM prmaannm| atha purANAnAmevaM prAmANye sthite'pi teSAmapi sAmastyenA pracaradrUpatvAnnAnAdevatApratipAdakaprAyatvAd arvAcInaiH kSudrabuddhibhirartho duradhigama iti tadavastha eva sNshyH| yaduktaM mAtsye paJcAGgaJca purANaM syAdAkhyAnamitarat smRtam / sAttvikeSu ca kalpeSu mAhAtmyamadhikaM hareH // rAjaseSu ca mAhAtmyamadhikaM brahmaNo viduH / tadvadagnezca mAhAtmyaM tAmaseSu zivasya ca // saGkIrNeSu sarasvatyAH pitRRNAJca nigadyate // (ma0pu0 53/65, 68, 69) iti| atrA'gnestattadagnau pratipAdyasya tttdyjnysyetyrthH| zivasya ceti ckaaraacchivaayaashc| saGkIrNeSu-sattvarajastamomayeSu kalpeSu bhussu| sarasvatyA nAnAvANyAtmakatadupalakSitAyA nAnAdevatAyA ityrthH| pitRNAm- "karmaNA pitRlokaH' iti . shrutesttpraapkkrmnnaamityrthH| tadevaM sati tattatkalpakathAmayatvenaiva mAtsya eva prasiddhAnAM tattatpurANAnAM vyavasthA jnyaapitaa| tAratamyantu kathaM syAt, yenetaranirNayaH kriyet|sttvaaditaartmyenaiveti cet, "satvAt saMjAyate jJAnam' (gI0 10/17) iti "sattvaM yad brahmadarzanam" iti nyAyAt sAtvikameva purANAdikaM paramArthajJAnAya prblmityaayaatm| tathApi paramArthe'pi nAnAbhaGgayA vipratipadyamAnAnAM samAdhAnAya kiM syaat| yadi sarvasyApi vedasya purANasya cArthanirNayAya tenaiva zrIbhagavatA vyAsena brahmasUtraM kRtam, tadavalokanenaiva so'rtho nirNeya ityucyate, tarhi naa'nysuutrkaarmunynugtermnyet| kiJca, atyantagUDhArthAnAmalpAkSarANAM tatsUtrANAmanyArthatvaM kshcidaackssiit| tataH kataradivA'tra samAdhAnaM tadaiva sArthatvaM kshcidaackssiit| tataH kataradivA'tra smdhaanm| tadeva smaadheym| yadyekatamameva purANalakSaNamapauruSeyaM zAstraM sarvavedetihAsapurANAnAmarthasAraM brahmasUtropajIvyaJca bhavad bhuvi sampUrNapracaradrUpaM
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 gadyasaMgrahaH syaat| stymuktm| yata eva ca sarvapramANAnAM cakravarttibhUtamasmadabhimataM zrImadbhAgavatamevodbhAvitaM bhvtaa| yat khalu sarvapurANajAtamAvirbhAvya, brahmasUtraJca praNIyApyaparituSTena tena bhagavatA nijasUtrANAmakRtrimabhASyabhUtaM smaadhilbdhmaavirbhaavitm| yasminneva sarvazAstrasamanvayo dRzyate, sarvavedArthasUtralakSaNAM gAyatrImadhikRtya prvrttittvaat| pratyabhijJAdarzane abhinavaguptAcAryasya IzvarapratyabhijJAvimarzinItaH vyavahArasAdhanAnAM vyavahartavyaviSayakamohApasAraNamAtraphalakatvam / sa IzvarasvabhAva AtmA prakAzate tAvat, tatra ca asya svAtantryam-iti na kenacidvapuSA na prakAzate, tatra aprakAzAtmanApi prakAzate prakAzAtmanApi, tatrApi prakAzAtmani sarvathA prakAzAtmanA prakAzo bhAgazo vA bhAgazaH prakAzane sarvasya vyatirekeNa avyatirekeNa vA, katipayasya vyatirekeNa avyatirekeNa vA, uktaprakArapUrNatayA vA tadamI sapta prkaaraaH| tatra prathamaH prakAro jaDollAsaH, antyaH paramazivAtmA, madhyamA jIvAbhAsAH, saiva bhagavato mAyA vimohinI nAma zaktiH, tadvazAt prakAzAtmatayA satatam avabhAsamAne'pi Atmani bhAgena aprakAzanavazAd "anupalakSite" sarvathA hRdayaMgamIbhAvamaprApte ata eva pUrNatAvabhAsanasAdhyAm arthakriyAm akurvati, tatpUrNatAvabhAsanAtmakAbhimAnavizeSasiddhaye "pratyabhijJA" vyAkhyAtapUrvApradarzyate, kathaM 'zakteH' IzvaraniSThatvena prasiddhAyA dRkkriyAtmikAyA 'AviSkaraNena' pradarzanena abhimAnasAdhyArthakriyANAM tadabhimAnasiddhyA vinA asiddheH, tathA na dRSTAntaM drshyti| (taistairapyupayAcitaiH (4a03A017 zlo.) / iti| etaduktaM bhavati-na kArakavyApAro bhagavati, nApi jJApakavyApAro'yam, api tu mohApasAraNamAtrametat, vyavahArasAdhanAnAM pramANAnAM . tAvatyeva vishraanteH| ghaTo'yamagragaH pratyakSatvAt-ityanena hi ghaTo na jJApyate pratyakSeNaiva prakAzamAnatvAt, anyathA pakSe hetvasiddheH, kevalaM mohmaatrmpsaaryte| yazcAyaM mohastadapasAraNaM ca yat, tadubhayamapi bhagavata eva vijRmbhAmAtraM, na tu adhikaM kiNcit|
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyabhijJAdarzane . bhagavAneva jJAnasmRtyapohanazaktibhiH vizvavyavahArapravartakaH "saMvit tAvat prakAzate" iti tAvat na kecit aphnvte| sA tu saMvit yadi svAtmamAtravizrAntA arthasya sA kathaM prakAzaH? sa hi arthadharma eva tathA syAt tatazca arthaprakAzaH tAvatyeva paryavasitaH,-iti galito graahygraahkbhaavH| ato'rthaprakAzarUpAM saMvidam icchatA balAdeva artho'pi tadrUpAntargata eva aGgIkartavyaH, sa ca arthaprakAzo yadi anyazca anyazca, tat na smaraNam upapannam,iti ata eka eva asau,-iti ekatvAt sarvo vedyarAziH tena kroDIkRtaH,ityetadapi anicchatA agiikaarym| evamapi satatameva unmanena nimagnena vA vizvAtmanA prakAzeta, tthaasvbhaavtvaat| na caivam, ata: svarUpAntarbuDitam artharAzim aparamapi bhinnAkAram Atmani parigRhya, kaMcideva artha svarUpAt unmagnam AbhAsayati,-iti aaptitm| saiSA jnyaanshktiH| unmanAbhAsasaMbhinnaM ca citsvarUpaM bahirmukhatvAt tacchAyAnurAgAt navaM navaM jnyaanmuktm| evamapi navanavAbhAsAH pratikSaNam udayavyayabhAjaH,-iti saiva vyvhaarnivhhaaniH| tena kvacit AbhAse gRhItapUrvaM yat saMvedanaM bahirmukham abhUt, tasya yat antarmukhaM citsvarUpatvaM tat kAlAntare'pi avasthAsnu svAtmagataM tadviSayavizeSe bahirmukhatvaM parAmRzati,-iti eSA smRtishktiH| yacca tat navaM bhAsayati smarati vA tat vastutaH saMvidA vizvamayyA tAdAtmyavRtti,-iti vizvamayaM pUrNameva,-iti navaM na kiMcit AbhAsitaM smRtaM vA syaat| idamapi pravAhapatitam UrIkAryam-yat kila tat AbhAsyate tat saMvido vicchidyate, saMvicca tataH, saMvicca saMvidantarAt, saMvedyaM casaMvedyAntarAt, naca vicchedanaM vastutaHsaMbhavati,- iti vicchedanasya avabhAsamAtram ucyate / na ca tat iyatA apAramArthikam, nirmIyamANasya sarvasya ayameva paramArtho ytH| eSa eva paritazchedanAt pariccheda ucyate, tadavabhAsanasAmarthyam apohnshktiH| anena zaktitrayeNa vishvevyvhaaraaH| tacca bhagavata eva zaktitrayaM-yat tthaabhuutaanubhvitR-smrtR-viklpyitRsvbhaavcaitrmaitraadyvbhaasnm| sa eva hi tena tena vapuSA jAnAti, smarati vikalpayati c| yathoktam AcAryeNaiva yadyapyarthasthitiH prANapuryaSTakaniyantrite / jIve niruddhA tatrApi paramAtmani sA sthitA // ityaadi| etAsAM ca jJAnAdizaktInAm asaMkhyaprakAro vaicitryavikalpaH,-iti tatsAmarthya svAtantryam, aparAdhInaM pUrNa mahadaizvaryaM tannirmitabrahmaviSNurudrAdyaizvaryA
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 gadyasaMgrahaH pekSayA ucyte| tadeva "cidvapuH" ityevaM kRtvA iyadAyAtam 'vizvarUpaH' iti| tata eva ca pariniSThitaikarUpajaDabhAvavailakSaNyAt jJAnAdizaktiyuktatAmAhezvaryam upsNpraaptH| etadanupagame na kiMcit idaM bhAseta,-iti prsnggH| bhAsate tu, tasmAt etat avazyam aGgIkarttavyam,-iti prsnggvipryyH| anyanirapekSatAyA eva paramArthata AnandarUpatA, sA cA jaDaniSThaiva cetayati ityatra yA citiH citikriyA tasyAH pratyavamarza: svAtmacamatkAralakSaNa AtmA svabhAvaH, tathAhi-ghaTena svAtmani na camatkriyate svAtmA na parAmRzyate na svAtmani tena prakAzyate na aparicchinnatayA bhAsyate tato na cetyata iti ucyte| caitreNa tu svAtmani ahamiti saMrambhodyogollAsavibhUtiyogAt camatkriyate, svAtmA parAmRzyate svAtmanyeva prakAzyate idamiti yaH pariccheda etAvadrUpatayA tadvilakSaNIbhAvena nIla--pIta-sukha-du:khatacchUnyatAdyasaMkhyAvabhAsayogena AbhAsyate, tataH caitreNa cetyate iti ucyte| evaM ca vimarzaH svAtmani avimarzo'pisvAtmani itysiddhmett|vimrsho hi sarvaMsahaH paramapiAtmIkaroti, AtmAnaM ca parIkaroti, ubhayam ekIkaroti, ekIkRtaM dvayamapi nyagbhAvayati ityevaM svbhaavH| pratyavamarzazca antarabhilApAtmakazabdanasvabhAvaH, tacca zabdanaM saMketanirapekSameva avicchinnacamatkArAtmakam antarmukhazironirdezaprakhyam akArAdimAyIyasAMketikazabdajIvitabhUtaM, nIlam idaM, caitro'ham ityAdipratyavamarzAntarabhittibhUtatvAt, pUrNatvAt parA, vakti vizvam apalapati pratyavamarzana iti ca vAk, ata eva sA svarasena cidrUpatayA svAtmavizrAntivapuSA uditA satatam anastamitA nityA ahamityeva, etadeva paramAtmano mukhyaM svAtantryam aizvaryam IzitRtvam ananyApekSitvam ucyte| parAparaM tu idaM bhAvarUpasya pratyavamarzasya akhyAtiprANasya-udbodhamAtre'pi ahaMbhAva eva vizrAnte: zrIsadAzivAdibhUmau pshyntiidshaayaam| aparaM tu idaM bhAvasyaiva nirUDhau mAyAgarbhAdhikRtAnAmeva viSNuviriJjendrAdInAm, tattu eSAM paramezvaraprasAdajameva iti| anyanirapekSataiva paramArthata AnandaH, aizvaryaM, svAtantryaM caitanyaM c| tasmAt yuktamuktam tena jaDAtsa hi vilakSaNaH / / ' iti / / .........
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ pratyabhijJAdarzane prakAze ahamAkAraH pratyavamarza eva, na vikalpaH, tatrAprakAzasambhAvanAderasambhavena vyapohanIyAbhAvAt prakAzasya vizuddhasaMvidrUpasya dehAdisaMsparzeranAbilIbhUtasya ya:AtmA jIvitabhUtaH sArasvabhAvo vicchedazUnyo'ntarabhyupagamakalpo'nanyamukhaprekSitvasvAtantryavizrAntirUpaH "ahamiti" pratyavamarza: asau vikalpo na bhavati, vikalpatvAzaGkAyAM bIjaM drshyti-vaagvpurpiiti| viSayarUpAt zrotragrAhyAt zabdAdanya eva antaravabhAsamAnaH saMvidrUpAvezI zabdenAtmAbhilApo vAgityanenokta:-vakti artha svAdhyAsena so'yamityabhisaMbandhena, yadi vAgvapu:-kasmAnna vikalpa:? Ahanahyasya vikalpalakSaNamasti, tathAhi-vividhA kalpanA vividhatvena ca zaGkitasya kalpo'nyavyavacchedanaM vikalpaH, vividhatvaM ca vahnAvanagnisaMbhAvanAsamAropanirAse sati bhavet, dvayaM vahnayavahnirUpamAkSipati, pena vikalpe'vazyaM tacca nizcetavyamatazca vyapohitavyaM bhvti| tathA ca bhinnayoravabhAso hi syaadghttaaghttyordvyoH| prakAzasyaiva nAnyasya medinastvavabhAsanam // 2 // ghaTe hi dRSTe ghaTasthAna evAghaTo'pi yogyadezAbhimatasthAnAkramaNazIlo vijJAnajanakaH svakAraNopanItaH saMbhAvyate paTAdisvabhAvaH, ato ghaTAghaTayordvayoravabhAsasya saMbhAvanAt samAropa: sAvakAzIbhavati, aghaTasya satyArope niSedhalakSaNo'pohanavyApAra:-iti tadanuprANitA vikalparUpatA ghaTa ityetasya nizcayasya, "liG sNbhaavnaayaam''| yastvayaM prakAzo nAma tasya sthAne yaH saMbhAvyate sa tAvadaprakAzarUpo na bhavati-tulyakakSyasya hi saMbhAvanaM bhavati, na ca yatprakAzena karttavyaM tadaprakAzasya kadAcit dRSTaM - saMbhAvanAropaNAdibalAdeva ca asyAprakAzarUpatvaM vighaTeta, ata: prakAzatulyasyAnyasyAprakAzarUpasya medinastatulpaka yasyApahanAtmakabhedanavyApArAsahiSaporavabhAsanameva nAsti, tadabhAva kasyAyohanam? avabhAsasaMbhave'pi prakAzarUpatva pev| na ca prakAzasya svarUpadezakAlabhedo-yena dvitIyaH prakAza ekaspATapohAteti hIti-yasmAt evaM, tato dugabhAvAdapor3AgaMbhave vikalparUpatvAbhAvAna ci..yAtre parAmarzAtmani ahamiti pratyavamarza eva, na tu vikalpa:
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ gadyasaMgrahaH ahamityavamarzo dvidhA-zuddho mAyIyazca, tatra zuddho yaH saMvinmAtre vizvAbhinne vizvacchAyAcchuritasvacchAtmani vaa| azuddhastu vedyarUpe shriiraadau| tatra zuddhe'haMpratyavamarza pratiyogI na kazcidapohi tavyaH saMbhavati-ghaTAderapi prakAzasAratvenApratiyogitvenAnapohyatvAt, ityapohyatvAbhAve kathaM tatra viklpruuptaa|ashuddhstu vedyarUpezarIrAdau anyasmAd dehAdeghaTAdezca vyavacchedena bhavan vikalpa eva-iti vaakyaarthH| akSarArthastu-cittatvaM prakAzamAtrarUpaM hitvA sadapyapahastanayA apradhAnIkRtya bhinne dehAdAvahameva dehAdiH nIlAdau prameye pramAtA-ityabhimAnena "yo'haM sthUla" ityAdivimarzaH sa vikalpa eva, na tu zuddhaM prtyvmrshmaatrm| atra hetu:-paro dvitIyo dehAdirghaTAdizca yaH pratiyogI tulyakakSyo'nyonyaparihArAcca viruddhastasya yo'vabhAsa:samAropaNalakSaNaH, tasmAdyato'sau tanniSedhAnuprANito'hamityavamarzo jAtaH, "ahaM sthUlo, na kRzo, na ghaTAdiH" iti, zuddhaprakAzarUpasya apahastanameva dehAderbhede hetuH, tadapahastena tu paramezvarasya svAtmapracchAdanecchArUpAbhedAprakAzanaM bhrAntirUpaMprati svAtantryarUpA mAyAzaktihetuH, cidrUpasya cApahastanaM dehAdereva atyantavedyabhAvasya bhinnasyaiva upapattizUnyatayaiva prmaatRtaabhimaanH| tathA ca dehAbhimAnabhUmikAyAM sthitAzcArvAkAH "caitanyaviziSTaH kAyaH puruSaH" iti kAyameva prAdhAnyenAhuH-strIbAlamUrkhANAM tthaabhimaanaat| tato'pi vivekavantaH pAkajotpattipariNAmAdibalAdasthiraM zarIraM manvAnAH prANazaktisamadhiSThAnena ca vinA vikArazatAvezaM zarIrasya pazyanto bubhukSApipAsAyogayogyaM prANamevAtmAnaM kecana zrutyantavido mnynte| tato'pi samadhikavivekabhAjaH prANasyApi anityatvAdanusaMdhAnayogyatAmapazyanto jJAnasukhAdyAzrayabhUtAM buddhimeva kANAdaprabhRtaya aatmaanmaahuH| apare tu tasya api yogidazAyAM vedyabhAvAdaparatvaM manyamAnAH aMsavedyaparvarUpaM yanna kiMcidrUpaM sakalavedyarAzivinirmuktaM zUnyatvAnnabhastulyaM na tu mahAbhUtAkAzasvabhAvaMpramAtRtatvaM zUnyabrahmavAdinaH sAMkhyaprabhRtaya aahuH| tasminnapi vedye zUnyAntaraM tatrApi zUnyAntaram iti yAvad bhedaH tAvatkalpanA na truTyati, tadarthamAha "kalpite" iti| na cAnavasthA paramArthaprakAzabalena yataH sarvasya prakAzo na tu dehAdivazAt, tathAtvAbhimAnamAtraM-dehAdiH pramAteti, saMkocamAtrarUpaM cittatvaM zUnyaM bhUtalaM, yathA ghaTAbhAvaH, saMkoca:-aparavedyAMzacchAyAcchuritaM tu cittattvameva buddhiprANadehAdi
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArthamaJjarItaH iti| ata eva bhUmikAvizeSA uttarottaramArohatAM yoginAM jAgradAditayA piNDasthAditayA cAgameSu bhaNyante, apahastanaM ca vyAkhyAsyate kalodvalitametacca cittattvaM kartRtAmayam / acidrUpasya zUnyAdermitaM guNatayA sthitam // iti, tat sthitam-azuddhaH aham' ityavamavarzo vikalpa ev // paramezvara eva pramAtA na dehAdiH, vizvaM tadantargatameva prakAzAtmA paramezvara eva yato dehAdipramAtRtAbhimAnadazAyAmapi vastutaH pramAtA, evam iti ato hetoH idaM siddhaM bhavati smaraNe apohanajIvite ca vikalpe anubhavajJAne ca antarAbhAsaH prakAzavizrAntaH sthita eva, nAtra saMzayaH kazcit, yadi hi dehAdireva paramArthapramAtA syAt tat zarIrasya prANasya dhiyaH zUnyasya vA antarghaTAdi iti na kiMcit etat ghaTAdiparihAreNa dehAve: sthittvaat| paramArthaprakAzastu sarvaMsahaH iti tatrAntarvizvam, iti anAyAsasiddhametat / mahezvarAnandasya mahArthamaJjarItaH AtmanaH paramezvarAbhedavismaraNAdeva klizyato jIvasya pratyabhijJaiva zaraNam yo'yaM loko dRzyavargavailakSaNyAd draSTutvadharmA, tata eva paramezvaravadAtmano vizvazarIratvapaJcakRtyakAritvAdyaizvaryayoge'pi pazutvAbhimAnI pramAtRvargaH, tasyAyaM prAyazaH svabhAvo yAktitatvAnveSaNe paramezvarAbhinno'pi svayaM svecchAmAtratvAdahambhAvavadidambhAvamapyavagAhamAnasya svasya yaddhRdayamicchAjJAnakriyAtmakazaktitritayame lApala na rUpamantastatvam, tatparAmarza pratyaudAsInyamavalambata iti| tacca tasya svcittsvbhaavaadaaptitm| cittaM hi nAma caitnypthaavrohaaccetysnnycyaantshcryaacaaturyopaattsngkocaacicchktirityvdhaaryte| cittamayatvaM cAsyA'vacchinnasya pramAtuH"tanmayo mAyApramAtA" iti zrIpratyabhijJAhRdayamaryAdayA sNprtipnnm| yataH zrIzivasUtreSu "caitanyamAtmA" itivat "cittamAtmA" ityapyANavadazaucityena punarupadiSTamiti svaabhaavikmsyedmaudaasiinym| ata eva cAyaM saMsArAjananamaraNAdirUpAllokayAtrAvyavahArAd bibhyad "dvitIyAd vai
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 gadyasaMgrahaH bhayaM bhavati" ityupaniSatprakriyAyA bhedaprathopArUDhaM cAkityamudvahan muhyti| AtmanaH paramaizvaryAvasthAsmRtipramoSAdantaH sNklishyte| yathA sarpadaMzAbhAve'pi viSAvezazaGkAzAlI svasya manasi sarpabhramadAyino rajjvAdeH padArthasya vastubhUtasvabhAvaparyAlocanopekSAyAM tAttvikasarpadaMzavanmUrcchamaraNAdikAmantarvyathAmupagacchati, tadvadityupamayA pratipAditamarthatattvaM hRdynggmiikriyte| uktarUpe cAsya mohe svazaktaya eva prvrtnte| tAzca vAgbhUmau parApazyantyAdibhyAM vAci braahmiimaaheshvryaadyH|sNvitkrme svAtmasphurattAsArA vaameshvriikhecryaadyaaH|praannprvnni cshriirnirvhnnopkssiinnvRttyHpraannaapaanprbhRtyH| tAsAM hyahante-dantAdvitayAvagAhanasAmarthyAdAtmasvarUponmIlanavat tdaacchaadne'pyaucitymsti| yadyapyasya pazvabhimatasyAtmana icchAdizaktitritayAnuprANanatvamaparihAryam, tathApi yA etAH pAramaizvaryAmavasthAyAmapratihatasvAtantryalakSaNecchA vizvabhedaprathAnurUpeNa sArvajyopabaMhitA jJAnazaktiH, tadvat sarvakartRtvAtmikA kriyAzaktizca, tA eva pazudazAyAM kUrmAGgabhaGgyA saMkucantyaH kramAdapUrNatAkhyAtirUpamANavam, vedyabhedaprathAsvarUpaM mAyIyam,zubhAzubhAnuSThAnAtmakaM kArmaNaMcamalamunmIlayanti, ttshcaayNsNsaariityucyte| enameva hi vyAmohaM pratyUhayituM sadAcAryacaraNarAjIvasaparyA kaarytoddhossyte| yadA punaH sa eva lokaH svahRdayasya vAstavaM svabhAvaM paryAlocayitumunmukhIbhavati, tadA na kazcit sNsaarshbdsyaarthtyoplbhyte| svasaMrambhavijRmbhAtmakatayaivAsya vimRshymaantvaat| yathoktamAcAryAbhinavaguptapAdaiH svatantraH svacchAtmA sphurati satataM cetanazivaH parAzaktizceyaM krnnsrnnipraantmuditaa| tadAbhogaikAtmA sphurati ca samastaM jagadidaM __na jAne kutrAyaM dhvaniranupatet sNsRtiriti|| iti // yathA cAdvayollAse bhramaH saMsAro yat kathamiva bhavenmuktiramuta stvitIyaM yA vAJchA bata jaDadhiyAM sA prsrti| tvadanyannAstIti prabhavadavikalpAdvayamateH sthirIkAro mokSo dvitayaghaTanA saMsRtirataH // iti //
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArthamaJjarItaH yathA ca saMvitprakAze tasmAd vikalpaH saMzuddhAd vijnyaanaannaatiricyte| tenaiva nirvikalpo'yaM vikalpaH svAtmani sthitaH // iti // sarvo vikalpaH saMsAra ityukterymaashyH| tadasattvaM sRteH sattvaM zuddhAyAH saMvidaH sthitm|| iti c| atrApyukta eva dRssttaantH| yathA-rajvAditattvAvabodhe bhujaGgAdibhrAntyabhAvAnmUrchAdyanubhava iti| ayamarthaH- sarvasyApi janasya bAhya vyavahAravyatirekeNa svahadayonmukhaH kazcidahamityudyogaH prisphurti| sa ca jAnAmIti saMvidvizeSavapurevopapadyata iti jnyaanshkternphnvH|jaanaamiitytr vimarzAkArasaMrambharUpA kAcit kriyaapyaakssiptaa| etad dvitayAnuprANanAvasthA-yAmicchAzaktivyapadeza ityavyAkulo'yamicchAjJAnakriyAsAmarasyAtmA svabhAvaH, yo hRdayamiti vyvhriyte| tasya ca vastunaH paryAlocanAyAM vitarka AtmajJAnam' iti zrIzivasUtrasthityA sa evAhaM paramazivabhaTTArakaH zaktitritayavatvAditi vimarzalakSaNA shktiraavirbhvti| yaduddezena "zaktyAviSkaraNeneyaM pratyabhijJopadizyate" iti shriiprtybhijnyoktiH|| samagraprapaJcaH pAramezvaraprakAzAtmakatayA'bhinnaH, sAmbhakumbhAdi - bheda vyapadeza-sAgarataraGgabhaGgayA vibhAga nibandhano na pRthaktvanibandhanaH pRthaktvamevAbhedavirodhi na vibhAgaH nanu kathaM bhedavAdApavAdaH, yena vizvasvabhAvasyaikarasyaM syAditi cet, ucyte| ko'yaM bhedo naam| kimanyonyAbhAvaH, uta vaidharmyam, Ahosvit svruupmev| nAdyaH, sa khalu stambhaH kumbho na bhavati kumbhazca na stambha ityetAdRzena vapuSA dvyornyonytaaruupmupaadhimpekssyaivotpdyte|scvicaarymaannstyornytveviipsymaan evaavirbhvti| taccAnyatvaM padArthAnAM svabhAvo vA, bhedanibandhanaH kshcidupaadhirvaa| yadvA, tai~katvAkrAntAnAmapi bhedaH prsjyet| dvitIyazcet, tadanyatvaM bhede styevoppdyte| bhedazca nAdyApi siddhasvarUpa ityAtmAzrayatvamanyonyAzrayatvaM vA syAt / na dvitiiyH| vaidhana' nAma stambhAdInAM stmbhtvkumbhtvaadiruupo'rthH| tatra stambheSveva stambhatvaM kumbhatvaM ca kumbheSveveti yadi kincinnaiyatvam, tadupapadyeta
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ gadyasaMgrahaH bhedH| niyAmakaM ca na kincidaalokyte| nanvasti dArumayatvaM pRthubudhnodarAkAratvaM ca tadvyavasthApakamiti cet, na / tdsaadhaarnnyenaaprtiiteH| tAdRzI ca pratIti: stambhAdInAM bhede satyeva snggcchet| sa ca sAdhyakoTyArUDha iti pUrvavadAtmAzrayatvAdyApAtaH / kiJca dArumayatvAdInAmapi bhedastattadvaidhAtmaka iti paramANvantaM paryAlocanAyAmAmUlaviparyAsinyanavasthA syAt / nApi tRtIyaH, svarUpaM hi stambhAdeH svamananyasvabhAvAnuSaktaM / 'rUpamiti vaktavyam, anyathA bhAvAnAM svbhaavsaangkryprsnggaat| anyasvabhAvAnuparAgazca stambhAdeH kinnibandhana ityanveSaNo tatrApi bhaidsdbhaavaadityaivauktiyuktimaalmbte|' sa cAdyApi manorathAyamAnasvabhAva iti prAcIna eva dossaanussnggH| kiJca, svarUpameva bhAvAnAM bhedazcet, idaM rajatamityAdibhrAntyullekho dattAJjaliH syaat| tatra hi zuktikAyA: svarUpaM vyaktamevAdhyakSIkriyate, rajatatayA'dhyavasIyate c| akhyAtivAdapadavIprasthAne'pi bhrAntyAtmikAyAH pratIterevApalApo na punastadanuguNasya vyvhaarsyaapiitybhyupgntvym|apicaayN bhedo bhAveSveva bhAsamAnastattadbhAvebhyaH svayaM bhinno vA na vA? na cet, abheda evetyaaptti| bhinnazcet, so'pi bhedaH kathamiti nirUpyamANa uparyupari bhedprmpraaprigrhpraacuryaadnvsthaamevopsthaapyti| bhedazcAyaM prakRtyA bhinnasya vA syAt, utAbhinnasyApi bhaavsy| yadi bhinnasya, kimanenAgantukena bhedena / kRtakAritvaM ca mahAn dossH| abhinnasya cet, vyaktaM vyAghAtaH syaat| anyccedmaalocniiym| stambhAt kumbho bhinna ityAdirhi bhedvyvhaarH| tatra bhedaviSayanirdezArthamanayordvayorapyekahRdayakroDIkAryatayA bhaavym| tathAbhAve ca tayoH, idamasmAdiha pRthagiti bhirnggulybhinykriyaaklpH| antrgtsvbhaavstaattvikmnyorbhedmaacsstte|| ityAdisthityA vastubhedasvabhAvatvAdabheda eva prtitisstthti| prayogazcAtra-yat prakAzate tadekaprakAzAtmakam, prkaashmaantvaat| ahmprtyvmrshvditi| atra copAdhividhUnanADupanyAso granthagauravAyeti bandhyo'yaM bhedvaadaasvaaddohlpryaasH| nanu stambhaH kumbha ityAdiranyonyamasaGkIrNo vyavahAraH kathamiti cet, bhedAbhedamaryAdayeti bruumH| pAramezvaro hi prakAza: sarvatrApi prapaJce nirvizeSamunmiSati, tasyaiva svaatntryaat|saagrtrnggbhnggyaa stambhaHkumbha ityaadipRthgvyvhaaroppttishc| tIsato'trApi bhedavAdadUSaNApattiriti cet, na |shuddho hi bhedastAdRzamapavAdamanu
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArthamaJjarItaH ____51 bhvti| atra tvabhedopazleSasaubhAgyAllavaNAkarAvagADhasarvalAvaNyanyAyena bhedo'pi tadvad duussytyaivaavtisstthte| yadasmAbhirvibhAganibandha eva bhedo vizvasyAbhyupAgamyate, natu pRthaktvopAdhikaH,tayoddhitIyenaivAbhedasya virodhaat| nanu bhedAnuSaGgadaurbhAgyAdabhedasyApi dRSyatvamiti viparyayaH kiM na syAditi cet, na / prakRtirhi vikRtimanugRhNAti / tatra cAbhedaH prakRtiranyo vikRtiritybhyupgntvym| yato bhinnAnAmapi padArthAnAM prAtisvikena rUpeNaikyamaparihAryam / tadeva cAbheda iti vizvavilAsasyAsya vAstava-svabhAvo'yamabheda evetyatra na kAcidanupapattiH / yadatraiva vastuni "ekamevAdvitIyaM brahma","neha nAnAsti kiJcana" ityAdayo'nantA upaniSada unmissnti| nanu vyAhato'yamartho bhedazcAbhedazceti cet? anta prakAntaM prasamRtamAyuSmatA, evamatidurghaTanakAryaghaTanahe torhi bhagavato mAyA nAma kAcidatimahatI shktirstiitynggiikriyte| etenAdvaitameva sarvasAraH sidvAntaH / tacca pAryantikI pratiSTheti praavsthaa| bhedAbhedastu vyavahArasarvasvaM nirvahan vizvasya vizvottIrNasya ca sambandhasvabhAvo vijRmbhata iti praapraavsthaa| bhedazca vishvottiirnnprmeshvrprkaash-praamrshpraaglbhypllvprmpraapraaytaa| vizvavaicitryazilpakalpanAcitra-maNDapAyamAnavibhramaH prsrptiitypraavsthaa| yAsu kramAt suprabuddhaH prabuddho'prabuddha iti yogitaartmym| Asu ca sarvAsvapi pAramezvaraprakAzAnusyUterna kvacidapi vailakSaNyamityativicakSaNaikazikSaNIyo'yamAsmAkInaH pakSa iti / sarvajJaH sarvakartA pUrNaH svatantraH paramAtmaiva kalAdikaJcakapaJcakavazAd jIvatvamApadyate paramezvaro hi prakRtyA vizvasya kartA, jJAtA ca, tata evasvAtantryAt pUrNaH svAtmatRptazca, praarthniiyaabhaavaat| svavyatiriktasya svAvacchedakasya kasyacid bhaavsyaasNbhvaannityHpraakprdhvNsaabhaavaatilcii| tata eva sNkoclkssnnniyntrnnaashuunyshc| tAdRzo'pi sannasau yAbhiH zaktirbhinibandhanIbhUtAbhirviparIta iva kiJcitkartRtvAdidharmayukta ivAvabhAsate tAH paJca zaktayo bhvnti| taduktaM zrIkramodaye rAgo mAyA kalA'vidyA niyatiH kAla eva c| paJcavRttyAzrayAH sarve pAzAzceti prakIrtitAH // iti //
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ gadyasaMgrahaH tAzca kalA avidyA rAga:kAlo niytirityucynte|klaa tasya kinycitkrtRtvhetuH| avidyA kinycijjnytvkaarnnm| rAgo vishvaayessvbhissnggH| kAlo bhAvAnAmavabhAsanAnavabhAsanAtmA krmH| niyatirmamedaM na mmedmityaadiniymhetuH| etatpaJcakaM cAgameSu svarUpAvarakatvAt knyckmityucyte| etadabhAve hi puruSa:paramezvaravadatiprakaTabodhazaktiH, pASANavadatyantanimagnaizvaryo vA bhvet| tatra carAgomAyA'vidyA kalA kAla iti krameNa puruSasyordhvAdha: parvAnupravezaparihArAt trizaGkuvanmadhyasthAnAvasthAnaM prati pRthivyaptejovAyvAkAza-rUpatayA taasaamupyogH| paramezvaropAsanAkrame prANAyAmasya mahattvam pAramezvaropAstyunmukhAnAM hi pramAtRRNAmayaM svabhAvo yat svAtmasphurattAviSkAro parAgamahimnA-tattatprasaraNaprakAravaicitryAkrAntaM prapaJcocchrAyaM pravartayanto bahirantavibhAgazUnyAmalaukikImAtmabhUmimAruhya mahAcidAhlAdacarvaNacAturya-mAtrasArAH svacchandamAsata iti| tatra tairUpAstyupakrame prakalpyamAnaH prANasaMyamo nAma bubhutsubhiritthamavaboddhavyo yannijaM sattvam uktarUpabalasvabhAvaH sadbhAvaH, tasya vikalpavikSobhopazliSTatayaiva sarvadA'nubhUyamAnatvAdanvayamAtrAdeva tannibandhanaM kiJcidalaukikamantastattvamastItyadhvasIyate, na punarvyatirekadvArApi! vyatirekazca nAtyantaM vypohklpnyoppdyte| kevalaM sngkocmaatraadupcryte| atazca kAryonmukhaH prayatno yaH kevalaM so'tra lupyte| tasmin lupte vilupto'smItyabudhaH prtipdyte|| na tu yo'ntarmukhI bhAvaH srvjnytvgunnaaspdm| tasya lopaH kadAcit syaadnysyaanuplmbhnaat|| iti zrIspandaprakriyAyA vedyAvarohonmukhyazAlini svasAmarthyarUpe vibhave kalalAvasthayA'vasthAnAtmakaM staimityamanubhavatyapi vizvottIrNasya svAtmaparispandamayo vimarza: vizvasyaiva vilAsaM me zarIraM cAznute shivH| zAlAmiva vizAlAM svAmAdarza ca yathA dvipH|| ityAdinItyA darpaNamaNDalAntaH praviSTagandhagajendrAdyanusandhAnasthAnIyaM pryaalocnm| tadupapAdakatayA bahiSThAnAM vedyollAsasvalakSaNAnAM vRttAntAnAM bhaGgo
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ mahArthamaJjarItaH 53 bhaJjanaM stambhanaM prANAyAma iti| tattadvikalpavikSobhavyatire ke 'pi svAtmasphuratAnusandhAnopAyaH prANAyAma iti yaavt| yathA zrIsvacchandeH apasavyena recyeta savyenaiva tu puuryet| nADInAM zodhanaM hyetanmokSamArgapathasya tu|| recanAt pUraNAd rodhAt prANAyAmastridhA smRtH| sAmAnyAd bahirete tu punazcAbhyantare trayaH // abhyantareNa recyeta pUryatAbhyantareNa tu / niSkampaM kumbhakaM kRtvA kAryAzcAbhyantarAstrayaH // iti // yathA - nAbhyAM hRdysnycaaraanmnshcendriygocraat| prANAyAmazcaturthastu suprazAntapade sthitaH // iti // "prAk saMvit prANe pariNatA" iti sthityA sarvasyApi recanapUrakAdiprapaJcopagrAhyasya vAyucakrasya prANamAtrAnuprANanatvAt praannsyetyekvcnopnyaasH|| hRdayaM khalu prakAzavimarzamelApalakSaNam antastattvam, saMsAravyasananivRttaye tad viSayebhyaH pratyAvRtya pratyagAnandasvarUpe svAtmani yojanIyam / (hanta rahasyaM bhaNAmo mUDhA! mA bhramata grbhgolessu| atyAsannaM hRdayaM paryAlocayata tsyodyogm||) he mUDhAH! mAyAmohamAlinyakajjalakaluSitAtmAnaH, tata eva zarIrAdyahantAnusandhAnavantaH prmaataarH| vayamete kecana dezikakaTAkSapAtapratyazikSatAtmaizvaryocchrAyAH parAnujighRkSAvezavaivazyAkrAntacittavRttayazca santa : tadetat paramaM guhyaM yoginInAM mukhe sthitam / iti sthityA gopyamarthatattvaM bhaNAmo vaikharIvAkparyantaM praamRshaamH| anyAbhimukhIkArAduktarUpasaMrambhopanyAso hi tanmanasiM tAdRkparAmarzArpaNaM vinA nsnggcchte|anythaavaikhryaa vaiyarthyaprasaGgAdityAmantryamANAn puruSavizeSAnarthatattvaM viJcit parAmarzayAma ityuktaM bhvti| tatra bhaNitavyamarthamavasthApya madhye
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 gadyasaMgrahaH tadaparijJAnopAdhikamupadravAdhikyaM tatparijJAnaprarocanAtAtparyeNopapAdyate- mA bhramata grbhgolessviti| kimiti jananIjaTharagahvarAntarvAsaklezamanubhavatA'nAyAsena kasmiMzcit tatpratIkAropAye vidyamAne'pIti yaavt| mA bhramateti garbhagahvarabhramaNaniSedhAbhidhAnena vakSyamANasyArthasya tatpratibandhapATavaM pratyavyabhicAro vyjyte| garbhavAso hyapadravAnubhUtInAM parA bhuumiH| bhramaNena ca tasya "mAtApitRsahasrANi" iti nyaayaadnekkaalaanuvRtttvmaakssipyte| tacca jananam - "jAtasya hi dhruvo mRtyuH" iti bhagavadgItAnItyA, "vinAzAghrAta utpAdaH' iti zrImatkSemarAjoktyA ca maraNAnubhUtyavinAbhUtaM tadubhayAntarbhUtaM cAkhilamapi du:khAnubhUtibAhulyamiti janmamayyA pIDayA sarvamapi sNsaarvysnmupsNgRhyte| yadAzayenoktaM zrI laghubhaTTArake : jJAtvetthaM na punaH spRzanti jananIgarbhe'rbhakatvaM narAH // iti // ___ atha bhaNitavyamevArtha bhaNitumasyAtyantasulabhatvopapAdana dvArA pIThikAMbadhnAti atyAsannaM hRdymiti| yadi SaDadhvollAsasamaSTirUpasya svazarIrasyAnuprANanatayA'vatiSThamAnamavikalpAvasthAyAM taduttIrNollekhaM ca satprakAzavimarzadvitayamelApalakSaNamantastatvaM hRdayamityucyate, tasya parvatAgranadItIrAdivanna kadAcidanAsattizaGkA sambhavati, svasvarUpAvibhinnatvAdetadAsarta prtytishysyaanubhuuymaantvaat| tAdRzasya cAsya ya udyogo yataH kutazcidapyAkArAdaudAsInyApahastanasvabhAvamudyantRtvam, tat parita icchAjJAnakriyAparispandapravartitAzeSavizvavyavahAraprathAparAmarzapUrvakamAlocayata aatmaanukuulyaadvlokydhvm|ysminnektraivsaadhye catu:srotaH pravartitA mantratantrAdayaH prabhajAnAbhivyajana iva vyajanavAtAyanavastrAJcalabhastrikAphUtkAraprabhRtayo bahuprakAramupAyA uppaadynte| yena ca kSaNamAtrAnubaddhe nApi jananamaraNAdyazeSopadravavyudAsazAlI jIvanmokSalakSmImahopabhogaH sNpdyte| sa codyogaH kadAcidindriyaparispandAnubandhI kriyAzaktisphArarUpo rUparasAdiviSayagrahaNakautUhalAbahiHprameyazayyAmadhizayya vyAkSepavibhramamanubhavati, kadAcicca jJAnazaktyavaSTavdho viSayebhyaH pratyAvRtya svAtmamAtra vizrAntisvabhAvAM pratyagAnandasampadamupabhuGkte /
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ 55 saundaryalaharItaH sAdAkhyA kalA - zuddhavidyA sadAzivena militA SaDviMzatattvarUpatAM bhagavatI evaM paramAtmetyevaM shivshktyoraikym| atredamanusandheyam -mUlAdhArasvAdhiSThAnamaNipUrAnAhatavizuddhyAjJAtmakAni SaTcakrANi / etAni pRthivygnijlpvnaakaashmnstttvaatmkaani| tAni tattvAni teSu cakreSu tanmAtratayA'vasthitAni / tanmAtrAstu gndhruuprssprshshbdaatmkaaH| AjJAcakrasthitena manastattvena ekaadshendriygnnHsNgRhiitH| evamekaviMzatitattvAni prtipaaditaani| patyA saha rahasi sahasrapatre viharase ityanena tattvacatuSTayaM suucitm| tacca mAyAzuddhavidyAmahezvarasadAzivAtmakaM tttvctussttym| evaM militvA paJcaviMzatitattvAni mAyAparyantAni mAyayA yuktatvAt praakRtaani| mAyA mahezvareNa saMyuktA satI tasya jiivbhaavmaapaadyti| sa jIvaH prAkRta ev| zuddhavidyA tu sadAzivena yuktA satI sAdAkhyA kaleti vyvhriyte| ato bhagavatI caturviMzatitattvAnyatikrAntA sadAzivena paJcaviMzena sArdhaM viharamANA SaDviMzatattvAtmatAmApannA paramAtmeti giiyte| etaduktaM bhavati-sAdAkhyA kalA paJcaviMzena sadAzivena militA SaDviMzA bhavati, melanasya tttvaantrtvaat| na cobhyormelnmubhyaatmkm| tasya tAdAtmyarUpatvAt- tattvAntarameveti rhsym| yattu zrutivAkyaM 'paJcaviMza AtmA bhavati' iti tattu sadAzivatattvapratipAdanaparam, na melanaparamiti dhyeym| nanu vaindavasthAnaM zrIcakrasya madhyasthitaM, zivacakrANAM caturNAmuparizakticakrANAM paJcAnAmadhastAdavasthitatvAt, sahasrArapadmasya tu ziraHsthitatvAt sarveSAmupari vartamAnatvAt tasya vaindavasthAnatvaM nopapadyata iti cet :nizamyatAM bhAgavatamatarahasyam: caturbhiH zivacakraizca zakticakraizca pnycbhiH| zivazaktimayaM jJeyaM zrIcakraM shivyorvpuH|| ityAdau zakticakrANi trikoNASTakoNadazAradvitayacaturdazakoNAtmakAni pnycckraanni| zivacakrANi tu assttdlssoddshdlmekhlaatritybhuupurtryaatkaaniiti|
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ gadyasaMgrahaH ataH zakticakrANAM bAhyataH shivckraanni| zivasya zaktibAhyatvAyogAt tAni zivacakrANi bindurUpeNAkRSya zakticakrAntare sthaapitaani| ata eva binduH zivacakracatuSTayAtmakaH zakticakreSu paJcasu vyaznuvAnaH samApta iti zivazaktyoraikyamiti kecit / traivarNikaiH zrIcakrasya bAhyapUjanaM na kArya kintu tAdAtmyAnu sandhAnAtmakamAntarapUjanameva kaarym| janako ha vaidehaH ahorAtraiH samAjagAma / / iti aamnaatm| janakaH utpAdakaH zrIvidyAyAH RssiH| videha eva vaidehaH mnmthH| ahorAtraiH ahorAtrAtmakaiH paJcadazAkSarImantravarNaiH darzAdipUrNimAntakalAtmakaiH samAjagAma, taM mantraM AhatavAnityarthaH / yastu mantraM Aharati sa Rssirityucyte| ata eva aruNopaniSadi putro nirRtyAM vaidehH| nirRtyAH lkssmyaaH| yadvA-anityAH lakSmyAH / putra : vaidehaH mnmthH|| acetA yazca cetnH| anaGgatvAdeva cetorhitH|cetnshc srvbhuutaantryaamitvaat|stN mnnimbindt| sa:anaGgaH taM prasiddha maNiM vidyAtmakaM ratnaM avindata labdhavAn apshyt| asau anaGga andho'pi apazyaditi "andho maNimavindat" iti vAkyazeSabalAt lbhyte| ata eva paracitkalAyAH vidyAyAH tripurasundaryAH manmathaH Rssirbhuut|| so'nguliraavy't| saH manmathaH anaGgatvAdeva anaGguliH Avayat asIvyat sIvanAntarakRtyamAha so'grIvaH prty'munyct| sa manmanthaH anaGgatvAdeva agrIvaH maNisampAdanaphalaM pratyAmocanaM akarot, dhRtvaanitvrthH| vidyAratne maNitvAropaNasya phalaM dhAraNameva na bhavatItyAha-so'jihvo asshct| saH anaGgaH anaGgatvAdeva ajihvaH jihvArahitaH asazcata acoSat, aasvaaditvaanityrthH|| etaduktaM bhavati-anaGgaH pUrvaM vidyAratnaM paJcAzadvarNAtmakaM SoDazanityAtmakaM SoDazakalAtmakaM nAnAvedeSu nAnAsmRtiSu nAnApurANeSu nAnAvidhAgameSu viprakIrNa dRssttvaan| tadanantaraM viprakIrNaM imaM mantraM dRSTvA sIvanaM kRtavAn! paJcAzadvarNAn trighA
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ saundaryalaharItaH 57 vibhajya khaNDatrayaM kRtvA tripurasundaryAdiSoDazanityAH tatra antarbhAvya pratipadAditithIn SoDaza tatraiva antarbhAvya, paJcadazavarNAtmakaM trikhaNDaM kRtvA, tatra somasUryAnalAtmakatayA brahmaviSNumahezvarAtmakatayA sattvarajastamastattvavyavasthitatayA jAgratsvaprasuSuptyavasthApannatayA sRSTisthitilayahetubhUtatayA nizcitya zrIvidyAtmake caturthe khaNDe paJcadazakalAnAM antarbhAvaM nizcitya bhuvanezvarIprabhRtInAM yoginIvidyAnAM navAnAM trikasya trikasya ekaikahrIGkAreNa antarbhAvaM aGgIkRtya, sarvabhUtAtmakaM sarvamantrAtmakaM sarvatattvAtmakaM sarvAvasthAtmakaM sarvadevAtmakaM sarvavedArthAtmakaM sarvazabdAtmakaM sarvazaktyAtmakaM triguNAtmakaM trikhaNDaM triguNAtItaM sAdAkhyAparaparyAyaM SaDviMzazivazaktisaMpuTAtmakaM nizcitya varNapaJcadazakena mUlavidyAM asiivyt| tadanantaraM syUtaM mantrarAjaM grIvAyAM dhRtavAn cirakAlaM dhyAnayogena puujitvaan| tadantaraM candrakalAmRtAsvAdaM kRtavAniti saH manmathaH RSiH asya mntrsyetyrthH| naitamRSi viditvA nagaraM pravizet / evaM RSi manmathaM viditvA nagaraM zrIcakrAtmakaM na pravizet RSijJAnapUrvakaM zrIcakrAtmakaM nagaraM na pUjayet, bAhyapUjAM na kuryAditi niSedhavidhiH, bAhyapUjAyAmeva RSicchandaH prbhRtijnyaanpuurvktvm| AntarapUjAyAM tAdAtmyAnusandhAnAtmikAyAM RSyAdijJAnaM naastyev| upayogastu dUrata ev| ato vastusiddhaRSyAdiparyudAsamukhena zrIcakrasya bAhyapUjanaM traivarNikaiH na kartavyamiti niymyte| taduktaM sanatkumArasaMhitAyAm: bAhyapUjA na kartavyA kartavyA baahyjaatibhiH| sA kSudraphaladA nRNAM aihikaarthaiksaadhnaat|| bAhyapUjAratAH kaulAH kSapaNAzca kpaalikaaH| digambarAzcetihAsA vaamkaastntrvaadinH|| AntarArAdhanaparA vaidikA brhmvaadinH| jIvanmuktAzcarantyete triSu lokeSu srvdaa|| iti // kaulaa:aadhaarckrpuujaartaaH| kSapaNakAH yossitrikonnpuujaartaa:| kApAlikAH digambarAzca ubhayatra nirtaaH| itihAsAH bhairvyaamlpraamaannyvaadinH| vAmakAH tantravAdinaH ityeke vadanti, vaamkeshvrtntrpraamaannyvaadinH| kevalacakrapUjakAH te vedabAhyA itynvyH| AntarapUjAratAH brahmavAdinaH shubhaagmtttvvedinH|
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ gadyasaMgrahaH SaDvidhaikyAnusandhAnamahinA gurukRpAlabdhamahAvedyamahimnA ca bhagavatI maNipUre pratyakSA bhavati atra kiMcit ucyate-samayinAM caturvidhaikyAnusandhAnameva bhagavatyAH samArAdhanamityetat srvsmmtm|kecittu prauDhA aikymaahuH| yathA-nAdabindukalAtItaM bhAgavataM tattvamiti srvaagmrhsym|naadH parApazyantImadhyamAvaikharIrUpeNa caturvidhaH iti praagevoktm| parA trikoNAtmikA, pazyantI aSTakoNacakrarUpiNI,madhyamA dvidazArarUpiNI, vaikharI cturdshaarruupinnii| zivacakrANAM atraiva antarbhAva: pratipAdita iti catuzcakrAtmakaM zrIcakraM naadshbdvaacym| bindu ma SaTcakrANi mUlAdhArasvAdhiSThAnamaNipUrAnAhatavizuddhyAjJAtmakAni binduzabdavAcyAni pUrvameva uktaani| kalAH paJcAzat, SaSTyuttaratrizatasaGkhyAkA vA / evaM nAdabindukalAtItA bhagavatIti / sahasrakamalaM bindvatItaM vaindavasthAnAtmakaM sudhAsindhvaparaparyAyaM saradhAzabdavAcyam / nAdAtItattvaM tu tripurasundaryAdizabdAbhidheyam darzAdRSTvA darzatA 'ityAdyaparaparyAya' ka e IlahrIm ityAdimantravarNanAtmakapaJcAzadvarNAtmakaSaSTyuttaratriMzatsaGkhyAparigaNitamahAkAlAtmakapaJcadazakalAtItA sAdAkhyA zrIvidyAparaparyAyA citkalAzabdavAcyA brahmavidyAparaparyAyA bhagavatI nAdabindukalAtItaM bhAgavataMtattvamiti tttvvidrhsym|atr nAdabindukalAnAM parasparaikyAnusandhAnaM SoDhA bhavatIti SoDhA aikymaahuH| evaM bhagavatIM SaDvidhaikyena sambhAvyapUjayitvA sAdAkhyAyAM vilIno bhavati / tadanantaraM SaDvidhaikyAnusandhAnamahimnA gurukaTAkSasaJjAtamahAvedhamahinA ca bhagavatI jhaTiti mUlAdhArasvAdhiSThAnAtmakacakradvayaM bhitvA maNipUre pratyakSaM prtibhaati| mahAvedhaprakAraH pUrvaM abhyAsadazAyAM gurvaikaparatantra:mahAvidyAM gurumukhAdeva svIkRtya RSicchandodevatApUrvakaM mUlamantrasya zuSkajapaMgurUpadiSTamArgeNa kurvan AzvayujazuklapakSe mahAnavamIzabdAbhidheyASTamyAM nizIthasamaye guroH padopasaGgrahaNaM krtvym| tanmahimnA guroH tadAnIM kartavyahastamastakasaMyoga-punarmantropadeza-SaTcakrapUjAprakAropadeza-SaDvidhaikyAnusandhAnopadezavazAt mahAvedhaH zaivaH sAdAkhyAyAH prakAzarUpo 'jAyate iti gururhsym| evaM mahAvedhe jAte bhagavatI maNipUre pratyakSA bhvti| sA smaaraadhyaa| arghyapAdyAdibhUSaNapratipAdanaparyantaM pUjAkalApaM maNipUre nirvartya anAhatamandiraM bhagavatI nItvA, dhUpAdinaivedyahastaprakSAlanAntaM karmakalApaM tatraiva samApya, vizuddho
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ saundaryalaharItaH ___59 bhagavatIM siMhAsanAsInAM sakhIbhiH sallApAt sambhASamANAM zuddhasphaTikasadRzaiH maNibhiH puujyet| zuddhasphaTikasadRzamaNayo na mauktikAdayaH, kiMtu tadIyaSoDazadalagataSoDazacandrakalA iti rhsym| evaM saMpUjya AjJAcakaM nItvA devI kAmezvarI nIrAjanavidhibhiH anekaiH saMprINayet / nirduHkhasya sAyujyaM prAptasya zivazaktyorekAtmataiva muktiH jIvanmuktAnAM avidyAnivRttAvapi kulAlacakrabhramaNanyAyena dehsNbndhH| yathoktaM SaSTitantre saptatyAm smyjjnyaanaadhigmaaddhrmaadiinaamkaarnnpraaptau| tiSThati sNskaarvshaacckrbhrmvddhRtshriirH|| iti / __ atra tvadbhajanavAnityatra dvividhaM bhajanaM-SaTcakrasevAtmakaM dhAraNAtmakaM c| AdyaM nirUpyate-AdhArasvAdhiSThAne tAmisralokatvAt nopaasye| maNipUraprabhRtisahasrakamalaparyantaM paJca cakrANi puujyaaniiti| tatra maNipUrakapUjAparANAM sATirUpA muktiH| sArTi ma devyAH purasamIpe purAntaraM nirmAya sevAM kurvANasya avsthitiH| saMvitkamalApUjAratAnAM sAlokyamuktiH sAlokyaM nAma devyAH paTTaNe nivaasH| vizuddhicakropAsakAnAM sAmIpyamuktiH sAmIpyaM nAma anggsevktvm| ajJAcakropAsakAnAM saaruupymuktiH| sArUpyaM nAma smaanruuptvm| pRthagdehadhAritveneti sAyujyA dH| etat caturvidhaM gauNaM bAhyaduHkhAtivartitvamAtrAt muktiriti vypdishyte| paraM tu sAyujyAtmikaiva zAzvatI muktiH shsrkmlopaaskaanaameveti| ata eva parAnandAbhikhyaM rasaM yathAyogyaM tvadbhajanavAn rasayati iti| atredaM matatattvam-SaTkamalabhedamate sukhasvarUpameva muktiH / sukhaM tu laukikadRSTAntena strIsaMbhogAtmakameva / loke'pi strIsammelanAt paraM sukhaM naasti| evamatyantaduHkhacchedAnantaraMsAyujyasaMsiddhau zivazaktisampuTAntarbhAvAt tadAtmikaiva muktiriti /
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ gadyasaMgrahaH nyAyadarzane vAtsyAyanabhASyAt jJAnasya prAmANyaM pravRttisAmarthyAdanumeyam, jJAnasyArthagocaratve pramAtA pramANaM, prameyaM, pramitiritividyAsu arthatattvaM parisamApyate, sad asad dvividhaM vastu, ubhayamapi pramANavedyam / pramANato'rthapratipattau pravRttisAmarthyAdarthavatpramANam / pramANamantareNa nArthapratipattiH, nArthapratipattimantareNa prvRttisaamrthym|prmaannen khalvayaM jJAtA'rthamupalabhya tamarthamabhIpsati jihAsati vaa| tasyepsAjihAsAprayuktasya samIhA pravRttirityucyate / sAmarthyaM punarasyAH phalenA'bhisambandhaH / samIhamAnastamarthamabhIpsan jihAsan vA tamarthamApnoti jahAti vaa| arthastu sukhaM sukhahetuzca, du:khaM duHkhhetushc| so'yaM pramANArtho'parisaGkhyeyaH, prANabhRdbhedasyA'parisaGkhyeyatvAt / arthavati ca pramANe pramAtA prameyaM pramitirityarthavanti bhavanti / kasmAt ? anyatamApAye arthsyaanupptteH| tatra yasyepsAjihAsAprayuktasya pravRttiH sa pramAtA, sa yenA'rthaM pramiNoti tatpramANaM, yo'rthaH pramIyate tat prameyaM, yat arthavijJAnaM sA pramitiH, catasRSu caivaMvidhAsvarthatattvaM parisamApyate / / kiM punastattvam ? satazca sadbhAvo'satazcA'sadbhAvaH / satsaditi gRhyamANaM yathAbhUtamaviparItaM tattvaM bhavati / asaccA'saditi gRhyamANaM yathAbhUtamaviparItaM tattvaM bhavati / __kathamuttarasya pramANenopalabdhiriti? satyupalabhyamAne tadanupalabdheH pradIpavat / yathA darzakena dIpena dRzye gRhyamANe tadiva yanna gRhyate, tannAsti yadyabhaviSyadidamiva vyajJAsyata, vijJAnAbhAvAnnAstIti (evaM pramANena sati gRhyamANe tadiva yanna gRhyate, tannAsti / yadyabhaviSyadidamiva vyajJAsyata, vijnyaanaabhaavaannaastiiti)| tadevaM sataH prakAzakaM pramANamasadapi prakAzayatIti / tatrA''tmA tAvatpratyakSato na gRhyate / sa kimAptopadezamAtrAdeva pratipadyata iti netyucyate / anumAnAcca pratipattavya iti / katham ?
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyadarzane vAtsyAyanabhASyAt Atmano'numApakA hetavaH, tatprayogaprakArasya icchAdveSaprayatnasukhaduHkhajJAnAnyAtmano ligamiti // 10 // yajjAtIyasyA'rthasya sannikarSAtsukhamAtmopalabdhavAn, tajjAtIyamevA'rthe pazyannupAdAtumicchati, seyamAdAtumicchA ekasyAnekArthadarzino darzanapratisandhAnAd bhavanti liGgamAtmanaH |niytvissye hi buddhibhedamAtre na sambhavati, dehaantrvditi| evamekasyA'nekArthadarzino darzanapratisandhAnAt du:khahetau dveSaH / yajjAtIyo'syArthaH sukhahetuH prasiddhastajjAtIyamarthe pazyannAdAtuM prayatna H ekamanaikArthadarzinaM darzanapratisandhAtAramantareNa na syAt / niyataviSaye buddhimAtre na sambhavati, dehAntaravaditi / etena duHkhahetau prayatno vyAkhyAtaH / sukhaduHkhasmRtyA cA'yaM tatsAdhanamAdadAnaH sukhamupalabhate duHkhamupalabhate., sukhadu:khe vedayate / pUrvokta eva hetuH / bubhutsamAnaH khalvayaM vimRzati kiMsviditi, vimRzaMzca jAnIte idamiti, tadidaM jJAnaM bubhutsAvimarzAbhyAmabhinnakartRkaM gRhyamANamAtmaliGgam / pUrvokta eva heturiti / tatra dehAntaravaditi vibhajyate / yathA'nAtmavAdino pratisandhIyeran, avizeSAt / so'yamekasattvasya samAcAra: svayaM dRSTasya smaraNaM, nA'nyadRSTasya nA'dRSTasyeti / evaM khalu nAnAsattvAnAM samAcAro'nyadRSTamanyo na smaratIti / tadetadubhayamazakyamanAtmavAdinA vyavasthApayitumityevamupapannamastyAtmeti / dukhAnAmAtyantikanivRttiH mokSaH, na tatra sukhaM tadabhivyakti tadatyantavimokSo'pavargaH // 22 // tena duHkhena janmanA atyantaM vimuktirapavargaH / katham ? upAttasya janmano hAnam, anyasya cA'nupAdAnam / etAmavasthAmaparyantAmapavarga vedayante'pavargavidaH / tadabhayamajaramamRtyupadaM brahma kSemaprAptiriti / nityaM sukhamAtmano mahattvavanmokSe vyajyate, tenA'bhivyaktenA'tyantaM vimuktaH sukhI bhavatIti kecinmanyante / teSAM pramANAbhAvAdanupapattiH / na pratyakSaM nAnumAnaM nAgamo vA vidyate nityaM sukhamAtmano mahattvAnmokSe'bhivyajyata iti / nityasyAbhivyaktiH-samvedanam, tasyahetuvacanam /
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ gadyasaMgrahaH nityasyA'bhivyaktiH-saMvedanam-jJAnamiti, tasya heturvAcyo yatastvadutpadyata iti / sukhavannityamiti cet / saMsArasthasya muktenA'vizeSaH / yathA muktaH sukhena tatsaMvedanena ca sannityenopapannastathA saMsArastho'pi prasajyata iti, ubhayasya nityatvAt / abhyanujJAne ca dharmAdharmaphalena sAhacaryaM yaugapadyaM gRhyeta / yadidamutpattisthAneSu dharmAdharmaphalaM sukhaM du:khaM vA saMvedyate paryAyeNa, tasya ca nityasaMvedanasya ca sahabhAvo yaugapadyaM gRhyeta, na sukhAbhAvo nAnabhivyaktirasti, ubhayasya nityatvAt / anityatve hetuvcnm| atha mokSe nityasya sukhasya saMvedanamanityam, yata utpadyate sa heturvaacyH| Atmamana:saMyogasya nimittAntarasahitasya hetutvm|aatmmn:sNyogo heturiti cet evamapi tasya sahakAri nimittAntaraM vacanIyamiti / dharmasya kAraNavacanam / yadi dharmo nimittAntaraM ? tasya heturvAcyo yattu utpadyata iti / ___ yogasamAdhijasya kAryAvasAyavirodhAtprakSaye sNvednnivRttiH|ydi yogasamAdhijo dharmo hetuH? tasya kAryAvasAyavirodhAtprakSaye saMvedanamatyantaM nivartate / asaMvedane cA'vidyamAnenA'vizeSaH / yadi dharmakSayAtsaMvedanoparamo nityaM sukhaM na saMvedyata iti ? kiM vidyamAnaM na saMvedyate, athAvidyamAnamiti nAnumAnaM viziSTe'stIti / __ aprakSayazca dharmasya niranumAnamutpattidharmakatvAt / yogasamAdhijo dharmo na kSIyata iti nAstyanumAnam / utpattidharmakamanityamiti viparyayasya tvanumAnam / yasya tu saMvedanoparamo nAsti tena saMvedanaheturnitya ityanumeyam / nitye ca muktasaMsArasthayoravizeSa ityuktam / yathA muktasya nityaM sukhaM tatsaMvedanahetuzca, saMvedanasya tu paramo nAsti, kAraNasya nityatvAlaM, tathA saMsArasthasyApIti / evaM ca sati dharmAdharmaphalena sukhaduHkhasaMvedanena sAhacaryaM gRhyateti / zarIrAdisambandhaH pratibandhaheturiti cet ? na, zarIrAdInAmupabhIgArthatvAt viparyayasya cAnanumAnAt / syAnmatam-saMsArAvasthasya zarIrAdisambandho nitya
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyadarzane vAtsyAyanabhASyAt sukhasaMvedanahetoH pratibandhakaH, tenAvizeSo nAstIti / etaccAyuktam, zarIrAdaya upabhogArthAste bhogapratibandhaM kariSyantItyanupapannam, na cAstyanumAnamazarIrasyAtmano bhogaH kazcidastIti / iSTAdhigamArthA pravRttiriti cet ? na, aniSToparamArthatvAt / idamanumAnamiSTAdhigamArtho mokSopadezaHpravRttizca mumukSUNAM, nobhayamanarthakamiti / etaccAyuktam, aniSToparamArtho mokSopadezaH pravRttizca mumukSUNAmiti / neSTamaniSTenAnanuviddhaM sambhavatIti iSTamapyaniSTaM sampadyate, aniSTahAnAya ghaTamAna iSTamapi jahAti, vivekahAnasyAzakyatvAditi / dRSTAtikramazca dehAdiSu tulyaH / yathA dRSTamanityaM sukhaM parityajya nityaM sukhaM kAmayate, evaM dehendriyabuddhIranityA dRSTA atikramya muktasya nityA dehendriyabuddhayaH kalpayitavyAH, sAdhIyazcaivaM muktasya caikAtmyaM kalpitaM bhavatIti / .. upapattiviruddhamiti cet ? samAnam / dehAdInAM nityattvaM pramANaviruddhaM kalpayitumazakyamiti ? samAnaM sukhasyApi pramANaviruddhaM kalpayitumazakyamiti / AtyantikaM ca saMsAraduHkhAbhAve sukhavacanAdAgame'pi satyavirodhaH yadyapi kazcidAgama: syAt muktasyAtyantikaM sukhamiti ? sukhazabda Atyantike du:khAbhAve prayukta ityevamupapadyate, dRSTo hi du:khAderabhAve sukhazabdaprayogo bahulaM loka iti / nityasukharAgasyAprahANe mokSAdhigamAbhAvo rAgasya bandhanasamAjJAnAt / yadyayaM mokSo nityaM sukhamabhivyajyata iti ? nityasukharAgeNa mokSAya ghaTamAno na mokSamadhigacchet, nAdhigantumarhatIti / bandhanasamAjJAto hi rAgaH / na ca bandhane satyapi kazcinmukta ityupapadyata iti / prahANe nityasukharAgasyApratikUlatvam / athAsya nityasukharAgaH prahIyate, tasminprahINe nAsya nityasukharAgaH pratikUlo bhavati ? yathaivaM, muktasya nityaM sukhaM bhavati, athA'pi na bhavati, nAsyobhayoH pakSayormokSAdhigamo vikalpata iti / RNaklezapravRttibhiH apavargasyAnupapattizaGkA RNaklezapravRttyanubandhAdapavargAbhAvaH // 59 // RnnaanubndhaatraastypvrgH| "jAyamAno ha vai brAhmaNastribhi (@Nai) RNavAn
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ gadyasaMgrahaH jAyate brahmacaryeNa RSibhyo, yajJena devebhyaH, prajayA pitRbhya" iti RNAni, teSAma-nubandhaH svakarmabhiH sambandhaH karmasambandhavacanAt "jarAmarthaM vA etatsatraM yadagni-hotraM darzapUrNamAsA ceti jarayA ha eSa tasmAtsatrAdvimucyate mRtyunA ha veti|" "RNAnubandhAdapavargAnuSThAnakAlo nAstItyapavargAbhAvaH / klezAnubandhAnAstya-pavargaH / klezAnubaddha evAyaM mriyate klezAnubaddhazca jAyate nAsya klezAnubandhavicchede na gRhyate / prvRttynubndhaanaastypvrgH|" janmaprabhRtyayaM yAvatprAyaNaM vAgbuddhi- zarIrArambhaNAvimukto gRhyate tatra yaduktaM "duH khajanmapravRttidoSamithyAjJAnAnA- muttarottarApAye tadanantarAbhAvAdapavarga" iti tadanupapannamiti / / 59 // " RNAdibhiH apavargAnupapattizaGkAparihAraH (bhA0) atrAbhidhIyate / yattAvadRNAnubandhAditi RNairiva RNairiti ... pradhAnazabdAnupapatterguNazabdAnuvAdo nindAprazaMsopapatteH // 60 // RNairiti nAyaM prdhaanshbdH| yatra khalvekaH pratyAdeyaM dadAti dvitIyazca pratideyaM gRhNAti tatrAsya dRSTatvAt prdhaanmRnnshbdH|n caitadihopapadyate pradhAnazabdAnupapatteH guNazabdenAyamanuvAda RNairiva RNairiti / prayuktopamaM caitad yathA'gnirmANavaka iti / anyatra dRSTazcAyamRNazabda iha prayujyate yathAgnizabdo mANavake / kathaM guNazabdenAnuvAdaH ? nindAprazaMsopapatteH / karmalope RNIva RNAdAnAnnindyate karmAnuSThAne ca RNIva RNadAnAtprazasyate sa evopamArtha iti / jAyamAna iti guNazabdo viparyaye'nadhikArAt / jAyamAno ha vai brAhmaNa iti ca zabdo gRhasthaH sampadyamAno jAyamAna iti / yadAyaM gRhastho jAyate tadA karmabhiradhi-kriyate mAtRto jAyamAnasyAnadhikArAt / yadA tu mAtRto jAyate kumAro na tadA karmabhiradhikriyate arthinaH zaktasya cAdhikArAt / arthinaH karmabhiradhikAraH karmavidho kAmasaMyogasmRteH 'agnihotraM juhuyAtsvargakAma' ityevamAdi / zaktasya ca pravRttisambhavAt zaktasya karmabhirabhicAraH pravRttisambhavAt / zaktaH khalu vihite karmaNi pravarttate netara iti / ubhayAbhAvastu pradhAnazabdArthe / mAtRto jAyamAne kumAre ubhayamarthitA zaktizca na bhavatIti / na bhidyate ca laukikAdvAkyAdvaidikaM vAkyaM prekSApUrvakAripuruSa prnniittven| tatra laukikastAvadaparIkSako'pi na jAtamAtraMkumArakamevaM brUyAdadhISva yajasva brahmacaryaM careti |kut eSa RSirUpapannAnavadya
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyadarzane vAtsyAyanabhASyAt 65 vAdI upadezArthena prayukta upadizati / na khalu vai nartako'ndheSu pravarttate na gAyako badhireSviti / upadiSTArthavijJAnaM copadeza-viSayaH / yazcopadiSTamarthaM vijAnAti taM pratyupadezaH kriyate na caitadasti jAyamAnakumAraka iti / gArhasthyaliGgaM ca mantrabrAhmaNaM karmAbhivadati / yacca mantrabrAhmaNaM karmAbhivadati tatpatnIsambandhAdinA gArhasthyaliGgenopapannaM tasmAd gRhastho'yaM jAyamAno'bhidhIyate iti / ___ arthitvasya cAvipariNAme jraamryvaadoppttiH|| yAvaccAsya phalenArthitvaM na vipariNamate na nivartate tAvadanena karmAnuSTheyamityupapadyate jarAmaryavAdastaM pratIti / jarayA ha vetyAyuSasturIyasya caturthasya pravajyAyuktasya vacanaM jarayA ha vA eSa etasmAdvimucyate iti |aayusssturiiyN caturthaM pravrajyAyuktaM jaretyucyate / tatra hi pravrajyA vidhIyate atyantajarAsaMyoge jarayA ha vetyanarthakam / azakto vimucyate' ityetadapi nopapadyate svayamazaktasya bAhyAM zaktimAha / 'antevAsI vA juhuyAd brahmaNA sa parikrItaH, kSIrahotA vA juhuyAddhanena sa parikrIta' iti / athApi vihitaM vAnUdyeta kAmAdvArthaH parikalpyeta? vihitAnuvacanaM nyaaymiti| RNavAnivAsvatantro gRhasthaH karmasu pravartate ityupapannaM vAkyasya sAmarthyam / phalasya hi sAdhanAni prayatnaviSayo na phalaM, tAni sampannAni phalAya kalpante / vihitaMca jAyamAnam / vidhIyate ca jAyamAnaM tena yaH sambaddhyate so'yaM jAyamAna iti / pratyakSavidhAnAbhAvAditi ced ? na pratiSedhasyApi pratyakSAbhidhAnAbhAvAditi / pratyakSato vidhIyate gArhasthyaM brAhmaNena, yadi cAzramAntaramabhaviSyattadapi vyadhAsyat pratyakSataH, pratyakSavidhAnAbhAvAnnAstyAzramAntaramiti / na, pratiSedhasyApi pratyakSato vidhaanaabhaavaat|n,prtissedho'pivai brAhmaNena pratyakSato vidhIyate nasantyAzramAntarANi eka eva gRhasthAzrama iMti pratiSedhasya pratyakSato'zravaNAdayuktametaditi / __ adhikArAcca vidhAnaM vidyAntaravat / yathA zAstrAntarANi sve sve'dhikAre pratyakSato vidhAyakAni nArthAntarAbhAvAd evamidaM brAhmaNaM gRhasthazAstraM sve'dhikAre pratyakSato vidhAyakaM nAzramAntarANAmabhAvAditi / RgbrAhmaNaM cApavargAbhidhAyyabhidhIyate / Rcazca brAhmaNAni cApavargAbhivAdIni bhavanti / Rcazca tAvat ... karmabhirmRtyumRSayo niSeduH prajAvanto draviNamicchamAnAH / athApare RSayo manISiNaH paraM karmabhyo'mRtatvamAnazuH / na karmaNA na prajayA dhanena tyAgenaike
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ gadyasaMgrahaH amRtatvamAnazuH / pareNa nAkaM nihitaM guhAyAM vibhrAjate yadyatayo vizanti / vedAhametaM puruSaM mahAntamAdityavarNaM tamasaH parastAt / tameva viditvA'timRtyumeti nAnyaH panthA vidyate'yanAya / atha brAhmaNAni - "vayo dharmaskandhA yajJo'dhyayanaM dAnamiti prathamastapa eva dvitIyo brahmacaryAcAryakulavAsIti tRtIyo'tyantamAtmAnamAcAryakule'vasAdayansarve evaite puNyalokA bhavanti brahmasaMstho'mRtatvameti / etameva pravrAjino lokamabhIpsantaH pravrajantIti / atho khalvAhuH kAmamaya evAyaM puruSa iti sa yathAkAmo bhavati tathAkraturbhavati yathAkraturbhavati tathA tatkarma kurute yatkarma kurute tadabhisaMpadyate" iti karmabhiHsaMsaraNamuktvA prakRtamanyadupadizanti itinu kAmayamAno'thAkAmayamAno yo'kAmo niSkAma AtmakAma AptakAmo bhavati na tasya prANA utkrAmanti ihaiva samavalIyante brahmaiva san brahmApyetIti / tatra yaduktamRNAnubandhAdapavargAbhAva ityetadayuktamiti / 'ye catvAra : pathayo devayAnA' iti ca cAturAzramyazruteraikAzramyAnupapattiH // 60 // nyAyavArtikAt duHkhaM mukhyagauNabhedAdekaviMzatiprakAraH saMsAro'nAdiH tattvajJAnena Atmano mUlasya mithyAjJAnasya nivRttau nivrtte| puruSaH punaH caturdhA vidyate pratipanno'pratipannaH sandigdho viprystshceti| tatra pratipannaH prtipaadyitaa| itare sApekSAH santaH prtipaadyaaH| te yadendriyArthasannikarSamapekSante tadA pratyakSeNa yadA liGgadarzanasmRtyAdyapekSante tadAnumAnena yadA punarupadezamapekSante tadA zAstraM prarvatate zreyaH punaH sukhmhitnivRttishc| tacchreyo bhidyamAnaM dvedhA vyvtisstthte| dRssttaadRssttbheden| dRSTaM sukhmdRssttmhitnivRttiH| ahitanivRttirapyAtyantikI anAtyantikI c| anAtyantikI kaNTakAderduHkhasAdhanasya parihAreNa AtyantikI punrekviNshtiprbhedbhinndu:khhaanyaa| ekaviMzatiprabhedabhinnaM punarduHkhaM zarIraM SaDindriyANi SaDviSayAH SaDbuddhayaH sukhaM duHkhaM ceti| zarIraM du:khAyatanatvAd duHkhm| indriyANi viSayA buddhayazca tatsAdhanabhAvAt / sukhaM duHkhaanussnggaat| duHkhaM svarUpata iti / tasya hAnirdharmA
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyavArtikAt ___67 dharmasAdhanaparityAgena anutpannayordharmAdadharmayoranutpAdena utpannayozcopabhogAt prazrayeNeti / puruSA rAgAdimanto vItarAgAzca / tatra rAgoviSayAbhiSvaGgalakSaNaH sa eSAmasti te rAgAdimantaH / vairAgyaM punarbhogAnabhiSvaGgalakSaNaM tadyeSAmasti te vItarAgAH / pravRttedvaividhyaM puruSabhedAnuvidhAnAt / teSAM puruSANAM pravRttayastAH puruSabhedamanuvidhIyamAnA ubhayarUpA bhavanti / viitraagprvRttirekdhaa| tatra yA vItarAgANAM pravRttiH sA khalvekarUpA aniSTapratiSedhArthA aniSTaM hAsyAma ityeva te pravartante / na punareSAM kvacidabhiSvaGgo'sti / __kaH punarayaM saMsAraH ? du:khAdInAM kAryakAraNabhAvaH / sa cAnAdiH / pUrvAparakAlAniyamAt / na ca zakyaM vaktuM pUrvaM duHkhAdayaH pazcAnmithyA-jJAnotpattiriti, pUrvaM vA mithyAjJAnaM pazcAd duHkhAdaya iti na zakyaM vaktumiti / yadA tu tattvajJAnAnmithyAjJAnamapaiti / kathamapAyaH ? samAnaviSaye tayorvirodhAt / yasmAnmithyAjJAnaM tattvajJAnaM ca ekasmin viSaye viruddhyete, vastuno dvairUpyAsambhavAt / na hyekaM vastu dvirUpaM bhvti| tasmAnmithyAjJAnaM tatvajJAnena nivartyata iti / kathaM punaH pUrvotpatraM mithyAjJAnaM pazcAdutpadyamAnena tattvajJAnena nivartyate ? mithyAjJAnasyA'sahAyatvAt mithyAjJAnamasahAyamato nivartyate / samyagjJAnasya ca viSayaHsahAyI bhavati / kasmAt / tathAtvenAvasthAnAt, tathAbhUto'sau viSayo tathA tatra tattvajJAnamiti / pramANAntarAnugrahAcca, AgamAnumAnAdipramANaM tattvajJAnasya sahAyo bhavati / yadA hyanumAnAgamayoH pratisaMhitayorviSayaM bhAvayati samAhito'nanyamanAzcintayati tato'sya vipacyamAne dhyAne viviktAyAM dhyAnabhAvanAyAM tasminnarthe tattvapratibodhi jJAnaM pratyakSamutpadyata iti / so'yamAgamAnumAnapratyakSANAM viSayaM pratipadyamAnastattvametaditi pratipadyate / tattvapratipatterasya mithyAjJAnaM nivartata iti / sAMkhyatattvakaumudItaH jijJAsitaM bruvanneva loke Adriyate, jijJAsitaM duHkha trayAbhidhAtopAyaM bruvataH sAMkhyAcAryasya vaco nUnaM zrotavyam iha khalu pratipitsitamarthaM pratipAdayan pratipAdayitA'vadheyavacano bhavati prekSAvatAm / apratipitsitamarthaM tu pratipAdayan 'nAyaM laukiko nApi
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 gadyasaMgrahaH parIkSakaH' iti prekSAvadbhirunmattavadupekSyeta / sa caiSAM pratipitsito'rtho yo jJAtaH san paramapuruSArthAya kalpate / evaM hi zAstraviSayo na jijJAsyeta, yadi duHkhaM nAma jagati na syAt, sad vA na jihAsitam, jihAsitaM vA azakyasamucchedam / azakyasamucchedatA ca dvedhAduHkhasya nityatvAt, tducchedopaayaaprijnyaanaadvaa| zakyasamucchedatve'pi ca zAstraviSayasya jJAnasyAnupAyatvAdvA,sukarasyopAyAntarasya sadbhAvAdvA / tatra na tAvad dukhaM nAsti, nApyajihAsitam' ityuktam-'du:khatrayAbhighAtAd' iti / duHkhAnAM trayaM duHkhatrayam / __ tat khalu AdhyAtmikam, Adhibhautikam,AdhidaivikaJca iti / tatrAdhyAtmikaM dvividham-zArIraM mAnasaM ca / zArIraM vAtapittazleSmaNAM vaiSamyanimittam, mAnasaM kAmakrodhalobhamoha bhyeaavissaadvissyvishessaadrshnnibndhnm| sarvaJcaitadAntarikopAyasAdhyatvAdAdhyAtmikaM duHkhm| bAhyopAyasAdhyaM du:khaM dvadhAAdhibhautikam, aadhidaiviknyc| tatrAdhibhautikaM mAnuSapazumRgapakSisarIsRpasthAvaranimittam, AdhidaivikaM tu yakSarAkSasavinAyakagrahAdyAvezanibandhanam / tadetat pratyAtmavedanIyaM duHkhaM rajaH pariNAmabhedo na zakyate pratyAkhyAtum / tad anena dukhatrayeNAnta:karaNavartinA cetanAzakteH pratikUlavedanIyatayA'bhisambandho'bhighAta iti / etAvatA pratikUlavedanIyatvaM jihAsAheturuktaH / lokadRSTopAyAt duHkhaM naikAntato nivartate ayamartha:-astu tarhi duHkhatrayam, jihAsitaM ca tad bhavatu, bhavatu ca tacchakyahAnam, sahatAM ca zAstragamya upAyastad ucchettum / tathA'pyatraprekSAvatAM jijJAsA na yuktA, dRSTasyaivopAyasya taducchedakasya sukarasya vidyamAnatvAt, tattvajJAnasya tu anekajanmAbhyAsaparamparAyAsasAdhyatayA'tiduSkaratvAt / tathA ca laukikAnAmAbhANakaH akke cenmadhu vindeta kimarthaM parvataM vrajet // iSTasyArthasya saMsiddhau ko vidvAn yatnamAcaret // iti // santi copAyAH zatazaH zArIraduHkhapratIkArAyeSatkarA bhiSajAM varairupadiSTAH / mAnasasyApi santApasya pratIkArAya manojJastrIpAnabhojanavilepana vastrAlaGkArAdiviSayasamprAptirupAyaH sukrH| evamAdhibhautikasyApi duHkhasya
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAMkhyatattvakaumudItaH nItizAstrAbhyAsakuzalatAniratyayasthAnAdhyAsanAdiH prtiikaarheturiisstkrH| tathA''dhidaivikasyApi maNimantrauSadhAdhupayogaH sukaraH pratIkAropAya iti / / __ nirAkaroti-'na' iti| kutaH? 'ekAntAtyantato'bhAvAt' / ekAnto duHkhanivRtteravazyambhAvaH, atyanto nivRttasya du:khasya punaranutpAdaH, tayorekAntAtyantayorabhAva ekAntAtyantato'bhAvaH / SaSThI sthAne saarvvibhktikstsiH| etaduktaM bhavati yathAvidhirasAyanAdikAminInItizAstrAbhyAsamantrAdyupayoge'pi tasya tasyAdhyAtmikAderdu:khasya nivRtteradarzanAd anaikAntikatvam, nivRttasyApi panarutpattidarzanAda anAtyantikatvam, iti sukaro'pi aikAntikAtyantikadu:khanivRtterna dRSTa upAya iti nApArthA jijnyaasetyrthH| vedadRSTAdupAyAdapi naikAnto nivRttiH duHkhAnAm syAdetat |maa bhUdRSTa upAyaH, vaidikastu jyotiSTomAdiH sahasrasaMvatsaraparyantaH krmklaapstaaptrymekaantmtyntnycaapnessyti| zrutizca-"svargakAmo yajeta" iti // svargazca yanna duHkhena sambhinnaM na ca grastamanantaram / abhilASopanItaM ca tat sukhaM svaH padAspadam // iti // (tantravArtikam) duHkhavirodhI sukhavizeSazca svrgH| sa ca svasattayA samUlaghAtamapahanti duHkham / na caiSa kSayI / tathA hi zrUyate-"apAmasomamamRtA abhUma" iti (atharvazirasa 3) tatkSaye kuto'syAmRtatvasambhavaH ? tasmAdvaidikasyopAyasya tApatrayapratIkArahetormuhUrtayAmAhorAtramAsasaMvatsaranirvartanIyasyAnekajanmaparamparAyAsa sampAdanIyA vivekajJAnAd ISatkaratvAt punarapi vyarthA jijJAsA ityAzakyAha dRSTavadAnuzravikaH, sa hyavizuddhikSayAtizayayuktaH / tadviparItaH zreyAn vyaktAvyaktajJavijJAnAt // 2 // 'dRSTa-' iti| gurupAThAdanuzrUyate ityanuzravo vedaH / etaduktaM bhavati- "zrUyata eva paraM na kenApi kriyate" iti / tatra bhava AnuzravikaH / tatra prApto jJAta iti yaavt|
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ 70 gadyasaMgrahaH Anuzraviko'pi karmakalApo dRSTena tulyo vartate, aikAntikAtyantikadu:khapratIkArAnupAyatvasyobhayatrApi tulyatvAt / __yadyapi ca 'AnuzravikaH' iti sAmAnyAbhidhAnam, tathA'pi karmakalApAbhiprAyaM draSTavyam, vivekajJAnasyApyAnuzravikatvAt / tathA ca zrUyate- 'AtmA vA're jJAtavyaH prakRtito vivektavyaH' (bRhadAraNyaka 2/4/5), na sa punarAvartate na sa punarAvartate' (chAndogya 8/15) iti / / asyAM pratijJAyAM he tumAha- 'sa hyavizuddhikSayAtizayayuktaH' iti| 'avizuddhiH' somAdiyAgasya pazubIjAdivadhasAdhanatA / yathA''ha sma bhagavAn paJcazikhAcAryaH- 'svalpasakaraH saparihAraH sapratyavamarSaH' iti| 'svalpasaGkaraH' jyotiSTomAdijanmanaH pradhAnApUrvasya svalpena pazuhiMsAdijanmanA'narthahetunA'pUrveNa saGkaraH / 'saparihAraH' kiyatA'pi prAyazcittena parihartuM shkyH| atha ca pramAdataH prAyazcittamapi nAcaritaM pradhAnakarmavipAkasamaye sa pcyte| (1) tathA'pi yAvadasAvanaghaM sUte tAvat pratyavamarSeNa sahiSNutayA saha vartate iti 'sapratyavamarSaH' / mRSyante hi puNyasambhAropanItasvargasudhAmahAhradAvagAhinaH kuzalAH pApamAtropasAditAM du:khavahinakaNikAm / na ca- 'mA hiMsyAt sarvA bhUtAni' iti sAmAnyazAstraM vizeSazAstreNa 'agniSomIyaM pazumAlabheta' ityanena bAdhyate-iti yuktam / virodhAbhAvAt / virodhe hi balIyasA durbala baadhyte| na cehAsti kazcidvirodhaH, bhinnaviSayatvAt / tathAhi -'mA hiMsyAd' iti niSedhena hiMsAyA anarthahetubhAvojJApyate, na tvakratvarthatvamapi, "agnISomIyaM pazunAlabheta" ityanena vAkyena ca pazuhiMsAyAH kratvarthatvamucyate, nAnarthahetutvAbhAvaH, tathA sati vAkyabhedaprasaGgAt / na cAnarthahetutvakratUpakArakatvayoH kazcidvirodho'sti / hiMsA hi puruSasya doSamAvakSyati, kratozcopakariSyatIti / kSayAtizayau ca phalagatAvapyupAye upacaritau / kSayitvaM ca svargAdeH sattve sati kAryatvAdanumitam / jyotiSTomAdayaH svargamAtrasya sAdhanam, vAjapeyAdayastu svaaraajysyetytishyyukttvm| parasampadutkarSo hi hInasampadaM puruSaM duHkhaakroti| 'apAma somamRmatA abhUya' iti cAmRtatvAbhidhAnam cirsthemaanmuplkssyti| yadAhuH
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAMkhyatattvakaumudItaH 71 AbhUtasamplavaM sthAnamamRtatvaM hi bhASyate / / iti ata eva ca zrutiH- 'na karmaNA na prajayA dhanena tyAgenaike amRttvmaanshuH| pareNa nAkaM nihitaM guhAyAM vibhrAjate yadyatayo vizanti' iti (mahAnArAyaNa, 10/5) tathA 'karmaNA mRtyumRSayo niSeduH prajAvanto drvinnmiihmaanaaH| tathA pare RSayo ye manISiNaH paraM karmabhyo'mRtatatvamAnazuH' iti ca // prakRtipuruSayoH vivekajJAnAdeva duHkhAnAmekAntato nivRttiH sambhavati nAnyathA tadaitat sarvamabhipretyAha- 'tadviparItaH zreyAn, vyaktAvyaktajJavijJAnAt' iti / tasmAt / AnuzravikAd du:khApaghAtakoSAyAtasomapAnAderavizuddhAd (anityasAtizayaphalAt) viparItaH vizuddhaH hiMsAdisaGkarAbhAvAt, nityasAtizayaphalaH, asakRt punarAvRttizruteH / na ca kAryatvenAnityatA phalasya yuktA bhAvarUpasya kAryasya tathAbhAvAt, duHkhapradhvaMsanasya tu kAryasyApi tadvaiparItyAt / na ca duHkhAntarotpAdarUpakAraNApravRttau kAryasyAnutpAdAt vivekajJAnopajananaparyantatvAcca kaarnnprvRtteH| etaccopariSTAdupapAdayiSyate // akSarArthastu-tasmAt (AnuzravikAd duHkApaghAtakAd hetoH) viparItaH (sattvapuruSAnyatApratyayaH sAkSAtkAro) duHkhApaghAtako hetuH, ata eva zreyAn / Anuzraviko hi vedavihitatvAd mAtrayA du:khApaghAtakatvAcca prshsyH| sattvapuruSAnyatApratyayo'pi prshsyH| tadanayoH prazasyayormadhye sattvapuruSAnyatApratyayaH zreyAn / uktavivekajJAnasyopayogaH kutaH punarasyotpattirityata Aha-"vyaktAvyaktajJavijJAnAt" iti / vyaktaJca avyaktaJca jJazca vyaktAvyaktajJAH, teSAM vijJAnam viveke na jJAnam, vyaktAvyaktajJavijJAnam / vyaktajJAnapUrvakamavyaktasya tatkAraNasya jJAnam, tayozca pArArthenAtmA paro jJAyate, iti jJAnakrameNAbhidhAnam / etaduktaM bhavatizrutismRtItihAsapurANebhyo vyaktAdIn vivekena zrutvA, zAstrayuktyA ca
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ gadyasaMgrahaH vyavasthApya, dIrghakAlAdaranairantaryasatkArasevitAd bhAvanAmayAd vijJAnAditi / tathA ca vakSyati evaM tattvAbhyAsAnnAsmi na me nAhamityaparizeSam / aviparyayAdvizuddhaM kevalamutpadyate jJAnam // iti // (kArikA, 64) // 2 // acetanA'pi prakRtiHpuMso mokSAya pravartate vatsasya jIvanAya goH paya iv| sargaH mahAdAdibhUmyantaH prakRtyaiva kRto nezvareNa, na brahmopAdAno, naapykaarnnH| akAraNatve hyatyantAbhAvo'tyantabhAvo vA syAt / na brahmopAdAnaH, citizakterapariNAmAt / nezvarAdhiSThitaprakRtikRto, nirvyApArasyAdhiSThAtRtvAsambhavAt / na hi nirvyApArastakSA vAsyAdyadhitiSThati // nanu prakRtikRtazcet, tasyA nityAyAH pravRttizIlAyA anuparamAt sadaiva sargaH syAditi na kazcinmucyetetyat Aha-"pratipuruSavimokSArthaM svArtha iva parArtha Arambha" iti / pathyodanakAma odanAya pAke pravRttaH odanasiddhau nivartate, evaM pratyekampuruSAn mocayitumpravRttA prakRtiryaM puruSammocayati tamprati punarna pravartatetadidamAha-"svArtha iva" svArthe yathA tathA parArthe Arambha ityarthaH / / 56 // syAdaitat-"svArthaM parArthaM vA cetanaH pravartate / na ca prakRtiracetanaivaM bhavitumarhati tasmAdasti prakRteradhiSThAtA cetnH|nckssetrjnyaashcetnaa api prakRtimadhiSThAtumarhanti, teSAM prakRtisvarUpAnabhijJatvAt, tasmAdasti sarvArthadarzI prakRteradhiSThAtA, sa cezvara-ityata Aha vatsavivRddhinimittaM kSIrasya yathA pravRttirajJasya / puruSavimokSanimittaM tathA pravRttiH pradhAnasya // 57 // 'vatsavivRddhinimittam' iti| dRSTamacetanamapi prayojanamprati pravarttamAnam, yathA vatsavivRddhyarthaM kSIramacetanaM pravartate / evamprakRtiracetanA'pi puruSavimokSaNAya prvrtissyte| na ca kSIrapravRtterapIzvarAdhiSThAnanibandhanatvena sAdhyatvAnna sAdhyavyabhicAra iti,sAmpratam / prekSAvataH pravRtteH svArthakAruNyAbhyAM vyAptatvAt / te caM
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasUtrabhASyAt jagatsargAdyavartamAne prekSAvatpravRttipUrvakatvamapi ghyAvartayataH / na hyavAptasakalepsitasya bhagavato jagat sRjt:kimpybhilssitmbhvti|naapi kAruNyAdasya sarge pravRttiH, prAk sargAjjIvAnAmindriyazarIraviSayAnutpattau du:khAbhAvena kasya prahANecchA kAruNyam ? sargottarakAlaM duHkhino'valokya kAruNyAbhyupagame duruttaramitaretarAzrayatvaM dUSaNam,-kAruNyena sRSTiH sRSTayAM ca kaarunnymiti| api cakaruNayA prerita IzvaraHsukhina eva jantUn sRjenna vicitrAn / karmavaicitryAdvaicitryam iti cet ? kRtamasya prekSAvata: karmAdhiSThAna, tadanadhiSThAnamAtrAdevAcetanasyApi karmaNaH pravRtyupapattestatkAryazarIrendriyaviSayAnutpattau duHkhAnutpatterapi sukaratvAt / prakRtestvacetanAyAH pravRtterna svArthAnugraho na vA kAruNyamprayojakamiti noktdossprsnggaavtaarH| pArArthyamAtrantu prayojakamupapadyate / tasmAt suSTaktam'vatsavivRddhinimittam' iti / / 57 // yogasUtrabhASyAt yoganiSpatteH upAyaH abhyAsavairAgyAbhyAM tannirodhaH // 12 // citnadInAmubhayato vAhinI / vahati kalyANAya vahati pApAya ca / yA tu kaivalyaprAgbhArA vivekaviSayanimnA sA kalyANavahA, saMsAraprAgbhArA'vivekaviSayanimnA pApavahA / tatra vairAgyeNa viSayasrotaHkhilIkriyate, vivekadarzanAbhyAsena vivekasrota udghATyata ityubhayAdhInazcittavRttinirodhaH // 12 // ahiMsAsatyAsteyabrahmacaryAparigrahAH ymaaH| tatrA'hiMsA sarvathA sarvadA sarvabhUtAnAmanabhidrohaH / uttare ca yamaniyamAstanmUlAstatsiddhiparatayaiva tatpratipAdanAya pratipAdyante, tdvdaatruupkrnnaayaivopaadiiynte| tathA coktam "sa khalvayaM brAhmaNo yathA yathA vratAni bahUni samAditsate tathA pramAdakRtebhyo hiMsAnidAnebhyo nivartamAnastAmevAvadAtarUpAmahiMsAM kroti|" satyaM yathArthe vAGmanase / yathAdRSTaM yathAnumitaM yathAzrutaM vaangmnshc| paratra svabodhasaMkrAntaye vAguktA sA yadi na vAJchitA bhrAntA vA pratipattibandhyA vA bhvediti| eSA sarvabhUtopakArArthaM pravRttA na bhuutopghaataay| yadi caivamapyabhidhIyamAnA
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 gadyasaMgrahaH bhUtodhAtaparaiva syAnna satyaM bhavet, pApameva bhvet| tena puNyAbhAsena puNyapratirUpakeNa kaSTatamaM prApnuyAt, tasmAt parIkSya sarvabhUtahitaM satyaM brUyAt / steyamazAstrapUrvakaM dravyANAM parataH svIkaraNam / tatpratiSedhaH punaraspRhArUpamasteyamiti / brahmacarya guptendriyasyopasthasya sNymH| viSayANAmarjanarakSaNakSayasaGgahiMsAdoSadarzanAdasvIkaraNamaparigraha ityete yamAH // 30 // vitarkabAdhane pratipakSabhAvanam / yadAsya brAhmaNasya hiMsAdayo vitarkA jAyeran haniSyAmyahamapakAriNamanRtamapi vakSyAmi, dravyamapyasya svIkariSyAmi, dAreSu cAsya vyavAyI bhaviSyAmi, parigraheSu cAsya svAmI bhaviSyAmIti / evamunmArgapravaNavitarka jvareNAtidIsena bAdhyamAnastatpratipakSAn bhAvayet / ghoreSu saMsArAGgAreSupacyamAnena mayA zaraNamupAgataH sarvabhUtAmayapradAnena yogdhrmH|skhlvhN tyaktvA vitarkAn punastAnAdadAnastulyaH zvavRtteneti bhAvayet / yathA zvAvAntAvalehI tathA tyaktasya punarAdadAna iti / vitarkA hiMsAdayaHkRtakAritAnumoditA lobhakrodhamohapUrvakA mRdumadhyAdhimAtrAduHkhAjJAnAnantaphalA-iti pratipakSabhAvanam / / tatra hiMsA tAvat-kRtakAritAnumoditeti tridhA / ekaikA punastridhA-lobhena mAMsacarmArthena, krodhanApakRtamaneneti, mohena dharmo me bhaviSyatIti / lobhakrodhamohAH punastrividhA mRdumadhyAdhimAtrA iti / evaM saptaviMzatibhedA bhavanti hiMsAyAH / mRdumadhyAdhimAtrAH punstrividhaaH-mRdumRdurmdhymRdustiivrmRduriti| tathA mRdumadhyo madhyamadhyastIvamadhya iti / tathA mRdutIvro madhyatIvro'dhimAtratIvra iti / evamekAzItibhedA hiMsA bhavati / sA punarniyamavikalpasamuccyabhedAdasaMkhyeyA praannbhRdbhedsyaaprisNkhyeytvaaditi| evamanRtAdiSvapi yojyam / te khalvapi vitarkA:-du:khAjJAnAnantaphalA iti pratipakSabhAvanam / tathA ca hiMsakastAvatprathamaM vadhyasya vIryamAkSipati tatazca zastrAdinipAtena duHkhayati / tato jIvitAdapi mocyti| tato vIryAkSepAdasya cetanAcetanamupakaraNaM kSINavIryaM bhvti| duH khotpAdAnnarakatiryakpretAdiSu duHkhmnubhvti| jIvitavyaparopaNAtpratikSaNaM ca jIvitAtyaye vartamAno maraNamicchannapi duHkhavipAkasya, niytvipaakvedniiytvaatkthNcidevocchsiti| yadica kathaMcitpuNyAvApagatA hiMsA bhavettatra sukhaprApto bhavedalpAyuriti / evamanRtAdiSvapi yojyaM yathAsaMbhavam evam vitarkANAM cAmumevAnugataM vipAkamaniSTaM bhAvayanna vitarkeSu manaH praNidadhIta / /
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasUtrabhASyAt 75 saMskArAn sAkSAtkRtya yogI pUrvaM janma jAnAti ___ saMskArasAkSAtkaraNAtpUrvajAtijJAnam / / dvau khalvamI saMskArAHsmRtiklezahetavo vAsanArUpAH vipAkahetavo dhrmaadhrmruupaaH| te pUrvabhavAbhisaMskRtA:pariNAmaceSTAnirodhazaktijIvana dhrmvdpridRssttaashcitdhrmaaH| teSusaMyamaHsaMskArasAkSAkriyAyai smrthH|nc dezakAlanimittAnubhavairvinA teSAmasti sAkSAtkaraNam / taditthaM saMskArasAkSAtkaraNAtpUrvajAtijJAnamutpadyate yoginaH / paratrApyevameva saMskArasAkSAtkaraNAtparajAtisaMvedanam / __atredamAkhyAnaM zrUyate-bhagavato jaigISavyasya saMskArasAkSAtkaraNAt dazasu mahAsargeSu janmapariNAmakramamanupazyato vivekajaM jJAnaM prAdurabhavat / atha bhagavAnAvaTyastanudharastamuvAca- 'dazasumahAsargeSu bhavyatvAdanabhibhUtabuddhisattvena tvayA narakatiryaggarbhasaMbhavaM duHkhaM saMpazyatA, devamanuSyeSu punaH punarutpadyamAnena sukhadu:khayoH kimdhikmuplbdhmiti|' bhagavantamAvaTyaM jaigISavya uvAca'dazasu mahAsargeSu bhavyatvAdanabhibhUtabuddhisattvena mayA narakatiryagbhavaM duHkhaM saMpazyatA devamanuSyeSu punaH punarutpadyamAnena yatkiMcidanubhUtaM tatsarvaM du:khameva prtyvaimi'| bhagavAnAvaTya uvAca- 'yadidamAyuSmataH pradhAnavazitvamanuttamaM ca saMtoSasukhaM kimidamapi duHkhapakSe nikssiptmiti|' bhagavAjaigISavya uvAca-viSayasukhApekSayaivedamanuttamaM saMtoSasukhamuktam, kaivalyApekSayA du:khmev| buddhisattvasyAyaM dhrmstrigunnH| triguNazca pratyayo heyapakSe nyasta iti / du:khruupstRssnnaatntuH| tRSNAduHkhasaMtAMnApagamAttu prasannamabAdhaM sarvAnukUlaM sukhamidamuktamiti / / ___ catuSpadI khalviyaM karmajAtiH-kRSNA, zuklakRSNA, zuklA'zuklAkRSNA ceti / tatra kRSNA durAtmanAm / zuklakRSNA bahiH sAdhanasAdhyA, tatra parapIDAnugrahadvAreNaiva karmAzayapracayaH / zuklA tapaHsvAdhyAyadhyAnavatAm / sA hi kevale manasyAyattatvAda bahiHsAdhanAdhInA naparAnpIDayitvA bhavati |ashuklaakRssnnaa saMnyAsinAM kSINaklezAnAM caramadehAnAmiti / tatrAzuklaM yogina eva phalasaMnyAsAdakRSNaM cAnupAdAnAt / itareSAM tu bhUtAnAM pUrvameva trividhA iti / / __ mano hi mntvyenaarthenoprktm| tatsvayaMcaviSayatvAviSayiNA puruSeNA''tmIyayA vRttyA'bhisaMbaddham / tadetaccittameva draSTadRzyoparaktaM viSayaviSayinirbhAsaM cetanAcetanasvarUpApannam, viSayAtmakamapyaviSayAtmakamivAcetanaM cetanamiva sphaTikamaNikalpaM sarvArthamityucyate / tadanena cittasArUpyeNa bhrAntAH kecittadeva
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ 76 gadyasaMgrahaH cetanamityAhuH / apare cittamAtramevedaM sarvaM nAsti khalvayaM gavAdirghaTAdizca sakAraNo loka iti / anukampanIyAste / kasmAd ? asti hi teSAM bhrAntibIjaM sarvarUpAkAranirbhAsaM cittamiti |smaadhiprjnyaayaaN prajJeyo'rthaHpratibimbIbhUtastasyAlambanIbhUtatvAdanyaH / sa cedarthazcittamAtraM syAtkathaM prajJayaiva prjnyaaruupmvdhaaryt| tasmAtpratibimbobhUto'rthaH prajJAyAM yenAvadhAryate sa puruSa iti / evaM grahItRgrahaNagrAhyasvarUpacittabhedAt trayamapyetjAtitaH pravibhajante te samyagdarzinastairadhigataH puruSa iti / saMsArabIjakSaye dharmamedhaH samAdhirjAyate, taM prAptasya yogino jJAnasya ananto vistAro bhavati, kimapi tasya ajJAtaM naavshissyte| prasaMkhyAne'pyakusIdasya sarvathA vivekakhyAtedharmamedhaH samAdhiH / yadA'yaM brAhmaNaH prasaMkhyAne'pyakusIdaH tato'pi na kiJcit prArthayate, tatrApi viraktasya sarvathA vivekakhyAtireva bhavatIti saMskArabIjakSayAnnAsya pratyayAntarANyutpadyante, tadAsya dharmamedho nAma samAdhirbhavati // tataH klezakarmanivRttiH // tallAbhAdavidyAdayaH klezAH samUlakASaM karSitA bhavanti / kuzalA kuzalAzca karmAzayAH samUlaghAtaM hatA bhavanti / klezakarmanivRttau jIvanneva vidvAn vimukto bhavati kasmAt / yasmAd viparyayo bhavasya kAraNam / na hi kSINavipayaryyayaH kazcit kenacit kvacicca jAto dRzyata iti // tadA sarvAvaraNamalApetasya jJAnasyAnantyAjJeyamalpam // sarvaiH zlezakarmAvaraNairvimuktasya jJAnasyAnantyaM bhavati / AvarakeNa tamasAbhibhUtamAvRtajJAnasattvaM kvacideva rajasA pravartitamudghATitaM grahaNasamarthaM bhvti| tatra yadA sarvairAvaraNamalairapagatamamalaM bhavati, tadA bhvtysyaanntym| jJAnasyAnantyAjjJeyamalpaM sampadyate, yathAkAze khadyotaH / yathedamuktam - andho maNimavidhyat tamanagulirAvayet / / agrIvastaM pratyamuJcattamajisvo'bhyapUjayat iti / tataH kRtArthAnAM pariNAmakramasamAptirguNAnAm //
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ yogasUtrabhASyAt 77 tasya dharmamedhasyodayAt kRtArthAnAM guNAnAM pariNAmakramaH parisamApyate / na hi kRtabhogApavargA: parisamAptakramAH kSaNamapyavasthAtumutsahante // kUTasthanityatA puMsaH pariNAminityatA sattvAdiguNAnAm / dvayI ceyaM nityatA-kUTasthanityatA, pariNAminityatA c| tatra kUTasthanityatA puruSasya, pariNAminityatA guNAnAm / yasminpariNamyamAne tattvaM na vihanyate tannityatvam / ubhayasya ca tattvAnabhighAtAnnityatvam / tatra guNadharmeSu buddhyAdiSu pariNAmAparAntanirgrAhyaH kramo labdhaparyavasAno, nityeSu dharmiSu gunnessvlbdhpryvsaanH|kuuttsthnityessu svarUpamAtrapratiSTheSumuktapuruSeSusvarUpAstitA krameNaivAnubhUyata iti tatrApyalabdhaparyavasAnaHzabdapRSThenAsti kriyAmupAdAya kalpita iti / athAsya saMsArasya sthityA gatyA ca guNeSu vartamAnasyAsti kramasamAptirna veti ? avacanIyametat / katham? asti prazna ekAntavacanIyaH-sarvo jAtau mariSyati om bho iti / atha sarvo mRtvA janiSyata iti ? vibhajyavacanIyametat / pratyuditakhyAtiH kSINatRSNaH kuzalo na janiSyate, itarastu janiSyate / tathA manuSyajAtiH zreyasI? na vA zreyasI ityevaM paripRSTe vibhajyavacanIyaH praznaH, pazUnuddizya zreyasI, devAnRSIMzcAdhikRtya neti / ayantvavacanIya prazna: saMsAro'yamantavAnathAnanta iti ? kuzalasyAsti saMsArakramasamAptirnetarasyeti anyataravicAraNe doSaH / tasmAd vyAkaraNIya evAyaM prazna iti // prakRteH vivicya tiSThataH puMsaH svarUpe pratiSThAnarUpaM kaivalyaM jaayte| puruSArthazUnyAnAM guNAnAM pratiprasavaH kaivalyaM svarUpapratiSThA vA citi zaktiriti // kRtabhogApavargANAM puruSArthazUnyAnAM yaH pratiprasavaH kAryakAraNAtmanAM guNAnAM, tatkaivalyam / svarUpapratiSThA punarbuddhisattvAnabhisaMbandhAtpuruSasya citizaktireva kevalA, tasyAH sadA tathaivAvasthAnaM kaivalyamiti / /
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 nyAyakusumAJjalitaH yena kenApi rUpeNa IzvaraH sarvamAnyaH, vAstavikasya tatsvarUpasya nirNayAya tadanumAnAtmakaMmananamAvazyakam iha yadyapi yaM kamapi puruSArthamarthayamAnAH zuddhabuddhasvabhAva ityaupaniSadAH, AdividvAn siddha iti kApilAH, klezakarmavipAkAzayairaparAmRSTo nirmANakAyam adhiSThAya sampradAyapradyotako'nugrAhakazceti pAtaJjalA:, lokavedaviruddhairapi nirlepaH svatantrazceti mahApAzupatAH, ziva iti zaivAH, puruSottama iti vaiSNavAH, pitAmaha iti paurANikAH, yajJapuruSa iti yAjJikAH nirAvaraNa iti digambarAH, upAsyatvena dezita iti mImAMsakAH, yAvaduktopapanna iti naiyAyikAH, lokavyavahArasiddha iti cArvAkAH kiM bahunA, kAravo'pi yaM vizvakarmettyupAsate, tasminnevaM jAtigotrapravaracaraNakuladhAdivadAsaMsAraM suprasiddhA'nubhAve bhagavati bhave sandeha eva kutaH? kiM niruupnniiym| tathApi nyAyacarceyamIzasya mnnvypdeshbhaak| upAsanaiva kriyate zravaNAnantarAgatA // 3 // zruto hi bhagavAn bahuzaH zrutismRtItihAsapurANeSvidAnI mantavyo bhavati / zrotavyo mantavyaH iti shruteH| AgamenAnumAnena dhyAnAbhyAsarasena ca vidhA prakalpayan prajJAM labhate yogamuttamamiti, smRtezca // tadiha saMkSepataH paJcatayI viprtipttiH| alaukikasya paralokasAdhanasyAbhAvAt / anyathApi prloksaadhnaanusstthaansmbhvaat| tadabhAvAvedakapramANasadbhAvAt,, sattve'pi tasyApramANatvAt, tatsAdhakapramANAbhAvAcceti / vizvam alaukikahetukam, alaukikahetuzca vihita niSiddhakriyAjanyaM dharmAdharmAtmakamadRSTam tatra na prathamaH kalpaH / ytH| sApekSatvAdanAditvAdvaicitryAdvizvavRttitaH / pratyAtmaniyamAd mukterasti heturalaukikaH // 4 //
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyakusumAJjalitaH 79 na hyayaM saMsAro'nekavidhaduHkhamayo nirapekSo bhavitumarhati / tadA hi syAdeva na syAdeva vA, na tu kadAcit syAt / akasmAdeva bhavatIti cenna / hetubhUtiniSedho na svAnupAkhyavidhina ca / svabhAvavarNanA naivamavadherniyatatvataH // 5 // hetuniSedhe bhavanasyAnapekSatvena sarvadA bhavanamavizeSAt / bhavanapratiSedhe prAgiva pazcAdapyabhavanamavizeSAt / utpatteH, pUrvaM svayamasataH svotpattAvaprabhutvena svasmAditi pakSAnupapatteH / paurvAparyyaniyamazca kAryakAraNabhAvaH / na caikaM pUrvamaparaJca / tattvasya bhedA'dhiSThAnatvAt / anupAkhyasya hetutve prAgapi sattvaprasaktau punaH sdaatntvaaptteH| vizvaM na dRSTahetumAtramUlakaM tajjanmanyadRSTamAvazyamakam astu dRSTameva sahakAricakraM kimapUrvakalpanayeticena / viphalA vizvavRttioM na duHkhaikaphalA'pi vaa| dRSTalAbhaphalA nApi vipralambho'pi nedRzaH // 8 // yadi hi pUrvapUrvabhUtapariNatiparamparAmAtramevottarottaranibandhanaM, na paralokArthI kazcidiSTApUrtayoH pravarteta / na hi niSphale duHkhaikaphale vA kazcideko'pi prekSApUrvakArI ghaTate, prAgeva jagat / lAbhapUjAkhyAtyarthamiti ced, lAbhAdaya eva kinnibandhanAH? na hIyaM pravRttiH svarUpata eva taddhetuH / yato vA'nena labdhavyaM yo devaM pUjayiSyati / sa kimartham / khyAtya'rthamanurAgArthaJca / jano dAtari mAnayitari ca rajyate / janAnurAgaprabhavA hi sampada iti cet, na / nItinarmasaciveSveva tadarthaM dAnAdivyavasthApanAt / traividhatapasvino dhUrtabakA eveti cenna / teSAM dRSTasampadaM pratyanupayogAt / sukhArthaM tathA karotIti cenn| nAstikairapi tathA karaNaprasaGgAt / sandhyopAsanavaditiced, gurumatametanna tu gurormatam / tato nedamanavasara evaM vaktumucitam / vRddhairvipralabdhatvAd bAlAnAmiti cenna / vRddhAnAmapi pravRtteH / na ca vipralambhakAH svAtmAnamapi vipralabhante / te'pi vRddhatarairityevamanAdiriti cet / na tarhi vipralipsuH kazcidatra, yataH pratAraNazaGkA syAt / idamprathama eva kazcidanuSThAyApi dhUrtaH parAnanuSThApayatIticet / kimasau sarvalokottara eva, yaH
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ gadyasaMgrahaH sarvasvadakSiNayA sarvabandhuparityAgena sarvasukhavimukho brahmacaryeNa tapasA zraddhayA vA kevalaparavaJcanakutUhalI yAvajjIvamAtmAnamavasAdayati / kathaJcainamekaM prekSAkAriNo'pyunuvidadhyuH / kena vA ninAyamIdRzastvayA lokottaraprajJena pratAraka iti nirNItaH ? na yetAvato duHkharAzeH pratAraNasukhaM garIyaH / yataH pAkhaNDAbhimateSvapyevaM dRzyate iti cet, nA hetudarzanAdarzanAbhyAM vizeSAt / anAdau caivambhUte'nuSThAne pratAyamAne prakArAntaramAzrityApi bahuvittavyayAyAsopadezamAtreNa pratAraNA syAd, na tvanuSThAnAgocareNa krmnnaa| anyathA pramANavirodhamantareNa pAkhaNDitvaprasiddhirapi na syAt / / karmaNAM kAlAntarabhAviphalajanakatAyA upapattaye tadIyadvArarUpeNa adRSTasyAbhyupagamo'nivAryaH astu dAnAdhyayanAdirevavicitro heturjagadvaicitryasyeticena |kssnniktvaadpekssitsy kAlAntarabhAvitvAt // ciradhvastaM phalAyAlaM na karmAtizayaM vinaa| sambhAgo nirvizeSANAM na bhUtaiH saMskRtairapi // 9 // tasmAdastyatizayaH kazcit / IdRzAnyevaitAni svahetubalAyAtAni, yena niyatabhogasAdhanAnIti cet| tadidamamISAmatIndriyaM rUpaM sahakAribhedo vA? na tAvadaindriyakasyAtIndriyaM ruupm| vyaaghaataat| dvitIye tvpuurvsiddhiH| siddhyatu bhUtadharma eva gurutvaadivdtiindriyH|avshyN tvayA'pyetadaGgIkaraNIyam / kathamanyathA mantrAdibhiH prtibndhH| tathAhi / karatalAnalasaMyogAd yAdRzAdeva dAho na jaayte| asati tu jAyate / tatra na dRSTavaiguNyamupalabhAmahe / nApi dRSTasAdguNye adRSTavaiguNyaM sambhAvanIyam / tsyaitaavnmaatraarthtvaat| anyathA, karmaNyapi vibhAgaH kadAcinna jaayet| na ca pratibandhakAbhAvaviziSTA sAmagrI kAraNam / abhaavsyaakaarnntvaat| tuccho hysau| pratibandhakottambhakaprayogakAle ca tena vinApi kaaryotptteH| prAkpradhvaMsAdivikalpena cAniyatahetukakiJcitkaratve cAtIndriyazakte :sviikaaraat| mantrAdiprayoge cetaretarAbhAvasya sattve'pi kaaryaanudyaat| ato'tIndriyaM kiJciddAhAnuguNamanugrAhakamagnerunnIyate, yasyApakurvatAM prtibndhktvmuppdyte| yasminnavikale kArya jAyate / yasyaikajAtIyatvAdaniyatahetukatvaM nirasyate iti| atrocyate //
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 81 nyAyakusumAJjalitaH bhAvasyeva abhAvasyApi hetutvaM dustarkasiddham bhAvo yathA tathA'bhAvaH kAraNaM kAryavanmataH / pratibandho visAmagrI taddhetuH pratibandhakaH // 10 // nahyabhAvasyAkAraNatve prmaannmsti| na hi vidhirUpeNAsau tuccha iti svarUpeNApi tathA, niSedharUpA'bhAve vidherapi tucchtvNprsnggaat| kAraNatvasya bhAvatvena vyAptatvAttanivRttau tadapinivarttate iti cenn|privrttprsnggaat| anvayavyatirekAnuvidhAnasya ca kAraNatvanizcayahetobhAvavadabhAve'pi tulytvaat| abhAvasyAvarjanIyatayA sannidhirna tu hetutveneti cet, tulym| pratiyoginamutsArayatastasyAnyaprayuktaH sannidhiriti cet, tulym| bhAvasyAbhAvotsAraNaM svarUpameveti cedabhAvasyApi bhAvotsAraNaM svruupaannaa'tiricyte| tasmAdyathA bhAvasyaiva bhAvo janaka iti niyamo'nupapannaH, tathA bhAva eva janaka itypi| ko hynyorvishessH| pratibandhakottambhakaprayogakAle tu vyabhicArastadA syAt, yadi yAdRze sati kAryAnudayastAdRza eva satyutpAdaH syAt / na tvevaM tadA'pi pratipakSasyAbhAvAt / asatpratipakSo hi pratibandhakAbhimato mantraH prtipkssH| sa ca tAdRzo naastyev| yastvasti, nAsau prtipkssH| tathApi vizeSye satyeva vizeSaNamAtrAbhAvastatra sa cottambhakamantra evetyanyaiva sAmagrIti cet| n| viziSTasyApyabhAvAt / na hi daNDini satyadaNDAnAmanyeSAM nAbhAvaH, kintu daNDAbhAvasyaiva kevalasyeti yuktm| yathA hi kevaladaNDasadbhAve ubhayasadbhAve dvayAbhAve vA kevalapuruSA'bhAvaH sarvatrAviziSTaH,tathA kevalottambhakasadbhAve pratibandhakottambhakasadbhAve dvayAbhAve vA kevalapratibandhakAbhAvo'viziSTa ityavadhAryatAm / athaivambhUtasAmagrItrayameva kiM neSyate ? kAryasya tadadyabhicArAt / jAtibhedakalpanAyA ca prmaannaabhaavaat| ythoktenaivopptteH|bhaavevaa kAmamasAvastu, kAno haaniH| prAkpradhvaMsavikalpo'pi nAniyatahetukatvApAdakaH, yasmin sati kAryaM na jAyate tasminnasatyeva jAyate ityatra saMsargAbhAvamAtrasyaiva prayojakatvAt / nityasya vibhoH kAraNatvAnupapattizaGkA tatparihArazca / syAdetat / astu sthiraM, tathApi nityavibhorna kAraNatvamupapadyate / tathA hyanvayavyatirekAbhyAM kAraNatvamavadhAryate, nAnvayamAtreNa / atiprasaGgAt / na ca
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ gadyasaMgrahaH nityavibhUnAM vyatirekasambhavaH / na ca sopAdherasAvastyeveti sAmpratam, tathAbhUtasyopAdhisambandhe'pyanadhikArAt / janito hi tena sa tasya syAt, nityo vA ? na prathamaH, pUrvavat, nApi dvitIyaH pUrvavadeva / tathApi copAdhereva vyatireko na tasya, avizeSAt / tadvata iti cet / na / sa copAdhizcetyato'nyasya tadvatpadArthasyAbhAvAt / bhAve vA, sa eva kAraNaM syAt // atrocyate pUrvabhAvo hi hetutvaM mIyate yena kenacit / / vyApakasyApi nityasya dharmidhIranyathA na hi // 16 // bhavedevaM yadyanvayavyatirakAveva kAraNatvam / kintu kAryAnniyataH pUrvabhAvaH / sa ca kvacidanvayavyatirekAbhyAmavasIyate, kvaciddharmigrAhakAt pramANAt / anyathA kAryAt kAraNAnumAnaM kvA'pi na syAt / tena tasyAnuvidhAnAnupalambhAt / upalambhe, vA, kAryaliGgAnavakAzAt, pratyakSata eva tatsiddheH tajjAtIyAnuvidhAnadarzanAt siddhiranyatrApi na vAryate / tathApi koSThagatyAnuvihitAnvayavyatirekameva kAryAt kAraNaM siddhayet, anyatra tathA darzanAditi cena / bAdhena saGkocAt / vipakSe bAdhakAbhAvena cA'vyApteH / darzanamAtreNa cotkarSasamatvAt / asya ca Izvare vistaro vakSyate / sarvavyApakAnAM sarvAn pratyanvayamAtrAvizeSe kAraNatvaprasaGgo bAdhakamiti cet / na / anvayavyatirekavajjAtIyatayA vipakSe bAdhakena ca vizeSe'natiprasaGgAt / tathAhi, kAryaM samavAyikAraNavadRSTamityadRSTAzrayamapi tajjAtIyakAraNakam, AzrayAbhAve kiM pratyAsannamasamavAyikAraNaM syAt, tadabhAve nimittamapi kimupakuryAt ? tathAcA'nutpattiH satatotpattirvA sarvatrotpatti syAt / evamapi nimittasya sAmarthyAdevaniyatadezotpAde sa eva dezo'vazyApekSaNIyaH syAt / tathA ca sAmAnyato dezasiddhAvitarapRthivyAdibAdhe tadatiriktasiddhiM ko vArayet / evamasamavAyinimitte cohanIye / nyAyakusumAJjaleH dvitIyastabakAt dharmasampradAyaH paramezvaraikamUlakaH tadevaM sAmAnyataH siddhe alaukike hetau tatsAdhanenAvazyaM bhavitavyam / na ca tacchakyamasmadAdibhirdraSTam / na cAdRSTena vyavahAraH / tato lokottaraH sarvAnubhAvI
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyakusumAJjalitaH sambhAvyate / nanu nityanirdoSavedadvArako yogakarmasiddhasarvajJadvArako vA dharmasampradAyaH syAt, kiM paramezvarakalpanayeti cet / atrocyate pramAyAH paratantratvAt sarvapralayasambhavAt / tadanyasminnanAzvAsAnna vidhA'ntarasambhavaH // 1 // sRSTeH sAditvamanumAnasAkSikaM zAstrasAkSikaJca sargAdAveva kiM pramANamiti cet / vizvasantAno'yaM dRzyasantAnazUnyaiH smvaayibhiraarbdhH| santAnatvAdAraNeyasantAnavat / vartamAnabrahmANDaparamANavaH puurvmutpaaditsjaatiiysntaanaantraaH| nityatve sati tadArambhakavAt pradIpaparamANuvadityAdi / avayavAnAmAvApodvApAdutpattivinAzau ca syAtAM, santAnA'vicchedazceti ko virodha iti cenn| evaM hi ghaTAdisantAnAvicchedo'pi syaat| viparyayastu dRshyte| kAdibhogavizeSasampAdanaprayukto'sAviti cenna / vyaNukeSu tadabhAvAt / tathA ca tadavayavAnAmapagamAbhAve'nAditvaprasaGge vyaNukatvavyAghAtaH / tasmAd yatkAyaM yannibandhanasthiti, tadapagame tannivRttiH / yad yaddhetukaM tadupagame tasyotpattiH / na ca kAryasya sthitinibandhanaM nityameva / nityasthitiprasaGgAt / na ca nitya eva heturakadAcitkatvaprasaGgAt / brahmANDe vilIne tadantargatAnAM prANinAM dazA IdRzyAJca vastusthitau bhogo'pi karmabhirevameva vastusvabhAvAnatikrameNa sampAdanIya iti vyaNukavat pipIlikANDAdebrahmANDaparyantasyApi vizvasyeyameva gatiriti pratibandhasiddhiH / tathA ca brahmANDe paramANusAdbhavitari paramANuSu ca svatantreSu pRthagAsIneSu tadantaHpAtinaH prANigaNAH kva varttantAm? kupitakapikapolAntarga-todumbaramazakasamUhavad, davadahanadahyamAna dArUdaravighUrNamAnadhuNasaGghAtavat pralayapavanollAsanIyaunilanipAtipotasAMyAtrikasArthavadveti // vaidikasampradAyasya hAsaprakAravarNanam api ca janmasaMskAravidyAdeH zakteH svAdhyAyakarmaNoH / hAsadarzanato hAsaH sampradAyasya mIyatAm // 3 //
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 gadyasaMgrahaH pUrvaM hi mAnasyaH prajAH samabhavan, tato'patyaikaprayojanamaithunasambhavAH, tataH kAmAvarjanIyasannidhijanmAnaH, idAnIM dezakAlAdyavyavasthayA pazudharmAdeva bhuuyisstthaaH| pUrvaM caruprabhRtiSu saMskArAH samAdhAyiSata, tataH kSetraprabhRtiSu, tato grbhaaditH| idAnIntu jAteSu laukikavyavahAramAzritya / pUrva sahasrazAkho vedo'dhyagAyi, tato vyastaH, tataH SaDaGga ekaH / idAnIntu kvacidekA zAkheti pUrvam RtavRttayo brAhmaNAH prAdyotiSata, tato'mRtavRttayaH,saMpratimRtapramRtasatyAnRtakusIdapAzupAlyazvavRttayo bhUyAMsaH / pUrvaM duHkhena brAhmaNairatithayo'labhyanta, tataH kSatriyAtithayo'pi saMvRttAH, tato vaizyAvezino'pi, saMprati zUdrAnnabhojino'pi / pUrvamamRtabhujaH, tato vighasabhujaH, tato'nnabhujaH, saMpratyaghabhuja eva / pUrva catuSpAdadharma AsIt, tatastanUyamAne tapasi tripAt, tato mlAyati jJAne dvipAt, saMprati jIryati yajJe dAnaikapAt / so'pi pAdo durAgatAdivipAdikAzataduH stho' zraddhAmalakalaGkitaH kAmakrodhAdikaNTakazatajarjaraH pratyahamapacIyamAnavIryatayA itastataH skhalannivopalabhyate / idAnImiva sarvatra dRSTAnnAdhikamiSyate iti cen| smRtyanuSThAnAnumitAnAM shaakhaanaamuccheddrshnaat| svAtantryeNa smRtInAmAcArasya ca praamaannyaanbhyupgmaat| manvAdInAmatIndriyArthadarzane prmaannaabhaavaat| AcArAt smRtiH smRtezcAcAra ityanAditA'bhyupagame andhprmpraaprsnggaat| AsaMsAramanAmnAtasya ca vedtvvyaaghaatenaanumaanaayogaat| utpattito'bhivyaktito'bhiprAyato vA'navacchinnavarNamAtrasya nirrthktvaat| yadi ca ziSTAcAratvAdidaMhitasAdhanaM karttavyaM vetyanumitaM kiM vedAnumAnena, tadarthasyAnumAnata eva siddheH|nc dharmavedanatvAdidamevAnumAnamanumeyo vedaH / pratyakSasiddhatvAt / azabdatvAcca / / atha ziSTAcAratvAt pramANamUlo'yamiti cet / tataH siddhsaadhnm| pratyakSamUlatvAbhyupagamAt / tadasambhave'pyanumAnasambhavAt / nityamajJAyamAnatvAttadapratyAyakaM, kathamanumAnaM, kathaJca mUlamiti cet / vedaH kimajJAyamAnaH pratyAyako'pratyAyakaeva vA mUlaM,yena jaDatama !tamAdriyase |anumittvaajjnyaaymaan eva iti cet / liGgamapyevamevAstu / anumeyapratIte: prAktanI liGgapratItirapekSitA, kAraNatvAt, na tu pazcAttanIti cet / shbdprtiitirpyevmev| AcArasvarUpeNa zabdamUlatvamanumIyate, tena tu zabdena karttavyatA pratIyate iti cenna |aacaarsvruupsy
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyakusumAJjalitaH 85 pratyakSasiddhatvena muulaantraanpekssnnaat| tasmAt karttavyatAyAM pratyakSAbhAvAdapramitatayA ca zabdAnumAnAnavakAzAt pratyakSazruterasambhavAcchiSTAcAratvenaiva karttavyatAmanumAya tayA muulshbdaanumaanm| tathA ca kintena? tadarthasya prAgeva siddheH| tathApyAgamamUlatvenaiva tasya vyApteriti cet| ataeva tarhi tasya prtykssaanumaanmuultvmnumeym|aadimtsttvN syAdayaMtvanAdiriti cet|aacaaro'pi tarhi prathamatastathA syAdayantvanAdirvinA'pyAgamaM bhvissyti| AcArakarttavyatA'numAnayorevamanAditvamastu kinnazchinnamiti cet| prathamaM tAvannityAnumeyo veda iti / dvitIyaM ca dezameva dharmapramANamiti / athAyamAzayaH- vaidikA apyAcArA rAjasUyAzvamedhAdayaH samucchidyamAnA dRzyante, yata idAnIM naanusstthiiynte| na caite prAgapi nAnuSThitA ev| tadarthasya vedraasherpraamaannyprsnggaat| smudrtrnnopdeshvt| na caivamevAstu darzAdyupadezena tulyyogkssemtvaat| evaM, punaH sa kazcit kAlo bhavitA yatraite anuSThAsyante, tathA'nye'pyAcArAH samucchetsyante anuSThAsyante ceti .na vicchedH| ttstdvdaagmmuulteticet| evaM tarhi pravAhAdau liGgAbhAve karttavyatvAgamayorananumAnAdasatyAM pratyakSazrutau AcArasaGkathA'pi kathamiti srvviplvH| tasmAt pratyakSazrutireva muulmaacaarsy| sA cedAnIM nAstIti shaakhocchedH| adhunA'pyasti sA'nyatreticedatra kathaM nAsti ? kimupAdhyAya-vaMzAnAmanyatra gamanAt, teSAmevocchedAdvA, AhosvitsvAdhyAyavicchedAt? na prthmdvitiiyau| sarveSAmanyatra gamane ucchede vA niyamena bhAratavarSe shisstthaacaarsyaapyucchedprsnggaat| tsyaadhyetRsmaankrtRktvaat| anyata AgatairAcArapravartane adhyayanapravarttanamapi syaat| na tRtiiyH| AdhyAtmikazaktisampannAnAmantevAsinAmavicchede tasyAsambhavAt / / vedAstitvaM mahAjanaparigrahAyattam tasmAdAyurArogyabalavIryazraddhAzamadamagrahaNadhAraNAdizakteraharaharapacIyamAnatvAt svAdhyAyAnuSThAne zIryamANe kathaJcid anuvartate / vizvaparigrahAcca na sahasA sarvoccheda iti yuktmutpshyaamH| gatAnugatiko loka ityaprAmANika evAcAro, na tu shaakhocchedH| anekazAkhAgatetikartavyatApUraNIyatvAt / ekasminnapi karmaNyanAzvAsapragaGgAditi cet|
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ 86 gadyasaMgrahaH evaM hi mahAjanapraparigrahasyopaplavasambhave vedA api gatAnugatikatAmeva lokaiH parigRhyante iti na vedAH pramANaM syuH| tathA ca vRzcikabhiyA palAyamAnasyAzIviSamukhe nipaatH| etameva ca kAlakramabhAvinamanAzvAsamAzaGkamAnairmaharSibhiH prtivihitmtenoktdosso'pi| na cAyamucchedo jJAnakrameNa yena zlAdhya:syAt apitu pramAdamadamAnAlasyanAstikyaparipAkakrameNa / tatazcocchedAnantaraM punaH pravAhaH, tadanantaraJca punaruccheda iti sArasvatamiva srotaH / anyathAkRtahAnaprasaGgAt / tathA bhAvipravAhavadbhavannapyayamucchedapUrvakaM ityanumIyate / smarati ca bhagavAn vyAso gItAsu bhagavadvacanam yadA yadA hi dharmasya glAnirbhavati bhArata / abhyutthAnamadharmasya tadA''tmAnaM sRjAmyaham // paritrANAya sAdhUnAM vinAzAya ca duSkRtAm / dharmasaMsthApanArthAya sambhavAmi yuge yuge // iti kaH punarayaM mahAjanaparigrahaH ? hetudarzanazUnyairgrahaNadhAraNArthAnuSThAnAdiH / sa hyatra na syAd Rte nimittam / na hyatrAlasyAdinimittaM, duHkhmykrmprdhaantvaat| nApyanyatra siddhaprAmANye'bhyupAye'nadhikAreNAsminnanyagatikatayA'nupravezaH / paraiH pUjyAnAmapya'trApravezAt / nApi bhakSyapeyAdyadvaitarAgaH, tadvibhAgavyavasthAparatvAt / nApi kutarkAbhyAsAhitavyAmohaH, AkumAraM pravRtteH / nApi sambhavadvipralambhapASaNDasaMsargaH, pitrAdikrameNa pravarttanAt / nA'pi yogAbhyAsAbhimAnenAvyagratAbhisandhiH, prAthamikasya karmakANDe sutarAM vyagratvAt / nApi jIvikA, prAguktena nyAyena dRSTaphalAbhAvAt / nApi kuhakavaJcanA, prakRte tadasambhavAt / sambhavanti caite hetavo bauddhAdyAgamaparigrahe / tathAhi / bhUyastatra krmlaaghvmitylsaaH|it:ptitaanaampynuprvesh itynnymtikaaH| bhakSyAdyaniyama, iti rAgiNaH svecchayA parigraha iti kutrkaa'bhyaasinH| pitrAdikramAbhAvAt pravRttiriti paassnnddsNsrginnH| ubhayorantaraM jJAtvA kasya zaucaM vidhIyate, ityaadishrvnnaadvygrtaa'bhimaaninH| sptghttikaabhojnaadisiddhrjiiviketyyogyaaH|aaditystmbhnNpaassaannpaattnN
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyakusumAJjalitaH zAkhAbhaGgo bhUtAvezaH pratimAjalpanaM dhAtuvAda ityAdibandhanAt kuhkvnycitaaH| tatastAn parigRhNantIti sambhAvyate / ato na te mahAjanaparigRhItA iti vibhaagH| dharmasampradAyapravartane IzvarAdanyo na vizvAsArhaH santu kapilAdaya eva sAkSAtkRtadharmANaH karmayogasiddhAsta eva saMsArAGgAreSu pacyamAnAn prANinaH pazyantaH paramakAruNikAH priyahitopadezenAnugrahISyanti, kRtaM paramezvareNAnapekSitakITAdisaMkhyAparijJAnavateti cenna / tadanyasminnanAzvAsAt / tathA hyatIndriyArthadarzanopAyo bhAvanetyabhyupagame'pi nAsau satyameva sAkSAtkAramutpAdayati, yataH samAzvasitaH / pramANAntarasaMvAdAditi cenna / ahiMsAdi hitasAdhanamityatra tadabhAvAt |aagmo'stiiti cenna / bhAvanAmAtramUlatvena tasyApyanAzvAsaviSayatvAt / ekadezasaMvAdenApi pravRttiriti cena, svapnAkhyAnavadanyathApi sambhavAt / na cAnupalabdherbhAvanA'pi, caurasAdayohyapalabdhA eva bhIrubhirbhAvyante / na ca karmayogayorhitasAdhanatvaM kutazcidupalabdham / na caitayoH svarUpeNopalambhaH kvacidupayujyate, bhAvanAsAdhyo vA / na cAsminnanvayavyatireko smbhvtH| dehAntarabhogyatvAt phalasya apratItatayA tadanuSThAne tdbhaavaacc| na ca kartRbhoktRrUpobhayadehapratisandhAnAdeva tduppdyte|tdbhaavaat / na hyetasya pUrvakarmaNaH phalamidamanubhavAmIti kazcit pratisandhatte / kecittathA bhaviSyantIti smbhaavnaamaatre'py'naashvaasaat| vinigamanAyAM prmaannaabhaavaat| pratipannizIthanidrANaprAtaH pratibuddhasamastopAdhyAyavadanyonyasaMvAdAt kapilAdiSu samAzvAsa iti cenn| ekajanmapratisandhAnavajanmAntarapratisandhAne prmaannaabhaavaat| tathApi ca adhikArivizeSeNa brAhmaNatvAdyapratisandhAne'nuSThAnarUpasyAzvAsasyAbhAvAt / na hi pUrvajanmani mAtApitrorbrAhmaNyAttaduttaratra brAhmaNyamiti niyamo, yena sargAdau varNAdidharmavyavasthA syaat| iishvrvddRssttvishessopnibddhbhuutvishessaanuplmbhaat| atiindriyaarthdrshitvecaanaashvaassyokttvaat| etena brahmANDAntarasaJcArivarNavyavasthayA smprdaayprvrtnmpaastm| snycaarshkterbhaavaat| varSAntarasaJcaraNameva hi duSkaraM, kuto lokAntarasaJcAraH, kutastarAJca brhmaannddaantrgmnm|annimaadismptterevmpi syAditi cenn| tatrApi pramANAbhAvAt sambhAvanAmAtreNa smaashvaasaanupptteH| AdyamahAjanaparigrahAnyathA'nupapattirevAtra pramANamiti cet| evambhUtaikakalpa
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ gadyasaMgrahaH nayaivopapattau bhUyaH kalpanAyAM gauravaprasaGgAt videhanirmANazakteraNimAdivibhUtezcAvazyAbhyupagantavyatvAt / astveka eveticet, na ta_zvaramantareNAnyatra samAzvAsa iti / nyAyakusumAJjaleH tRtIyastabakAt yogyAnupalabdherevAbhAvagrAhakatayAnanupalabdhyA IzvarAbhAvo grahaNArhaH nanvetadapi kathaM, tatra bAdhakasambhavAt / tathA hi / yadi syAdupalabhyeta / ayogyatvAt sannapi nopalabhyate iti cedevaM tarhizazazRGgamapyayogyatvAnopalabhyate iti syAt / naitadevam / zRGgasya yogyatayaiva vyAptatvAditi cet / cetanasyApi yogyopAdhimatayaiva vyAptatvAt tadbAdhe so'pi bAdhita eveti tulyam / vyApakasvArthA'dyanupalambhenApyanumIyate nAstIti / ko hi prayojanamantareNa kiJcit kuryAditi / ucyate yogyAdRSTiH kuto'yogye pratibandhiH kutastarAm / kvAyogyaM bAdhyate zRGga kvAnumAnamanAzrayam // 1 // svAtmaiva tAvad yogyAnupalabdhyA pratiSeddhaM na zakyate, kutastvayogyaH paramAtmA / tathAhi, suSuptyavasthAyAmAtmAnamanupalabhamAno nAstItyavadhArayet / kasyAparAdhena punaryogyo'pyAtmA tadAnIM nopalabhyate ? sAmagrIvaiguNyAt / jJAnAdikSaNikaguNopadhAno hyAtmA gRhyate ityasya svabhAvaH / jJAnameva kuto na jAyate iti cintyate / pazcAdvA kathamutpatsyate iti cenmanaso'nindriyapratyAsannatayA'jananAttatpratyAsattau ca pazcAjananAt / anupalabdhirevabhAvagrAhiketi cArvAkamatamasaGgatam cArvAkastvAha, kiM yogyatAvizeSAgraheNa ? yannopalabhyate tannAsti, viparIta iti cet / nedamaniSTam / tathAca lokavyavahAroccheda iti cenna / sambhAvanAmAtreNa tatsiddheH / saMvAdena ca prAmANyAbhimAnAditi /
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyakusumAJjalitaH 89 atrocyate dRSTayadRSTyoH kva sandeho bhAvAbhAvavinizcayAt / adRSTibAdhite hetau pratyakSamapi durlabham // 6 // sambhAvanA hi sandeha eva / tasmAcca vyavahArastasmin sati syaat| sa eva tu kutaH? darzanadazAyAM bhAvanizcayAt, adarzanadazAyAmabhAvAvadhAraNAt / tathA ca gRhAda bahirgatazcArvAko barAko na nivrtet| pratyuta, putradAradhanAdyabhAvAvadhAraNAt sorastADaM zokavikalo vikrozet / smaraNAnubhavAnnaivamiti cenn|prtiyogismrnn evAbhAvaparicchedAt, parAvRtto'pi kathaM punraasaadyissyti| satvAditi cedanupalambhakAle'pi tarhi santIti na taavnmaatrennaabhaavaavdhaarnnm| tadaivotpannA iti cenn| anupalambhana hetUnAM baadhaat|abaadhevaa sa eva dossH| ata eva pratyakSamapi na syAt, taddhetUnAM ckssuraadiinaamnuplmbhbaadhittvaat| upalabhyanta eva golakAdaya iti cen| tadupalabdheH pUrvaM tessaamnuplmbhaat| na ca yaugpdyniymH| kAryakAraNabhAvAditi / etena, na paramANavaH santi anupalabdheH / na te nityA niravayavA vA / pArthivatvAt / ghaTAdivat / na pAtha'sIyaparamANurUpAdayo nityAH, rUpAditvAt, dRzyamAnarUpAdivat / na rUpatvapArthivatvAdi nityA'kAryAtIndriyasamavAyi jAtitvAt / zRGgatvavat / nendriyANi santi, yogyAnupalabdheH / ayogyAni ca zazazRGgapratibandhinirasanIyAnItyevaM svargApUrvadevatAnirAkaraNaM nAstikAnAM nirasanIyam / mImAMsakazca toSayitavyo bhISayitavyazceti / anupalabhyamAnopAdhivazAdanumAnapramANAnupapattizaGkA tatparihArazca yadyaivamanupalambhenAdRzyapratiSedho neSyate, anupalabhyopAdhipratiSedho'pi tarhi neSTavyaH / tathAca kathaM tathAbhUtArthasiddhirapi / anumAnabIjapratibandhAsiddheH / tadabhAve zabdAderapyabhAvaH / prAmANyAsiddheH / seyamubhayataH pAzA rjjuH|| atra kazcidAha / mA bhUdupAdhividhUnanaM, catuH paJcarUpasampattimAtreNaiva pratibandhanirvAhAt / tasyAzca sapakSAsapakSadarzanAdarzanamAtrapramANakatvAt / yatra tu 1. jalIya
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 90 gadyasaMgrahaH tadbhaGgaH, tatra prmaannbhnggo'pyaavshykH| na hyasti sambhavo darzanAdarzanayoraviplave heturUpaplavate iti| aprayojako'pi tarhi hetuH syAditi cet, bhUyo darzanA'viplave ko'yamaprayojako nAma? na tAvat sAdhyaM pratyakAryamakAraNaM vaa| sAmAnyato dRssttaanumaansviikaaraat| nA'pi saamgryaaNkaarnnaikdeshH| puurvvdbhyupgmaat| nApi vyabhicArI, tdnuplmbhaat| vyabhicAropalambhe vA sa eva dossH| na ca zaGkita vybhicaarH| nirbIjazaGkAyAH sarvatra sulabhatvAt / nApi vyaapyaantrshvRttiH| ekatrApi saadhye'neksaadhnopgmaat| naapylpvissyH,dhuumaadestthaabhaave'pihetutvaat| nanu dhUmo vahnimAtre aprayojaka eva, tannivRttAvapi tdnivRtteH| ArTendhanavantaM vahnivizeSa prati tu prayojakaH, tannivRttau tasyaiva nivRtterityetdpy-yuktm| sAmAnyAprayojakatAyAM vizeSasAdhakatvAyogAttadasiddhau tsyaasiddhi-niymaat| siddhau vAsAmAnyavizeSabhAvAnupapatte : nApi klRptasAmarthe 'nyasmin kalpanIyasAmarthyo'prayojakaH, nAze kAryatvasAvayavatvayorapi hetubhaavaaditi| tadetadapezalam / kathaM hi vizeSAbhAvAt, kazcit vyabhicarati kazcicca neti zakyamavagantum / tato nirNAyAkAbhAve sati sAhityadarzanameva zaGkAbIjamiti kvAsau nirbIjA / evaM satyatiprasaktirapi cArvAkanandinI nopAlambhAya / svabhAvAdeva kazcit kiJcidvyabhicarati, kazcicca neti svabhAva eva vizeSa iti cet / kena cihnana punarasau nirNeya iti nipuNena bhAvanIyam / bhUyodarzanasya zatazaH pravRttasyApi bhaGgadarzanAt / yatra bhaGgo na dRzyate tatra tatheti cet / ApAtato na dRzyate iti sarvatra kAlakrameNApi na drakSyate iti ko niyanteti / tasmAdupAdhitadvirahAveva vyabhicArAvyabhicAranibandhanaM, tdvdhaarnnnycaashkymiti| nanu yaH sarvaiH pramANaiH sarvadA'smAdAdibhiryadvattayA nopalabhyate nAsau tadvAn / yathA bakaH zyAmikayA, nopalabhyate ca vahnau dhUma upAdhimattayeti zakyamiti cenn| asyApyanumAnatayA tdpekssaayaamnvsthaanaat| "sarvAdRSTezca sandehAt svAdRSTervyabhicArataH", srvdetysiddheH| tAdAtmyatadutpattibhyAM niyama ityanye / tatra tAdAtmyaM vipakSe bAdhakA bhvti| tadutpattizca paurvAparyeNa prtykssaanuplmbhaabhyaam| na hyevaM sati zaGkApizAcyavakAzamAsAdayati, AzakyamAnakAraNabhAvasyApi pizAcAderetallakSaNAvirodhenaiva tttvnirvaahaaditi| n| evamapyubhayagAmino'vyabhiAcAranibandhanasyaikasyA'vivecanAt, pratyekaM caavyaapktvaat| kutazca kAryAtmAnau kAraNamAtmAnaJca na vyabhicarata iti|
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ ___ nyAyakusumAJjalitaH 91 tarkasya vyAptigrahaNAnuguNatAyA upapattiH atrocyate zaGkA cedanumA'styeva na cecchaGkA tatastarAm / vyAghAtAvadhirAzaGkA tarkaH zaGkA'vadhirmataH // 7 // kAlAntare kadAcit vyabhicariSyatIti kAlaM bhAvinamAkalayya zabyeta / tadAkalanaJca nAnumAnamavadhIrya kasyacit / muhUrttayAmA'horAtrapakSamAsarvayanasaMvatsarA''dayo hi bhAvino bhavanmUhUrtAdyanumeyA eva / anavagateSu smaraNasyApyanAzaGkanIyatvAt / anAkalane vA, kamAzritya vyabhicAraH zakyeta / tathA ca sutarAmanumAnasvIkAraH / evaJca dezAntare'pi vaktavyam / / __ svIkRtamanumAnam / suhRdbhAvena pRcchAmaH, kathamAzaGkA nivarttanIyA ? iti cenn|yaavdaashngkN trkprvRtteH| tena hi vartamAnenopAdhikoTau tadAyattavyabhicArakoTau vA'niSThamupanayatecchA vicchidyate / vicchinnavipakSezca pramAtA bhUyodarzanopalabdhasAhacaryaM liGgamanAkulo'dhitiSThati, adhiSThitAcca karaNAt kriyApariniSpattiriti kimanupapannam / nanu tarko'pyavinAbhAvamapekSya pravarttate, tato'navasthayA bhvitvym| na / zaGkAyA vyAghAtAvadhitvAt / tadeva hyAzakyate, yasminnAzakyamAne svakriyAvyAghAtAdayo doSA nAvatarantIti lokamaryAdA / na hi hetuphalabhAvo na bhaviSyatIti zaGkitumapi zakyate / tathA sati zaGkava na syAt, sarvaM mithyA bhvissytiityaadivt| tathApi, atIndriyopAdhiniSedhe kiM pramANamityucyatAmiti cet / na vai kazcidatIndriyopAdhiH pramANasiddho'sti, yasyAbhAve pramANamanveSaNIyam / kevalaM sAhacarye nibandhanAntaramAtraM zakyate, tataH zaGkava phalataH svarUpatazca nivartanIyA / tatra phalamasyAvipakSasyApi jijJAsA tarkAdAhatya nivarttate / tato'numAnapravRttau zaGkAsvarUpamapIti sarvaM sustham / nyAyakusumAJjAleH paJcamastabakAta vRddhavyavahArAdIzvarasiddhiprakAraH padazabdenAtra, padyate gamyate vyavahArAGgamartho'neneti vRddhavyavahAra evocyate / ato'piishvrsiddhiH| tthaahi| yadetat paTAdinirmANanaipuNyaM kuvindAdInAM, ato'pAzcamAtra, padyate gavahArAdIzvarasi
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ gadyasaMgrahaH vAgvyavahArazca vyaktavAcAM, lipitatkramavyavahArazca bAlAnAM, sa sarvaH svatantrapuruSavizrAnto vyvhaartvaat|nipunntrshilpinirmitaapuurvghttghttnaanaipunnyvt, caitramaitrAdipadavat, patrAkSaravat, paanniniiyvrnnnirdeshkrmvcceti| AdimAn vyavahAra evam, ayantvanAdiranyathA'pi bhaviSyatIti cenn| tadasiddheH, AdimatAmeva saadhyitumymaarmbhH| na caivaM sNsaarsyaanaaditvbhnggprsnggH| tathApi tsyaavirodhaat| na hi caitrAdivyavahAro'yamAdimAniti bhavasyApyanAditA nAsti tadanAditve vA na caitrAdipadavyavahAro'pyAdimAniti / astvarvAgdarzI kazcidevAtra mUlamiti cenn| tenaa'shkytvaat| klpaadaavaadrshaabhaassyaapysiddhH| sAdhitau ca srgprlyau| nanu vyavahArayitRvRddhaH zarIrI samadhigato, na ca IzvarastathA, tatkathamevaM syaann| zarIrAnvayavyatirekA'nuvidhAyini kArye tasyApi tdvttvaat| gRhNAti hi, Izvaro'pi kAryavazAccharIramantarAntarA, darzayati ca vibhuutimiti| atrApyAgamaH pitA'hamasya jagato mAtA dhAtA pitAmahaH / tathAyadi hyahaM na varteyaM jAtu karmaNyatandritaH / mama vAnuvarttante manuSyAH pArtha sarvazaH // utsIdeyurime lokA na kuryAM karma cedaham // iti // etena, namaH kulAlebhyaH karibhya ityAdi yajUMSi boddhavyAni // vedakartRtvenezvarasiddhiH zruteH khalvapi / tathAhi |srvjnyprnniitaa vedAH vedatvAt / yat punarna sarvajJapraNItaM, nA'sau vedoM yathetaravAkyam / nanu kimidaM vedatvaM nAma ? vAkyatvasyAdRSTaviSayavAkyatvasya ca viruddhatvAt / adRSTaviSayapramANavAkyatvasya caasiddheH|mnvaadivaakye gatatvena virodhAcceti cenna / anupalabhyamAnamUlAntaratve sati mahAjanaparigRhItavAkyatvasya tattvAt / na hyasmadAdInAM pratyakSAdi mUlam / nApi bhramavipralipse, mahAjanaparigrahAdityuktam / nApi paramparaiva mUlaM, mahApralaye vicchedAdityuktam / __ anvayato vA / vedavAkyAni pauruSeyANi vAkyatvAt, asmAdAdivAkyavat / asmaryamANakartRkatvAnnaivamiti cenna / asiddheH|
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 93 AtmatattvavivekAt ___93 anantaraJca vaktrebhyo vedAstasya viniHsRtAH / pratimanvantaraM caiSA zrutiranyA vidhIyate // vedAntakRdvedavideva cAham, iti smRteH / tasmAd yajJAt sarvahuta RcaH sAmAni jajJire ityAdizrutipAThakasmRtezca / kRtsnavedapratipAdyatayA IzvarasiddhiH zruteH khalvapi kRtsna eva hi vedo'yaM paramezvaragocaraH / svArthadvAraiva tAtparyya tasya svargAdivadvidhau // 16 // na santyeva hi vedabhAgA yatra paramezvaro na gIyate / tathAhi / sraSTutvena puruSasUkteSu, vibhUtyA rudreSu, zabdabrahmatvena maNDalabrAhmaNeSu, prapaJcaM puraskRtya niSprapaJcatayopaniSatsu, yajJapuruSatvena mantravidhiSu, dehAvirbhAvairupAkhyAneSu, upAsyatvena ca sarvatreti / AtmatattvavivekAt AtmatattvajJAnAdeva AtyantikI duHkhanivRttiH iha khalu nisargapratikUlasvabhAvaM sarvajanasaMvedanasiddhaM duHkhaM jihAsavaH sarva eva taddhAnopAyamavidvAMso'nusarantazca sarvAdhyAtmavidekavAkyatayA tattvajJAnameva tadupAyamAkarNayanti, na tto'nym| pratiyogyanuyogitayA ca Atmaiva tattvato jnyeyH| tathAhi-yadi nairAtmyaM, yadi vAtmAsti vastubhUtaH, ubhayathApi naisargikamAtmajJAnamatattvajJAnameva itya pyekavAkyataiva vAdinAmata AtmatattvaM vivicyte| tatra bAdhakaM bhavadAtmani kSaNabhaGgo vA bAhyArthabhaGgo vA guNaguNibhedabhaGgo vA anupalambho veti| prayojanAnurodhenApohasvIkAranirAsaH astu tarhi prayojAnurodhAdapohasvIkAraH, sarvadharmAvApyatvasiddhirhi paramaM prayojanam, kalpanAjAlavidhUnanena gambhIrodArasamAdhisamadhigamAditi cet,
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ gadyasaMgrahaH niSpramANamidaM kaH zraddadhyAt? pramANaM cAtra na pratyakSAnumAne / Agamazca na kiJcid vadatIti tvayaiva grAhitaH ziSyaH / na caivaM cetano grAhayitumapi zakyate, svavAgvirodhasyodbhaTatvAt / tathAhi zabdasya kasyacidapi vastuni mAnasiddhA / bAdhA vidhivyavahRtiH kvacidasti no vA ? astyeva cet, kathamiyanti na dUSaNAni ? nAstyevacet, svvcnprtirodhsiddhiH||iti tavaiva viSayaJcAramAtreNa zlokaH / na cAsmAkamiva tavApyatra mUkataiva zaraNam / sarvathA vacanavirodhe hyadAsInasya / sA zobhate, na cAtra vidhau virodhaH kazcit / na ca tvamudAsInaH, prayojane pravRttatvAt / tasmAdalamaGgalIdIpikayA dhvAntadhvaMsavidhimanuSThAyeti / Agamasya tattvArthaparisparzitvavirodhe na svargApavargArthinAM pravRttiH sidhyatIti prayojanamasmadvicArasyaiva paraM sundaram / ___ tasmAcchabdaiH kiM vAcyamityanuyoge kiM pratibhAsAt ? athAdhyavasAyAt ? yadvA tattvataH ? iti vikalpe vikalpastho'nyApoDhAkAraH, anyApoDhasvalakSaNaM, na kiJciditi yat krameNa prayuktam-tatra prathame samayaviparyAsaH, vikalpAkArasya samayAviSayatvAt / dvitIye tu pravRttiviparyAsaH, adRSTe niyAmakAbhAvAt / tRtIye svavAnirodhaH, asyaivArthasyAnena tattvatAvacanAt / avacane vA tttvto'nuttrtvaadityupsNhaarH| tat siddhametat, na kSaNikatvamAtmani baadhkmiti| atha bAhUyArthabhagavAdaH kSaNikaM vijJAnameva vastu, tadanyat sarvamavastubhUtamiti bauddhAnAM vijJAnavAdasyAlocanam vijJAnavAdini jAgarUke bAhyameva nAsti, kuta Atmeti cet, sa tAvadidaM pRSTo vyAcaSTAm-kiM te grAhyagrAhakabhAgayoH paramArthasatorevAbhedo vivakSitaH ? utAho abhinnajAtIyatvam? atha grAhyAMzasyAlIkatvamiti ?
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmatattvavivekAt 95 tatra prathame sAdhye yaH kazciddheturupAdIyate sahopalambhaniyamo vA, grAhyatvaM vA, prakAzamAnatvaM vA, sa vyktmaabhaasH| tathAhi nIladhavalAdiparasparaviruddhAkAranikarAvagAhi vijJAnamanubhUyate, tadidaM tasya svavadhAya kRtyotthApanam / yadi hi mithaH pratyanIkadharmAnullikhet, kathamekaM sat tadAtmakaM bhavet ? na cedullikhet kathaM tadAkAraM nAma? svasaMvedanasyAnullikhitarUpAbhAvAt / bAhyasyaivaMvidhaviruddhadharmAdhyAsAdbhayam, tathAtve'pyabhede'rthakriyAcetanapravRttInAM saGkaraprasaGgAt, vivecanAnupapattiprasaGgAcca, na vijJAnasya / na hi tasyArthakriyAdhInaM sattvam, api tu pratibhAsamAtrAdhInam / nApi tatrArthakriyArthinaH kAcit pravRttiH, svarasavAhivijJAnapravAhAtiriktAyA arthakriyAyAstadarthinazcAbhAvAt / vivecanAbhAvazca paramo nirvAhaH, svasaMviditadrUpatvAditi cet| tat kimaGga ! pariNatazAnterAzramapadamiva vijJAnamAsAdya vyAlanakulAderiva nIladhavalAdeH zAzvatikavirodhatyAgaH / nibhRtavairANAM tatphalatyAgo vA ? ___ na tAvat prathamaH, parasparaniSedhavidhinAntarIyakavidhiniSedhayoravirodhe jagati virodhocchedaprasaGgAt / na caivamastvityuttare'pi nirvRttiH, kathamapyuktarUpatayA anivRtteH, tAvanmAtrazarIratvAcca virodhasya / tatsiddhireva ca bhedasiddhiH / ato na dvitiiyo'pi| yastu bAhye virodhaparipAlanAya vizeSo darzitaH, sa teSAmevAstu / yadi hi viruddhadharmAdhyAsasya bhedasAdhakatvaM prati samAzvAsaH, kimarthakriyApratiniyamopanyAsena? na cet, tathApi kiM tena? so'pi hyarthakriyayorviruddhadharmAdhyAsena bhede sati syaat| anyacca, yathA bAhye'rthakriyApratiniyamo na syAditi daNDastathA jJAne'pi pratibhAsaniyamo na syAditi daNDa ev| etena svapnajAgarAvasthayoravizeSa iti nirstm| asatkhyAtezca nirAkRtatvAt, anyathAkhyAtezca tattvakhyAtivyavasthAmantareNAnupapatteriti / sA ca yadi jAgare'pi na syAt, na syaadeveti| tathApi kathamanayoravasthayorvibhAgaH kartavya iti cenna, loksiddhtvaat| kimanayorlakSaNamiti cet, kartRkarmakaraNakAlaprabandhabAdhaHkAkatAlIyasaMvAdavat svaprasya, prabandhe kAkatAlIyaH kasyacideva viSayasya bAdho jAgarasyeti /
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 06 gadyasaMgrahaH etena bAdhyaprabandho'vasthAvizeSa:svapraH,prabandhabAdhakAdirbAdhyamAnaprabandhAnto jAgaritamityapi draSTavyamityeSA dik / tasmAt tathyameva vizvam, mandaprayojanatvAttu satvarairmumukSubhirupekSitamiti yuktmutpshyaamH| tarhi naiyAyikAnAM jagatparirakSaNe ko'yamabhinivezAtizaya iti cet, sahasaiva tadupekSAyAM nyAyAbhAsAvakAze pramANamAtra viplavo bhavet / tathA ca nyAyaruciH prekSAvAn na tattvamadhigacchediti bhiyeti / ___ AtmAstitve pramANam athAtmasadbhAve kiM pramANam ? pratyakSameva tAvat, ahamiti vikalpasya prANabhRnmAtrasiddhatvAt / na cAyamavastukaH sandigdhavastuko vA, azAbdatvAdapratikSepAcca / na ca laiGgikaH, ananusaMhitaliGgasyApi svapratyayAt / na ca smRtiriyam, ananubhUte tdnupptteH| anAdivAsanAvazAdanAdirayamavastuko vikalpa ityapi na yuktam, nIlAdivikalpasAdhAraNyAt / iha vAsanAmupAdAyAnAzvAse pramANAntare'pi kaH samAzvAso yato nIlAdivikalpeSu samAzvAsaH syaat| tasmAd vAsanAmAtravAdaM vihAyAgantukamapi kiJcit kAraNaM vAcyam, taccAptAnAptazabdau vA liGgatadAbhAsau vA pratyakSatadAbhAsau veti| tatra yathA prathamamadhyamaprakArAbhAvAnnIlavikalpazcaramaM kalpamAlambate, tathA'hamiti viklpo'pi| tatrAyaM pratyakSapRSThabhAvitve sAkSAdeva savastukaH, tadAbhAse tu mUle'sya pAramparyAt svstuteti| na ca bAhyapratyakSanivRttAveva, nirmUlatvam, buddhivikalpasyApi tthaatvprsnggaat| tatra svasaMvedanaM mUlamihApi mAnasapratyakSamiti na kazcid vishessH| astu tAvadasau sarvajJaH kartA, vaktA tu kathamiti cet, na, vacanazaktau satyAM parArthaMkatAnatvAt, yo hitAhitavibhAgaM vidvAn, parArthAbhiprAyaH san (sa) sthAnakaraNapATave satyaviduSe'vazyamupadizet, yathA andhAya dakSiNena yAhi vAmena mA gAH iti pRthag jano'pi, tathA bhgvaaniti|
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmatattvavivekAt 97 sthAnakaraNapATavamasiddhaM dehAbhAvAt, teSAM taalvaadivivRtaadiruuptvaat| na ca tadantareNa varNaniSpattiH, tdutpttervdhaarnnaat| na ca tatkAraNAnyanadhitiSThataH tatkartRtvamIzvarasyApIti cet, na, yasya kAryasya yat kAraNamanvayavyatirekasiddhaM tatkAraNAdhiSThAnayoH sthUlasiddhyarthaM tdvyvprmpraakaarnnaadhisstthaanvdvshymbhaavniymaat| na ca sarvatra kArye kaay:kaarnnmitipraagupekssitH| pitRtvAd bopdeshaanumaanm| vedAgama evaM sarvajJapraNItaH tathApi katama Agamastena praNIta iti cet vedAyurvedAdirityarikarikarNajvaraH siNhnaadH| tathAhi, na tAvadayamAyurvedo'pramANam,saMvAdasya praayiktvaat| visaMvAdasya kAkatAlIyatayA krtRkrmsaadhnvaigunnyhetuktvaat| punastatsAdguNye tata eva phlsiddheH| na ca nirmUlastathA bhavitumarhati, atiprsnggaat|| na cAnvayavyatireka bhAvo'sya mUlam, AvApodvApena yogAnAmananta tyaa'rvaaciinenaashkytvaat| viSAdau tathAkaraNe bhutraanrthprsnggaat| kaH prekSAvAnanAkalitavastutattvaH pATanaploSaNacchedanakSAraNazirAvedhanalaGghanAdi yogyAyai? kArayet, kuryAd vaa| na copadezasyopadezapAramparyamAnaM mUlam, avazyamupadezasya kvacit pramANe vizrAnteriti hi vyAptaH / na ca nityAgamasambhavo vAkyatvAt / tasmAdatIndriyArthadarzipUrvako'yamiti parizeSaH / tathA cAnena dRSTAntena mahAjanaparigRhItatvAd vedA api sarvajJapUrvakA ityunnIyate / nanu mahacchabdo'tra yadi prAmANikavacanastadA sandigdhAsiddhavizeSaNo hetuH| atha bahvarthaH? tadA sugtaadyaagmairnekaantH| teSAmapi vA sarvajJapUrvakatvamiti cet, na, bahutvAtizayasya vivkssittvaat| ko'tizayaH? srvdrshnaant:paatitvm| kastaiH parigrahaH? tadarthAnuSThAnaM, svIkRtavyavahAravyAkaraNAdipAlanIyatvaM, svIkRtaprAmANyAyurvedAdisvIkRtArthatvaM ca / 1. yogyAyai-zikSAyai iti|
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ gadyasaMgrahaH tathAhi, nAstyeva taddarzanaM yatra sAMvRtamityuktvApi garbhAdhAnAdyantyeSTiparyantAM vaidikI kriyAM jano nAnutiSThati, spRzyAspRzyAdivibhAgaM vA nAnumanute, vyatikrame cA''camanAdiprAyazcittaM vA naanutisstthti| na sarvatra sarvo jana evamiti cet, mA bhuut| na hi sarvai rogibhirAyurvedArtho nAnuSThIyata iti na tasya mahAjanaparigrahaH, api tu srvdrshnaant:paatibhirityev| tathApi na sarvo vedArtha evamiti cet, mA bhuut| na hi sarvo vaidyakArtha evamapi tu kazcit kenaapi| evaM tarhi saugatAdyAgamArtho'pi kazcidahiMsAdiH sarvadarzanAnta:pAtibhiranuSThIyata eva kaizciditi so'pi mahAjanaparigRhItaH syAt, na, sndehaat| kimayamahiMsAdirvaidika evArtho viDAlavatanyAyena zraddhA''pAdanAya zauddhodaniprabhRtibhirupanibaddhaH? Aho svayaM dRSTa eveti? na tAvat svayaM dRSTaH, shrmnnkaadyaagmsaadhaarnntvaat| yastvasAdhAraNo maNDalIkAraNAdiH kezolluJcanAdirvA, nAsau srvernusstthiiyte| vaidikastu asAdhAraNa evaM nissekaadisttheti| api ca vAcakApabhraMzavibhAgo'stu na vA, tadvyavahArastAvat savaireva tIrthikairavigAnena sviikRtH| tathA zikSAjyotizchandonigamaniruktAdyarthazca / teSAM ca vedarakSaiva paramaM prayojanamiti / syAdetat, vyAkaraNAdIni tAvat sarvairabhyupagatArthAni, vedA api taiH pAlanIyA bhvntu| ta eveti kutaH? saMsAramocakAgamo'pi tatpAlanIyaH kinna syAditi cet, na tatkartRbhistathAnabhyupagamAt, avyutpAdanAt, asAdhAraNaliGgAbhAvAt, viruddhlinggsdbhaavaacc| na hi vedazabdArthAviva sugatAdyAgamAsAdhAraNazabdA vanurudhya teSAM pravRttiryata evamunIyeta, pratyuta virodha ev,taistdpraamaannyvyutpaadnaat| tasmAt sarvAbhyupetavyavahAravyAkaraNAdipAlanIyatvamapi vedAnAmeva naanyessaam| sarvAbhyupetaprAmANyairAyurvedAdibhiH svIkRtazcaiSAmarthaH, pratipadaM tdiiyshaantikpaussttikpraayshcitttpojpdaanhomaadhupdeshaat|| na caiSabhAgastatrApramANameva, tulyyogkssemtvaat| etadevAsiddham, prakSepasyApi sambhavAditi cet, na, adhyetrdhyaapyitRsNprdaayaavicchedaat| "anyathAkaraNe cAsya bahubhyaH syAnivAraNam" iti nyAyAt / tasmAdevaMrUpo'pi mahAjanaparigraho vedAnAmiti / so'yamIdRzo mahAjanaparigraho'sarvajJapUrvakatve'saMbhavan sarvajJapUrvakatvena vyApyate /
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ AtmatattvavivekAt 99 nyAyamatasiddhaM mokSasvarUpameva vAstavam kaH punarayaM mokssH| AtyantikI duHkhnivRttiraatmnH| kimaatyntiktvm| tjjaatiiyaatyntaabhaavvishisstttvm| teSAmabhAvaH kthm| kaarnnmaatrocchedaat| apuruSArthe'yamiti cet, na, asatyasyAkAmyasyAzakyasya durantasya tathA bhaavaat| na tvayaM tthaa| satyo'yam pramANAsiddhatvAt srvairbhyupgmaat| kAmyazca, duHkhasya svbhaavheytvaat| sukhArthaM taddhAnamiti cet, na, atddhetutvaat| vyApteriti cet, na asiddheH| na hi duHkhAbhAvaH sukhena vyApyata iti| sukhaM tAvattena vyApyata iti cet, tarhi sukhe satyavazyaM duHkhAbhAvo bhavediti sukhaprArthaneti vipriitaapttiH| nAvedyatvAdasau kAmya iti cet, na, duHkhArtAnAM tadabhAvavedanamanabhisandhAyaiva tjihaasaadrshnaat| kathamanyathA dehamapi jhyH| avivekinasta iti cet, kimatra vivekena? iSyamANatAmAtrAnubandhitvAt puruSArthatvasya, gamyAgamyayoH kaamvt| bahutarAnarthaprasaktizaGkayA zAstramanukUlayantasta itarebhyo bhidyante? api caivaM kaNTakAdijanyaduHkhanivRttirapi puruSArtho na syAt, avedytvaat| prathamaM vidyate tAvadasAviti cet, tulyaM moksse'pi| nAdhyakSeNeti cet, tarhi duritakSayakAmasya karmAnuSThAnAnarthakyaprasaGgaH, tdbhaavttphlaabhaavyorpyndhyksstvaat| upalabdhiyogyatApannAniSTanivRttirUpatvAdayamadoSa iti cet, tulym| duHkhavat sukhasyApyucchedAdakAmyo'yamiti cet, na, tRSNayA doSatiraskAreNa pravRttivadalaMpratyayena guNatiraskArAnnivRtterapi drshnaat| mdhuvisssNpRktmnnmtrodaahrnnm| santi ca kecnaalNprtyyvntH| na ca samatvam, duHkhasyaiva prAcuryAt, duHkhe sukhahetvananuSaGge'pi sukhe duHkhhetvnussnggniymaat| tathAhi nyAyopArjiteSveva viSayeSu kiyatI sukhakhadyotikA kiyanti caarjnrkssnnaadibhirduHkhdurdinaani| anyAyopArjiteSu yad bhaviSyati tanmanasApi cintyitumshkym|vidaangkurvntu casanto yadi kaNTakAdijanyeSuduHkheSulezato'pi sukhaanussnggH| asti ca svargAdisukheSvapi bahulo duHkhshlysmbhedH| ata eva vivicya bhujyatAM tusstnnddulvdityshkymiti| zakyazcAyaM, nivrtytvaat| svatantrazca, apraavRtternrthvaasnaanukuulaabhisndhitvaacceti|
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 gadyasaMgrahaH nityaM tu sukhaM na satyam, yogyaanuplmbhbaadhittvaat| zrutistatra mAnamiti cet, na, yogyAnupalabdhibAdhite tadanavakAzAt avakAze vA grAvaplavanazruterapi tthaabhaavprsnggaat| nApi kAmyaM, sdaatntvaat| na hi yad yasyAsti sa ttkaamyte| bhrAnterevam, kaNThasthacAmIkaravaditi cet, na svasaMvedye tdbhaavaat| nApi zakyam, na hi tannivaryaM nitytvaat| nApi vikAryam, aprinnaamitvaat| nApi saMskAryam, anaadheyaatishytvaat| na prApyam, nitysmbndhktvaat| na jJeyam, jJAnasyApi nitytvaat| anityatve vA zarIrAdikArANApAye - tdnutpteH| utpattau vA tessaamkaarnntvprsnggaat| tathA ca sarvaH sarvadarzI syAt, AtmamanaH saMyogAdeH srvtraavishessaat| jJAnajJeyayornityatve'pi tatsambandho janyate,saca SaTpadArthavyatirekAdutpanno'pi na nivartate dhvaMsavaditi cet, na, bhAvAbhAvayoH prkaaraantraabhaavaat| tatrasa naabhaavH,prtiyogynupptteH| bhAvatvetvavazyamutpanno nivrtet,upaadhyntraabhaavaat| avidyAvidhvaMsanameva tatprAptiriti cet, atra na no vivAdaH / na hyekaviMzatiprabhedabhinnaduHkhavyatiriktA avidyA nAma / tadvidhvaMsanaJca puruSArtha iti prtipaadnaaditi| durantaM ca tat, tadabhisandheH sukhasaMskArasahakAritayA tadudbhave viziSTasukhAbhilASiNo vaiSayike'pi prvRttisNbhvaat| 'alAbhemattakAzinyA dRSTA tiryakSu kAmitA' ityudaahrnnaaditi| syAdetat, AtmA tu kiM svaprakAzasukhasvabhAvo'nyathA veti pRcchaamH| zrAddho'si cedupaniSadaH pRcch| madhyastho'si cet, anubhavaM pRcch| naiyAyiko'si cet, na vaiSayikasukhajJAnasvabhAva iti vinshcinuyaaH|
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 101 nyAyamaJjarItaH puruSArthakAmaiH zAstrasyaiva zaraNaM grAhyam iha prekSApUrvakakAriNaH puruSArthasampadamabhivAJchantaH tatsAdhanAdhigamopAyamantareNa tadavAptimamanyamAnAstadupAyAvagatanimittameva prathamamanveSante,dRSTAdRSTabhedena ca tadvividhaH puruSArthasya panthAH tasya dRSTe viSaye ruciH prarUDhavRddhavyavahArasiddhAnvaya-vyatirekAdhigatasAdhanabhAve bhojanAdAvanapekSitazAstrasyaiva bhavati pravRttiH, na hi malinaH snAyAt, bubhukSito vA'znIyAditi zAstramupayujyate, adRSTe tu svargApavargamAtre naisargikamohAndhatamasaviluptAlokasyalokasya zAstrameva prakAzaH, tadeva sakala-sadupAyadarzane divyaM cakSurasmadAderna yoginAmiva yogasamAdhijajJAnAdyupAyAntaramapIti tasmAdasmadAdeH shaastrmevaadhigntvym| caturdaza vidyAsthAnAni :vidyAsthAneSu mukhyAnAM vedAnAM prAmANyapratiSThApakatayA akSapAdasya nyAyazAstrameva vidyAsthAnAnAM prANapradam tacca caturdazavidhaM yAni vidvAMsazcaturdazavidyAsthAnAnyAcakSate, tatra vedAzcatvAraH prathamo'tharvavedaH dvitIya RgvedaH tRtIyo yajurvedaH caturthaHsAmavedaH, ete catvAro vedAH sAkSAdeva puruSArthasAdhanopadezasvabhAvAH agnihotraM juhuyAtsvargakAmaH AtmA jJAtavya ityAdizruteH, smRtizAstramapi manvAdyupanibaddhamaSTakAzikhAkarmaprapApravartanAdipuruSArthasAdhanopadezyeva dRzyate ,azrUyamANaphalAnAmapi karmaNAM phalavattA vidhivRttaparIkSAyAM vakSyate, sarvo hi zAstrArthaH puruSArthaparyavasAyI na svarUpaniSTha iti, itihAsapurANAbhyAmapi upAkhyAnAdivarNanena vaidika evArthaH prAyeNa pratanyate, yathoktam - itihAsapurANAbhyAM vedaM samupadvhayet / bibhetyalpazrutAdvedo mAmayaM pratariSyatIti // tadevaM vedapurANadharmazAstrANAM svata eva puruSArthasAdhanopadezasvabhAvatvAdvidyAsthAnatvam, aGgAni vyAkaraNajyoti:zikSAkalpacchandoniruktAni vedArthopayogipadAdivyutpAdanadvAreNa vidyAsthAnatvaM pratipadyante, teSAmaGgasamAkhyaiva
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 gadyasaMgrahaH tadanugAmitAM prakaTayati, vicAramantareNA-vyavasthitavedavAkyArthAnavadhAraNAnmImAMsA vedavAkyArthavicArAtmikA vedAkarasyetikartavyatArUpamanubibhartIti vidyAsthAnatAM pratipadyate, tathA ca bhaTTaH dharme pramIyamANe tu vedena karaNAtmanA / itikartavyatAbhAgaM mImAMsA pUrayiSyati // ataeva saptamamaGgamiti na gaNyate mImAMsA pratyAsannatvena vedaikadezabhUtatvAt, vicArasahAyo hi zabdaHsvArtha nirakAjhaM prabodhayituM kSamaH, nyAyavistarastu mUlastambhabhUtaH sarvavidyAnAM vedaprAmANyahetutvAt, vedeSu hi tArkikaracitakutarkaviplAvitaprAmANyeSu zithilitAsthAH kathamiva bahuvittavyayAyAsAdisAdhyaM vedArthAnuSThAnamAdriyeran sAdhavaH, kiM vA tadAnIM svAmini parimnAne tadanuyAyinA mImAMsAdividyAsthAnaparijanena kRtyamiti, tasmAdazeSaduSTatArkikopamardadvArakadRDhataravedaprAmANyapratyayAdhAyinyAyopadezakSamamakSapAdopadiSTamidaMnyAyavistarAkhyaMzAstraM pratiSThAnanibandhanamiti paraM vidyAsthAnam / nanu vedaprAmANyanirNayaprayojanazcennyAyavistaraH kRtamanena mImAMsAta eva tatsiddhaH, tatra ArthavicAravatprAmANyavicAro'pi kRta eva, satyam, sa tvAnuSaGgikaH tatra mukhyastvarthavicAra eva, pRthakprasthAnA hImA vidyAH sA ca vAkyArthavidyA na pramANavidyeti, na ca mImAMsakAH samyag vedaprAmANyarakSaNakSamAM saraNimavalokayituM kuzalAH kurtakakaNTakanikaraniruddhasaJcaramArgAbhAsaparibhrAntAH khalu te iti vakSyAmaH, na hi prAmANAntarasamvAdadAyamantareNa pratyakSAdInyapi pramANabhAvaM bhajante kimuta tadadhInavRttireSa zabdaH, zabdasya hi samayopakRtasya bodhakatvamAtraM svAdhInamartha-tathAtvetaratvaparinizcaye tu puruSamukhaprekSitvamasyAparihAryam, tasmAdAptoktatvAdeva zabdaH pramANIbhavati nAnyathetyetaccAsminneva zAstre vyutpaadyissyte| nanvakSapAdAtpUrvaM kuto vedaprAmANyanizcaya AsIt, atyalpamidamucyate, jaimineH pUrvaM kena vedArtho vyAkhyAtaH, pANineH pUrvaM kena padAni vyutpAditAni, piGgalAtpUrvaM kenacchandAMsi racitAni, AdisargAtprabhRti vedavadimA vidyAH pravRttAH, saMkSepavistaravivakSayA tu tAMstAMstatra krtnaacksste|
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyamaJjarItaH 103 pada vAkya-svarUpa-nirUpaNa sandarbha sphoTaviSayakavistRtipUrvakaM sphoTasiddhAntasya tatpratikulamAlocanam | kiM punaridaM padaM nAma kiM ca vAkyamiti, uktamatravarNasamUhaH padaM padasamUho vaakymiti| nanvetadeva na kSamante na hi varNAnAM samUhaH kazcidasti vAstavaH, tena kutastatsamUhaH padaM bhaviSyati, tadabhAvAcca netarAM padasamUho vAkyamavakalpate, na ca varNAnAM vyastasamastavikalpopahatatvena vAcakatvamupapadyate tasmAdanya eva sphoTAtmA zabdo'rthapratipAdaka iti prtijaaniite| nanvevamastu sphoTo'nya evArthapratipAdako bhavatu kA kSatirnaiyAyikAnAm, kathaM na kSatiH AptapraNItatvena hi zabdasya prAmANyam tairuktam, sphoTasya ca nityatvena na AptapraNItatvamatazca yasyAnityatvaM varNAtmanaH zabdasya sAdhitaM nAsAvarthapratItiheturato na pramANam, yazcArthapratItihetuH sphoTAtmA zabdastasya nAnityatvaM na cAptapraNItatvamityasthAne naiyAyikAH kliSTA bhaveyuH, tasmAdanityAnAM varNAnAmeva vAcakatvaM pratiSThApanIyaM parAkaraNIyazca sphoTa iti| taducyate, gakArAdivarNAvagame satyarthapratIterbhAvAttadabhAve cAbhAvAtteSAmevArthapratyAyanasAmarthyam, te eva ca zravaNakaraNakAvagamagocaratayA zabdavyapadezabhAja iti na pratItyanupArUDhaH sphoTo nAma zabdaH kazcitpratyakSAnumAnAtItaH priklpniiyH| varNAnAmarthabodhakatvasya nirAkaraNam: Aha kathamevaM bhaviSyati dUrApetA ime manorathAH, kuto varNAnAmarthapratyAyakatvaM te hi varNA gakArAdayo'rthaM pratipAdayantaH samastAH pratipAdayeyuH vyastA vA, na tAvadavyastAH ekaikavarNAkarNane satyapyarthapratIteranutpAdAt, sAmastyaM varNAnAM nAstyeva, taddhi sattAmAtreNa vA syAtpratIyamAnatvena vA, naiyAyikapakSe tAvatsattayA yogapadyamavidyamAnam AzuvinAzitaH zabdasya drshittvaat| athApi mImAMsakamatena nityaH zabda iSyate, tatrApi sattayA yaugapadyasya sakalavarNasAdhAraNatvAtkena varNasamudAyena ko'rthaH pratyAyyeteti naavdhaaryte|
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 gadyasaMgrahaH __ athocyate na cakSurAdInAmiva varNAnAM kArakatvaM yenAgRhItAnAmeva satAM yaugapadyamAtramarthapratyayanAGgaM syAt, jJApakatvAtteSAM gRhItAnAM satAM dhUmAdivatpratyAyakatvamiti pratItAveva sAmastyamupayujyate iti| etadapyaghaTamAnam, pratItisAmastyaM hi kimekavaktRprayuktAnAM varNAnAmuta nAnApuruSabhASitAnAm, tatrAnekapuruSabhASitAnAM kolAhalasvabhAvatvena svarUpabheda eva duravagama iti kasya sAmastyamasAmastyaM vA cintyeta, satyapi vA tathAvidhe sAmastye nAstyevArthapratItiH, ekavaktRprayuktAnAM tu prayatnasthAnakaraNakramAparityAgAdavazyambhAvI kramaH, krame ca satyekaikavarNakaraNikArthapratItiH prApnoti, na cAsau dRzyate iti vyastasamastavikalpAnupapatterna varNA vAcakAH, varNaviSayA api buddhyastathaiva vikalpanIyAH, tA api na yugapatsambhavanti krame ca satyekaikavarNabuddherarthasampratyayaH prasajyate iti|| yadapyucyate pUrvapUrvavarNajanitasaMskArasahito'ntyavarNaH pratyAyaka iti tadapyayuktam, saMskAro hi nAma yadanubhavajanitastadviSayameva smaraNamupajanayati na punararthAntaraviSayaM jJAnamiti, smRtidvAreNa tIrthapratyAyako'sau bhaviSyatIti cet etadapi nAsti, jJAnayogapadyaprasaGgAdantyavarNajJAnAnantaraM hi pUrvavarNasmaraNamiva samayasmaraNamapi tadaivApatati tatazca jJAnayogapadyam, na ca kramotpAde kiJcitkA NamutpazyAmaH, athApi tena krameNa bhavetAM tathA'pi tadAnImantyavarNajJa namuparatamiti kasya sAhAyakaM pUrvavarNasmRtirvidadhAtIti, etaccAnekapUrvavarNaviSayAmekAM smRtimabhyupagamyoktaM na punarekA sarvavarNagocarA smRtiH, kutaH bhinnopalambhasaMbhUtavAsanAbhedanirmitAH / bhaveyuH smRtayo bhinnA na tvekA'nekagocarA // atha vadetsaMkalanAjJAnamekaM sadasadvarNagocaraM bhaviSyati, tadupArUDhAzca varNA artha pratyAyayiSyantIti tadapi durAzAmAtram, tathAvidhajJAnotpattau kAraNAbhAvAt, na cendriyamatItavarNagrahaNasamarthaM na saMskAro vartamAnagrAhI bhavati, na ca yugapadindriyaM saMskArazcemAM buddhiM janayataH saMskArasya sahacaradarzanAdyAhitaprabodhasya sataH smaraNamAtrajanmani nitisAmarthyasyendriyeNa vyApArAbhAvAt, tasmAnna varNA vaackaaH|
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyamaJjarItaH 105 atazcaivaMyadi te vAcakA bhaveyurviparItakramaprayuktA apyarthaM gamayeyuHkramazcedapekSyate sa vyatiriktAvyatiriktatayA cintanIyaH, avyatireke te eva te varNA iti kathaM nabodhakA:vyatireketu kimapyadhikaMvAcakamabhyupagataM bhavatIti matpakSamAjigamiSati bhvaan| nanu vyutpattivazena zabdo'rthapratyAyakatAmupayAti vyutpattau ca yAvanto yatkramakA varNA yamarthamabhivadanto dRSTAste tAvantastatkramakAstamarthamabhivadiSyantIti kiM vikalpamAlayA, taduktam - yAvanto yAdRzA ye ca ydrthprtipaadne| varNAH prajJAtasAmarthyAste tathaivAvabodhakA // iti taducyate, vyutpattireveyaM vicAraNIyA vartate, parAvagatipUrvikA hi shbdvyutpttiH| parAvagatau ca ke kiyantaH kathaM kamarthaM pratipAdayanto'nena dRSTA yebhyaH tathaiva tamarthaM pratIyAditi duradhigamA hi varNavartanI / yAvanto yAdRzA ye cetyevaM tAvatprabhASase / kiyantaH kIdRzAH ke cetyevaM yAvanna pRcchyase // anumAnena sphoTasya sAdhanam - tasmAtsarvaprakAramavAcakA varNAH, asti ceyaM zabdAduccAritAttadarthAvagatirna ceyamakaraNikaiva bhavitumarhati tadasyAH karaNaM sphoTa iti, kAryAnumAnamidamastu parizeSAnumAnaMvA arthApattirvA sarvathA'rthapratItilakSaNakAryavazAtkalpyamAnaMtatkaraNaM sphoTa ityucyate sa ca niravayavo nitya eko niSkramaka iti na varNapakSakSapaNadakSadUSaNapAtratAM pratipadyate, atazca sphotto'rthprtipaadkH| api ca tArkikANAmanumAnapriyatvAttatparitoSAyedamanumAnamabhyadhAyi na paramArthataH, paramArthatastu zrotre pratyaye pratibhAsamAnaH pratyakSa eva sphottH| __ Aha kimidamapUvaM taskarAcaritaM vartate, varNAH pratyakSamupalabhyamAnA api durbhagA na pratyakSAH, sphoTaH punaranavabhAsamAno'pi subhagaH pratyakSa iti| ucyate na brUmaH varNA na pratyakSA iti te punarasanto'pi upAdhivazAdvadanadairdhyAdivadavabhAsante, zabdastveko niravayavaH pratIyate, tathA ca padamiti vAkyamityekAkArapratItirasti, na ca bhinnA varNAstasyAmAlambanIbhavanti, na hi sAmAnyapratyayo vyaktyAlbano'vayavipratyayo vA'vayavAlambanaH, na ca
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 gadyasaMgrahaH senAvanAdibuddhivadayathArthA padavAkyabuddhiH bAdhakAbhAvAt, ekArthapratyAyakatvopAdhikRteyamekAkArA buddhiriti cedekArthapratItiridAnI kutastyA, padavAkyapratItipUrvikA hi padArthavAkyArthapratItiH, padArthavAkyArthapratItyAkhyakAryai kyAcca padavAkyabuddhirekAkAreti duruttaramitaretarAzrayatvam, aupAdhikatvaM ca sAmAnyAvayavibuddharapi suvacam, bAdhasandeharahita pratItidADhyAttatraparihAra iti cettaditaratrApi samAnam tasmAtpadabuddheH padasphoTo vAkyabaddhezca vAkyasphoTo viSaya iti pratyakSa eva sphoTaH, tatra padasphoTAtpadArthapratipattiH vAkyasphoTAcca vaakyaarthprtipttiH| vAkyasphoTasAdhanam: Aha yadi niravayavaH sphoTAtmA zabdo bhavati, vAkyamapi zabda eva tasya padAtmakAstvavayavA mA bhUvan, tasya cetpadAtmAno'vayavA bhavanti padasyApi tarhi varNAtmAno'vayavA bhvntu| ucyate kiJciduSThasitameva me hRdayam, manye bhaviSyatyAyuSmato vivekAloko bodhyamAno bhotsyase kiMcit, dhvanyupAdhibhedapravRttavarNabhedAvabhAsavipralabdhabuddhiM bhavadvidhaM bodhayituM padasphoTa eva niravayavo'smAbhirdarzitaH, paramArthatastu padasphoTo vAkyAvayavabhUto nAstyeva, niravayavameva vAkyaM niravayavasyaiva vAkyArthasya bodhakam, yathA padasyAvayavA na santi tathA vAkyasyAvayavAH padAnIti, tathA cAhuH vAkye padAnAmasattvAdasattvaM tadarthe padArthAnAM niravayavo vAkyavAkyArtho iti avayavakalpanAyAM hi yathA vAkyasyAvayavAH padAni padAnAmavayavA varNA evaM varNAnAmapyavayavairbhavitavyaM tadavayavAnAmapyavayavAntarairityAnantyAtkAvyavasthA syAt, varNAnprApyatu yadyavayavakalpanAto virantavyaM tadvAkye eva viramyatAm, ekaghaTanAkArA hi vAkyArthabuddhistathAvidhAdeva vAkyAdutpattumarhati, vRddhavyavahArAdi zabdArtha vyutpadyante vyavahartAraH tatrAsya padasya prayoga eva na kevalasya dRzyate vyavahArAnaGgatvAt vAkyaM tu prayogArha miti tatraiva vyutpattiH, tata evArthasampratyayaH,avayavapratibhAsastu bhramamAtramartho'pivAkyasyaika eva narasiMhAkAraH, jAtyantaraM hi narasiMho nAma tatra na narArtho nApi siNhaarthH| evaM padArthebhyo'nya eva vAkyArthaH pAnakAdivat yathA pAnakaM zarkarAnAgakezaramaricAdibhyo'rthAntarameva, yathA ca sindUraharitAlalAkSAdibhya'rthAntarameva
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyamaJjarItaH _107 citram, yathA vA SaDjarSabhagAndhAradhaivatAdibhyo'rthAntarameva grAmarAgaH tathA padebhyo vAkyaM padArthebhyo vaakyaarthH| sphoTasya brahmarUpatvam: nanu yathA padeSu varNA na santi, vAkyeSu padAni na santi, tathA mahAvAkyeSvavAntaravAkyAnyapi na syuH tataH kiM mahAvAkyAnyapi prakaraNApekSayA na tAttvikAni syuH tataH kiM prakaraNAnyapi zAstrApekSayA na syuH tato'pi kim ekamevedaM zAstratattvam avibhaagmdvymaaptti| ucyate yadi tattvaM pRcchasi buddhyase vA sAdho zabdabrahmavedamadvayamanAsavidyAvAsanopaplavamAnabhedamarthabhAvena vivartate na tu vAcakAdvibhaktaM vAcyamapi nAma kiM cidasti, tasmAtkAlpanika eva vAcyavAcakavibhAgo'yamavidyaiva vidyopAya ityAzrIyate, vAgrUpatA tattvam sarvatra pratyaye tadanapAyAt, ythoktm| vAgrUpatA cedutkrAmedavabodhasya zAzvati / na prakAzaH prakAzeta sA hi pratyavamarzinIti // sA ceyaM vAk traividhyena vyavasthitaivAvabhAsate vaikharI madhyamA pazyantIti, tatreyaM sthAnakaraNaprayatnakamavyajyamAnagakArAdivarNasamudAyAtmikA yA vAk sA vaikharItyucyate, vikhara iti dehendriyasaMghAta ucyate, tatra bhavA - vaikharI taduktam sthAneSu vivrate vAyau kRtvrnnprigrhaa| vaikharI vAk prayoktRNAM prANavRttinibandhaneti // yA punarantaH saMkalpyamAnakramavatI zrotragrAhyavarNarUpA'bhivyaktirahitA vAkyA madhyamocyate, taduktam - kevalaM buddhyupAdAnA krmruupaanupaatinii| prANavRttimatikramya madhyamA vAk pravartate // iti // yA tu grAhyabhedakramAdirahitA svaprakAzasaMvidrUpA vAkyA pazyantItyucyate, taduktam avibhAgAttu pazyantI sarvataH sNhRtkrmaa| svarUpajyotirevAntaH sUkSmA vAganapAyinIti //
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 gadyasaMgrahaH tadalamatiprasaktAnuprasaktyA, drAdhIyatI carceyam prakRtAntarAyakariNIti na pratanyate, iha tvetAvataiva punaH prayojanam varNapadapUrvako vyavahAro na bhavatIti vAkyena loke vyavahArAttasya cAvayavAvayavivyavasthAnupapatternirbhAgameva tadvAcakaM nirbhAgazca tasya vAcyo'rthaiti, avAntaravAkyamapi prayogayogya vyavahArakAraNamiti tanna nihate avidyAvastheyaM vartate, tatreyaM vyavahAravartanI yathAdRzyamAnaivAstu, vidyAyAM sarvamevedamasAramiti, padena varNena vA vyavahArAbhAvAttasya kevalasyAprayogattatsvarUpamasyAmapi dazAyAM na vAstavamiSyate iti| tasmAdekaH kramavirahitaH kalpitAsadvibhAgo vAkyasphoTo janayati matiM tAdRzIM svAbhidheye / varNAstvete prakRtilaghavaH kalpanaikapratiSThAH tasminnarthe vidadhati dhiyaM netyalaM ttkthaabhiH|| sphoTanirAkaraNopakramaH atrAbhidhIyate, kimayamanumAnamahimnA sphoTA'bhyupagamaH pratyakSapratItibalavattayA vA, na tAvadanumAnataH sphoTasvarUpamupapAdayituM pAryate pridRshymaanvishissttaanupuurviikvrnnklaapkrnnenaarthprtiiterghttmaantvaat| varNAnAM vAcakatvasya samarthanam : nanu vyastasamastAdivikalpairutsAditaM varNAnAM vAcakatvam, naitad durvikalpAste vyastAnAM tAvadvAcakatvaM neSyate varNAnAM samastA eva te vaackaaH| __ yattu tatsAmastyaM nAsti kramabhAvitvAditi tadasat, kramabhAvinApi samastAnAM kAryakAriNAmanekazo darzanAt, yathA yugapadbhAvinaHsamAstrayo grAvANa: ekAmukhAM ghArayanto dRzyante tathA kramabhAvino'pi samastA grAsA ekAM tRptimutpAdayanto dRzyante, ekasminnapi hi grAse hIyamAne na bhavati tAdRzI tRpti: ataH samastA eva te grAsAH tRpteH kAraNam, na ca samastA api te grAsAH yugapatprayoktuM zakyAH tathaikAnuvAkagrahaNe saMsthAnAM kramabhAvinInAmapi sAmastye sati sAmarthyamekayA saMsthayA vinA tadAmukhIkaraNAsambhavAt evaM tAvalloke sAmastyaM kramadhAvinAM dRSTam, vede'pi darzapUrNamAsAbhyAmitItaretarayogazaMsinA dvandvena samarpitasAhityAnAmAneyAdiyAgAnAM pakSadvaye prayojyatvena cAparihAryakramANAmekAdhikArasampAdakatvaM dRSTam, tathA aindravAyavaM gRhNAti, AzvinaM gRhNAti iti
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ nyAyamaJjarItaH 109 somagrahaNAbhyAsAnAM samastAnAM kramabhAvinAM caikapradhAnanirvartakatvaM dRSTamityatazca nAyaM virodhaH sAmastyaM ca kramabhAvitvaM ceti, evaM kramavartino'pi varNA evArthAbhidhAyino bhvissynti| vAkyArthabodhopapAdanam :__ Aha yadImAH sarvA eva tAntrikaracitAH kalpanA na sAdhIyasyazcedAtmIyA kAcana nirdoSA sAdhvI kalpanA nivedyatAm, ucyate na vayamAtmIyAmabhinavAM kAmapi kalpanAmutpAdayituM kSamAH na hIyaM kavibhiH pUrveradRSTaM sUkSmadarzibhiH / zaktA tRNamapi draSTuM matirmama tapasvinI // kastarhi vidvanmatitarkaNIyagranthopabandhe tava dohado'yam / na dohadaH paryanuyogabhUmiH paropadezazca na tasya zAntiH // rAjJA tu gahare'sminnazabdake bandhane vinihato'ham / grantharacanAvinodAdiha hi mayA vAsarA gamitAH // tathApi vaktavyaM kathaM varNebhyo vAkyArthapratItiriti, ucyate, cirAtikrAntatvamacirAtikrAntatvaM vA na smRtikAraNaM saMskArakaraNakaM hi smaraNaM bhavati tacca sadyaHpralIne cirapralIne vA na viziSyate ityevaM pUrveSAM padAnAM ciratirohitAnAmapi vyavahitoccAritAnAmapi saMskArAtsmaraNaM bhaviSyati antyapadasyAnubhUyamAnatvopagame jJAnayogapadyAdipramAdaprasaGga iti varamantyapadamapi smaryamANamastu, smRtyArUDhAnyeva sarvapadAni vAkyArthamavagamayiSyanti, tatra ceyaM kalpanA varNakrameNa tAvatprathamapadajJAnaM tataH saMketasmaraNaM saMskArazca yugapadbhavataH, jJAnayohi yaugapadyaM zAstre pratiSiddhaM na saMskArajJAnayoH, tataH padArthajJAnaM tenApi saMskAraH purvavarNakrameNa dvitIyapadajJAnaM tataH saMketasmaraNaM pUrvasaMskArasahitena ca tena paTutaraH saMskAraH punaH pUrvavarNakrameNa tRtIyapadajJAnaM saMketasmaraNaM pUrvasaMskArApekSaH paTutaraH saMskAra ityevaM padajJAnajanite pIvare saMskAre padArthajJAnajanite ca tAdRzi saMskAre sthite'ntyapadArthajJAnAnantaraM padasaMskArAtsarvapadaviSayasmRtiH padArthasaMskArAcca padArthaviSayA smRtiriti saMskAra kramAtkrameNa dve smRtI bhavataH, tatraikasyAM smRtAvupArUDhaH padasamUho vAkyamitarasyAmupArUDhaH padArthasamUho vAkyArthaH /
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 gadyasaMgrahaH nanu smRterapramANatvAdapramANamidAnI vAkyArthapratipattiH, maivam tathA sambandhagrahaNAdyatra hyanyathA sambandhagrahaNamanyathA ca pratipattiH tatrAyaM doSaH, yathA dhUme gRhItasambandhe nIhArAdahanAnumito, iha tu kramavartinAM varNAnAmanyathA pratyayAsambhavadyathaiva vyutpattistathaiva pratItiriti na kiMcidavadyam, aciranirvRttAnubhavasamanantarabhAvinI ca smRtirnubhvaayte| atha vA kRtaM smaraNakalpanayAntyapadArthajJAnAnantaraM sakalapadArthaviSayo mAnaso'nuvyavasAyaH zatAdipratyayasthAnIyo bhaviSyati, tadupArUDhAni padAni vAkyaM tadupArUDhazca padArtho vAkyArthaH, tathAvidhazca mAnaso'nuvyavasAyaH sklaaloksaakssitvaadprtyaakhyeyH| vaizeSikadarzane-prazastapAdabhASyAt sRSTisaMhAraprakaraNam : ihedAnIM caturNA mahAbhUtAnAM sRSTisaMhAravidhirucyate / brAhmaNa mAnena varSazatAnte vartamAnasya brahmaNo'pavargakAle saMsArakhinnAnAM sarvaprANinAM nizi vizrAmArthaM sakalabhuvanapatermahezvarasya saMjihIrSAsamakAlaM zarIrendriyamahAbhUtopanibandhakAnAM sarvAtmagatAnAmadRSTAnAM vRttinirodhe sati mahezvarecchAtmANusaMyogajakarmabhyaH zarIrendriyakAraNANuvibhAgebhyastatsaMyoganivRttau teSAmAparamANvanto vinAzaH, tathA pRthivyudakajvalanapavanAnAmapi mahAbhUtAnAmanenaivakrameNottarasminnanuttarasmin sati pUrvasya pUrvasya vinAzaH, tataH pravibhaktAH paramANavo'vatiSThante dharmAdharmasaMskArAnuviddhA AtmAnastAvantameva kaalm| tataH punaH prANinAM bhogabhUtaye mahezvarasisRkSAnantaraM sarvAtmagatavRttilabdhAdRSTApekSebhyastatsaMyogebhyaH pavanaparamANuSu karmotpattau teSAM parasparasaMyogebhyo vyaNukAdiprakrameNa mahAn vAyuH samutpanno nabhasi dodhuuymaanstisstthti| tadanantaraM tasminneva vAyAvapyebhyaH paramANubhyastenaiva krameNa mahAn salilanidhirutpannaH popluuymaanstisstthti| ___ tadanantaraM tasminneva pArthivebhyaH paramANubhyo mahApRthivI sNhtaa'vtisstthte| tadanantaraM tasminneva mahodadhau tejasebhyo'Nubhyo vyaNukAdiprakrameNotpanno mahA~stejorAziH kencidnbhibhuuttvaaddediipymaanstisstthti|
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ prazastapAdabhASyAt 111 evaM samutpanneSu catuSu mahAbhUteSu mahezvarasyAbhidhyAnamAtrAt taijasebhyo'NubhyaH pArthivaparamANusahitebhyo mhdnnddmaarbhyte| tasmiMzcaturvadanakamalaM sarvalokapitAmahaM brahmANaM sakalabhuvanasahitamutpAdya prajAsarge viniyuke| sa ca mahezvareNa viniyukto brahmA'tizayajJAnavairAgyaizvaryasampannaH prANinAM karmavipAkaM viditvA karmAnurUpajJAnabhogAyuSaH sutAn prajApatIn mAnasAn manudevarSipitRgaNAn mukhabAhUrUpAdatazcaturo varNAnanyAni coccAvacAni ca sRSTvA''zayAnurUpairdharmajJAnavairAgyaizvaryaiH sNyojytiiti| AtmaprakaraNam : aatmtvaabhismbndhaadaatmaa| tasya saukSmyAdapratyakSatve sati karaNaiH zabdAdhupalabdhyanumitaiH zrotrAdibhiH samadhigamaH kriyate,-vAsyAdInAM karaNAnAM kartRprayojyatvadarzanAt, zabdAdiSu prasiddhyA ca prsaadhko'numiiyte|| na shriirendrimnsaamjnytvaat| na zarIrasya caitanyaM ghaTAdivadbhUtakAryatvAt mRte caasmbhvaat| nendriyANAM karaNatvAt, upahateSu viSayAsAnnidhye caanusmRtidrshnaat| nApi manasaH karaNAntarAnapekSitve yugapadAlocanasmRtiprasaGgAt, svayaM karaNabhAvAccAparizeSAdAtmakAryatvAt tenAtmA samadhigamyate |shriirsmvaayiniibhyaaN cahitAhitaprAptiparihArayogyAbhyAM pravRttinivRttibhyAM rathakarmaNA sArathivat prayatnavAn vigrahasyAdhiSThAtA'numIyate, praannaadibhishceti| kathaM? zarIraparigRhIte vAyau vikRtakarmadarzanAdbharatrAdhmApayiteva, nimeSonmeSakarmaNA niyatena dAruyantraprayokteva, dehasya vRddhikSatabhagnasaMrohaNAdinimittatvAt gRhapatiriva, abhimataviSayagrAhakakaraNasambandhanimittena mana:karmaNA gRhakoNeSu pelakapreraka iva dArakaH, nayanaviSayAlocanAnantaraM rasAnusmRtikrameNa rasanavikriyAdarzanAdanekagavAkSAntargataprekSakavadubhayadarzI kazcideko vijnyaayte| sukhaduHkhecchAdveSaprayatnaizca gunnairgunnynumiiyte| te ca na zarIrendriyaguNAH, kasmAt? ahaGkAreNaikavAkyatAbhAvAt pradezavRttitvAdayAvahavyabhAvitvAd bAhyendriyApratyakSatvAcca tathA'haMzabdenApi pRthivyaadishbdvytirekaaditi| tasya guNAH buddhisukhduHkhecchaadvessprytndhrmaadhrmsNskaarsNkhyaaprimaannpRthktvsNyogvibhaagaa| AtmaliGgAdhikAre buddhyAdayaH prayatnAntAH siddhaaH| dhrmaadhrmaavaatmaantrgunnaanaamkaarnntvvcnaat| saMskAraH smRtyutpattau kAraNa
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 gadyasaMgrahaH vcnaat| vyavasthAvacanAt saMkhyApRthaktvamapyata ev| tathA cAtmetivacanAt prmmhtprimaannm| sannikarSajatvAt sukhAdInAM sNyogH| tadvinAzkatvAdvibhAga iti| dharmalakSaNam : dharmaH purussgunnH| kartuH priyahitamokSahetuH atIndriyo'ntyasukhasaMvijJAnavirodhIpuruSAnta:karaNasaMyogavizuddhAbhisandhijaH varNAzramiNAM prtiniytsaadhnnimittH| tasya tu sAdhanAni zrutismRtivihitAni varNAzramiNAM sAmAnyavizeSabhAvenAvasthitAni drvygunnkrmaanni| tatra sAmAnyAni-dharme zraddhA ahiMsA bhUtahitatvaM satyavacanamasteyaM brahmacaryamanupadhA krodhavarjanamabhiSecanaM, zucidravyasevanaM vishissttdevtaabhktirupvaaso'prmaadshc| braahmnnksstriyvaishyaanaabhijyaadhyyndaanaani| brAhmaNasya viziSTAni pratigrahAdhyApanayAjanAni svavarNavihitAzca sNskaaraaH| kSatriyasya samyakprajApAlanamasAdhunigraho yuddheSvanivartanaM svakIyAzca saMskArAH / vaizyasya krayavikrayakRSipazupAlanAni svakIyAzca sNskaaraaH| zUdrasya pUrvavarNapAratantryamamannikAzca kriyaaH| AzramiNAM tu brahmacAriNo gurukulanivAsinaHsvazAstravihitAni guruzuzrUSAgnIndhanabhaikSyAcaraNAni madhumAMsadivAsvapnAJjanAbhyaJjanAdivarjanaM c| vidyAvratasnAtakasya kRtadArasya gRhasthasya zAlInayAyAvaravRttyupArjitairathairbhUtamanuSyadevapitRbrahmAkhyAnAM paJcAnAM mahAyajJAnAM sAyamprAtaranuSThAnam ekAgnividhAnena pAkayajJasaMsthAnAM ca nityAnAM zaktau vidyamAnAyAmagnyAdheyAdInAM ca haviryasaMsthAnAmagniSTomAdInAM somayajJasaMsthAnAMcA RtvantareSu brahmacaryamapatyotpAdanaM c| brahmacAriNo gRhasthasya vA grAmAnnirgatasya vanavAso valkalAjinakezazmazrunakharomadhAraNaM c| vanyahutAtithizeSabhojanAni vAnaprasthasyA trayANAmanyatamasya zraddhAvata:sarvabhUtebhyo nityasamabhayaM dattvA saMnyasya svAni karmANi yamaniyameSvapramattasya SaTpadArthaprasaMkhyAnAdyogaprasAdhanaM prvrjitsyeti| dRSTaM ca prayojanamanuddizyaitAni sAdhanAni bhAvaprasAdaM cApekSyAtmamanasoH sNyogaaddhrmotpttiriti| adharmaprakaraNam : adhrmo'pyaatmgunnH| krturhitprtyvaayheturtiindriyo'ntyduHkhsNvijnyaanvirodhii| tasya tu sAdhanAni zAstre pratiSiddhAni dharmasAdhanaviparItAni hiMsAnRtasteyAdIni
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ prazastapAdabhASyAt 113 vihitAkaraNam pramAdazcaitAni duSTAbhisandhiM cApekSyAtmamanasoH sNyogaaddhrmsyotpttiH| saMsArApavargaprakaraNam : aviduSo rAgadveSavataH pravartakAddharmAt prakRSTAt svalpAdharmasahitAt brahmendraprajApatipitRmanuSyalokeSvAzayAnurUpairiSTazarIrendriyaviSayasukhAdibhiryogo bhvti| tathA prakRSTAdadharmAt svalpadharmasahitAt pretatiryagyonisthAneSvaniSSTazarIrendriyaviSayaduHkhAdibhiryogo bhvti| evaM pravRttilakSaNAddharmAdadharma'sahitAdevamanuSyatiryanArakeSu punaH punaH saMsArabandho bhvti| jJAnapUrvakAttu kRtAdasaGkalpitaphalAdvizuddhe kule jAtasya duHkhavigamopAyajijJAsorAcAryamupasaGgamyotpannaSaTpadArthatattvajJAnasyAjJAnanivRtau viraktasya rAgadveSAdyabhAvAt tajayodharmAdharmayoranutpattau pUrvasaJcitayozcopabhogAnnirodhe santoSasukhaM zarIraparicchedaM cotpAdya rAgAdinivRttau nivRttilakSaNaH kevalo dharmaH paramArthadarzanajaM sukhaM kRtvA nivrtte|tdaa nirodhAt nirbIjasyAtmanaHzarIrAdinivRttiH punaH zarIrAdyanutpattau dagdhendhanAnalavadupazamo mokSa iti| vizeSaprakaraNam : anteSu bhavA antyAH svaashryvishessktvaadvishessaaH| vinAzArambharahiteSu nityadravyeSvaNvAkAzakAladigAtmamanassu pratidravyamekaikazo vartamAnAH atyntvyaavRttibuddhihetvH| yathA'smadAdInAMgavAdiSvazvAdibhyastulyAkRtiguNakriyAvayavasaMyoganimittA pratyayavyAvRttirdRSTA goH zuklaH zIghragatiH pInakakumAn mahAghaNTa iti| tathAsmadviziSTAnAM yoginAM nityeSu tulyAkRtiguNakriyeSu paramANuSu muktAtmanamassu ca anyanimittAsambhavAdayebhyo nimittebhyaH pratyAdhAraM vilakSaNo'yaM vilakSaNo'yamiti pratyayavyAvRttiH dezakAlaviprakarSe ca paramANau sa evAyamiti pratyabhijJAnaM ca bhavati te'ntyA vishessaaH| yadi punarantyavizeSamantareNa yoginAM yogajAddharmAt pratyayavyAvRttiH pratyabhijJAnaM na syAt tataH kiM syAnnaivaM bhavati / yathA ca yogajAddharmAdazukle zuklapratyayaH saJjAyate atyantAdRSTe ca prtybhijnyaanm| yadi syAnmithyA bhavet tathehApyantyavizeSamantareNa yoginAM na yogajAddharmAt pratyayavyAvRttiHpratyabhijJAnaM vA bhvitumrhti|
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 gadyasaMgrahaH athAntyavizeSeSviva paramANuSu kasmAnna svataH pratyayavyAvRttiH kalpyate iti cenna taadaatmyaat| ihAtadAtmakeSvanyanimittaH pratyayo bhavati yathA ghaTAdiSu pradIpAt na tu pradIpe prdiipaantraat| yathA gavAzcamAMsAdInAM svata evAzucitvaM tadyogAdanyeSAM tathehApi tAdAtmyAdantyavizeSeSu svata eva pratyayavyAvRttiH tadyogAt prmaannvaadissviti| samavAyaprakaraNam : ayutasiddhAnAmAdhAryAdhArabhUtAnAM yaH sambandha ihapratyayahetuH sa smvaayH| dravyaguNakarmasAmAnyavizeSANAM kAryakAraNabhUtAnAmakAryakAraNabhUtAnAM vA'yutasiddhAnAmAdhAryAdhArabhAvenAvasthitAnAmihedamitibuddhiryato bhavati yatazcAsarvagatAnAmadhigatAnyatvAnAmaviSvagbhAvaH sasamavAyAkhyaH smbndhH| katham? yatheha kuNDe dadhItipratyayaHsambandhe sati dRSTastatheha tantuSu paTaH iha vIraNeSu kaTaH iha dravye guNakarmaNI iha dravyaguNakarmasu sattA iha dravye dravyatvam iha guNe guNatvam iha karmaNi karmatvam iha nityadravye'ntyA vizeSA iti pratyayadarzanAdastyeSAM sambandha iti jnyaayte| __na cAsau saMyogaH smbndhinaamyutsiddhtvaat| anyatarakarmAdinimittAsambhavAt vibhAgAntatvAdarzanAdadhikaraNAdhikartavyayoreva bhaavaaditi| sa ca dravyAdibhyaH padArthAntaraM bhAvavallakSaNabhedAt / yathA bhAvasya dravyatvAdInAM svAdhAreSu AtmAnurUpapratyayakartRtvAt svAzrayAdibhyaH parasparatazcArthAntarabhAvaH tathA samavAyasyApi paJcasu padArtheSvivetipratyayadarzanAt tebhyaH padArthAntaratvamiti |ncsNyogvnnaanaatvN bhAvavalliGgAvizeSAt vizeSaliGgAbhAvAcca tasmAdbhAvavatsarvatraikaH samavAya iti| nanu yadyekaH samavAyo dravyaguNakarmANAM dravyatvaguNatvakarmatvAdivizeSaNaiH saha sambandhaikatvAt padArthasaGkaraprasaGga iti, na aadhaaraadheyniymaat| yadyapyekaH samavAyaH sarvatra svatantraH tthaapyaadhaaraadheyniymo'sti| katham? dravyeSveva dravyatvaM guNeSveva guNatvaM karmasveva karmatvamiti / evamAdi kasmAt? anvyvytirekdrshnaat| ihetisamavAyanimittasya jJAnasyAnvayadarzanAt sarvatraikaH samavAya iti gmyte| dravyatvAdinimittAnAM vyatirekadarzanAt pratiniyamo jnyaayte| yathA kuNDadadhnoH
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ mImAMsA-zAbara-bhASyAt 115 saMyogaikatve bhvtyaashryaashryibhaavniymH| tathA dravyatvAdInAmapi samavAyaikatve'pi vyaGgyavyaJjakazaMktibhedAdAdhArAdheyaniyama iti| sambandhyanityatve'pi na saMyogavadanityatvaM bhaavvdkaarnntvaat| yathA pramANataH kAraNAnupalabdhernityo bhAva ityuktam tathA smvaayo'piiti| na hyasya kiJcit kAraNaM pramANata upalabhyate iti| kayA punarvRttyA dravyAdiSu samavAyo vrtte| na saMyogaH sambhavati tasya guNatvena drvyaashrittvaat| nApi samavAyastasyaikatvAt na cAnyA vRttirstiiti| na taadaatmyaat| yathA dravyaguNakarmaNAM sadAtmakasya bhAvasya nAnyaH sttaayogo'sti| evamavibhAgino vRttyAtmakApattiH ata evAtIndriyaH sattAdInAmiva pratyakSeSuvRtyabhAvAtsvAtmagatasaMvedanAbhAvAzcAtasmAdihabuddhyanumeyaH samavAya iti| mImAMsAdarzane-mImAMsA-zAbara-bhASyAta vedamadhItya samAvartanAtpUrvadharmo jijJAsitavyaH loke yeSvartheSu prasiddhAni padAni tAni sati saMbhave tadarthAnyeva sUtreSvityavagantavyam, nAdhyAhArAdibhireSAM parikalpanIyo'rthaH paribhASitavyo vaa| evaM vedavAkyAnyevaibhirvyAkhyAyante, itarathA vedavAkyAni vyAkhyeyAni svapadArthAzca vyAkhyeyA iti prayatnagauravaM prsjyet| tatra loke'yam atha zabdo vRttAdanantarasya prakriyArtho dRssttH| na ceha kiMcid vRttamupalabhyate, bhavitavyaM tu tena, yasmin satyanantaraM dhrmjijnyaasaa'vklpte| tathAhi prasiddhapadArthakaH sa kalpito bhvti| tattu vedaadhyynm| tasmin hi sati so'vklpte| naitadevam, anyasyApi karmaNo'nantaraM dharmajijJAsA yuktA, prAgapi ca vedaadhyynaat| ucyate-tAdRzIM tu dharmajijJAsAmadhikRtyAthazabdaM prayuktavAnAcAryaH, yA vedAdhyayanamantareNa na sNbhvti| katham? vedavAkyAnAmanekavidho vicAra iha vrtissyte| api ca, naiva vayamiha vedAdhyayanAt pUrvaM dharmajijJAsAyAH pratiSedhaM ziSyaH, prstaaccaa''nntrym| nahyetadekavAkyaM purastAcca vedAdhyayanAt dharmajijJAsAM pratiSedhiSyati, parastAccA''nantaryaM prkrissyti| bhidyeta hi tathA vaakym| anyathA
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 gadyasaMgrahaH hi vacanavyaktirasya purastAd vedAdhyayanAddharmajijJAsAM pratiSedhati, anyA ca prstaadaanntrymupdishti| vedAnadhIptya ityekasyAM vidhIyate'nUdyA''nantaryaviparItamanyasyAm, arthakatvAccaikavAkyatAM vkssyti| kiM tvadhIte vede dvymaaptti| gurukulAcca samAvartitavyaM, vedavAkyAni ca vicaaryitvyaani| tatra 'gurukulAnmA samAvartiSTa' kathaM nu vedavAkyAni vicaaryedityevmrtho'ymupdeshH| yadyevam, na tarhi vedAdhyayanaM pUrvaM gmyte| evaM hi samAmananti 'vedamadhItya snAyAt' iti| iha ca vedamadhItya snAsyan dharmaM jijJAsamAna immaamnaaymtikraamet| na cA''mnAyo naamaatikrmitvyH| taducyate-atikramiSyAma imamAmnAyam, anatikrAmanto vedamarthavantaM sntmnrthkmvklpyem| dRSTo hi tasyArthaH karmAvabodhanaM naam| na ca tasyAdhyayanamAtrAt tatrabhavanto yAjJikAH phalaM smaamnnti| yadapi ca samAmanantIva, tatrApi dravyasaMskArakarmasu parArthatvAt phalazrutirarthavAdaH syAt (jai. sU. 4 / 3 / 1) ityarthavAdatAM vkssyti| - * na ca 'adhItavedasya snAnAnantaryametad vidhiiyte'| nAtrA''nantaryasya vaktA kshcicchbdo'sti| pUrvakAlatAyAM ktvA smaryate, naa''nntrye| dRSTArthatA cA'dhyayanasyA''nantarye vyaahnyet| lakSaNayA tveSo'rthaH syaat| na ca idaM snAnamadRSTArthaM vidhIyate, kiM tu lakSaNayA'snAnAdiniyamasya paryavasAnaM vedAdhyayanasamakAlamAhuH 'vedamadhItya snAyAt'-gurukulAnmA samAvartiSTa itydRssttaarthtaaprihaaraayaiv| tasmAdvedAdhyayanameva pUrvamabhinirvartyAnantaraM dharmo jijJAsitavya ityathazabdasya saamrthym|ncbmo'nysy karmaNo'nantaraM dharmajijJAsA na krttvyeti| kiMtu vedamadhItya tvaritena na snAtavyam, anantaraM dharmo jijJAsitavya itythshbdsyaarthH| ata:zabdo vRttasyApadezako hetvrthH| yathA kSemasubhikSo'yamato'hamasmin deze prtivsaamiiti|evmdhiito vedo dharmajijJAsAyAM hetu tH|anntrN dharmo jijJAsitavya iti, ataH zabdasya saamrthym| dharmAya hi vedavAkyAni vicArayitumanadhItavedo na shknuyaat| ataH etasmAt kAraNAdanantaraM dharmajijJAsitumicchedityataH shbdsyaarthH| dharmAya jijJAsA dhrmjijnyaasaa| sA hi tasya jnyaatumicchaa| sa kathaM jijJAsitavyaH? ko dharmaH kathaM lakSaNaH kAnyasya sAdhanAni kAni sAdhanAbhAsAni kiM
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ mImAMsA-zAbara-bhASyAt 117 prshceti|ttr ko dharmaH kathaMlakSaNa ityekenaiva sUtreNa vyAkhyAtam-codanAlakSaNo'rtho dharmaH (1 / 1 / 2) iti| kAnyasya sAdhanAni kAni sAdhanAbhAsAni kiM parazceti zeSalakSaNena vyaakhyaatm| kva puruSaparatvaM kva vA puruSo guNabhUta ityetAsAMpratijJAnAM piNDasyaitatsUtram- "athAto dharmajijJAsA" iti| ___dharmaH prasiddho vA syAdaprasiddho vA? sa cetprasiddho, na jijnyaasitvyH| athAprasiddho nitarAm / tadetadanarthakaM dhrmjijnyaasaaprkrnnm| athvaa'rthvt| dharma prati hi vipratipannA bahuvidaH, kecidanyaM dharmamAhuH kecidnym| so'yamavicArya pravartamAnaH kaMcidevopAdadAno vihanyeta anarthaM ca Rcchet| tasmAd dharmo jijJAsitavya iti / / 1 // ___ yaH puMsAM vedavedyaH zreyaskaraH sa dharmaH sa hi niHzreyasena puruSaM saMyunaktIti pratijAnImahe / tadabhidhIyate - codanAlakSaNo'rtho dharmaH // 2 // codanA iti kriyAyAH pravartakaM vcnmaahuH| AcAryyacoditaH karomiti hi dRshyte| lakSyate yena tllkssnnm| 'dhUmo lakSaNamagneH' iti hi vdnti| tathA yo lakSyate, so'rthaH puruSaM niHzreyasena saMyunaktIti prtijaaniimhe| codanA hi bhUtaM bhavantaM bhaviSyantaM sUkSmavyavahitaM viprakRSTamityevaJjAtIyakamarthaM zaknotyavagamayitum, nAnyat kinycnendriym| nanvatathAbhUtamapyarthaM bruuyaaccodnaa| yathA yatkiJcana laukikaM vacanam 'nadyAstIre phalAni santi' iti| tat tathyamapi bhavati, vitathamapi bhvtiiti| ucyate vipratiSiddhamidamucyate-bravIti vittthnyceti| bravIti iti-ucyate'vabodhayati, budhyamAnasya nimittaM bhvtiiti| yasmiMzca nimittabhUte sati avabudhyate, so'vbodhyti| yadi ca codanAyAM satyAmagnihotrAt svargo bhavatIti gamyate kathamucyate na tathA bhavatIti? atha na tathA bhavatIti kathamavabudhyate? asantamarthamavabudhyate iti viprtissiddhm| na ca, svargakAmo yajeta' ityato vacanAt sandigdhamavagamyatebhavati vA svargo, na vA bhvtiiti| na ca nizcitamavagamyamAnamidaM mithyA syaat| yo hi janitvA pradhvaMsate naitadevamiti, sa mithyA prtyyH| na caiSa kAlAntare puruSAntare avasthAntare dezAntare vA viparyeti, tsmaadvitthH| yattu laukikaM vacanaM, taccait pratyayitAt puruSAt indriyaviSayaM vA, avitathameva tt|
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 gadyasaMgrahaH athA'pratyayitAt anindriyaviSayaM vA, tAvat purussbuddhiprbhvmprmaannm| azakyaM hi tat puruSeNa jJAtum Rte vcnaat| aparasmAt pauruSeyAd vacanAt tadavagatamiti cet, tadapi tenaiva tulym| naivaJjAtIyakeSvartheSu puruSavacanaM prAmANyamupaiti, jAtyandhanAmiva vacanaM ruupvishessessu| nanvaviduSAmupadezo nA'vakalpate, upadiSTavantazca manvAdayaH, tasmAt puruSAt santo viditvntshc| yathA cakSuSA rUpamupalabhyate, iti darzanAdevAvagatam ucyate-upadezA hi vyAmohAdapi bhavanti / asati vyAmohe vedAdapi bhvnti| api ca pauruSeyAdvacanAd evamayaM puruSo veda' iti bhavati pratyayaH naivamayamarthaH' iti viplavate hi khalvapi kazcit puruSoktAd vacanAt prtyyH| na tu vedavacanasya mithyAtve kiJcana prmaannmsti| __nanu sAmAnyato dRSTaM pauruSeyaM vacanaM vitathamupalabhya vacanasAmyAdidamapi vitthmvgmyte|n,anytvaat| na hyanyasya vitathabhAve'nyasya vaitathyaM bhavitumarhati, anytvaadev| na hi devadattasya zyAmatve yajJadattasyApi zyAmatvaM bhvitumrhti| api ca puruSavacanasAdhAvedavacanaM vitathamiti anumaanvypdeshaadvgmyte| pratyakSastu vedavacanena prtyyH| na cAnumAnaM pratyakSavirodhi pramANaM bhvti| tasmAccodanAlakSaNo'rthaH shreyskrH| evaM tarhi zreyaskaro jijJAsitavyaH, kiM dharmajijJAsayA? ucyate-ya eva zreyaskaraH, sa eva dhrmshbdenocyte| kathamavagamyatAm? yo hi yAgamanutiSThati, taM dhArmikaH' iti smaacksste| yazca yasya kartA sa tena vypdishyte| yathA-pAcako lAvakaH iti| tena yaH puruSaM niHzreyasena saMyunakti, sa dhrmshbdenocyte| na kevalaM loke, vede'pi 'yajJena yajJamayajanta devAstAni dharmANi prathamAnyAsan (R010| 90 / 16)' iti yajatizabdavAcyameva dharma smaamnnti| zabdaprAmANye AkSepaH nanu pratyakSAdInyanyAni bhavantu nAma pramANAni, zabdastu na prmaannm| kuta:? 'animittaM vidyamAnopalambhanatvAt / animittam apramANaM zabdaH / yo hyapalambhanaviSayo nopalabhyate, sa nAsti / yathA zazasya viSANam / upalambhakAni cedriyANi pshvaadiinaam| na ca pazukAmeSTayanantaraM pazava uplbhynte| ato neSTiH pshuphlaa| karmakAle ca phalena bhvitvym| yatkAlaM hi mardanaM, tatkAlaM maI
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ mImAMsA-zAbara-bhASyAt 119 nasukham 'kAlAntare phalaM dAsyati' iti cena, na kAlAntare phalamiSTeH ityvgcchaamH| kutaH? yadA tAvadasau vidyamAnA''sIt tadA phalaM na dttvtii| yadA phalamutpadyate, tadA'sau naasti| asatI kathaM dAsyati? api ca, tatkAla eva phalaM shruuyte| yAgaH karaNamiti vaakyaadvgmyte| kAraNaM cedutpannaM kAryeNa bhavitavyamiti / pratyakSaM ca phlkaarnnmnyduplbhaamhe| na ca dRSTa kAraNe satyadRSTaM kalpayituM zakyate, prmaannaabhaavaat| evaM dRSTApacArasya vedasya svargAdyapi phalaM na bhavatIti manyAmahe / dRSTaviruddhamapi bhavati kinycidvcnm| pAtracayanaM vidhAyAha- sa eSa yajJAyudhI yajamAno'JjasA svarga lokaM yAti' iti pratyakSaM zarIraM vypdishti| na ca tat svarga lokaM yAtIti, pratyakSaM hi tddhyte| na caiSa yAti' iti vidhishbdH| evaJjAtIyakaMpramANaviruddhaM vcnmprmaannm| 'ambunimajjantyalAbUni, grAvANaHplavante' iti ythaa| ttsaamaanyaadgnihotraadicodnaasvpynaashvaasH| tasmAnna codanAlakSaNo'rtho dharmaH (1 / 1 / 2) // zabdArthasambandhasya apauruSeyatayA zabdaprAmANyasya samarthanam 'autpattikastu zabdasyArthena sambandhastasya jnyaanm|' tuzabdaH pakSaM vyaavrttyti| apauruSeyaH zabdasyArthena smbndhH| tasyAgnihotrAdilakSaNasyArthasya jJAnaM prtykssaadibhirnvgmymaansy| tathA ca codanAlakSaNaH samyak saMpratyaya iti| pauruSeye hi zabde yaH pratyayaH, tasya mithyAbhAva AzaGkayeta, parapratyayo hi tadA syaat| atha zabde bruvati kathaM mithyeti? na hi tadAnImanyataH puruSAd avgtimicchaamH| bravItItyucyate, bodhayati buddhyamAnasya nimittaM bhvtiiti| zabde ca nimitte svayaM buddhyte| kathaM vipralabdhaM brUyAd, naitdevmiti| na cAsya codanA 'syAdvA na veti' sAMzayikaM prtyymutpaadyti| na ca mithyaitaditi kAlAntare dezAntare'vasthAntare puruSAntare vA punaravyapadezyapratyayo bhvti| yo'pyasya pratyayaviparyAsaM dRSTvA'trApi viparyasiSyatItyAnumAnika:pratyaya utpadyate,so'pyanena pratyakSeNa pratyayena viruddhayamAno baadhyte| tasmAccodanAlakSaNa eva dhrmH| zabdArthasambandhe AkSepaH tatparihAraJca syAdetadevaM, naiva zabdasyArthena smbndhH| kuto'sya pauruSeyatA apauruSeyatA veti? katham? syAccedarthena sambandhaH, kSuramodakazabdoccAraNe mukhasya pATanapUraNe
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 gadyasaMgrahaH syaataam| yadi saMzleSalakSaNaM sambandhamabhipretyocyate, kAryakAraNanimittanaimittikA''ayibhAvAdayastu sambandhAH zabdasyAnupapannA eveti| ucyate-yo hyatra vyapadezyaH sambandhastamekaM na vyapadizati bhavAn-pratyAyyasya pratyAyakasya ca yaH saMjJAsaMjJilakSaNa iti|aah-ydi pratyAyakaHzabdaH, prathamazrutaH kiM na pratyAyayati? ucyate-sarvatra no darzanaM prmaannm| pratyAyaka iti hi pratyayaM dRSTvA'vagacchAmaH, na prathamazruta iti| prathamazravaNe pratyayamadRSTvA, yAvatkRtvaH zrutena 'iyaM saMjJA ayaM saMjJI' ityavadhAritaM bhavati, tAvatkRtvaH zrutAdarthAvagama iti? yathA cakSurdraSTa na bAhyena prakAzena vinA prakAzayatItyadraSTa na bhvti| yadi prathamazruto na pratyAyati, kRtakastarhi zabdasyArthena smbndhH| kutaH? svabhAvato hyasambandhAvetau zabdArthoM, mukhe hi zabdamupalabhAmahe, bhuumaavrthm| zabdo'yaM na tvarthaH, artho'yaM na zabda iti ca vypdishnti| rUpabhedo'pi bhavati-"gauH" itImaM zabdamuccArayanti, sAsnAdimantamarthamavabudhyante iti| pRthagbhUtayozca yaH sambandhaH, sa kRtako dRssttH| yathA rajjughaTayoriti // ____ akSarANAM zabdatvasamarthanam atha gaurityatra kaH shbdH| gakAraukAravisarjanIyA iti bhgvaanupvrssH| zrotragrahaNe hyarthe loke zabdazabdaH prsiddhH| te ca shrotrgrhnnaaH| yadyevam, arthapratyayo noppdyte| katham? ekaikAkSaravijJAne'rtho noplbhyte| na cAkSaravyatirikto'nyaH kazcidasti samudAyo nAma, yto'rthprtipttiHsyaat|ydaa gakAro na tadA aukAravisarjanIyau, yadaukAravisarjanIyau na tadA gkaarH| ato gakArAdivyatirikto'nyo gozabdo'sti, yato'rthapratipattiH syaat| antarhite zabde smaraNAdarthapratipattizcet, na, smRterapi kssnniktvaadkssraistulytaa| pUrvavarNajanitasaMskArasahito'ntyo varNaH pratyAyaka itydossH| nanvevaM 'zabdArthaM pratipadyAmahe' iti laukikaM vacanamanupapannaM syaat| ucyate yadi nopapadyate, anupapannaM naam| na hi laukikaM vacanamanupapannamityetAvatA pratyakSAdibhiranavagamyamAno'rthaH shnotyupgntum| laukikAni vacanAnyupapannArthAnyanupapannArthAni ca dRshynte| yathA-'devadatta !gAmabhyAja' ityevamAdIni, 'daza dADimAni SaDapUpAH' ityevamAdIni c|
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ mImAMsA-zAbara-bhASyAt 121 nanu ca zAstrakArA apyaivamAhuH- 'pUrvAparIbhUtaM bhAvamAkhyAtenAcaSTe vrajati pacati ityupakramaprabhRtyapavargaparyantam (ni011)' iti ythaa| na shaastrkaarvcnmpylmimmrthmprmaannkmuppaadyitum| api ca, naivaitad anuppnnaarthm| akSarebhyaH saMskArAH, saMskArAdarthapratipattiriti sambhavatyarthapratipattAvakSarANi nimittm| gauNa evArthapratipattau zabda iti ced, na gauNo'kSareSu nimittabhAvaH, tadabhAve bhAvAt, tadabhAve caa'bhaavaat| athApi gauNa: syAt, na gauNaH zabdo mA bhUditi pratyakSAdibhiranavagamyamAno'rthaH zakyaH priklpyitum| na hi 'agnirmANavaka' ityukte 'agnizabdo goNI mA bhUd' iti jvalana eva mANavakaH itydhyvsiiyte| na ca pratyakSo gakArAdibhyo'nyo gozabda iti, bhedadarzanAbhAvAt, abheddrshnaacc| gakArAdIni hi prtykssaanni| tasmAd "gauH" iti gakArAdivisarjanIyAnta padam akssraannyev| ato na tebhyo vyatiriktamanyat padaM naameti| nanu 'sNskaarklpnaayaampydRssttklpnaa|' ucyate-zabdakalpanAyAM sA ca zabdakalpanA c| tasmAdakSarANyevapadam // AkRteH gavAdizabdArthatvasAdhanam atha 'gauH' ityasya zabdasya ko'rthaH? sAsnAdiviziSTA''katiriti bruumH| nanvAkRti:sAdhyA'sti vA na vA iti| na pratyakSA satI sAdhyA bhvitumrhti| rucakaH svastiko varddhamAnaka iti hi pratyakSaM dRshyte| vyAmoha iti cet, nAsati pratyayaviparyAse vyAmoha iti zakyate vktum|astypyrthaantre evaJjAtIyako bhavati pratyayaH-paGktiyUthaM vanamiti yatheti cet na, asambaddhamidaM vcnmupnystm| kim? 'asati vane vanapratyayo bhvtiiti|' pratyakSamevA''kSipyate, vRkSA apinasantIti / ydyevN,prtyuktHsmaahaayaanikHpkssH| athakimAkRtisadbhAvavAdI upAlabhyate, siddhAntAntaraM te duSyati iti, vane'satyapi vanapratyayaH praapnotiiti| evamapi, prakRtaM dUSayitumazaknuvatastatsiddhAntAntaradUSaNe nigrhsthaanmaapdyte| asaadhktvaat| sa hi vakSyati-duSyatu yadi dussyti| kiM tena duSTena aduSTena vA prakRtaM tvayA sAdhitaM bhavati, madIyo vA pakSo dUSito bhvtiiti| na ca vRkSavyatiriktaM vanaM yasmAnnopalabhyate, ato vanaM naastiityvgmyte| yadi vane anyena hetunA sadbhAvaviparItaH pratyaya utpadyate, mithyaiva vacanapratyaya iti| tato vanaM
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 gadyasaMgrahaH naastiityvgcchaamH| na ca gavAdiSu pratyayo vipryeti| ato vaissmym| atha anAdiSu naiva viparyeti, na te na sntiiti| tasmAt asambaddhaH pNktivnopnyaasH| ata upapannaM jaiminivacanam-AkRtiH zabdArtha iti| yathA ca AkRtiH zabdArthastathopariSTAnnipuNataramupapAdayiSyAma (dra0 1 / 3 adhi09) iti / / sambandhakasya puMso'siddhayA zabdArthasambandhasya apauruSeyatvam atha sambandhaH ka iti? yacchabde vijJAte artho vijnyaayte| sa tu kRtaka iti puurvmuppaaditm| tasmAnmanyAmahe-kenApi puruSeNa zabdAnAmarthena saha sambandhaM kRtvA saMvyavahA vedA:praNItA iti| tadidAnImucyate-apauruSeyatvAt sambandhasya siddhmiti| kathaM punaridamavagamyate, apauruSeya eSa sambandha iti? puruSasya smbndhurbhaavaat| kathaM sambandho nAsti? pratyakSasya pramANasyAbhAvAt, ttpuurvktvaaccetressaam| nanu ciravRttatvAt pratyakSasyAviSayo bhvedidaaniintnaanaam| na hi ciravRttaH san na smryet| na ca himavadAdiSu kUpArAmAdivadasmaraNaM bhvitumrhti| puruSaviyogo hi teSu bhavati, dezotsAdena kulotsAdena vaa| na ca zabdA'rthavyavahArAviyogaH purussaannaamsti| vedAnuktAni karmANi nApekSyANi, iti pakSopasthApanam evaM tAvat kRtsnasya vedasya praamaannymuktm| athedAnIM yatra na vaidikaM zabdamupalabhemahi, atha ca smaranti-evamayamartho'nuSThAtavyaH, etasmai ca prayojanAya iti| kimasau tathaiva syAnna veti? yathA-aSTakAH karttavyAH, gururanugantavyaH, taDAgaM khanitavyam, prapA pravarttayitavyA, zikhAkarma krttvymityevmaadyH| taducyate - dharmasya zabdamUlatvAdazabdamanapekSaM syAt // 1 // (pU0) dharmasya zabdamUlatvAdazabdamanapekSaM syaaditi| zabdalakSaNo dharma ityuktamcodanAlakSaNo'rtho dhrmHiti|ato nirmuultvaanmaapekssitvymiti| nanuye viduritthamasau padArtha: karttavya iti, kathamiva te vadiSyantyakarttavya evAyamiti? smrnnaanuppttyaa| na hyananubhUto'zruto vA'rthaH smryte| na cAsyAvaidika-syA'laukikasya ca smaraNamupapadyate, puurvvijnyaankaarnnaabhaavaaditi| yA hi bandhyA smaret - 'idaM me dauhitrakRtamiti', na me duhitA'stIti matvA, na jAtucidasau prtiiyaat'smygetjjnyaanmiti'|
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ mImAMsA-zAbara-bhASyAt 123 evamapi yathaiva pAramparyeNA'vicchedAd 'ayaM vedaH' iti pramANam eSA smRtiH, evamidamapi pramANaM bhvissytiiti| naitdevm| pratyakSeNopalabdhatvAd granthasya, nAnupapannaM pUrvaM vijnyaanm| aSTakAdiSu tvadRSTArtheSu pUrvavijJAnakAraNAbhAvAd vyAmohasmRtireva gmyte| tad yathA kazcijjAtyandho vadet-smarAmyahamasya ruupvishesssyeti|kutste pUrvavijJAnamiti caparyanuyukto jAtyandhamevA'paraM vinirdishet| tasya kutaH? jaatyndhaantraat| evaM jAtyandhaparamparAyAmapi satyAM naiva jAtucit saMpratIyurvidvAMsaH smygdrshnmetditi| ato na AdartavyamevajAtIyakamanapekSaM syAditi / / 1 // vaidikakarmasmAtakarmakRtAmabhinnatayA smArttakarmaNAM tadanumita vedamUlakatayA prAmANikatvam api vA kartRsAmAnyAt pramANamanumAnaM syAt // 2 // (u0) __ api veti pakSo vyaavrtyte| pramANaM smRtiH / vijJAnaM hi tat, kimityanyathA bhaviSyati? pUrvavijJAnamasya nAsti, kAraNAbhAvAditi cet|asyaa evasmRteDhimnaH kaarnnmnumaasyaamhe| tattu nAnubhavanam, anuppttyaa| na hi manuSyA ihaiva janmanyaivam jAtIyakamarthamanubhavituM shknuvnti| janmAntarAnubhUtaM ca na smryte| granthastu anumIyeta kRtasAmAnyAt smRtivaidikapadArthayo:tenopapanno vedsNyogstraivrnnikaanaam| nanu nopalabhante evaJjAtIyakaM grnthm| anupalabhamAnA apynumimiirn| vismrnnmpyuppdyte| iti tadupapannatvAt pUrvavijJAnasya traivarNikAnAM smaratAM vismaraNasya copapannatvAd grnthaanumaanmuppdyte| iti pramANaM smRtiH // zrutiviruddhAH smRtayo' pramANam zrutivirodhesmRtyaprAmANyAdhikaraNam // 2 // ayaM yatra zrutivirodhastatra katham? yathA-audumbaryAH sarvaveSTanam audumbarI spRSTvodgAyed iti zrutyA viruddhm| aSTAcatvAriMzadvarSANi vedabrahmacaryacaraNam, jAtaputraH kRSNakezo'gnInAdadhIta ityanena viruddhm| krItarAjako bhojyAnna iti| tasmAdagnISomIye saMsthite yajamAnasya gRhe'zitavyam ityanena viruddhm| tat pramANam, krtRsaamaanyaat| ityevaM prApte brUmaH
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 gadyasaMgrahaH virodhe tvanapekSyaM syAdasati hyanumAnam // 3 // (u0) // azakyatvAd vyAmoha ityvgmyte| kathamazakyatA? sparzavidhAnAnna sarvA zakyA veSTayitum , udgAyatA sprssttunyc| tAmudagAyatA spraSTavyAmavagacchantaH kenemaM sampratyayaM baadhemhi| sarvaveSTanasmaraNeneti bruumH| nanu nirmUlatvAd vyAmohastat smrnnmiti| vaidikaM vacanaM mUlaM bhvissytiiti| bhaved vaidikaM vacanaM mUlam, yadi sparzanaM vyaamohH| avyAmohe tvshkytvaadnuppnnm| yathA'nubhavanamanupapannamiti na kalpyate, tathA vaidikamapi vcnm| kathaM tarhi sarvaveSTanasmaraNam? vyaamohH| kathaM vyAmohakalpanA shrautvijnyaanvirodhaat| audumbaryAH sarvaveSTanasparzanayoH vikalpavidhitvakhaNDanam atha kimarthaM nemau vidhI vikalpyate, vrIhiyavavad bRhadrathantaravadvA? nAsati vyAmohavijJAne vikalpo bhvti| yadi sarvaveSTanavijJAnaM pramANam, sparzanaM vyaamohH| yadi sparzanaM pramANam, smRtilmohH| vikalpaM tu vadan sparzanasya pakSe tAvat praamaannymnumnyte| tasya ca mUlaM shrutiH| sA cet pramANamanumatA, na paakssikii| pAkSikaM ca sarvaveSTanasmaraNaM pakSe tAvanna zaknoti zrutiM parikalpayitum sparzavijJAnena baadhittvaat| tatazca avyAmohe ca tasminnazakyA zrutiH klpyitum| na cA'sAvavyAmohaH pakSe, pakSe vyAmoho bhvissytiiti| yadeva hi tasyaikasmin pakSe mUlam, tdevetrsminnpi| ekasmizcet pakSe na vyAmohaH, shrutipraamaannytulytvaaditrtraapyvyaamohH| na cAsAvekasmin pakSe zrutirnibaddhAkSarA hi sA na pramAdapATha iti zakyA gditum| tena naitatpakSe vijJAnaM vyAmohAt pakSAntaraM sNkraantmityvgmyte| tatra duHzrutasvapnAdivijJAnamUlatvaM tu sarvaveSTanasyeti virodhAt klpyte| na hi tasya sati virodhe prAmANyamabhyupagantavyamiti kiJcidasti prmaannm|tsmaadythaivaiksmin pakSe na zakyA zrutiH kalpayitum, evamaparasmin pakSe, tulykaarnntvaat| api ca-itaretarAzraye'nyataH pricchedaat| keyamitaretarAzrayatA? pramANAyAM smRtau sparzanaM vyAmohaH, sparzane pramANe smRtilmoh:| tadetaditaratarAzrayaM bhvti| tatra sparzanasya klRptaM mUlam, kalpyaM smRteH| so'sAvanyataH paricchedaH- kalpyamUlatvAt smRtipraamaannymnvvklRptm| tadaprAmANyAt sparzanaM na vyaamohH| tadavyAmohAt smArttazratikalpanA'nupapannA prmaannaabhaavaat| nanvevaM sati
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ mImAMsA-zAbara-bhASyAt 125 vrIhisAdhanatva-vijJAnasyA'pyavyAmohAd yvshrutirnoppdyte| satyaM nopapadyate, yadyapratyakSA syaat| pratyakSA tvessaa| na hi pratyakSamanupapannaM naamaasti| dvayostu zrutyorbhAvAd dve hyete vaakye| tatraikena kevalayavasAdhanatA gamyate, ekena kevala vriihisaadhntaa| na ca vaakyenaavgto'rtho'pnuuyte| tasmAd vrIhiyavayorupapanno vikalpaH, bRhdrthntryoshc| tasmAduktam-zrutiviruddhA smRtirprmaannmiti|atshc sarvaveSTanAdi nAdaraNIyam // 3 // hetudarzanAcca // 4 // (u0) // lobhAdvAsa AditsamAnA audumbarI kRtsnaaNvessttitvnt:kecit|tt smRterbiijm| bubhukSamANAH kecit krItarAjakasya bhojnmaacritvntH| apuMstvaM pracchAdayantazcASTAcatvArizadvarSANi vedabrahmacaryaM critvntH| tata eSA smRtirityvgmyte|| apUrvamAkhyAtapada-pratipAdyam tatra prathamaM tAvadidaM cintyate-prathamAdhyAye idamuktam-codanAlakSaNo'rtho dharmaH (1 / 1 / 2) / codanA ca kriyAyA abhidhAyakaM vaakym| vAkye ca padAnAmAH / tatra kiM padena padena dharma uta sarvaireka eveti? kiM tAvat prAptam? pratipadaM dharmaH, ityevaM prApta ucyate, yadA ekasmAdapUrvaM tadA'nyat tadarthaM bhvissyti| evamalpIyasyadRSTAnumAnaprasaMgakalpanA bhvissyti| tsmaadekmpuurvm| yadA ekaM tadA sandehaH-kiM bhAvazabdebhyaH, uta dravyaguNazabdebhya iti? kaH punarbhAvaH, ke ca te punarbhAvazabdA iti? yajati-dadAti juhotiityevmaadyH| nanu-yAgadAnahomazabdA ete, na bhAvazabdAH naitdevm| yAgAdi zabdAzcaite bhaavshbdaashc| yajyAdyarthazcAto'vagamyate, bhAvayediti c| tathA yajeta, yathA kiJcid bhvtiiti| tenaite bhaavshbdaaH| dravyaguNazabdebhyo dravyaguNapratyayaH, na bhaavnaayaaH| ataste na bhAvazabdA iti| kiM tAvat prAptam? avishessenneti| tata ucyatebhAvArthAH karmazabdAstebhyaH kriyA pratIyeta, eSa hyartho vidhIyate // 1 // bhAvArthAH karmazabdAH, tebhyaH kriyA pratIyeta, 'yajeta' ityevmaadibhyH| kutaH? bhAvArthatvAdevAya AhuH-'kimapi bhAvayed' iti, te svargakAmapadasambandhAt
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 gadyasaMgrahaH svargaM bhAvayediti bruuyuH| tasmAt tebhyaH kriyA pratIyeta-phalasya kriyA karaNaM nisspttiriti| te ca yAgadAnahomasambaddhAH, svargasyotpattiM vdnti| kutaH? eSa hyartho vidhiiyte| ythaa-yaagaadinaa| svargakAma: kena bhAvayet svargam? yaagaadineti| yasya ca zabdasyArthena phalaM sAdhyate, tenA'pUrvaM kRtvA naanytheti| tato'pUrvaM gmyte| ato yastasya vAcakaH zabdastato'pUrvaM pratIyata iti| tena bhAvazabdA apUrvasya codakA iti bruumH| na tu kazcicchabdaH sAkSAdapUrvasya vaacko'sti| bhAvArthe kimapi bhAvayitavyam, svargakAmasya ca kenApi bhaavyteti| tayornaSTAzvadagdharathavat smpryogH| yajeta ityevamAdayaHsAkAGkSAH / yajeta, kiM kena kathamiti? svargakAma ityanena prayojanena niraakaangkssaaH| naivaM drvygunnshbdaaH| tasmAt bhAvArthAH karmazabdA apUrvaM codyntiiti| astyapUrvam - kathaM punaridamavagamyate-asti tadapUrvamiti / ucyate - codanA punarArambhaH // 5 // codanetyapUrvaM bruumH| apUrvaM punrsti| yata ArambhaH ziSyate-svargakAmo yjeteti| itarathA hi vidhAnamanarthakaM syaat| bhaGgitvAd yaagsy| yadyanyadanutpAdya yAgo vinazyet, phalamasati nimitte na syaat| tsmaadutpaadytiiti| yadi punaH phalavacanasAmarthyAttadeva na vinazyatIti kalpyate? naivaM zakyam na hi karmaNo'nyad ruupmuplbhaamhe| yadAzrayaM dezAntaraM prApayati, tat krmetyucyte| na tadAtmani smvetm| svrgttvaadaatmnH| sarvatra kAryopalambhaH sarvatra bhAve linggm| nanu tadeva dezAntarAdAgamanasya? nAsati Agamane kiJcidviruddhaM dRshyte| yatra samavetamAsIt, tadvinaSTaM drvym| tasya vinAzAttadapi vinssttmityvgmyte| Azrayo'pyavinaSTa iti cet na bhsmoplmbhnaat| satyapi bhasmanyastIti cet na, vidymaanoplmbhne'pydrshnaat| phalakriyA liGgamiti cet, evaM satyadarzane smaadhirvktvyH|saumyaadiinaam anyatamadbhaviSyatIti yadi cintyate, kalpitamevaM sati kiJcid bhvtiiti| tatrApUrvaM vA kalpyeta, tadvA iti| avizeSakalpanAyAmasti hetuH, na vishissttklpnaayaam| anAzritaM karma bhaviSyatIti cet, tadapi taadRshmev| svabhAvAntara
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ mImAMsA-zAbara-bhASyAt 127 kalpanena dezAntaraM na prApayiSyatIti taadRshmev| tasmAd bhaGgI yjiH| tasya bhaGgitvAdapUrvamastIti / kiM cintAyAH prayojanam? yadi dravyaguNazabdA apyapUrvaM codayantidravyaguNApacAre na pratinidhirUpodAtavyaH, yathA tarhi pUrvaH pkssH| yadi tarhi siddhAntaH dravyaM guNaM vA pratinidhAya prayogo'nuSThAtavya iti|
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 gadyasaMgrahaH jainadarzane hemacandrAcAryakRtapramANamImAMsAtaH vastuno'nekAntAtmakatA pramANasya viSayo dravyaparyAyAtmakaM vastu // 30 // 118-pratyakSasya prakRtatvAttasyaiva viSayAdau lakSayitavya pramANasya iti pramANasAmAnyagrahaNaM, pratyakSavat pramANAntarANAmapi viSayAdilakSaNamihaiva vaktuM yuktamavizeSAttathA ca lAghavamapi bhvtiityevmrthm| jAtinirdezAcca pramANAnAM pratyakSAdInAM viSayaH' gocaro 'dravyaparyAyAtmakaM vstu'| dravati tAMstAn paryAyAn gacchati iti dravyaM dhrauvylkssnnm| pUrvottaravivarttavartyanvayapratyayasamadhigamyamUrdhvatAsAmAnyamiti yaavt| pariyantyutpAdavinAzadhANo bhavantIti paryAyA vivrtaaH| tacca te cAtmA svarUpaM yasya tat dravyaparyAyAtmakaM vastu, paramArthasadityarthaH, yadvAha vAcakamukhyaH- 'utpAdavyayadhrauvyayuktaM sad' (tattvA0 5/29) iti, pAramarSamapi upanne ivA vigemei vA dhuvei vA iti| 119-tatra dravyaparyAyakagrahaNena dravyaikAntaparyAyaikAntavAdipari kalpitaviSayavyudAsaH AtmagrahaNena caatyntvytiriktdrvypryaayvaadikaannaadyogaabhyupgtvissyniraasH| yacchrIsiddhasenaH dohiM vi naehiM nIyaM satyamulUeNa tahavi micchattaM / naM savisayappahANattaNeNa annonnaniravikkha // // sanma0 3/49 tti / / 30 / / 120-kutaH punardravyaparyAyAtmakameva vastu pramANAnAM viSayo na dravyamAnaM paryAyamAtramubhayaM vA svatantram? hatyAha arthakriyAsAmarthyAt // 31 // 121- 'arthasya' hAnopAdAnAdilakSaNasya 'kriyA' niSpattistatra 'sAmarthyAt' dravyaparyAyAtmakasyaiva vastuno'rthakriyAsamarthatvAdityarthaH // 31 // 122-yadi nAmaivaM tataH kimityAha tallakSaNatvAdvastunaH // 32 //
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainadarzanehemacandrAcAryakRpramANamImAMsAtaH 129 123- tad 'arthakriyAsAmarthya lakSaNam' asAdhAraNaM rUpaM yasya tat tallakSaNaM tasya bhAvastattvaM tsmaat| kasya ? 'vastunaH' paramArthasato ruupsy| ayamarthaHarthakriyArthI hi sarvaHpramANamanveSate,api nAmeta: prameyamarthakriyAkSamaM vinizcitya kRtArtho bhaveyamiti na vysnityaa| tadyadi pramANaviSayo'rtho'rtha-kriyAkSamo na bhavettadA nAsau prmaannpriikssnnmaadriyet| yadAha arthakriyA'samarthasya vicAraiH kiM tdrthinaam| SaNDhasya rUpavairUpye kAminyAH kiM parIkSayA // ||prmaannvaa0 11215 iti / / 124- tatra na dravyaikarUpo'rtho'rthakriyAkArI, sa hyapracyutAnutpannasthiraikarUpaH kathamarthakriyAM kurvIta krameNAkrameNa vA?, anyonyavyavacchedarUpANAM prkaaraantraasmbhvaat| tatra nakrameNa, sa hi kAlAntarabhAvinI kriyA prathamakriyAkAla eva prasahya kuryAt samarthasya kAlakSepAyogAt, kAlakSepiNo vaa'saamrthypraapteH| samartho'pi tattatsahakArisamavadhAne taM tamarthaM karotIti cet, na tarhi tasya sAmarthyamaparasahakArisApekSavRttitvAt, 'sApekSamasamartham' (pAta0 mahA0 3-18) iti hi kiM nAzrauSI:? na tena sahakAriNo'pekSyante'pi tu kAryameva sahakAriSvasatsvabhavat tAnapekSata iti cet, tatkiM sa bhAvo'samarthaH? samarthavat, kiM sahakArimukhaprekSaNadInAni tAnyupekSate na punarjhaTiti ghttyti?| nanu samarthamapi bIjamilAjalAdisahakArisahitamevAraM karoti nAnyathA, tat kiM tasya sahakAribhiH kiJcidupakriyeta, na vA ? no cet, sa kiM puurvvnnodaaste| upakriyeta cet, sa tarhi tairupakAro bhinno'bhinno vA kriyata iti nivrcniiym| abhede sa eva kriyate iti lAbhamicchato muulksstiraayaataa| bhede sa kathaM tasyopakAraH? kiM na shyvindhyaaderpi?| tatsambandhAttasyAyamiti cet, upakAryopakArayoH kaH sambandhaH? na saMyogaH, dravyayoreva tasya bhaavaat| nApi samavAyastasya pratyAsattiviprakarSAbhAvena sarvatra tulyatvAnna niyatasambandhisambandhatvaM yuktam, tattve vA tatkRta upakAro'syAbhyupagantavyaH, tathA casatyupakArasya bhedAbhedakalpanA tdvsthaiv| upakArasya samavAyAdabhede samavAya eva kRtaH syaat| bhede punarapi samavAyasya na niytsmbndhismbndhtvm| niyatasambandhisambandhatve samavAyasya vizeSaNavizeSyabhAvo heturiti cet, upakAryopakArakabhAvAbhAve tasyApi
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 gadyasaMgrahaH prtiniymhetutvaabhaavaat| upakAre tu punarbhedAbhedavikalpadvAreNa tdevaavrtte| tannaikAntanityo bhAvaH krameNArthakriyAM kurute| 125- nApyakrameNa na hyeko bhAvaH sakalakAlakalAbhAvinIyugapat sarvAH kriyAH karotIti praatiitikm| kurutAM vA, tathApi dvitIyakSaNe kiM kuryaat?| karaNe vA kramapakSabhAvI dossH| akaraNe'narthakriyAkAritvAdavastutvaprasaGga:ityekAntanityAt kramAkramAbhyAM vyAptArthakriyA vyApakAnupalabdhibalAt vyApakanivRttau nivartamAnA vyApyamarthakriyAkAritvaM nivartayati tadapi svavyApyaM sattvamityasan drvyaikaantH| ___ 126-paryAyaikAntarUpo'pi pratikSaNavinAzI bhAvo na krameNArthakriyAsamartho dezakRtasya kAlakRtasya ca krmsyaivaabhaavaat| avasthitasyaiva hi nAnAdezakAlavyAptirdezakramaH kaalkrmshcaabhidhiiyte| na caikAntavinAzini saa'sti| yadAhuH yo yatraiva sa tatraiva yo yadaiva tadaiva saH / na dezakAlayorvyAptirbhAvAnAmiha vidyate // 127- na ca santAnApekSayA pUrvottarakSaNAnAM kramaH sambhavati, sntaansyaa'vstutvaat| vastutve'pi tasya yadi kSaNikatvaM na tarhi kSaNebhyaH kshcidvishessH| athAkSaNikatvam, susthitaH paryAyaikAntavAdaH yadAhaH athApi nityaM paramArthasantaM santAnanAmAnamupaiSi bhAvam / uttiSTha bhikSo! phalitAstavAzAH so'yaM samAptaH kSaNabhaDgavAdaH // (nyAya ma0pR0 464) iti / / 128- nApyakrameNa kSaNike'rthakriyA smbhvti| sa hyeko rUpAdikSaNo yugapadanekAn rasAdikSaNAn janayan yadyekena svabhAvena janayettadA teSAmekatvaM syaadeksvbhaavjnytvaat|athnaanaasvbhaavairjnyti-kinycidupaadaanbhaaven kiJcit sahakAritvena, te tarhi svabhAvAstasyAtmabhUtA anAtmabhUtA vA? anAtmabhUtAzcet, svbhaavhaaniH| yadi tasyAtmabhUtAH, tarhi tasyAnekatvaM svabhAvAnAM caikatvaM prsjyet| atha ya evaikatropAdAnabhAvaH sa evAnyatra sahakAribhAva iti na svabhAvabheda iSyate, tarhi nityatvaikarUpasyApikrameNa nAnAkAryakAriNaHsvabhAvabhedaH kAryasAkaryaM camA bhuut| athAkramAtkramiNAmanuptatternevamiti cet, ekonaMzakAraNAt yugapadanekakAraNasAdhyAnekakAryavirodhAt kSaNikAnAmapyakrameNa kAryakAritvaM mA
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 131 bhUditi paryAyaikAntAdapi kramAkramayorvyApakayornivRttyaiva vyApyA'rthakriyApi vyaavrtte| tadyAvRttau ca sattvamapi vyApakAnupalabdhibalenaiva nivartata ityasan pryaayaikaanto'pi| 129- kANAdAstu dravyaparyAyAvubhAvapyupAgaman pRthivyAdIni guNAdyAdhArarUpANi dravyANi, gunnaadystvaadheytvaatpryaayaaH| te ca kecit kSaNikAH, kecidyAvadrvyabhAvinaH, kecinnityA iti kevalamitaretaraviniluMThitadhamidharmAbhyupagamAnna smiiciinvissyvaadinH| tathAhi- yadi dravyAdatyantavilakSaNaM sattvaM tadA dravyamasadeva bhvet|sttaayogaat sattvamastyeveti cet, asatAM sattAyoge'pi tarhi kiM zikhaNDinA sattAyogena? sattAyogAt prAkbhAvo na sannApyasan, sattAsambandhAttu sanniti cet, vAGmAtrametat, sadasadvilakSaNasya prkaaraantrsyaasmbhvaat| api ca padArthaH sattA yogaH iti na tritayaM ckaasti| padArthasattayozca yogo yadi tAdAtmyam, tdnbhyupgmbaadhitm| ataeva na saMyogaH, samavAyastvanAzrita iti sarvaM sarveNa sambanIyAnna vA kiJcit kencit| evaM dravyaguNakarmaNAM dravyatvAdibhiH, dravyasya dravyaguNakarmasAmAnyavizeSaiH, pRthivyaptejovAyUnAM pRthivItvAdibhiH, AkAzAdInAM ca dravyANAM svaguNairyoge yathAyogaM sarvamabhidhAnIyam, ekAntabhinnAnAM kenacit kathaJcit sambandhAyogAt ityaulUkyapakSe'pi viSayavyavasthA duHsthA / ___ 130- nanu dravyaparyAyAtmakatve'pi vasnunastadavasthameva dausthyam, tathAhidravyaparyAyayoraikAntikabhedAbhedaparihAreNa kathaJcidbhedAbhedavAdaHsyAdvAdibhirupeyate, na cAsau yukto virodhAdidoSAt-vidhipratiSedharUpayorekatra vastunyasambhavAnIlAnIlavat? / / 1 / / atha kenacidrUpeNa bhedaH kenacidabhedaH, evaM sati bhedasyAnyadadhikaraNamabhedasya cAnyaditi vaiyadhikaraNyam // 2 // yaM cAtmAnaM purodhAya bhedo yaM cAzrityAbhedastAvapyAtmAnau bhinnAbhinnAvanyathaikAntavAdaprasaktistathA ca satyanavasthA // 3 // yena ca rUpeNa bhedastena bhedazcAbhedazca yena cAbhedastenApyabhedazca bhedazceti saGkaraH // 4 // yena rUpeNa bhedastenAbhedo yenAbhedastena bheda iti vyatikaraH // 5 // bhedAbhedAtmakatve ca vastuno viviktenAkAreNa nizcetumazakteH saMzayaH // 6 // tatazcApratipattiH // 7 // iti na viSayavyavasthA // 8 // naivam,
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 gadyasaMgrahaH pratIyamAne vastuni virodhsyaasmbhvaat| yatsannidhAne yo nopalabhyate sa tasya virodhIti nishciiyte| upalabhyamAne ca vastuni ko virodhagandhAvakAza:? nIlAnIlayorapi yadyekatropalambho'sti tadA nAsti virodhaH / ekatra citrapaTIjJAne saugatairnIlAnIlayorvirodhAnabhyupagamAt, yogaizcaikasya citrasya rUpasyAbhyupagamAt, ekasyaiva ca paTAdezcalAcalaraktAraktAvRtAnAvRtAdiviruddhadharmANAmupalabdheH prakRte ko virodhazaGkAvakAza:? etena vaiyadhikaraNyadoSo'pyapAstaH, tayorekAdhikaraNatvena prAguktayuktidizA pratIte : / yadapyanavasthAnaM dUSaNamupanyastam tadapyanekAntavAdimatAnabhijJenaiva, tanmataM hi dravyaparyAyAtmake vastuni dravyaparyAyAveva bhedaH bhedadhvaninA tayorevAbhidhAnAt, dravyarUpeNAbheda iti dravyamevAbhedaH ekAnekAtmakatvAdvastunaH / yau ca saGkaravyatikarau tau mecakajJAnanidarzanena sAmAnyavizeSa dRSTAntena ca prihRtau| atha tatra tathApratibhAsaH samAdhAnam,parasyApi tadevAstu prtibhaassyaapksspaatitvaat| nirNIte cArthe saMzayo'pi na yuktaH, tasya sakampapratipattirUpatvAdakampapratipattau durghaTatvAt / pratipanne cavastunyapratipattiriti saahsm| upalabdhyabhidhAnAdanupalambho'pi na siddhastato nAbhAva iti dRSTeSTAviruddhaM dravyaparyAyAtmakaM vastviti / / 32 // 131- nanu dravyaparyAyAtmakatve'pi vastunaH kathamarthakriyA nAma? sA hi kramAkramAbhyAM vyAptA dravyaparyAyaikAntavadubhayAtmakAdapi vyaavrttaam| zakyaM hi vaktumubhayAtmA bhAvo na krameNArthakriyAM kartuM samarthaH, samarthasya kssepaayogaat| na ca sahakAryapekSA yuktA, dravyasyAvikAryatvena shkaarikRtopkaarnirpeksstvaat| paryAyANAM ca kSaNikatvena puurvaaprkaarykaalaaprtiikssnnaat| nApyakrameNa, yugapaddhi sarvakAryANi kRtvA punarakurvato'narthakriyAkAritvAdasattvam, kurvataH kramapakSabhAvI dossH| dravyaparyAyavAdayozca yo doSaH sa ubhayavAde'pi samAnaH pratyekaM yo bhaveddoSo dvayorbhAve kathaM na sa:? iti vacanAdityAha - pUrvottarAkAraparihArasvIkArasthitilakSaNapariNAmenAsyArthakriyopapattiH // 33 // 132- 'pUrvottarayoH' AkArayoH 'vivartayoryathAsakhyena yau' parihArasvIkArau 'tAbhyAM sthitiH saiva', 'lakSaNam ' yasya sa cAsau pariNAmazca, tena 'asya' drvypryaayaatmaaksyaarthkriyoppdyte|
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainadarzane hemacandrAcAryakRpramANamImAMsAtaH 133 133- ayamarthaH- na dravyarUpaMna paryAyarUpaM nobhayarUpaM vastu, yena tattatpakSabhAvI doSaH syAt, kintu sthityutpAdavyayAtmakaM zabalaM jAtyantarameva vstu| tena tattatsahakArisannidhAne krameNa yugapadvA tAM tAmarthakriyAM kurvataH sahakArikRtAM copakAraparamparAmupajIvato bhinnAbhinnopakArAdinodanAnumodanApramuditAtmanaH ubhayapakSabhAvidoSazakAkalakA'kAndizIkasya bhAvasya na vyApakAnupalabdhibalenArthakriyAyAH, nApi tadyApyasattvasya nivRttiriti siddhaM dravyaparyAyAtmakaM vastu pramANasya viSayaH // 33 // vyAptijJAnau payikasya UhajJAnasya svarUpam upalambhAnupalambhanimittaM vyAptijJAnam UhaH // 5 // 17- 'upalambhaH' pramANamAtramatra gRhyate na pratyakSameva anumeyasyApi sAdhanasya sambhavAt, pratyakSavadanumeyeSvapi vyaaptervirodhaat| 'vyAptiH' vakSyamANA tasyA 'jJAnam' tadgrAhI nirNayavizeSa 'uuhH'| 18-na cAyaM vyAptigrahaH pratyakSAdeveti vktvym| nahi pratyakSaM yAvAn kazcid dhUmaH sa dezAntare kAlAntare vA pAvakasyaiva kAryaM nArthAntarasyetIyato vyAparAn kartuM samarthaM snnihitvissyblotpttervicaarktvaacc| 19- nApyanumAnAt, tasyApi vyAptigrahaNakAle yogIva pramAtA sampadyata ityevNbhuutbhaaraasmrthtvaat|saamrthye'pi prakRtamevAnumAnaMvyAptigrAhakam, anumAnAntaraM vA ? tatra prakRtAnumAnAt vyAptipratipattAvitare traashryH| vyAptau hi pratipannAyAmanumAnamAtmAnamAsAdayati, tadAtmalAbhe ca vyaaptiprtipttiriti| anumAnAntarAttu vyAptipratipattAvanavasthA tasyApi gRhItavyAptikasyaiva prkRtaanumaanvyaaptigraahktvaat| tadvyAptigrahazca yadi svata eva, tadA pUrveNa kimaparAddhaM yenAnumAnAntaraM mRgyte| anumAnAntareNa cet, tarhi yugasahasreSvapi vyaaptigrhnnaasmbhvH| 20-nanu yadi nirvikalpakaM pratyakSamavicArakam tarhi tatpRSThabhAvI vikalpo vyAptiM grahISyatIti cet, naitat, nirvikalpakena vyApteragrahaNe vikalpena grahItumazakyatvAt nirviklpkgRhiitaarthvissytvaadviklpsy| atha nirvikalpakaviSayanirapekSo'rthAntaragocaro vikalpaH, sa tarhi pramANamapramANaM vA?
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 gadyasaMgrahaH pramANatve pratyakSAnumAnAtiriktaM pramANAntaraM titikssitvym| aprAmANye tu tato vyaaptigrhnnshrddhaassnnddhaattnydohdH| etena-"anupalambhAt kAraNavyApakAnupalambhAcca kAryakAraNavyApyavyApakabhAvAvagamaH" iti pratyuktam, anupalambhasya pratyakSavizeSatvena kAraNavyApakAnupalambhayozca liGgatvena tajanitasya tasyAnumAnatvAt,pratyakSAnumAnAbhyAMcavyAptigrahaNe dosssyaabhihittvaat| 21-vaizeSikAstu pratyakSaphalenohApohavikalpajJAnena vyaaptiprtipttirityaahuH| teSAmapyadhyakSaphalasya pratyakSAnumAnayoranyataratve vyApteraviSayIkaraNam, tadanyatve ca prmaannaantrtvprsktiH| atha vyAptivikalpasya phalatvAnna pramANatvamanuyoktuM yuktam, na, etatphalasyAnumAnalakSaNaphalahetutayA pramANatvAvirodhAt sannikarSaphalasya vizeSaNajJAnasyeva vizeSyajJAnApekSayeti / ___ 22-yaugAstu tarkasahitAt pratyakSAdeSa vyAptigraha ityaahuH| teSAmapi yadi na kevalAt pratyakSAdyAptigrahaH kintu tarkasahakRtAt tarhi tarkAdeva vyaaptigrho'stu| kimasya tapasvino yazomArjanena, pratyakSasya vA trkprsaadlbdhvyaaptigrhaaplaapkRtghntvaaropenneti?| atha tarka: pramANaM na bhavatIti na tato vyaaptigrhnnmissyte| kutaHpunarasya na pramANatvam, avyabhicArastAvadihApi pramANAntarasAdhAraNo'styeva? vyAptilakSaNena viSayeNa viSayavatvamapi na naasti| tasmAt pramANAntarAgRhItavyAptigrahaNapravaNaH pramANAntaramUhaH // 5 // haribhadrasUrikRtazAstravArtAsamuccayAt sukh-duHkh-vivekH| nanu 'svarge sukham' ityatra na vipratipattirasti, siddhau tu sukhe na mAnamasti, sukhatvAvacchedena dhrmjnytvaavdhaarnnaat| na ca vijAtIyAdRSTAnAM vijAtIyasukhahetutvAt, tattatkarmaNAmevAdRSTarUpavyApArasambandhena taddhetutvAd vA sAmAnyato hetutve mAnAbhAva iti vAcyam, tathApi vizeSasAmagrIviraheNa moksssukhaanutptteH| na ca 'nityaM vijJAnamAnandaM bahma' iti zrutirevAtra mAnam, na ca nityasukhe siddhe brahmAbhedabodhanaM, tadbodhane ca nityasukhasiddhiriti parasparAzraya iti vAcyam,svargatvamupalakSaNIkRtya svargavizeSe yAgakAraNatAbodhavat sukhatvamupalakSaNIkRtya sukhavizeSe brhmaabhedopptteH|
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ haribhadrasUrikRtazAstravArtAsamuccayAt 135 (syA0) yadvA nityaM sukhaM bodhayitvA tatra brahmAbhedo vidhinaiva bodhyate, na ca vAkyabhedaH, vaakyaikvaakytvaat| na ca Anandam' ityatra napuMsakaliGgatvAnupapattiH chaandstvaat| na ca 'AnandaM brahmaNorUpaM tacca mokSe pratiSThitam' iti bhedaparaSaSThyanupapattiH, 'rAhoH zira' itivadabhede'pi SaSThIdarzanAd , iti vAcyam, Atmano'nubhUyamAnatvena nityasukhasyApyanubhavaprasaGgAt, sukhamAtrasya svgocrsaakssaatkaarjnktvniymaat| na ca 'AtmA'bhinnatayA sukhamanubhUyata eva, sukhatvaM tu tatra nAnubhUyate, dehAtmAbhedabhramavAsanAdoSAd, AtyantikaduHkhocchedarUpavyaJjakAbhAvAd veti' vAcyam, Atmasukhayorabhede sukhtvsyaatmtvtulyvyktiktvenaatmtvaanyjaatitvaasiddheH| ___ (syA0) kiJca, evaM sarvAbhedazrutyA duHkhamapisukhaMsyAt, siddhArthatvenA'prAmANyaM cobhayatra tulyam , iti cet? atrocyate-prekSAvatpravRttyanyathAnupapattireva siddhisukhe maanm| na ca kSudAdiduH khanivRttyarthamannapAnAdipravRttivadatropapattiH, tatrApi sukhArthameva prvRtteH| anyathA'svAduparityAgasvAdUpAdAnAnupapatteH,abhAve vizeSAbhAvena kaarnnvishesssyaa'pryojktvaat| na ca cikitsAsthalIyapravRttivadupapattiH, tatrApi du:khadhvaMsaniyatAgAmisukhArthitayaiva prvRtteH| na ca prAyazcittavadatra duHkhadveSayoraniSTereva pravRttiriti vAcyam,tatrA'pyabhimatA''gAmibodhihetukarmakSayArthatayaiva prvRtteH| __ (syA0) kiM ca, duHkhAbhAvadazAyAM 'sukhaM nAsti' iti jJAne kathaM pravRttiH, sukhahAneraniSTatvAt? na ca vairAgyAd na tadaniSTatvapratisandhAnam, viraktAnAmapi prazamaprabhavasukhasyeSTatvAt, anubhavasiddhaM khlvett| kiM ca, du:khe dveSamAtrAdeva yadi tannAzAnukUlaH prayatnaH syAt tadA mUrchAdAvapi pravRttiH syaat| jAyata eva bahudu:khagrastAnAM maraNAdAvapi pravRttiriti cet?na, vivekiprvRtterevaatraadhikRttvaat| ataH suSThacyate duHkhAbhAvo'pi nAvedyaH purussaarthtyessyte| na hi mUrchAdyavasthArthaM pravRtto dRzyate sudhIH // iti // 'du:khaM mA bhUt' ityuddizya pravRtterdu:khAbhAva eva puruSArthaH, tajjJAnaM tvanyathAsiddhamiti cet? satyam, avedyasya tasya jJAnAdihAnirUpAniSTAnuviddhatayA
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 gadyasaMgrahaH prvRtynirvaahktvaat| etena vartamAno'pyaciramanubhUyate' iti nirastam,tathAvedyatAyA murchAdyavasthAyAmapi smbhvaat| yattu sazarIraM vAva santaM priyApriye na spRzataH iti zrutermuktau sukhAbhAvasiddhiH, dvitvenopasthitayoH priyApriyayoH pratyekaM niSedhAnvayAditi, tadasat, priyApriyobhayatvAvacchinnAbhAvasyaivAtra viSayatvAt, dvitvsyaakhyaataanvitaabhaavprtiyogigaamityaivopptteH| upapAditaM caitdnytr| na cedevam sukhamAtyantikaM yatra buddhigrAhyamatIndriyam / taM vai mokSaM vijAnIyAdaduSprApyamakRtAtmabhiH // ityAdi vcnvirodhH|| __ (syA0) na ca zarIrAdikaM vinA sukhAdyanutpattirbAdhikA, zarIrAderjanyAtmavizeSaguNatvAvacchinnaM pratyeva hetutvAt, tatra ca janyatvasya dhvaMsapratiyogitvarUpasyezvarajJAnAderiva muktikAlInajJAnasukhAderapi vyaavRtttvaaditi| jainadarzane syAdvAdamaJjarItaH iha hi viSamaduHkhabhArarajanitimiratiraskArabhAskarAnukAriNA vasudhAtalAvatIrNasudhAsAriNIdezyadezanAvitAnaparamAItIkRtazrIkumArapAlalakSmIpAlavartitAbhayadAnAbhidhAnajIvAtu saMjIvitanAnAjIvapradattAzIrvAdamAhAtmyakalpAvadhisthAyivizadayaza:zarIreNa niravadyacAturvidyAnirmANaikabrahmaNA zrIhemacandrasUriNA jagatprasiddha zrIsiddhasenadivAkaraviracitadvAtriMzadvAtriMzikAnusAri zrIvardhamAnajinastutirUpamayogavyavacchedAnyayogavyavacchedAbhidhAnaM dvAtriMzikAdvitayaM vidvajjanamanastattvAvabodhanibandhanaM viddhe|ttr ca prathamadvAtriMzikAyAHsukhonneyatvAd tadvyAkhyAnamupekSya dvitIyasyAstasyA ni:zeSadurvAdipariSadadhikSepadakSAyAH sukhonneyatvAd tadvyAkhyAnamupekSya dvitIyasyAstasyA ni:zeSadurvAdipariSadadhikSepadakSAyAH katipayapadArthavivaraNakaraNena svsmRtibiijprbodhvidhirvidhiiyte| tasyAzcedamAdikAvyam - anantavijJAnamatItadoSamabAdhyasiddhAntamamartyapUjyam / zrIvardhamAnaM jinamAptamukhyaM svayambhuvaM stotumahaM yatiSye // 1 //
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainadarzanesyAdvAdamaJjarItaH 137 zrIvardhamAnaM jinamahaM stotuM yatiSya iti kriyaasmbndhH| kiM viziSTam? anantam-apratipAti,vi-viziSTaM sarvadravyaparyAyaviSayatvenotkRSTaM, jJAnaM-kevalAkhyaM vijJAnam,tato'nantaM vijJAnaM yasya so'nntvijnyaanstm| tathA atItA:- ni:sattAkobhUtatvenAtikrAntAH,. doSArAgAdayo yasmAt sa tathA tm| tathA abAdhyaHparai bodhitumazakyaH, siddhAntaH-syAdvAdazrutalakSaNo yasya sa tathA tm| tathA amartyA :- devAH, teSAmapi puujym-aaraadhym|| atra ca zrIvardhamAnasvAmino vizeSaNadvAreNa catvAro mUlAtizayAH prtipaaditaaH| tatrAnantavijJAnamityanena bhagavataH kevalajJAnalakSaNaviziSTajJAnAnantyapratipAdanAd jnyaanaatishyH| atItadoSamityanenASTAdazadoSasaMkSayAbhidhAnAd apaayaapgmaatishyH| abAdhyasiddhAntamityanena kutArkikopanyastakuhetusamUhAzakyabAdhasyAdvAdarUpasiddhAntapraNayanabhaNanAd vcnaatishyH| amartyapUjyamityanenAkRtrimabhaktibharanirbharasurAsuranikAyanAyakanirmitamahAprAtihArya saparyAparijJAnAt puujaatishyH| atrAha prH| anantavijJAnamityetAvadevAstu, naatiitdossmiti| gtaarthtvaat| doSAtyayaM vinaa'nntvijnyaantvsyaanupptteH| atrocyte| kunymtaanusaaripriklpitaaptvyvcchedaarthmidm| tathA cAhurAjIvikanayAnusAriNaH - jJAnino dharmatIrthasya kartAraH paramaM padam / gatvA'gacchanti bhayo'pi bhavaM tIrthanikArataH // itiH tannUnaM na te'tiitdossaaH| kathamanyathA teSAM tIrthanikAradarzane'pi bhvaavtaarH| aah| yadyevamatItadoSamityevAstu, anntvijnyaanmitytiricyte| doSAtyaye'vazyaMbhAvitvAdanantavijJAnatvasya / n| kaizciddoSAbhAve'pi tdnbhyupgmaat| tathA ca vaizeSikavacanam: sarvaM pazyatu vA mA vA tattvamiSTaM tu pazyatu / kITasaGkhyAparijJAnaM tasya naH kvopayujyate // tathA tasmAdanuSThAnagataM jJAnamasya vicAryatAm / pramANaM dUradarzI cedete gRdhrAnupAsmahe //
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 gadyasaMgrahaH tnmtvypohaarthmnntvijnyaanmitydRssttmev| vijJAnAnantyaM vinA ekasyApyarthasya yathAvat prijnyaanaabhaavaat| tathA cArSam ___ 'je egaM jANai, se savvaM jANai, je savvaM jANai se egaM jaanni||' tathA eko bhAvaH sarvathA yena dRSTaH sarve bhAvAH sarvathA tena dRssttaaH| sarve bhAvAH sarvathA yena dRSTA eko bhAvaH sarvathA tena dRssttH|| nanu tbaadhysiddhaantmitypaarthkm| yathoktaguNayuktasyAvyabhicArivacanatvena taduktasiddhAntasya baadhaa'yogaat| n| abhipraayaa'prijnyaanaat| nirdoSapuruSapraNIta evAbAdhyaH siddhAntaH / nApare'pauruSeyAdyAH asambhavAdidoSA'ghrAtatvAt, iti jnyaapnaarthm| AtmamAtratArakamUkAntakRtkaivalyAdirUpamuNDakevalino yathoktasiddhAntapraNayanA'samarthasya vyavacchedArthaM vA vishessnnmett|| __anystvaah| amartyapUjyamiti na vaacym| yAvatA yathoddiSTaguNagariSThasya tribhuvanavibhoramartyapUjyatvaM kathaJcana vybhicrtiiti| stym| laukikAnAM hi amartyAH pUjyatayA prasiddhAH, teSAmapi bhagavAneva pUjya iti vizeSaNenAnena jJApayannAcAryaH paramezvarasya devAdhidevatvamAvedayati / / idamatra hRdym| yathA kila saMsAriNaH sukhaduHkhe parasparAnuSakte syAtAM, na tathA muktAtmanaH kintu kevalaM sukhmev| duHkhamUlasya zarIrasyaivAbhAvAt sukhaM tvaatmsvruuptvaadvsthitmev| svasvarUpAvasthAnaM hi mokssH| ata eva caashriirmityuktm| AgamArthazcAyamitthameva samarthanIyaH / yata etadarthAnupAtinyeva smRtirapi dRshyte| sukhamAtyantikaM yatra buddhigrAhyamatIndriyam / taM vai mokSaM vijAnIyAd duSprApamakRtAtmabhiH // na cAyaM sukhazabdo duHkhAbhAvamAtre vrtte| mukhyasukhavAcyatAyAM baadhkaabhaavaat| ayaM rogAd vipramuktaH sukhI jAta ityAdivAkyeSu ca sukhIti prayogasya paunruktyprsnggaacc| du:khAbhAvamAtrasya rogAd vipramukta itIyataiva gttvaat| ___ na ca bhavadudIrito mokSaH puMsAmupAdeyatayA sNmtH| ko hi nAma zilAtalpApagatasakalasukhasaMvedanamAtmAnamupapAdayituM ytet| du:khasaMvedanarUpatvAdasya sukhdu:khyoreksyaabhaave'prsyaavshymbhaavaat| ata eva tvadupahAsaH zrUyate
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ jainadarzanesyAdvAdamaJjarItaH 139 varaM vRndAvane ramye kroSTatvamabhivAJchitam / ma tu vaizeSikI muktiM gautamo gantumicchati // sopAdhikasAvadhikaparimitAnandaniSyandAt svargAdapyadhikaM tadviparItAnandamamlAnajJAnaM ca mokSamAcakSate vickssnnaaH| yadi tu jaDaH pASANanirvizeSa eva tasyAmavasthAyAmAtmA bhavet, tdlmpvrgenn| saMsAra eva vrmstu| yatra tAvadantarAntarApi duHkhakaluSitamapi kiyadapi mukhmnubhujyte| cintyatAM tAvat kimalpasukhAnubhavo bhavya uta sarvasukhoccheda ev| athAsti tathAbhUte mokSe lAbhAtireka: prekssaadkssaannaam| te hyevaM vivecynti| saMsAre tAvad duHkhAspRSTaM sukhaM na sambhavati, du:khaM cAvazyaM heyam, vivekahInaM cAnayorekabhAjanapatitaviSamadhunoriva duHzakam, ata eva dve api tyjyete| atazca saMsArAd mokSaH shreyaan| yato'tra duHkhaM sarvathA na syaat| varamiyatI kAdAcitkasukhamAtrApi tyaktA, na tu tasyAH duHkhabhAra iyAn vyUDha iti| tdettstym| sAMsArikasukhasya madhudagdhadhArAkarAlamaNDalAgragrAsavad duHkharUpatvAdeva yuktaiva mumukSUNAM tajihAsA, kintvaatyntiksukhvishesslipsuunaamev| ihApi viSayanivRttijaM sukhamanubhavasiddhameva, tad yadi mokSe viziSTaM nAsti, tato mokSo duHkharUpa evApadyata ityrthH| ye api viSamadhunI ekatra sampRkte tyajyete, te api sukhvishesslipsyaiv| kiJca, yathA prANinAM saMsArAvasthAyAM sukhamiSTaM duHkhaM cAniSTam, tathA mokSAvasthAyAM duHkhanivRttiriSTA, sukhnivRttistvnissdaiv| tato yadi tvadabhimato mokSaH syAt, tadA na prekSAvatAmatra pravRttiH syaat| bhavati ceym| tataH siddho mokSaH sukhasaMvedanasvabhAvaH prekssaavtprvRtternythaanupptteH| atha yadi sukhasaMvedanaikasvabhAvo mokSaH syAt tadA tadrAgeNa pravartamAno mumukSurna mokssmdhigcchet| na hi rAgiNAM mokSo'sti rAgasya bndhnaatmktvaat| naivam sAMsArikasukhameva rAgobandhanAtmakaH vissyaadiprvRttihetutvaat| mokSasukhe tu rAgaH tannivRtti hetutvAd na bndhnaatmkH| parAM koTimArUDhasya ca spRhAmAtrarUpo'pyasau nivartate 'mokSebhave ca sarvatra ni:spRho munisattamaH' iti vcnaat| anyathA bhavatpakSe'pi du:khanivRttyAtmakamokSAGgIkRtau duHkhaviSayaM kaSAyakAluSyaM kena nissidhyet| iti siddhaM kRtsnakarmakSayAt paramasukhasaMvedanAtmako mokSo, na buddhayAdivizeSaguNocchedarUpa iti|
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 gadyasaMgrahaH __ atha ke'pi saptabhaGgAH, kazcAyamAdezabheda iti ucyte| ekatra jIvAdau vastuni ekaikasattvAdidharmaviSayapraznavazAd avirodhena pratyakSAdibAdhAparihAreNa pRthagbhUtayoH samuditayozca vidhiniSedhayo: paryAlocanayA kRtvAsyAcchabdabalAnvito vakSyamANaiH saptabhiH prakArairvacanavinyAsa:saptabhaGgIti giiyte| tdythaa| syAdastyeva sarvamiti vidhikalpanayA prathamo bhnggH||1||syaannaastyev sarvamiti niSedhakalpanayA dvitIyaH // 2 // syAdastyeva syAnnAstyeveti kramato vidhiniSedhakalpanayA tRtIyaH // 3 // syAdavaktavyameveti yugapadvidhiniSedhakalpanayA caturthaH // 4 // syAdastyeva syAdavaktavyameveti vidhikalpanayA yugapadvidhiniSedhakalpanayA ca pnycmH||5||syaannaastyev syAdavaktavyameveti niSedhakalpanayA yugapadvidhiniSedhakalpanayA ca SaSThaH // 6 // syAdastyeva sthAnnAstyeva syAdavaktavyameveti kramato vidhiniSedhakalpanayA yugapadvidhiniSedhakalpanayA ca saptamaH // 7 // __ iyaM ca saptabhaGgI pratibhaGgaM sakalAdezasvabhAvA vikalAdezasvabhAvA c| tatra sklaadeshHprmaannvaakym| tallakSaNaM cedam-pramANapratipannAnantadharmAtmakavastunaH kAlAdibhirabhedavRttiprAdhAnyAd abhedopacArAd vA yaugapadyena pratipAdakaM vacaH sklaadeshH| asyArtha:- kAlAdibhiraSTAbhiH kRtvA yadabhedavRttedharmadhamiNorapRthagbhAvasya prAdhAnyaM tasmAt kAlAdibhirbhinnAtmanAmapi dharmadharmiNAmabhedAdhyAropAd vA samakAlamabhidhAyakaM vAkyaM sklaadeshH| tadviparItastu vikalAdezo nvvaakymityrthH| ayamAzayaH- yaugapadyenAzeSadharmAtmakaM vastu kAcAdibhirabhedaprAdhAnyavRttyA'bhedopacAreNa vA pratipAdayati sakalAdezaH, tasya prmaannaadhiintvaat| vikalAdezastu krameNa bhedopacArAd bhedaprAdhAnyAdvA tadabhidhatte, tasya nyaatmktvaat| bauddhadarzane tattvasaMgraha-prathamabhAgAt zAstrArambhe zAstrasya asAdhAraNakriyAtmakaM prayojanaM vaktavyam 'zAstreSu hi paraM pravartayitukAmo vaktA zAstrAdau prayojanamabhidhatte, na vyasanitayA' iti / kathaM ca paraH prayojanopadezAcchAstreSu pravartito bhavati ? yadi tadgatameva prayojanamabhidhIyate, nAnyagatam, na hi anyagataprayojanAbhidhAnAdanyatra prekSAvataH pravRttirbhavet / viziSTArthapratipAdanasamarthaM ca vacanaM zAstramucyate, nAbhidheyamAtram ?
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ bauddhadarzane tattvasaMgraha-prathamabhAgAt 141 nApi zabdamAtramarthapratipAdanasAmarthyazUnyam, ato nAbhidheyAdigataM pryojnmupdrshniiym| yatpunarAcAryeNa 'samyagjJAnapUrvikA sarvapuruSArthasiddhi' (nyA0 vi0 1-1) iti yat prayojanaM nirdiSTam, tat prayojanaprayojanasya kathanam, nAbhidheyasya prayojanam, samyagjJAnavyutpattere va samyagjJAnazabdena vivkssittvaat| smygjnyaanvyutpttipuurviketyrthH| evaM sati tannirdiSTamityetatprayojanAbhidhAnaM saGgatArthaM bhavet, anyathA duHzliSTameva syaat| tacca prayojanaM zAstrasya trividham-kriyArUpam, kriyAphalam, kriyAphalasya phlm| tathA hi-zAstrasya parapratipAdanAyArabhyamANasya kAraNatvaM vA bhavet, kartRtvaM vA, kartRkaraNayozca sAdhanatvAnna yathoktaprayojanavyatiriktaM prayojanamasti, kriyApekSatvAt sAdhanasyAtrividhasyApica kriyAdestadavinAbhAvitvAttatprayojanatvaM yuktmev|saakssaatpaarmprykRtstu vishessH| phalAkhyaM tu prayojanaM pradhAnam, tadarthatvAt kriyaarmbhsy| tatra sarvavAkyAnAM svAbhidheyapratipAdanalakSaNA kriyA sAdhAraNA, sA cAtipratItayA na prayojanatvenopadarzanIyA, tasyAM zAstrasya vybhicaaraabhaavaat| anabhidheyatvAzaGkAvyudAsArthamupadarzanIyeti cet? na, abhidheyakathanAdeva tadAzaGkAyA vyudsttvaat| nApyabhidheyavizeSapratipipAdayiSayA tadupadarzanam, abhidheyavizeSakathanAdeva tasya prtipaadittvaat| tasmAdasAdhAraNA yA kriyA sopdrshniiyaa| sA tvasya zAstrasya vidyata eva tattvasaMgrahalakSaNA, yato'nena zAstreNa teSAM tattvAnAmitatastato viprakIrNAnAmekatrabuddhau vinAbhivezalakSaNaH saMgrahaH kriyate, atastAmeva saMgrahazabdena drshitvaan| anantaiH guNaiH bhagavataH stotumazakyatayA guNavizeSeNaiva stotavyaH, sa ca prakRte prtiitysmutpaaddeshnyaiv| athAparimitaguNagaNAdhAre bhagavati kimiti pratItyasamutpAdadezanayaiva stotrAbhidhAnam? tadetadacodyam, sarvatraiva tulyprynuyogtvaat| na ca zakyamaparimitaguNodbhAvanayA pUjAbhidhAnaM kartumiti guNaikadezodbhAvanayaiva sA vidheyaa| tena pratItyasamutpAdadezanodbhAvanayA vA sA vihitA, anyathA veti na kshcidvishessH|
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 gadyasaMgrahaH tathApyucyate vishessH| tathAhi-yathAbhUtaguNasampadyogAdyabhyudayani:-zreyasaprApaNato jagataH zAstA bhavati bhagavAn, sa evAbhyudayaniHzreyasArthinAM bhgvcchrnnaadigmnheturbhidhaaniiyH| pratItyasamutpAdadezanayA cAbhyudayAdisamprApako bhgvaan| tathAhi-aviparItapratItyasamutpAdadezanAtastadarthAvadhAraNAt sugatiheturaviparItakarmaphalasambandhAdisampratyaya upajAyate, pudgaladharmanairAtmyAvabodhazca niHzreyasahetuH zrutacintAbhAvanAkrameNotpadyate, tadutpattau hyavidyA saMsAraheturvivartate / tannivRttau ca tanmUlaM sakalaM klezajJeyAvaraNaM nivarttata iti sklaavrnnvigmaadpvrgsmpraaptirbhvti| tena pratItyasamutpAdadezanApradhAnamidaM bhagavataH pravacanaratnamityaviparItapratItyasamutpAdAbhidhAyitvena bhagavataH stotraabhidhaanm| tattvasaMgrahadvitIyabhAgAt rAgAdInAmAtmAtmIyagrahamUlakatvena nairaatmydrshnaannivRttiH| klezajJeyAvaraNaprahANato hi sarvajJatvam, tatra klezA eva rAgAdayo bhUtadarzanapratibandhabhAvAt klezAvaraNamucyate, dRSTasyApi heyopAdeyatattvasya yat sarvAkArAparijJAnaM pratipAdanAsAmarthyaM ca tjjnyeyaavrnnm| tatra klezAvaraNasya nairAtmyapratyakSIkaraNAt prhaanniH| jJeyAvaraNasya tu tasyaiva nairAtmyadarzanasya saadrnirntrdiirghkaalaabhyaasaat| tathAhi- amI rAgAdayaH klezA vitathAtmadarzanamUlakA anvayavyatirekAbhyAM nizcitAH, na bAhyArthabalabhAvinaH, yataH satyapi bAhyArthe nAyonizomanaskAramantareNotpadyante / vinApi cArthe nAyonizovikalpasammukhIbhAve smutpdynte| na ca yat sadsattAnuvidhAyi na bhavati tattatkAraNaM yuktam, atiprsnggaat| nApyete paraparikalpitAtmasamavAyinaH, tasyAtmano nirsttvaat| satvapi vA tasminnityaM raagaadiinaamutpttynpaayprsnggaat| utpattisthitikAraNasyAvikalasyAtmanaH sarvadA snnihittvaat| parairanAdheyAtizayasya tadapekSAnupapattezceti bahudhA crcitmett| AtmadarzanaM kalpitaviSayakatayA durbalatvAd akalpita viSayakeNa balavatA nairAtmyadarzanenaiva bAddhate sadasatozcAzrayaNaniSedhAdayuktameSAM kvacit samavAyitvamityato na nityhetuprtibddhaatmsthityH| nApi bAhyArthabalabhAvinaH, kintvabhUtAtmadarzana
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvasaMgrahadvitIyabhAgAt 143 blsmudbhaavitH| tathAhi-ahamityapazyato nAtmasneho jAyate, nApi mametyagRhNata AtmasukhotpAdAnukUlatvenAgRhIte vastunyAtmIyatvenAbhiSvaGgaH smudbhvti| dveSo'pi na hi kvacidasaktasyAtmAtmIyapratikUlatvenAgRhIte vastuni prAdurbhAvamAsAdayati, AtmIyAnuparodhini taduparodhapratidhAtini ca tsyaasmbhvaat| evaM mAnAdayo'pi vaacyaaH| tasmAdanAdikAlikaM pUrvapUrvasajAtIyAbhyAsajanitamAtmadarzanamAtmIyagrahaM prasUte, tau cAtmAtmIyasneham, so'pi dveSAdikamityanvayavyatirekAbhyAmAtmagrahAdAtmAtmIyagrahamUlatvameSAM sphutttrmaagopaalaanggnmvsitmev| AtmadarzanaviruddhaM ca nairAtmyadarzanaM, tdvipriitaakaaraalmbntvaat| anayorhi yugapadekasmin santAne rajau sarpatajjJAnayoriva sahAvasthAnamaikyaM ca viruddhm| ato nairAtmyadarzanasyAtmadarzanavirodhAt tanmUlairapi rAgAdibhiHsahavirodho bhavati, dahanavizeSe shiitkRtromhrssaadivishesssy| tena sarvadoSavirodhinairAtmyadarzane pratyakSIkRte sati na tadviruddhorAgAdidoSagaNo'vasthAnaM labhate timiravadAlokaparigate deza iti| ato nairAtmyadarzanAt klezAvaraNaprahANaM bhvti| prayogaH- yatra yadviruddhavastusamavadhAnam, na tatra tadaparamavasthitimAsAdayati, yathA dIpapradIpaprabhAprasaraNasaMsargiNI dharaNitale timirm| asti ca doSagaNaviruddhanairAtmyadarzanasamavadhAnaM pratyakSIkRtanairAtmyadarzane puMsIti viruddhoplbdhiH| __ syAdetat-yathA nairAtmyadarzanasamAkrAnte cetasi viruddhatayA''tmadarzanasyotpattumanavakAzaH, tathA nairAtmyadarzanasyApyAtmadarzanasamAkrAnte,manasi, virodhasya tulyatvAt, tatazca kasyacinnairAtmyadarzanasyAsambhavAdasiddho hetuH / sambhavatu vA nairAtmyadarzanam, tathApyanayorvirodhe satyapi nAtyantaM bAdhyabAdhabhAvaH siddhyati, yathA-rAgadveSayoH, sukhaduHkhayorvA, yato'tyantaprahANamiha sAdhayitumiSTam, na tu taavtkaalsmudaacaarmaatrmiti| ato'naikAntikatA hetoH| dRzyante ca pratidinamanumAnabalAvadhAritasamastavastugatanairAtmyatattvAnAmapi latAmakhaNDitamahimAno rAgAdayaH samudayamAsAdayanta ityato'piheto.kAntiketi? naitadasti, yadi nairAtmyavikalpasyotpAdo'prahINaklezasya santAne na sNbhvet| tadA na sambhavennairAtmyadarzanodayAvakAzaH, yAvatA'nubhavasiddhastAvannairAtmyavikalpasammukhIbhAvaH srvessaamev| sa eva ca bhAvanayA kAminIvikalpavat prakarSa
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 gadyasaMgrahaH gamanasambhavAdante sphuTapratibhAsatayA,pramANapratItArthagrAhitayA ca pratyakSatAmApadyata iti kathaM nairaatmydrshnodyaasmbhvH| __ apica-yathA'ndhakAraparigate deze kAlAntareNa prakAzodayAvakAzasambhavastathA, ihApi kiM na smbhaavyte| na cApyevaM zakyaM vaktum- saiva tAdRzI bhAvanA na kasyacit sambhavati, yA tathA bhUtapratyakSajJAnaphalA bhavediti, tAdRzI bhAvanA na kasyacit sambhavati, yA tathA bhUtapratyakSajJAnaphalAbhavaditi, yato'sambhave kAraNaM vcniiym| tathAhi bhAvanAyAmaprayoge sarveSAmevAnarthitvaM vA kAraNaM bhavet, prekSAvataH pravRtterarthitayA vyAptatvAt? satyapyarthitve praheyasvarUpAparijJAnAdvA na pravarttate prekSAvAn, anitisvarUpasya doSasya hAtumazakyatvAt? satyapi tatsvarUpajJAne nityatvaM vA doSANAM pazyaMstatprahANAya na yatnamArabhate, nityasya prahANAsambhavAt? asatyapi vA nityatve nirhetukatvameSAmavagamya nivarttate, svatantrasyAsambhavaducchedatvAt? satyapivA kAraNavattve tatkAraNasvarUpAnizcayAdapi nAdriyate bhAvanAyAm, avijJAtanidAnasya vyAdheriva prahAtumazakyatvAt bhavatu vA tatkAraNaparijJAnam, kiM tatkAraNaM nityamavagamya notsahate tatprahANAya prekSApUrvakArI, avikalakAraNasya pratibaddhamazakteH? anityatve'pi vA tatkAraNasya doSANAM prANidharmatAmavetya na prayatate, svabhAvasya hAtumazakyatvAt? asvabhAvatvevAdoSANAM kSayopAyAsambhavAn nivarttate, nApAyavikalasyopeyasamprAptirasti? etattve'pi copAyasya tadaparijJAnAdasambhavattadanuSThAno bhavet, aparijJAtasvarUpasyAnuSThAnAsambhavAt? parijJAne'pi vA laGghanAdiva vyavasthitotkarSatayA janmAntarAsambhavena vA bhAvanAyA atyantaprakarSamasambhAvayannAbhiyogavAn bhavati? bhavatu vA'tyantaprakarSagamanamasambhavAt pratipakSodayena doSANAM kSayaH, tathApi tAmrAdikAThinyavat punarapi doSodayaM sambhAvayannAbhiyogamArabhata iti? tatra na tAvadanarthitvaM siddham / tathAhi-yetAvajjAtyAdidu:khotpIDitamAnasAH saMsArAduttrastamanasastadupazamamAtmanaH prArthayante, teSAM zrAvakAdibodhaniyatAnAM saMsArAd bhayameva nairaatmybhaavnaarthitvnimittm| ye tu gotravizeSAt prakRtyaiva parahitakaraNaikAbhirAmAH saMskArAdiduHkhatAtritayaparipIDitaM jagadavekSya kRpAparatantratayA taduHkhaduHkhinaHsvAtmani vyapekSAmapAsya sakalAneva saMsAriNa AtmatvenAbhyupagatAstatparitrANAya praNidadhate, teSAM karuNaiva bhAvanA pravRttinimittam,
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvasaMgrahadvitIyabhAgAt 145 parokSepayataddhetostadAkhyAnasya dusskrtvaat| parahitakaraNena prekSAvata: kiMprayojanamiti cet? na, tadeva prayojanamiSTalakSaNatvAttasyAna cAprekSAvattvaprasaGgaH, parikalpitAtmagrahanibandhanatvAdAtmahitakaraNAbhinivezasya sakalasAdhujanasammatatvAt, svaphalAnubandhitvAcca prhitkaarnnsy| api ca-bhAvanApravRttAvarthitvAsambhavo'tra pratipAdayitumArabdhaH, tadyadi nAmAprekSAvattvaM tasya bhavet kimiyatA pravRttAvanarthitvaM tasya syaat| tasmAdidameva vaktavyam-parahitakaraNAya naiva kazcit pravarttate pryojnaabhaavaaditi| tatra coktm| api ca-yathA kecidupalabhyante'titarAmabhyasta ghRNyA akAraNameva paravyasanAbhirAmAH paraduHkha sukhinaH, tathA kecidabhyastakAruNyAH parasukhAbhirAmAH paraduHkha duHkhinaH prayojanAntaramantareNApi bhavatIti kiM na smbhaavym| nApi doSasvarUpAparijJAnam, yato'bhiSvagaparighAtAtsAtmIyonatyAdyAkaraNa rAgadveSamohamAnamadeAmAtsaryAdayaH klezopaklezagaNA viditasvarUpA evodayante vyayante c| nApicate nityAH, kAdAcitkatayA sNvedymaantvaat| ata eva nAhetukatvameSAm, ahetoranapekSitatvena deshkaalsvbhaavniymaayogaat| ato'pi nityahetutvameSAM pratikSiptam, tatkAraNasyAtmAdeH sadA sannihitatvAdanAdheyAtizayasya paraiH shkaarinirpeksstvaat| tanmAtrabhAvinAM sarvadA yugpccotpttiprsnggaat| ataH sAmarthyAdanityahetava evaite| anityo'pi hetureSAM viditasvarUpa eva, AtmAtmIyaviparyAsahetukatvAd rAgAderdoSagaNasya tadanvayavyatirekAnuvidhAnAditi pUrvaM prtipaadittvaat| nApi prANidharmatvameSAm, tasyaiva dhrminno'siddheH| nahi prANI nAma dharmI vidyate kazcit, yasyAmI rAgAdayo dharmA bhveyuH| kevalamidampratyayatAmAtramidam, vikalpasamAropitatvAd dhrmdhrmivyvhaarsy| atha cittasvabhAvatvena tatrotpattyA vA prANidharmatvameSAm, tthaapysiddhirnaikaantikshc| tathAhi-viSayaviSayibhAvamicchatA cittaM viSayagrahaNasvabhAvamabhyupeyam, anyathA viSayajJAnayorna vissyvissyibhaavH| arthagrahaNasvabhAvatvenAGgIkriyamANe yastasya svabhAvastenaivAtmano'zo'rthastena gRhyeta iti vaktavyam, anyathA kathamasau gRhItaH syaat| yadyasatA''kAreNa gRhyeta, tatazca viSayaviSayibhAvo na syaat|tthaahi- yathA jJAnaM
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 gadyasaMgrahaH viSayIkarotyarthaM na tathA so'rthaH, yathA so'rtho na tathA taM viSayIkarotIti nirviSayANyeva jJAnAni syuH| tatazca srvpdaarthaasiddhiprsnggH| tasmAdbhUtaviSayAkAragrAhitA'sya svabhAvo nija iti sthitm| bhUtazca svabhAvo viSayasya kSaNikAnAtmAdirUpa iti prtipaaditmett| tena nerAtmyagrahaNasvabhAvameva cittam, naatmgrhnnsvbhaavm| yat punaranyathAsvabhAvo'sya khyAtiH, tadA tAM sa sAmarthyAdAgantukapratyayabalAdevetyavatiSThate, na svabhAvatvena, yathA rajjvAM srpprtyysy| ata eva klezagaNo'tyantasamuddhato'pi nairAtmyadarzanasAmarthyamasyonmUlayitumasamarthaH, aagntukprtyykRttvenaadRddhtvaat| nairAtmyajJAnaMtu svabhAvatvAtpramANasahAyatvAcca balavaditi tulye'pi virodhitve Atmadarzane pratipakSo vyvsthaapyte|n cAtmadarzanaM tasya, tdvipriittvaat| yasyApi na bAhyo'rtho'stItipakSaH, tasyApi mate nairAtmyagrahaNasvabhAvameva jJAnam, nAtmadarzanAtmakam, tsyaatmno'stvaat| tathA hi-yadi nAma tena viSayasyAbhAvAt tadagrahaNAtmakaM jJAnaM neSTa m, svasaMvedAnAtmakaM tu tadavazyamagIkartavyam, anyathA jJAnasyApi vyavasthA na syaat| sa cAtmA vidyamAnenaivAtmAdvayAdirUpeNa saMvedyaH nAnyathA, puurvvddossprsgaat| tasmAt praannidhrmtvmessaamsiddhm| nApi tatrotpadyata ityetAvatA svabhAvatve parikalpite prahANAsambhavaH, anekaantaat| tathAhi-rajjvAM sarpajJAnamutpadyate, atha ca ttsmygjnyaanotpaadaanivrttte| nApi kSayopAyAsambhavaH, svahetuviruddhasvabhAvapadArthAbhyAsasya kSayopAyatvena smbhvaat| tathAhi-ye sambhavatsvahetuviruddhasvabhAvabhyAsAH, te sambhavadatyantasantAnavicchedAH, tadyathA vrIhyAdayaH, tathA cAmI rAgAdaya iti sambhavatyevaiSAM kssyopaayH| ___ nApi tadaparijJAnam, yato hetusvarUpajJAnAdeva yat tadviparItAlambanAkAraM vastu sa tasya pratipakSa iti sphuTamavasIyata ev| nairAtmyadarzanaM ca tatra viparItAlambanAkAratvAt pratipakSa iti prdrshimett| nApi laGghanAdivad vyavasthitotkarSatA, pUrvapUrvAbhyAsAhitasya svabhAvatvenAnapAyAduttarottaraprayatnasyApUrvavizeSAdhAnaikaniSThatvAt, sthirAzrayatvAt,
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvasaMgrahadvitIyabhAgAt 147 pUrvasajAtIyabIjaprabhavatvAcca prjnyaadeH| na tvaivaM laGghanAdiriti pazcAt prtipaadyissyte| nApi janmAntarAsambhavaH, pUrvajanmaprasarasya prsaadhittvaat| nApi tAmrAdikAThinyAdivat punarutpattisambhavo doSANAm, tadvirodhinairAtmyadarzanasyAtyantasAtmyamupagatasya sdaa'npaayaat| tAmrAdikAThinyasya hi yo virodhI vahnistasya kAdAcitsannihitatvAt kAThinyAdestadabhAva eva bhavata: punastadapAyAdutpattiryuktA, na tvevaM mlaanaam|apaaye'pi vA mArgasya bhasmAdibhiranaikAntAnnAvazyaM punarutpattisambhavo doSANAm, tathAhikASThAderagnisambandhAd bhasmasAdbhUtasya tadapAye'pi na prAktanarUpAnuvRttiH, tadvad dossaannaampiitynaikaantH| kiJca-AgantukatayA prAgapyasamarthAnAM malAnAM pazcAtsAtmIbhUtaM tannairAtmyaM bAdhituM kutaH shktiH| na hi svabhAvo yatnamantareNa nivartayituM shkyte| na ca prApyapariharttavyayorvastunorguNadoSadarzanamantareNa prekSavatAM hAtum, upAdAtuM vA prayatno yuktH| na ca vipakSasyAtmanaH puruSasya doSeSu guNadarzanam, pratipakSe vA doSadarzanaM sambhavati, aviparyastatvAt / na hi nirdoSa vastuviparyastadhiyo duSTatvenopAdadate, nApi duSTaM gunnvttven| na ca nairAtmyadarzanasya kadAcit duSTatA, sarvopadravarahitatvena gunnvttvaat| tathAhi-ni:zeSarAgAdimalasyApagamAnna bhuutaarthdrshnnibndhopdrvH| nApi rAgAdiparyavasthAnakRtaH kaaycittpridaahopdrvo'sti| nApi janmapratibaddho vyAdhijarAdyupadravaH, janmahetoH kleshsyaabhaavaat| nApi sAzravasukhopabhogavad vairasyopadravaH, prshmsukhrssyaikaanttyaa'nudvegkrtvaat| tannAsya hAnAya yatno yuktH| api tu yadi bhavedaparihANAyaiva bhavet, buddheH prakRtyA gunnpksspaataat| - nApi doSopAdAnAmaprayatnaH, teSAM sarvopadravAspadatvena duSTatvAt / tasmAt sambhAvinI nairaatmybhaavnaa| tasyAzca prakarSaparyantagamanAt sphuTapratibhAsajJAnaphalatvaM dRSTam, yathA kAminIM bhAvayataH kaamaatursy| tathAhi tasya savibhramAH pazyAmyupagRha ityevaM vAcaH kAyavyApArAzcAbhiprAyAnurUpAH sAkSAtkArinibandhanAH prvrttnte| tasmAnnAsiddho hetuH| nApyanaikAntikaH, yato nairAtmyadarzanasya bhUtArthaviSayatvena balavatvam, Atmadarzanasya tu viparyayAd viparyaya iti bhavati vipkssprtipkssbhaavH| rAgadveSayorapyabhUtAtmagrahasaMsparzena pravRttena tayoviruddharUpagrahaNanimittau vipkssprtipkssbhaavH|
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 gadyasaMgrahaH nApi viparyAsAt, aviparyAsakRtordvayorapi viprysttvaat| nApyanayorvirodhaH siddhaH dvayorapyAtmagrahai kayonitvAt, kAryakAraNabhAvAcca tathAhi-satyAtmAtmIyAbhiSvaGge taduparodhini dvaSo jAyate, naanythaa| na cAbhinakAraNayoH kAryakAraNabhUtayorbAdhyabAdhakabhAvo yuktaH, yathA vahnibhUmayorekendhanaprabhavayoH, yathA vAtmagrahasnehayoH, atiprsnggaat| yugapadanutpattistu tadupAdAnacittasya yugapat sjaatiiycittdvyaakssepaasaamrthyaat| nApi sukhaduHkhayoH parasparaM virodhaH, tathAhi dvividhai sukhaduHkhe-mAnase, viSayaje c| tatra ye tAvanmAnase, tayordvaSAnunayasamprayogitvAd rAgadveSAbhyAmekayogakSematayA tadviparyastatvamabhinnAtmarUpagrAhitvamAtmagrahaikayonitvaM kAryakAraNabhAvazceti na parasparaM virodhaH smbhvti| ye ca viSayaje, tayorapi parasparaM kAraNabhedApratiniyamAnna virodhH| tathA hi-yata eva sukhamutpadyate tata evAtisevyamAnatvAd duHkhamapIti nAnayoHkAraNabhedapratiniyamo'sti, na tvevaM nairaatmydrshnsyetrenn| kiJca-dvayorapyanayorviSayabalabhAvitvena tulyabalatvam, natu mArgadoSayoH, mArgasyaiva bhUtArthaviSayatvena balavattvAt, na dossaannaam| api khalu sukhaduHkhe acirasthitike, na tu punaraivaM nairAtmyadarzanam, tasya sAtmatvena sadAnapAyAditi pUrvamuktam, ato na vybhicaarH| yugapadanutpattestu kaarnnmuktm| yat punaruktam-anumAnabalAvadhAritarAtmyAnAmapi samutpadyante rAgAdaya iti, tadayuktam, yasmAd bhAvAnAmayaM sphuTapratibhAsatayA nirAtmakavastusAkSAtkArijJAnamavikalpakaM pramANaprasiddhArthaviSayatayA cAbhrAntatannairAtmyadarzanamAtmadarzanasyAtyantonmUlanapratipakSo varNitaH, na shrutcintaamym| yasmAdanAdikAlAbhyAsAdatyantopArUDhamUlatvAnmalAnAM krameNeva vipakSavRddhyA'vahasatAM kSayaH, na tu sakRcchravaNena / yathA zItasparzasya vahnirUpasamparkamAtrAnna kssyH| na cApi zrutacintAmayanairAtmyajJAnasammukhIbhAve sati rAgAdisamudayaH siddho yena vyabhicAraH syaat|tthaahi-smutpnnN rAgAdiparyavasthAnamazubhAdimanaskArabalena vinodayantyeva saugtaaH| ata evaakhnndditmhimtvmessaamsiddhm| virodho'pi nairAtmyadarzanenaiSAmata eva vyavasthApyate, tatsammukhIbhAve stypkrssaat| tathA hi yadupadhAnAdapakarSadharmANaste tadatyantavRddhau niranvayasamucchittidharmANo bhavanti, yathA slilaadivRddhaavgnijvaalaa| nairAtmyajJAnopadhAnAccApakarSadharmANo doSA iti tadatyantavRddhau kathamavasthAM lbhern| ato nAnaikAntikatA hetoH| sapakSe bhAvAcca na viruddhtaa|
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 149 saugatasiddhAntasArasaMgrahAt- prasannapadA mAdhyamikavRttiH pratItyasamutpAdo dvividha sAMvRtaH pAramArthikazca AdyaH saMsArarUpaH dvitIyo nirvANarUpaH atra anirodhAdyaSTavizeSaNaviziSTa : pratItyasamutpAdaH shaastraabhidheyaarthH| sarvaprapaJcopazamazivalakSaNaM nirvANaMzAstrasya pryojnm|prtiityshbdo'tr lyabantaH prAptAvapekSAyAM vrtte| samutpUrvaH padiH prAdurbhAve vartate / tatazca hetupratyayApekSo bhAvAnAmutpAdaH prtiitysmutpaadaarthH| 'asmin satIdaM bhavati, hrasvadIrgha yathA . sti|' hetupratyayApekSaM bhAvAnAmutpAdaM paridIpayatA bhagavatA (buddhena) ahetvekahetuviSamahetusaMbhUtatvaM svaparobhayakRtatvaM ca bhAvAnAM niSiddhaM bhvti| taniSedhAcca sAMvRtaM svarUpamudbhAsitaM bhvti| sa evedAnIM sAMvRtaH prtiitysmutpaadH| svabhAvenAnutpannatvAt AryajJAnApekSayA nAsmin nirodho vidyte| yathA ca nirodhAdayo na santi pratItyasamutpAdasya tathA sakalazAstreNa prtipaadyissyti| yathAvasthitapratItyasamutpAdadarzane sati AryANAmabhidheyAdilakSaNasya prapaJcasya sarvathoparamAt sa eva pratItyasamutpAdaHprapaJcopazama ityucyte|jnyaanjnyeyvyvhaarnivRttau jAtijarAmaraNAdi niHzeSopadravarahitatvAt shivH| (sa evedAnIM pAramArthikaH prtiitysmutpaadH)| sarvadharmANAM mRSAtvaM jAnataH saMsAro na bhavati nanvevaM sati yan mRSA, na tadastIti, na santyakuzalAni krmaanni| tadabhAvAn na santi durgtyH| na santi kuzalAni karmANi, tadabhAvAn na santi sugtyH| sugatidurgatyasaMbhavAcca nAsti saMsAra iti sarvAraMbhavaiyarthyameva syaat| ucyte| saMvRtisatyavyapekSayA lokasyedaM satyAbhinivezasya pratipakSabhAvena mRSArthatA bhAvAnAM prtipaadyte'smaabhiH| naiva tvAryAH kRtakAryAH kiMcidupalabhante yan mRSA'mRSA vA syaaditi| api ca yena hi sarvadharmANAM mRSAtvaM parijJAtaM kiM tasya karmANi santi saMsAro vaasti|
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 gadyasaMgrahaH zUnyatAyA nirvANatvoktyA nAstikyaM na bhavati na vayaM naastikaa:| astitvanAstitvadvayavAdanirAsena tu vayaM nirvANapuragAminamadvayapathaM vidyotyaamH| na ca karmakartRphalAdikaM nAstIti bruumH| kiM tarhi? ni:svabhAvametaditi vyvsthaapyaamH| tasmAd dvayavAdinAM svabhAvAnabhyupagamAt zAzvatoccandarzanadvayaprasaGgo nAstIti vijnyeym| zUnyataiva sarvaprapaJcanivRttilakSaNatvAn nirvaannmityucyte| nAstikamAdhyamikayorbhedaH atraike paricodayanti nAstikAviziSTA mAdhyamikA iti| naivm| kutaH? pratItyasamutpAdavAdino hi mAdhyamikAH sarvamevehalokaparalokaM niHsvabhAvaM vrnnynti| nAstikAstu aihikalaukikaM vastujAtaM svabhAvata upalabhya padArthApavAdaM kurvnti| saMvRtyA mAdhyamikairastitvenAbhyupagamAnna (nAstikai:) tulytaa| vastutastulyateti cet| yadyapi vastuto'siddhistulyA tathApi prtipttRbhedaadtulytaa| yathA hi kRtacauryaM puruSamekaH samyagaparijJAyaiva tadamitrapreritastaM mithyA vyAcaSTe cauryamanena kRtmiti| aparastu sAkSAd dRSTvA duussyti| tatra yadyapi vastuto nAsti bhedastathApi parijJAtRbhedAdekastatra mRSAvAdItyucyate aparastu styvaadiiti| nirvANabodhopAyatayA saMvRtirabhyupagantavyA samantAd varaNaM sNvRttiH| ajJAnaM hi samantAt sarvapadArthatattvAnAcchAdanAt sNvRtirityucyte| parasparasaMbhavanaM vA sNvRtirnyonysmaashryenn| athavA saMvRttiH saMketo lokvyvhaarH| sa caabhidhaanaabhidheyjnyaanjnyeyaadilkssnnH| kutastatra paramArthe vAcAM pravRttiH kuto vaajnyaansy| sa hi paramArtho'parapratyayaH zAntaH srvppnycaatiitH|snopdishyte naapicjnyaayte|kiNtulaukikvyvhaarmnbhyupgmyaashky eva paramArtho deshyitum| adezitazca na shkyo'dhigntum| anadhigamya ca paramArthaM nazakyaM nirvaannmdhigntum| tasmAn nirvANAdhigamopAyatvAdavazyameva yathAvasthitA saMvRtirAdAvevAbhyupeyA bhAjanamiva slilaarthineti| azeSakalpanAkSayo nirvANaM, saiva zUnyatA bhAvarUpeNA'bhAvarUpeNa vA gRhyamANA zUnyatA grahItAraM vinAzayati / tadAsya mithyaadRssttiraapaadyte| yasyeyaM zUnyatA kSamate tasya sarve laukikAH saMvyavahArAH
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ saugatasiddhAntasArasaMgrahAt 151 yujynte|aagmngmnbhaavjnmmrnnprmpraaruupo ya AjavaMjavIbhAva:sa kadAcid hetupratyayasAmagrImAzrityAstIti prjnyaapyte| diirghhrsvvt| kadAcidutpadyate iti prajJapyate pradIpaprabhAvad biijaaNkurtvaat| pratItyasamutpAdasyaiva yathAvadaviparItabhAvanAto'vidyA prhiiyte| prahINAvidyasya ca saMskArAdayo nirudhynte| vastutastu nirvANe na kasyacit prahANaM nApi kasyacid nirodha iti vijnyeym| tatazca niH zeSakalpanAkSayarUpameva nirvaannm| tadeva shuunytaa| anyathAtvena bhAvAnAM sasvabhAvatAsAdhanam yadi bhAvAnAM svabhAvo na syAt, tadAnIM naivaissaamnythaatvmuplbhyet| upalabhyate ca prinnaamH| tasmAtsvabhAvAnavasthAyitvameva sUtrArtha iti vijnyeym| itshcaitdevm| yasmAt asvabhAvo bhAvo nAsti bhAvAnAM zUnyatA yataH // yo hyasvabhAvo bhAvaH, sa naasti| bhAvAnAM ca zUnyatA dharma issyte| na ca asati dharmiNi tadAzrito dharma uppdyte| na hi asati vandhyAtanaye tacchyAmatopapadyata iti| tasmAdastyeva bhAvAnAM svabhAva iti / avyabhicAriNo dharmasyaiva svabhAvatayA anyathAtvaM sasvabhAvatAbAdhakam iha hi yo dharmo yaM padArthaM na vyabhicarati, sa tasya svabhAva iti vyapadizyate, aprprtibddhtvaat| agrauSNyaM hi loke tadavyabhicAritvAt svabhAva ityucyate / tadeva auSNyamapsUpalabhyamAnaM parapratyayasaMbhUtatvAtkRtrimatvAnna svabhAva iti| yadA caivamavyabhicAriNA svabhAvena bhavitavyam, tadA asya avyabhicAritvAdanyathAbhAvaH syaadbhaavH| na hi agniH zaityaM prtipdyte| evaM bhAvAnAM sati svabhAvAbhyupagame'nyathAtvameva na sNbhvet| upalabhyate caissaamnythaatvm| ato nAsti svbhaavH| saMsAriNo'bhAvena saMsaraNasyAsambhavatayA na saMsAreNa bhAvAnAM svabhAvaH siddhayati vidyata eva bhAvAnAM svabhAvaH, sNsaarsdbhaavaat| iha saMsaraNaM saMsRtiHgatergatyantaragamanaM saMsAra ityucyte| yadi bhAvAnAM svabhAvo na syAt, kasya gatergatyantaragamanaM saMsAraH
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 gadyasaMgrahaH syAt? na hi avidyamAnAnAM bandhyAsUnusaMskArANAM saMsaraNaM dRssttm| tasmAt saMsArasadbhAvAt vidyata eva bhAvAnAM svabhAva iti| ucyte| syAdbhAvAnAM svabhAvaH, yadi saMsAra eva bhvet| na tvsti| iha yadi saMsAraH syAt, sa niyataM saMskArANAM vA bhavet sattvasya vA? kiM cAta:? ubhayathA ca doSa ityAha saMskArAH saMsaranti cenna nityAH saMsaranti te / saMsaranti ca nAnityAH sattve'pyeSa samaH kramaH // 1 // tatra yadi saMskArAH saMsarantIti parikalpyate, kiM te nityAH saMsaranti uta anityA:? atra na nityAH saMsaranti niSkriyatvAt, anityAnAM ca ghaTAdInAM skriytvoplmbhaat| athAnityAH, ye hi akriyAH, te utpAdasamanantarameva vinssttaaH| ye ca vinaSTAH, kutasteSAmavidyamAnatvAd bandhyAsUnusaMskArANAmiva kvacid gamanam? ityevamanityAnAmapi nAsti sNsaarH| satyaM saMskArA na saMsaranti utpattividhuratvAt, kiM tarhi sattvaH sNsrtiiti| ucyte| sattve'pyeSa samaH krmH| sattvaH saMsaratItyucyamAne kimasau nityaH saMsarati, uta anityaH, iti vicAryamANe ya eva saMskArANAM saMsaraNAnupapattikramaH, sa samatvAtsattve'pi samo niptti| tasmAtsattvo'pi na sNsrti| naiva hi sattvasaMskArANAM saMsArAnupapattikramaH samo bhavitumarhati, yasmAdiha saMskArANAM nityAnityabhUtAnAM saMsaraNaM naastiityuktm| na caivamAtmA nityaanitybhuutH| tasya hi skandhebhyastattvAnyatvAvaktavyatAvat nityatvenAnityatvenApyavaktavyatA vyvsthaapyte| tasmAdAtmaiva saMsaratIti na coktadoSaprasaGga iti| ucyate - pudgalaH saMsarati cetskandhAyatanadhAtuSu / paJcadhA mRgyamANo'sau nAsti kaH saMsariSyati // 2 // yadi pudgalo nAma kazcit syAt, sa sNsret| na tvsti| yasmAt skandhAyatanadhAtuSu paJcadhA mRgyamANo naasti| kathaM kRtvA? indhanaM punaragnirna nAgniranyatra cendhanAt / nAgnirindhanavAnnAnAvindhanAni na teSu sH|| (madhyamakazAstra-10/14) / agnIndhanAbhyAM vyAkhyAta AtmopAdanayoH kramaH // (madhyamakazAstra-10/15) //
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ saugatasiddhAntasArasaMgrahAt 153 ityevaM skandhAyatanadhAtusvabhAva AtmA na bhvti| nApi tebhyo vytiriktH| na skndhaaytndhaatumaan| na skndhaaytndhaatussvaatmaa| nAtmani skndhaaytndhaatvH| ityevaM paJcadhA mRgyamANa AtmA na saMbhavati pUrvoditena nyaayen| yazcedAnIM skandhAyatanadhAtuSvevaM vicAryamANaH paJcadhA na saMbhavati, sa kathamavidyamAnaH saMsariSyatIti? evamAtmano'pi nAsti saMsAraH, bandhyAsutasyeva avidyamAnatvAt // 2 // nirvANasyAbhAvena tatpratidvandvikatayA'pi saMsAro na siddhayati vidyata eva saMsAraH, prtidvndvisdbhaavaat| iha yo nAsti, na tasya pratidvandvI vidyate, tadyathA bndhyaasuunoriti| asti ca saMsArasya pratidvandvi nirvaannm| tasmAdasti saMsAra iti| ucyte| syAtsaMsAraH, yadi tatpratidvandvi nirvANaM syaat| na tvastItyAha saMskArANAM na nirvANaM kathaMcidupapadyate / sattvasyApi na nirvANaM kathaMcidupapadyate // yadi nirvANaM na kiMcit syAt, tat parikalpyamAnaM saMskArANAM nityAnAM vA parikalpyeta anityAnAM vaa| tatra nityAnAmavikAriNAM kiM nirvANaM kuryAt? anityAnAmapi asaMvidyamAnAnAM kiM nirvANaM kuryAditi sarvaM pUrveNa tulym| na kathaMciditi na kenApi prkaarennetyrthH| atha sattvasya nirvANaM parikalpyate, tadapi nityasya vA anityasya vA pUrvavannopapadyate // atha nityAnityatvenAvAcyasya parikalpyate, nanvevaM sati nirvANe'pyAtmAstItyabhyupetaM bhavati saMsAra iv| api cAsopAdAnasyaivAtmanaHavAcyatA yujyte| nacanirvANe upAdAnamastIti kuto'sya avAcyatA? bhavatu vA tattvAnyatvAvAcyatA AtmanaH, apitu kimasau nirvANe'sti uta naasti| yadi asti, tadA mokSe'pi tasya sadbhAvAnnityatA syaat| atha nAsti, tadA anitya AtmA syaat| tatazca tattvAnyatvAvAcyatAvannityAnityatvenApi AtmanaH avaktavyateti na syAt / atha nirvANe'pi AtmanaH astitvanAstitvenAvAcyateva iSyate, evamapi kimasau vijJeyaH, atha na? yadi vijJeyaH, na tarhi nirupAdAno'sAvAtmA nirvANe vijJeyatvAt saMsAra iva / atha na vijJAyate, tatrAsau avijJeya svarUpatvAt khapuSpavannAstyeveti kuto'sya avAcyatA? tadevaM nirvANamapi naasti| tadabhAvAnnAsti saMsAra iti|
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 gadyasaMgrahaH asti saMsAraH sambhavati nirvANamiti graho mumukSubhistyAjyaH yadi bhavataiva saMsAranirvANe niSiddhe, bandhamokSau ca pratiSiddhau, ya eSa saMsAravinirmumukSUNAmavidyAsAndrAndhakAravividhakudarzanakaThinAtidIrghalatAsaMchAditasatpathaM jAtyAdivividhAparyantavyasanAniSTataravipulavipAkaphaladAnuzayaviSavRkSasaMkulaM viMzatizikharasamunnatatarAtipRthusatkAyadRSTimahAzailapariveSTitasarvadiGmukhaM viSayasukhAzAtipicchilavipulamahAtaTavivaravAhitRSNAnadImahAparikhaM saMsAramahATavIkAntAraM nistitIprUNAM paramAzvAsakaraH, kuzalo mahAdharmacchandaH, kadA nu khalvahamanupAdAno nirvAsyAmi, kadA nu me nirvANaM bhaviSyatIti, nanu sa vyarthaka eva saMjAyate, yazcApyevamutpAditakuzalAmalavipuladharmacchandAnAM kalyANamitrasaMsevAdAnazIlazrutacintAbhAvanAdikramonirvANaprAptaye, nanu tasyApi vaiyarthya syaaditi| ucyte| yo hyevaM niHsvabhAveSu sarvabhAveSu pratibimbamarIcikAjalAlAtacakra svapramAyendrajAlasadRzeSu AtmAtmIyasvabhAvarahi teSu viparyAsamAtrAnugamAt tAmeva satkAyadRSTim ahaM mametyahaMkAramamakArasamudAcAraparigraheNotpAdya manyate : nirvAsyAmyanupAdAno nirvANaM me bhaviSyati / iti yeSAM grahasteSAmupAdAnamahAgrahaH // ahamanupAdAnaH sarvopAdAnarahito nirvAsyAmi, mama caivaM pratipannasya nirvANaM bhaviSyatIti, evaM yeSAM mumukSUNAM grAho bhavati, nanu tadeva ahaMkAramamakArAkhyaM satkAyadRSTyupAdAnameSAM mahAgraho bhavati, na caivaMvidhamahAgrahAbhiniviSTAnAM zAntiH sNbhaavyte| niravazeSAgrahaprahANenaiva mokSAvAptaye yAvadahamameti grAhAbhinivezaH, yAvacca nirvANaM nAma astIti grAhAbhinivezaH, yAvacca upAdAnatyAgAbhinivezaH, tAvanniyatameva anupAyena nirvANaM prArthayatAM sarve evArambhA vyarthA bhvnti| tasmAnmumukSuNA sarvametat prityaajym| yaH svaM paraM ca pazyati saH saMsAre vipadyate, ya AryasatyAnAM yathArthadraSTA sa svaparayoradarzanena mucyate atha khalu bhagavAn majhuzriyaM kumArabhUtametadavocatcaturNAmAryasatyAnAM yathAbhUtArthAdarzanAccaturbhirvipAsairvyastacittAH sattvAH evamimamabhUtaM saMsAraM naatikrmaamnti| evamukte maJjuzrI:kumArabhUto bhagavantametadavocat
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ saugatasiddhAntasArasaMgrahAt 155 darzayatu bhagavAn kasyopalambhataH sattvAH saMsAraM naatikraamnti| tat kasya hetoH? yo hi majjuzrIrAtmAnaM paraM ca samanupazyati, tasya karmAbhisaMskArA bhvnti| bAlo majjuzrIrazrutavAn pRthagjana:atyantAparinirvRttAn sarvadharmAnaprajAnAna: AtmAnaM paraM ca uplbhte| upalabhya abhinivishte| abhiniviSTaH san rajyate duSyate muhyte| sa rakto duSTo mUDhaH san trividhaM karma abhisaMskaroti kAyena vAcA mnsaa| saH asatsamAropeNa vikalpayati-ahaM raktaH, ahaM dviSTaH, ahaM mUDhaH iti| tasya tathAgatazAsane pravrajitasya evaM bhavatiahaM zIlavAn, ahaM brhmcaariiti| ahaM saMsAraM smtikrmissyaami| ahaM nirvaannmnupraapsyaami| ahaM du:khebhyo mokssyaami| sa vikalpayati-ime kuzalA dharmAH, ime'kuzalA dharmAH, ime dharmAH prahAtavyAH, ime dharmAH sAkSAtkartavyAH, duHkhaM parijJAtavyam, samudayaH prahAtavyaH, nirodhaH sAkSAtkartavyaH, mArgo bhaavyitvyH| sa vikalpayati-anityAH sarvasaMskArAH, adIptA:sarvasaMskArAH,yannvahaM sarvasaMskArebhyaH plaayeym| tasya evamavekSamANasya utpadyate nirvitsahagato manasikAraH animitpurogtH| tasyaivaM bhavati-eSA sA duHkhaparijJA yeyameSAM dharmANAM prijnyaa| tasyaivaM bhavati-yanvahaM samudayaM prjheym|s ebhyo dharmebhya AtIyate jehrIyate vitarati vijugupsate ullasyati saMtrasyati sNtraasmaapdyte| tasyaivaM bhavati-imameSAM dharmANAM saakssaatkriyaa| idaM samudayaprahANaM yadidamebhyo dharmebhyo'IyanA vijigupsnaa| tasyaivaM bhavati-nirodhaH saakssaatkrtvyH| samudayaM kalpayitvA nirodhaM sNjaanaati| tasyaivaM bhavati-eSA sA nirodhsaakssaakriyaa| tasyaivaM bhavatiyannUnamahaM mArgaM bhaavyeym|seko rahogata: tAn dharmAn manasi kurvan zamathaM prtilbhte| tasya tena nirvitsahagatena manasikAreNa zamatha utpdyte| tasya sarvadharmeSu cittaM pratilIyate prativahati pratyudAvartate, tebhyazcArtIyate jehrIyate, anbhinndnaacittmutpdyte| tasyaivaM bhavati-mukto'smi srvduHkhebhyH| na mama bhUya uttaraM kiNcitkrnniiym| arhnsmi| ityAtmAnaM sNjaanaati| sa maraNakAlasamaye utpattimAtmanaH smnupshyti| tasya kAMkSA ca vicikitsA ca bhavati buddhbodhau| sa vicikitsApatitaH kAlagato mahAnirayeSu prptti| tatkasya hetoH? yathApIdamanutpannAn sarvadharmAn vikalpayitvA tathAgate vicikitsA vimatiM cotpaadyti| atha khalu majjuzrI: kumArabhUto bhagavantametadavocat-kathaM punarbhagavaMzcatvAri AryasatyAni draSTavyAni? bhagavAnAha-yena majjuzrIranutpannAH sarvasaMskArA dRSTAH,
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 gadyasaMgrahaH tena duHkhaM prijnyaatm| yena asamutthitAH sarvadharmAdRSTAH, tasya samudayaH prhiinnH| yena atyantaparinivRttAH sarvadharmA dRSTAH, tena nirodhaH saakssaatkRtH| yena atyantazUnyAH sarvadharmAdRSTAH, tena mArgo bhaavitH| yena mujjuzrIrevaM catvAri AryasatyAni dRSTAni, sa na kalpayati na vikalpayati ime kuzalA dharmAH, ime'kuzalA dhrmaaH| ime dharmAH prahAtavyAH, ime dharmAH saakssaatkrtvyaaH| duHkhaM prijnyaatvym| samudayaH prahAtavyaH, nirodhaH sAkSAtkartavyaH, mArgo bhAvayitavya iti| tatkasya hetoH? tathAhi-sataM dharmaM na samanupazyati yaM priklpyet| bAlapRthagjanAstu etAn dharmAn kalpayanto rajyanti ca dviSanti ca muhyanti c| sa na kaMciddharmamAvyUhati nirvRhti| tasya evamanAvyUhato'nirvRhataH traidhAtuke cittaM na sajjati, ajAtaM vA / sarvatraivAdhAtukaM smnupshyti| Atmano bhAvAbhAvaparIkSaNam yadi klezAH karmANi ca dehAzca kartArazca phalAni ca sarvametanna tattvam, kevalaM tu gandharvanagarAdivadatattvameva sat tattvAkAreNa pratibhAsate bAlAnAm, kiM punaratra tattvam, kathaM vA tattvasyAvatAra:iti? ucyte| AdhyAtmikabAhyAzeSavastvanupalambhena adhyAtmaM bahizca yaH sarvathA ahaMkAramamakAraparikSayaH, idamatra tttvm| tattvAvatAraH punaH satkAyadRSTiprabhavAnazeSAn klezAMzca doSAMzca dhiyA vipazyan / AtmAnamasyA viSayaM ca buddhA yogI karotyAtmaniSedhameva // (madhyamakAvatAra- 6/120) // ityAdinA mdhymkaavtaaraadvistrennaavseyH| kAyadRSTimUlakamevasaMsAramanupazyan AtmAnupalambhAcca satkAyadRSTiprahANaM tatprahANAcca sarvaklezavyAvRttiM samanupazyan prathamataramAtmAnamevopaparIkSate, ko'yamAtmA nAmeti, yo'hNkaarvissyH| sa cAyamahaMkArasya viSayaH parikalpyamAnaHskandhasvabhAvo vA bhavetskandhavyatirikto vA? tatra yadi skandhA Atmeti parikalpyate, tadA upadayavyayabhAg utpAdI ca vinAzI ca AtmA prApnoti, skndhaanaamudyvyybhaavtvaat| na caivamiSyate, AtmAneka (tva) dossprsnggaat|
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ saugatasiddhAntasArasaMgrahAt 157 evaM tAvat skandhA AtmA na bhvti| skandhavyatirikto'pi na yujyte| yadi hi skandhebhyo'nya AtmA bhavet, askandhalakSaNo bhvet| yathAhi gauranyo'zva: na golakSaNo bhavati, evamAtmApi skandhavyatiriktaH parikalpyamAnaH askandhalakSaNo bhvet| tatra skandhAH saMskRtatvAt hetupratyayasambhUtA utpaadsthitibhngglkssnnaaH| tatra askandhalakSaNaM AtmA bhavan bhavanmatena utpAdasthiti bhaGgalakSaNAyuktaH syaat| yazcaivaMbhavati, sa: avidyamAnatvAdasaMskRtatvAdvA khapuSpavanirvANavadvA naiva AtmavyapadezaM pratilabhate, nApyahaMkAraviSayatvena yujyate, iti skandhavyatirakto'pyAtmAna yujyte| sarvaprapaJcanivRttilakSaNA zUnyataiva nirvANaM tacca nairAtmyadarzanAjAyate AtmAnupalambhAdAtmaprajJaptyupAdAnaM skandhapaJcakamAtmIyamiti sutarAM noplbhnte| yathaiva hi dagdhe rathe tadaGgAnyapi dagdhatvAnopalabhyante, evaM yogino yadaiva AtmanairAtmyaM pratipadyante, tadaiva AtmIyaskandhavastunairAtmyamapi niyataM prtipdynte| athaiva hi grISme madhyAhnakAlAvasAnamAsAditasya vighana nabhomadhyadezamAcikaMsorISatparibhramyamAnapaTutarahutabhugvizvatatasphuliGgAniva virUkSataramahImaNDalottApanaparAn pradIptakiraNasya kiraNAn pratItya virUkSataramavanidezaM cAsAdya viparItaM ca darzanamapekSya salilAkArA marIcaya upalabhyamAnA vidUradezAvasthitAnAM janmavatAmatiprasannAbhinIlajalAkAraM pratyayamAdadhati na tu tatsamIpagatAnAm, evamihApi yathAvasthitAtmAtmIyapadArthatattvadarzanavidUradezAntarasthitAnAM saMsArAdhvanivartamAnAnAmavidyAviparyAsAnugamAnmRSArtha eva skandhasamAropa:satyataH pratibhAsamAnaH padArthatattvadarzanasamIpasthAnAM na prtibhaaste| evaM tAvat karmaklezA vikalpataH prvrtnte| te ca vikalpAH anAdimatsaMsArAbhyastAd jnyaanjnyeyvaacyvaackkrtRkrmkrnnkriyaaghttpttmukuttrthruupvednaastriipurusslaabhaalaabhsukhduHkhysho'yshonindaaprshNsaadilkssnnaadvicitraatprpnycaadupjaaynte| sa cAyaM laukikaH prapaJco niravazeSaH zUnyatAyAM sarvasvabhAvazUnyatAdarzane sati nirudhyte| kathaM kRtvA? yasmAtsati hi vastuna upalambhe syAd ythoditprpnycjaalm| na hi anupalabhya bandhyAduhitaraM rUpalAvaNyayauvanavatIM tadviSayaM prapaJcamavatArayanti raaginnH| na ca anavatArya prapaJcaM tadviSayamayonizo viklpmvtaarynti| na ca anavatArya kalpanAjAlam
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 gadyasaMgrahaH ahaMmametyabhinivezAt stkaaydRssttimuulkaankleshgnnaanutpaadynti| na ca anutpAdya satkAyadRSTyAtmakAn klezagaNAn karmANi zubhAzubhAni kurvnti| na ca akurvANAH karmANi jAtijarAmaraNazokaparidevaduHkhadaurmanasya (upAyAsAdirUpaM) ekajAlIbhUtaM sNsaarkaantaarmnubhvnti| evaM yogino'pi zUnyatAdarzanAvasthA niravazeSaskandhadhAtvAyatanAni svarUpato noplbhnte| na ca anupalabhamAnA vastusvarUpaM tadviSayaM prpnycmvtaarynti| na ca anavatArya tadviSayaM prapaJcaM viklpmvtaarynti| na ca anavatArya vikalpam ahaMmametyabhinivezAt satkAyadRSTimUlakaM kleshgunnmutpaadynti| na ca anutpAdya satkAyadRSTyAdikaM klezagaNaM karmANi kurvnti| na ca akurvANAH jAtijarAmaraNAkhyaM sNsaarmnubhvnti| tadevam azeSaprapaJcopazamazivalakSaNAMzUnyatAmAgamya yasmAdazeSakalpanAjAlaprapaJcavigamo bhavati, prapaJcavigamAcca vikalpanivRttiH, vikalpanivRttyA ca azeSakarmaklezanivRttiH, karmaklezanivRttyA ca janmanivRttiH, tasmAt zUnyataiva srvprpnycnivRttilkssnntvaannirvaannmityucyte| yathoktaM zatake dharmaM samAsato'hiMsA varNayanti tathAgatAH / zUnyatAmeva nirvANaM kevalaM tadihobhayam // iti // (catuH zataka-12/23) // adhikAribhedena AtmanairAmyAdInAM mitho viruddhAnAmapi upadezasya sArthakyam iha ye (AtmAbhAvaviparyAsa) kudarzanaghanatimirapaTalAvacchAditAzeSabuddhinayanatayA laukikAvadAtadarzanaviSayAnatikrAntamapi bhAvajAtamapazyanto vyavahArasatyAvasthitA eva santaH kSitisalilajvalanapavanAbhidhAnatattvamAtrAnuvarNanaparA mUlaudanodakakiNvAdidravyavizeSaparipAkamAtrapratyayotpannamadamUrchAdisAmarthyavazeSAnugatamadyapAnopalambhavat kalalAdimahAbhUtaparipAkamAtrasaMbhUtA eva buddhIranuvarNayantaH pUrvAntAparAntApavAdapravRttAH santaH paralokamAtmAnaM cApavadantenAstyayaM lokaH, nAsti paralokaH, nAsti sukRtaduSkRtAnAM karmaNAM phalavipAkaH, nAsti sattva upapAdakaH, ityaadinaa| tadapavAdAcca svargApavargaviziSTeSTaphalavizeSAkSepaparAGmukhAH satatasamitamakuzalakarmAbhisaMskaraNapravRttA nrkaadimhaaprpaatptnaabhimukhaaH| teSAM tadasad ddaSTinivRttyarthaM caturazIticitta
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ saugatasiddhAntasArasaMgrahAt _159 caritasahasrabhedabhinnasya sattvadhAtoryathAzayAnuvartakairazeSasattvadhAtUttAraNAkSiptapratijJAsaMpAdanatatparaiH prajJopAyamahAkaruNAsaMbhArapuraHsarairnirupamairekajagadvandhubhirniravazeSaklezamahAvyAdhicikitsakairmahAvaidyarAjabhUtairlInamadhyotkRSTavineyajanAnujighRkSayA hInAnAM vineyAnAmakuzalakarmakAriNAmakuzalAdi nivartayituM buddhairbhagavadbhiH kvacidAtmetyapi prajJapitaM loke vyvsthaapitm| ahetuvAdapratiSedhopapattizca karmakArakaparIkSAtaH, nApyahetutaH ityataH, madhyamakAvatArAcca vistAreNa veditavyeti tatpratiSedhArthaM neha punaryatna aasthiiyte| ye tu sadbhUtAtmadRSTikaThinAtidIrghazithilamahAsUtrabaddhA vihaMgamA iva sudUramapi gatAH kuzalakarmakAriNo'kuzalakarmapathavyAvRtA api na zaknuvanti vedhAtukabhavopapattimativAhya zivamajaramamaraNaM nirvANapuramabhigantum, teSAM madhyAnAM vineyAnAM satkAyadarzanAbhinivezazithilIkaraNAya nirvANAbhilASasaMjananArthaM buddhairbhagavadbhirvineyajanAnugrahacikIrSubhiranAtmetyapi deshitm| ye tu pUrvAbhyAsavizeSAnugatagambhIradharmAdharmopalabdhabIjaparipAkAH pratyAsannavartini nirvANe teSAmutkRSTAnAM vineyAnAM vigatAtmasnehAnAM paramagambhIramaunIndrapravacanArthatattvAvagAhanasamarthAnAmadhimuktivizeSamavadhArya ___ buddharAtmA na cAnAtmA kazcidityapi dezitam // yathaiva hi Atmadarzanamatattvam, evaM tatpratipakSabhUtamapi anAtmadarzanaM naiva tttvmiti| evaM nAstyAtmA kazcit, na cApyanAtmA kazcidastIti deshitm| ___ mahAkaruNopAyamahAmeghapaTalanirantarAvacchAditAkAzadhAtuparyantadiGmaNDalAnAM rAgAdiklezagaNasamudAcArAtitIkSNatarAdityamaNDalopatApitajagajAtijarAmaraNaduHkhadahanasaMtApopazamatatparANAM satatAviratayathAnurUpacaritapratipakSasaddharmadezanAmRtadhArApAtaiH yathAnurUpavineyajanakuzalamUlazasyauSadhiphalaphullalatotpannAtivRddhyanujighRkSUNAM saddharmAmRtamahAvarSavarSiNAM samyaksaMbuddhamahAnAgAnAmatrANAmalaukikatrANAmanAthanAthAnAM sakalalokanAthAnAmetat tatsaddharmAmRtaM sakalatraidhAtukabhavaduHkhakSayasvabhAvaM yathopavarNitena nyAyena ekatvAnyatvarahitaM zAzvatocchedavAdavigataM ca vijnyeym| etaddharmatattvAmRtapratipannAnAM zrAvakANAM zrutacintAbhAvAnAkramAt pravartamAnAnAM zIlasamAdhiprajJAtmakaskandhatrayAmRtarasasya upayogAniyatameva jarAmaraNakSayasvabhAvanirvANAdhigamo bhvti|athaapikthNcidih
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 gadyasaMgrahaH aparipakva kuzalamUlatayA zrutvApyetat saddharmAmRtam, dRSTa eva dharme na mokSamAsAdayanti, tathApi janmAntare'pi avazyameSAM pUrvahetubalAdeva niyatA siddhiH sNpdyte| yathoktaM zatake iha yadyapi tattvajJo nirvANaM nAdhigacchati / prApnotyayatnato'vazyaM punarjanmani karmavat // (catuH zataka-8/22) / aho bata hatA pratyAzA asmAkam, ye hi nAma vayaM svavikalpavikalpitAtikaThinakudarzanamAlutAlatAjAlAvabaddheSu nirvANapuragAmyaviparItamArgagamanaparibhraSTeSu anatikrAntasaMsArATavIkAntAradurgeSu kaNabhakSAkSapAdadigambarajaimininaiyAyikaprabhRtiSu tIrthaMkareSuaviparItasvargApavargamArgopadezAbhimAniSuspRhAM parityajya niravazeSAnyatIrthyamatAndhakAropaghAtakaM svargApavargAnugAmyaviparItamArgasaMprakAzakaM saddharmadezanAtipaTutarakiraNavyAptAzeSAzAmukhaM vividhavineyajanamatikamalakuDmalavibodhanatatparaM yathAvadavasthitapadArthatattvArthabhAjanAnAmamalaikacakSurbhUtaM sakalajagaccharaNyabhUtamadvitIyaM dazabalavezAradyAveNikabuddhadharmAmalamaNDalaM mahAyAnamahAnayasArathivaraM saptabodhyaGgottuGgaturaMgapadAtiyojitaM sakalatribhuvanajanajAtijarAmaraNasaMsArakAntArasariducchoSaNatatparaM caturasamamArArAtisamarazarasaMpAtavijayinaM sakalajagadasadgrAharAhugrahavigrahodgrahanirAsinaM tathAgatasavitAramajJAnaghanagahanAndhakAranirAkaraNAya mokSArthino'nuttarasamyaksaMbodhyarthinaH zaraNaM pratipannAH, tasya ca tvayA evaM zUnyamupAdAnamupAdAtA ca srvshH| prajJapyate ca zUnyena kathaM zUnyastathAgataH // ityAdinA svabhAvato'sattvaM bruvatA bhavatA hatA asmAkaM mokSapratyAzA anuttrsmyksNbodhyaagmaabhilaassHiti|tdlN bhavatAtathAgatamahAdityapracchAdakena AkAlikaghanaghanAvalIvisaraNena jgdndhkaaropmeneti| ucyte| asmAkameva hatA pratyAzA bhavadvidheSvabudhajaneSuyehi nAma bhavanta:mokSakAmatayA anyatIrthyamatAni parityajya bhagavantaM tathAgatamapi aviparItaM paramazAstAraM pratipadya paramagambhIramanuttaraM sarvatIrthyavAdAsAdhAraNaM nairAtmyasiMhanAdamasahamAnAH kuraGgamA iva svAdhimuktidaridratayA vividhakudRSTivyAlamAlAkulaM viparyastajanAnuyAtaM tameva mahAghora
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ saugatasiddhAntasArasaMgrahAt 161 sNsaaraattviikaantaarcaarkaanugmaargmvgaahnte| na hi tathAgatA: kadAcidapyAtmanaH skandhAnAM vA astitvaM prjnypynti| yathoktaM bhagavatyAm buddho'pyAyuSman subhUte mAyopamaH svapnopamaH / buddhadharmA apyAyuSman subhUte mAyopamAH svapnopamAH / iti // ||assttsaahsrikaa-39 / / iha hi bhagavatA uSitabrahmacaryANAM tathAgatazAsanapratipannAnAM dharmAnudharmapratipattiyuktAnAM pudgalAnAM dvividhaM nirvANamupavarNitaM sopadhizeSaM nirupdhishessm| tatra niravezaSasya avidyArAgAdikasya klezagaNasya prahANAt sopadhizeSaM nirvaannmissyte| tatra upadhIyate'sminnAtmasnehaH iti updhiH| upadhizabdena AtmaprajJaptinimittAH paJcopAdAnaskandhA ucynte| ziSyata iti zeSaH, upadhireva zeSaH upadhizeSaH, saha upadhizeSeNa vartate iti sopadhizeSam / kiM tat? nirvaannm| tacca skandhamAtrakameva kevalaM satkAyadRSTyAdi klezataskararahitamavaziSyate nihtaashesscaurgnngraammaatraavsthaansaadhrmynn| tat sopadhizeSaM nirvaannm| yatra tu nirvANe skandhapaJcakamapi nAsti, tannirupadhizeSaM nirvaannm| nirgataH upadhizeSo'sminniti kRtvaa| nihatAzeSacauragaNasya grAmamAtrasyApi vinAzasA dhrmenn| yadi etannirvANaM naivAbhAvarUpaM naiva bhAvarUpamastIti kalpyate, kena tadAnIM taditthaMvidhaM nobhayarUpaM nirvANamastIti ajyate gRhyate prakAzate vA? kiM tatra nirvANe kazcidevaMvidhaH pratipattAsti, atha nAsti? yadi asti, evaM sati nirvANe'pita tvAtmA syaat| na ceSTam, nirupaadaansyaatmno'stitvaabhaavaat| atha nAsti, kenaitaditthaMvidhaM nirvANamastIti paricchidyate? saMsArAvasthitaH paricchinattIti cet, yadi saMsArAvasthitaH paricchinatti, sa kiM vijJAnena paricchinatti, uta jJAnena? yadi vijJAneneti parikalpyate, tanna yujyate / kiM kAraNam yasmAnimittAlambanaM vijJAnam, na ca nirvANe kiMcinimittamasti, tasmAnna tttaavdvijnyaanenaalmbyte| jJAnenApi na jnyaayte| kiM kAraNam? yasmAd jJAnena hi zUnyatAlambanena bhavitavyam tacca anutpAdarUpameveti, kathaM tenAvidyAmAnasvarUpeNa naivAbhAvo naiva bhAvo nirvANamiti gRhyate, sarvaprapaJcAtItarUpatvAd jJAnasyeti / tasmAnna kenacinirvANa naivAbhAvo naiva bhAvo ityajyate / anajyamAnamaprakAzyamAnamagRhyamANaM tadevamastIti na yujyte|
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 gadyasaMgrahaH nirvANe niSiddhe tadaupayikabuddhadezanAyAH dharmasattvAdInAM ___ vastuto'sattvena vaiyarthyazaGkAnirAsaH yadi evaM bhavatA nirvANamapi pratiSiddham, nanu ca ya eSa bhagavatA anantacaritasattvarAzyanuvartakena viditAviparItasakalajagadAzayasvabhAvena mahAkaruNAparatantreNa priyaikaputrakapremAnugatAzeSatribhuvanajanena caritapratipakSAnurUpo dharmo dezito lokasya nirvANAdhigamArtham, sa eva sati vyartha eva jaayte| ucyateyadi kazciddharmo nAma svabhAvarUpataH syAt, kecicca sattvAstasya dharmasya zrotAraH syuH, kazcidvA dezitA buddho bhagavannAma bhAvasvabhAvaH syAt, syaadetdevm| yadA tu sarvopalambhopazamaH prapaJcopazamaH shivH| na kvacitkasyacitkazciddharmo buddhena dezitaH // tadA kuto'smAkaM yathoktadoSaprasaGgaH? iha hi sarveSAM prapaJcAnAM nimittAnAM ya upshmo'prvRttistnnirvaannm| sa eva copazamaH prkRtyaivopshaanttvaacchivH| vAcAmapravRttervA prapaJcopazamazcittasyApravRtteH shivH| klezAnAmapravRttyA vA janmano'pravRttyA shivH| zlezaprahANena vA prapaJcopazamo niravazeSavAsanAprahANe shivH| jJeyAnupalabdhyA vA prapaJcopazamo jJAnAnupalabdhyA shivH| yadA caivaM buddhA bhagavantaH sarvaprapaJcopazAntarUpe nirvANe zive'sthAnayogena nabhasIva haMsarAjAH sthitAH svapuNyajJAnasaMbhArapakSapAtavAte vAtagamane vA gaganasyAkiMcanatvAt, tadA sarvanimittAnupalambhAnna kvaciddeveSu vA manuSyeSu vA na kasyaciddevasya vA manuSyasya vA na kazciddharmaH sAMkleziko vA vaiyavadAniko vA dezita iti vijnyeym| yathoktamAryatathAgataguhyasUtre-"yAM ca rAtriMzAntamate tathAgato'nuttarAMsamyaksaMbodhimabhisaMbuddhaH, yAM ca rAtrimanupAdAya parinirvAsyati, atrAntare tathAgatenaikamapyakSaraM nodAhRtaM na vyAhRtaM nApi pratyAharati nApi prvyaahrissyti| atha ca yathAdhimuktAH sarvasattvA nAnAdhAtvAzayAstAM tAM vividhAM tathAgatavAcaM nizcarantIM saMjAnanti / teSAmevaM pRthaka pRthagbhavati-ayaM bhagavAnasmabhyamimaM dharma dezayati, vayaM ca tathAgatasya dharmadezanAM shRnnumH| tatra tathAgato na kalpayati na viklpyti| sarvakalpavikalpajAlavAsanA prapaJcavigato hi zAntamate tthaagtH|"
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 163 saugatasiddhAntasArasaMgrahAt AdhyAtmikasya pratItyasamutpAdasya hetUpanibandheSu pratyayopanibandheSu ca na kasyApi tattatkArikAryatvAvabodhaH evamAdhyAtmiko'pi pratItyasamutpAdo dvAbhyAmeva kaarnnaabhyaamutpdyte| katamAbhyAM dvAbhyAm? hetuupnibndhtHprtyyopnibndhtshc| tatrAdhyAtmikasya pratItyasamutpAdasya hetUpanibandhaH katamaH? yadidamavidyApratyayAH saMskArAH, saMskArapratyayaM vijJAnam, vijJAnapratyayaM nAmarUpam, nAmarUpapratyayaM SaDAyatanam, SaDAyatanapratyayaH sparzaH, sparzapratyayA vedanA, vedanApratyayA tRSNA, tRSNA-pratyayamupAdAnam, upAdAnapratyayo bhavaH, bhavapratyayAjAtiH,jAtipratyayAjarAmaraNazokaparidevaduHkhadaurmanasyopAyAsAH sNbhvnti| evamasya kevalasya mahato duHkhaskandhasya samudayo bhvti| avidyA cennAbhaviSyannaiva saMskArAH prjnyaasynte| evaM yAvajjAtizcennAbhaviSyajarAmaraNaM na prjnyaasyte| athavA satyAmavidyAyAM sNskaaraannaambhinirvRttirbhvti| evaM yAvajjAtyAM satyAM jraamrnnsyaabhinirvRttirbhvti| atrAvidyAyA naivaM bhavati ahaM sNskaaraanbhinirvtyaamiiti| saMskArANAmapi naivaM bhavati vayamavidyayAbhinirvartitA iti| evaM yAvajAterapi naivaM bhavati ahaM jraamrnnmbhinivrtyaamiiti| jarAmaraNasyApi naivaM bhavatyahaM jaatyaabhinirvrtitmiti| atha casatyAmavidyAyAM saMskArANAbhinirvattirbhavati praadurbhaavH| evaM yAvajjAtyAM satyAM jarAmaraNasyAbhinirvRttirbhavati praadurbhaavH| evamAdhyAtmikasya pratItyasamutpAdasya hetUpanibandho drssttvyH| kathamAdhyAtmikasya pratItyasamutpAdasya pratyayopanibandho draSTavya iti? SaNNAM dhAtUnAM smvaayaat| katamaiSAM SaNNAM dhAtUnAM samavAyAt? yadidaM pRthivyaptejovAyvAkAzavijJAnadhAtUnAM samavAyAdAdhyAtmikasya pratItyasamutpAdasya pratyayopanibandho drssttvyH| tatrAdhyAtmikasya pratItyasamutpAdasya pRthivIdhAtuH katamaH? yaH kAyasya saMzleSAtkaThinabhAvamabhinivartayati, ayamucyate pRthiviidhaatuH| yaHkAyasyAnuparigrahakRtyaM karoti, aymucyte'bdhaatuH| yaHkAyasyAzitabhakSitaM paripAcayati, ayamucyate tejodhaatuH| yaH kAyasya AzvAsaprazvAsakRtyaM karoti, ayamucyate vaayudhaatuH| yaH kAyasyAntaHzoSIryamabhinivartayati,ayamucyate aakaashdhaatuH| yo nAmarUpamabhinivartayati naDakalApayogena paJcavijJAnakAyasaMyuktaM sAstravaM ca manovijJAnam, ayamucyate bhikSavo vijnyaandhaatuH| tatra asatAmeSAM pratyayAnAM kAyasyotpattirna bhvti| yadA tvAdhyAtmikaH pRthivIdhAturavikalo
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 gadyasaMgrahaH bhavati, evamaptejovAyvAkAzavijJAnadhAtavazcAvikalA bhavanti, tataH sarveSAM smvaayaatkaaysyotpttirbhvti| tatra pRthivIdhAto va bhavati ahaM kAyasya ktthinbhaavmbhinivrtyaamiiti| abdhAto vaM bhavati-ahaM kAyasyAnuparigrahakRtyaM kromiiti| tejodhAto vaM bhavati-ahaM kAyasyAzitapItakhAditaM pricaayyaamiiti| vAyudhAto vaM bhavati-ahaM kAyasyAzvAsaprazvAsakRtyaM kromiiti|aakaashdhaato vaM bhavati-ahaM kAyasyAntaH shossiirymbhinivrtyaamiiti| vijJAnadhAto.vaM bhavatiahaM kAyasya naamruupmbhinivrtyaamiiti| kAyasyApi naivaM bhavati ahamemiH pratyayairjanita iti| atha ca punaH satAmeSAM pratyayAnAM smvaayaatkaaysyotpttirbhvti| tatra pRthivIdhAturmAtmA na sattvo na jIvo na janturna manujo na mAnavo na strI na pumAn na napuMsakaM na cAhaM na mama na cAnyasya ksycit| evamabdhAtustejodhAturvAyudhAturAkAzadhAturvijJAnadhAtu tmA na sattvo na jIvo na janturna manujo na mAnavo na strI na pumAn na napuMsakaM na cAhaM na mama na cAnyasya ksycit| avidyAyAH svarUpaM tanmUlAH klezA upaklezAzca tatra avidyA katamA? yA yeSAmevaM SaNNAM dhAtUnAmekasaMjJA piNDasaMjJA nityasaMjJA dhruvasaMjJA zAzvatasaMjJA sukhasaMjJA AtmasaMjJA sattvasaMjJA jIvapudgalamanujamAnavasaMjJA ahaMkArasaMjJA mamakArasaMjJA evamAdi vividhmjnyaanm| iymucyte'vidyeti| evamavidyAyAM satyAM viSayeSu rAgadveSamohAH prvrtnte| tatra ye rAgadveSamohA viSayeSu, amIsaMskArA ityucynte|vstuprtivijnyptirvijnyaanm|vijnyaanshbhuvshctvaarH skandhA arUpiNaH upAdAnAkhyAH, tannAmarUpaM catvAri mahAbhUtAni, tAni copAdAya ruupm| tacca nAma tacca ruupm| aikadhyamabhisaMkSipya tnnaamruupm| nAmarUpasaMmizritAnIndriyANi ssddaaytnm| trayANAM dharmANAM sannipAtaH sprshH| sparzAnubhavo vednaa| vedanAdhyavasAnaM tRssnnaa| tRssnnaavaipulymupaadaanaam| upAdAnanirjAtaM punarbhavajanakaM karma bhvH| bhavahetukaH skandhaprAdurbhAvo jaatiH| jAtasya skandhasyaparipAko jraa| jIrNasya skandhasya vinAzo maraNam priyamANasya saMmUDhasya sAbhiSvaGgasyAntardAhaH shokH| zokotthamAlapanaM pridevH| paJcavijJAnakAyasaMyuktamasAtamanubhavanaM duHkhm| manasA saMyuktaM mAnasaM duHkhaM daurmnsym| ye cApyanye evamAdaya upaklezAste upAyAsA iti|
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 165 tattvasArAt subudhamudabhilASAdbhaTTapallIsthavAsaH sthiragirizapadAzaH zrIlarAkhAladAsaH / racayati navayuktayA nyAyaratnaMsayatnaM sadayahRdayaramyaM tattvasArAtmaratnam // 9 // athArabhyate-jIva:sarvamUrtasaMyogI paramamahAn ekadA'vasthitayAvaccharIrabhedena bhinnaH sa eva ca svrgnrkaadibhoktaa| manastvaNutaraM padArthAntaraM zarIrabhedena bhinnaM jJAnAdeH karaNaJca na tu mhttvprimaannaashryshcaitnyaadyaashrynyc| etadevoktaM prAcInaiH- 'ayogapadyAj jJAnAnAM tsyaannutvmihessyte|' api ca mano'pi na tathA jJAnAdyanadhyakSaM tadA bhavediti / ' iti praaciinnaiyaayiksmprdaaysmmtjiivnisskrssH| atha navyanaiyAyikamatam / manasAmeva caitanyaM tatraivecchAdikA guNAH / ahampratItistatraiva na tu jIvAntarasthitiH // 10 // ayamAzayaH- jJAnecchAdveSAdRSTakRtibhAvanA mnsaamevgunnaaH| etadguNagaNadharmitayA manasAmeva saadhniiytvaat| na punastaddharmitayA jiivaantrsiddhirpigaurvaanmaanaabhaavaacc| ata eva "bhava hRdaya sAbhilASaM samprati sandehanirNayo jaatH| AzaGkase yadagniM tadidaM sprshkssmrtnm||" iti bhagavatkAlidAsakAvyamapi sAdhu snggcchte| anyathA'bhilASavattvasya AzaGkArUpajJAnavattvasya ca manasi bAdhena tadIyakAvyavAkyasya bAdhitArthakatvaM prsjyet| ata eva bhAratapurANamahAkAvyAdiSvapi manasAmeva jJAnaharSAdittvaM bodhayanti bahutaravAkyAnIti dRshyte|tessvev tAdRzaguNavattvaM zrutirapi prmaapyti| zrutiryathA- "kAmaH saGkalpo vicikitsA zraddhA' zraddhAdhRtirTI(radhRtirbhIretat sarvaM manasa eveti|" na ca manasA vettItyAdivyavahArasyApi sarvasiddhatayA tabalAt manasi jJAnakaraNatvasyaiva pratipatteH kartRtvakaraNatvayostu parasparavirodhena tadAzrayakaJantarasvIkArAvazyakatvaMsa eva tvatirikto jIva:prakArAntareNa tadanirvAhAditi vAcyam,-"AtmAnamAtmanA vetsi sRjasyAtmAnamAtmane"tyAdikAlidAsAdyukti
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 gadyasaMgrahaH darzanena tayorvirodhe maanaabhaavaat| taddarzanena ca prasiddhanibandhakArairjagadIzatarkAlaGkArairapi zabdazaktiprakAzikAyAM tayorekatra sattvaM sviikRtm| ato naapsiddhaantbhiitirpi| evam ahaM zarIrI tvaJca sukhItyAdipratItiviSayo mana ev| janmAntarINazarIraparigrahaH svarganarakAdibhogakaivalyAdikaJca mnsaamev| na ca 'vAsAMsi jIrNAni yathA vihAya navAni gRhNAti nro'praanni| tathA zarIrANi vihAya jIrNAnyanyAni saMyAti navAni dehI' tyAdi zrIbhagavadvacanasthaktvApratyayazravaNena gRhItazarIraparityAgAnantarameva zarIrAntaraparigrahaH pratipAdyate, sa ca jIvAnAM vizvavyApitvaM vinA na hi sambhavati svakarmavazenA'tidUravartisvarganarakasthAnadezAntareSu tvaritagatizIlAnAmapi manasAM zarIrAntaraparigrahe kAlavilambApatteriti . vAcyam, ekazarIraparityAgAnantarameva zarIrAntaraparigraha iti niyame maanaabhaavaat| anyathA 'RtaJca satyaJce'- tyAdizrutyA manvAdinA ca pralayasya pralayottaraM zarIraparigrahasya ca pratipAdanaM virudhyetApralaye janyadravyamAtrasyA'sattvena taduttarakAle zarIraparigrahe pUrvazarIrAnantaryavyAghAtasya sarvaireva sviikRttvaat| parantu 'na snAnamAcared bhuktvA', 'prAta:sandhyAM tataH kRtvA saGkalpaM budha aacret'| ityAdau ktvApratyayo'pyuttarakAlArthako na tvavahitottarArthaka iti| 'vAsAMsi jIrNAnI' tyAdivacanenApi manasAmeva jIvatvaM pratipAditaM na tu vishvvyaapinaam| tathA sati zarIrANAM tAdRzajIvAcchAdakatvaviraheNa vasane tddRssttaanttaa'nupptteH| atha manasAmaNutaratvena tadAzritasukhAdInAmapratyakSatvApattiH SaDvidhapratyakSa evAzrayamahattvasya hetutvaat| anyathA paramANuvyaNukatadAzritaguNAdInAmapi pratyakSaM vArayituM na hi shkyet| iti cenna mahattvA'nAzrayasparzavadanyaparimANataH / pratyakSaM jAyate sarvaM mahattvAdeva tanna tu // 2 // ayamAzayaH- pratyakSasAmAnyaM prati mahattvAnAzrayA ye sparzavanto'vacchedakatAsambandhena tadbhedavatparimANatvenaiva hetutvaM svIkriyate, na tu mhttvtven| tathA ca manasAmaNutve'pi sparzavattvaviraheNa uktaparimANarUpakAraNasattvAt tadIyasukhAdipratyakSa niraabaadhmev| paramANUnAMvyaNukAnAJca sparzavatvena mahattvAnAzrayatvena ca uktakAraNavirahAt teSAM tadAzritaguNAnAJca na prtykssm|
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvasArAt 167 vyAsajyavRttidharmAvacchedenaiko gacchati na dvAvityAdivat paramANvAdAvapi sparzasattve'pi niruktasparzavadanyatvasyApisambhavAt tAdRzabhedatvena kAraNatvamapahAya guruNApi tAdRzabhedavatparimANatvena kaarnntvmbhihitm| na cAvacchedakatAsambandhena tAdRzabhedavat parimANatveneva tAdRzabhedavadekatvajAtimatvenApi hetutvasya vaktuM zakyatayA vinigamanAvirahaprasaGgo durvAra iti vAcyam, yato mahattvarUpanikhilaparimANeSu ayanthAsiddhizUnyatvaM mahattvatvena pratyakSahetutAvAdibhirapi svIkRtam, atasteSu tat klRptameva parantvasmanmate manaH parimANeSveva katipayeSu tat klpym| tAdRzaikatvatvena kAraNatAkalpanetu sarveSveva tAdRzaikatveSu tattadanyathAsiddhizUnyatvaM kalpanIyam, evaJcApekSAkRtaklRptapadArthaghaTitakAraNatvakalpanasambhave kalpanAbAhulyabhiyA na tAdRzaikatvatvena kaarnntvklpnNsmbhvduktikm| ekaM dravyamitivat eko guNa ekA kriyA ekA jAtirabhAvo'yameka ityAdipratIterapi svArasikatayA guNAdiSvapi saMkhyAvattvaM niraabaadhmev| evaJca dravyamAtrAvasthAyiparimANApekSayA ekatvAnAmasaMkhyateti tannibandhanadharmigauraveNa tAdRzaikatveSu pratyakSakAraNatA kalpanAyA asmbhvaacc| vyAsajyAvRttidharmAvacchedena bhedAnabhyupagame tu pratyakSa prati mahattvazUnyasparzavadabhedatvenaiva svarUpasambandhena hetutvaM na tu proktNprimaanntveneti| atha bhavaduktakAraNatAyAmavacchedakagauravAt vizeSyavizeSaNabhAve vinigamanAviraheNa kAraNatAbAhulyAcca mAnasapratyakSe kriyAbhedasya kAraNatAkalpanApattezca mahattvatvena ekameva hetutvaM klpyitumucitm| ataH sutarAmevA'tiriktajIvAH setsynti| iti cenna svA'nAzraye sukhAdInAM vAraNAya bhvnmte| kAryakAraNabhAvAzca tatraivAtIva lAghavam // 12 // ayamAzayaH- tattadvyaktisamavetAnAM janyAnAmanyeSUtpAdavAraNArthaM svasamavetatvAvacchinnaM prati tattadvyaktitvena sarvasyaiva samavetAnAmadhikaraNasya hetutAyAH sarvamata eva sviikrnnmsti| evaJca atiriktajIvakalpane'nantajIvamantarbhAvyApi jIvasaptasaMkhyakatattadvyaktitvena kaarnntaaklpnaamaavshykm| anyathA eka jIvasamavetAnAM jIvAntareSu jnnmaapdyet| na ca manasAM sukhAdimattva
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 gadyasaMgrahaH svIkartRmate'pyekamanaH samavetasukhAdInAM manorUpajIvAntareSUtpAdavAraNArthaM jIvAntaravAdisamAna eva kAryakAraNabhAva ityetanmate sva laaghvm| pratyuta prAguktarItyA parimANasya pratyakSakAraNatAyAM kriyAbhedasya mAnasakAraNatAyAJca gauravameva paryyavasitamiti vAcyam, mana:padArthAnAM sarvasammatatayA tadIyaklRptaguNakarmaNAM svAnadhikaraNeSUtpAdavAraNArthamubhayavAdisammatakAraNatayaiva tadgatasukhAdInAmapi ekaiksmvettvnirvaahennaa'nntkaarykaarnnbhaavklpnkRtgaurvaa'nvkaashaat| evaJca proktagururUpeNApi parimANasya pratyakSakAraNatAyAH kriyAbhedasya mAnasakAraNatAyAzca kalpane'pyanantAtiriktajIvAntarbhAveNoktakAraNatAto'tIva laaghvm| atha mano na padArthAntaramapi tu pavanaparamANureva tat, iti bhavaduktaprakAreNa parimANasya pratyakSakAraNatAkalpane'pi manaso mahattvazUnyatvena sparzavattvena ca proktprimaannruupkaarnnvirhaattdgtsukhaadyprtykssaapttiH| iti cennaH truTau dravyasya vizrAmAt vynnukaaderliiktaa| pratyakSe SaDvidhe tasmAt parimANaM na kAraNam // 13 // ayamAzayaH- truTiparyyantAnAmeva manobhinnA'vibhudravyatvasvIkArAtvyaNukAnAM tdvyvprmaannuunaanycaaliiktaiv| ataH pratyakSe parimANasya kAraNataiva naasti| paramANvAdisattva eva tatpratyakSavAraNasyaiva mahattvatvena kaarnntaaklpnpryojntvaat| naca pratyakSaviSayadravyaM sAvayavaM vibhutvA'nyamahattvavatvAt ghaTapaTAdivadityanumAnena pakSIbhUtatruTInAmavayavAH sAdhanIyAH, ta eva cAtIndriyA vynnuksNjnykaaH| tataH pratyakSaviSayasyAvayavAHsAvayavA:mahadavayavatvAt kapAlatantvAdivat ityanumAnena vyaNukAnAmapyavayavAH saadhyern| ta eva prmaannunaamkaaH| evaJcAnumAnasiddhaparamANvAdInAM pratyakSavAraNArthaM mahattvatvena kAraNatAkalpanAvazyakatayA manasAM sukhAdimatve teSAM paramANurUpatvena tadIyasukhAdInAmapratyakSApattiriti vAcyam, pratyakSaviSayadravyaM mahattvazUnyAsamavetaM jAtyanyatve sati bAhyapratyakSaviSayatvAt ghaTapaTAditadIyaguNapavanasparzazabdAdivadityAdyanumAnasAmrAjyena truTInAM mahattvazUnyAsamavetatvasiddhAvarthata eva vynnukprmaannvsiddheH| na caivamapIdRzAnumAnena
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvasArAt 169 pavanIyavyaNukAdInAmalIkatA nAyAti pavanAnAM prtykssaavissytvaat| evaJca tadIyavyaNukAdisparzasya sparzanavAraNArthaM pratyakSe mahattvasya hetutvamavazyamabhyupetavyamiti vAcyam, etAvatA varaM spArzana eva mahattvasya kAraNatAyA vktvytvaat| vAyorapi spaarshnsviikaarennoktaanumaankvlittvaacc| vAyorapratyakSamate dravyaM mahatvazUnyA- / samavetaM parimANavattvAt truTyAdikaM mahattvazUnyAsamavetaM mahattvattvAdvetyanumAnena srvmaamnyjsyaat| na ca vyaNukAdisiddhayanuguNAnumAnayorapi prAgdarzitatvena tabalenApi na kathaM teSAM siddhirbhavediti vAcyam, satpapratipakSasambalanedvayorevAsidyA vyaNukAdyasiddhAveva paryavasAnAt bhavadabhipretAnumAnapraNAlyA paramANUnAmapyavayavasya sAdhayituM zakyatayA uktaanumaanvissyhetorpryojktvshngkaakvlittvaacc|athaa'nvsthaabhyen paramANUnAmavayavAH seddhaM nArhanti anyathA merusarSapayoH sAmyaM prsjyet| iti cet, paramANUnAM sAvayavatvasiddhAveva bhavatAmanavasthAprasaGgabhayaM truTInAM punaraprAmANikAvayavAdisiddhau na tathA prsnggH| asya turahasyaM bhavanta evaanubhvituNprbhvHsntu|vstutstu asmatpradarzitoktAnumAnena proktAsamavetatvasiddhau dvayaNukAdyanantapadArthAntarA'kalpanakRtaM laaghvm| yuSmatpradarzitAnumAnena tu anntttklpnpryuktmhaagaurvmityaadiprtisndhaanruuptrksyaasmdbhimtsiddhynugunntvaat| __evaJca pratyakSe parimANasya kAraNataiva nAstIti kiM mhttvaanusndhaanen| mAnase kriyAbhedatvarUpagurudharmeNa kAraNatvAvazyakatve'pi parasparAnadhikaraNeSu samavetakAryotpAdavAraNArthaM bhavanmate'nantakAryakAraNabhAvakalpanakRtaM gauravaM sudRddhmev| tArkikeSu suprasiddhanibandhanakRdbhIraghunAthaziromaNibhiH svakRte padArthakhaNDanagranthedvyaNukAnAM prmaannuunaanycaapraamaanniktvmuktm|atstdnnggiikaare naapsiddhaantbhiitirpi| (1) atra yattu "tattvasAravicAra" granthe ".... truTi tyaNukatrasareNuzabdAnAM paryAyatA srvsmmtaa| zabde paryAyatvaM ca ekArthavAcakatve sati vibhinnaanupuurviiktvm| tathA ca trayaH aNavo vidyante yasmin sa trayaNukasya saavytvmvyaahtmev| atrANupadaM vynnukprm| evaM dvau aNU vidyete yasmin sa vyaNuka iti vyutapattyA labdha vyaNukasyApi saavytvm| atrANupadaM paramANuparamataH paramANAveva vizrAmo na truttaaviti|" ityuktam, tattuccham, yatastrayaNukapadsya
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 gadyasaMgrahaH atha vyaNukAdirUpA'NutaradravyamaprAmANikaM bhavecced bhavatu tatsvIkArapakSa evAsmAbhirapi pratyakSe mahattvasya kAraNatvaM vyvsthaapitm| tadanaGgIkAre tu jIvasyAtiriktatvapakSe'pi mahattvasya kAraNatvaM prityaajymev| tathA ca manasAM jIvatve tadIyakarmaparatvAparatvavegAkhyaguNAnAM mAnasavAraNArthaM mAnasaM prati kriyAbhedaparatvabhedAparatvabhedavegabhedAnAM kAraNatvakalpane tAsAM baahulymvcchedkgaurvnyc| atastattadguNazUnyAcaJcalajIva eva klpyitumucitH| evaM svasamavetatvAvacchinnaM prati pratyekajIvAnAM kAraNatvakalpanakRtodIcyagauravapratisandhAnamapi nAtiriktajIvakalpanAM pratibandhuM prbhvet| yatastAdRzajIvasiddhimUlakamevoktagauravaM pratisandhIyate siddhastvapalapituM na hi shkyte| ata evAnantasaMyogataddhvaMsaprAgabhAvakalpananibandhanodIcyagauravajJAnasambhave'pi ekadharmiNi gaganasaMyogAdernAnAtvaM prathamataH kAryakAraNabhAvakalpanalAghavabalena sAdhitaM sklsaamprdaayikaiH| iti cenna - anadhyakSAdadRSTAderyato jiivgmaanse| avacchinnatayA dehahetutA sarvasammatA // 14 // paribhASayA truTirUpatAdRniravayavadravyabodhakatvasambhavena naanuppttigndho'pi| evam "pRthityAdinirupaNAvasare sA dvividhA nityA'nityAcA paramANulakSaNA nityA ityAdibhASyoktezca prmaannusiddhirprtyuuhaa| tathA ca truTAveva vizrAma iti vadan na kevalaM navyaH kintu dIdhitikAro'pi praastH|" tatrasya ityapipralApaH pralApa ev| yato darzanasya yuktizAkhatvAt na hi kasyacida granthakatturviruddhoktirvastusAdhikA bhavitumarha ti| bhASyAdhuktatvenaiva paramANu siddhau tatsAdhakAnumAnapradarzanaprayAso vaiphlymaapdyet| tathA ca maharSINAmapi kapilakaNAdAdInAM matakhaNDane paramAstikAH zaGkarAcAryAdayo bhiyamaNIyasImapi naasaaditvntH| ata eva 'aharahaH sandhyAmupAsIte' tyAjJAzAstropadezakAle nopalabhyate yuktimysuuktilesho'pi| itthaM ca gotamAdInAM bidhiniSedhabodhakAlaukikavAkyA'svIkaraNa eva doSaH, na tu tadukta yuktishaasnaa'nnggiikaare| taduktaM viSNupurANe - na hyAptavAdA nabhaso nipatanti mahAsurAH / yuktimadvacanaM grAhyaM mayA'nyaizca bhavadvidhaiH / (tRtIyAMzaH, 18 a., 29 zalo.)
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvasArAt 171 ayamAzayaH- bhAvanAkhyasaMskAradharmAdharmarUpA'dRSTAtmagataparimANaikatvAdimAnasavAraNArthamuktapratyekadhAvacchinna-bhedahetutvakalpanApekSayA jIvasamaveteSu saMvedanaviSayANAmicchAdveSasukhaduHkhakRtimatInAmeva deharUpadravyAvacchinnatvasya sarvAnubhavasiddhatayA jIvasamavetAnAM dravyasamavetAnAM vA mAnasaM prati dehatvena dravyatvena vA dharmeNa avacchinnatvasambandhena ekameva hetutvaM bhvtaa'pynggiikRtm| asmanmate'pi tenaiva kAraNabalena sukhAdInAmeva pratyakSaM na tu manasaHkAdInAmapi tadIyeSu teSu zarIrAnavacchinnatvasya srvsmmttvaat| evaJcA'nantAtiriktajIvAnAmakalpanakRtaMlAghavaM sudRDhamevAna cAtmatvajAtimAnase vyabhicArApattibhayena proktakAryakAraNabhAvo na kenA'pyanumata iti vAcyam, AtmatvasAkSAtkArasyaivA'nabhyupagamAt yasmin sAkSAtkAre vybhicaarmaashngkse| anyathA sAkSAtkRtavastunaH sukhAderiva vivAdA'narhatayA tAdRzajAtau vivAdAspadatvabhaGgaH prsjyet| jJAnavattvAdinA''tmavyavahAramupapAdya gadAdharabhaTTAcAryeNA'numitigranthe aatmtvjaaternnggiikaaraacc| evam AtmatvajAtisvIkAre'pyAtmani sattAdravyatvajAtisattve'pi ca tadaMze sAkSAtkAro na kenA'pyanumataH sattAdravyatvajAtipratyakSe tannyUnavRttijAtisAkSAtkArasya hetutvaat| ata eva ghRtajatuprabhRtiSu dravyatvanyUnavRttijAte:sAkSAtkAraviraheNa dravyatvaM na pratyakSasiddhA jAtiriti pracInairuktam, api tu tAsvalaukikI vissytaiv| ata eva 'dharmAdharmAzrayo'dhyakSo vishessgunnyogtH'| iti| 'manogrAhyaM sukhaM duHkhamicchA dveSo matiH kRtiH'| iti ca praaciinruktm| sukhatvAdivadadRSTAtvAdisAkSAtkArApattistu yogyvRttitvaabhaavaadvaarnniiyaa| evamatiriktajIvakalpanapakSe suSuptyAdidazAyAM jJAnavAraNAya tattatpuruSIyasukhAdyanyaviSayakajJAnasAmAnyaM prati jJAnAsAmAnyaM prati vA tattatpuruSIyatvaGmanoyogatvena gururUpeNa hetutve gaurvm| asmanmate tadanantarbhAvya samavAyena jJAnasAmAnyaM prati tvaksaMyogatvarUpalaghurUpeNaiva hetutvaM kalpanIyamiti manojIvatvapakSa eva saadhiiyaan|
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 gadyasaMgrahaH AcAryabadarInAthazuklapraNItanibandhAt nyAyazAstrIyavicArapaddhatyA dehAtmavAdasya sambhAvyatA (viSayo'yaM bhAratIyadArzanikAnusandhAnapariSadA sAranAthe samAyojitAyAM nyAyapaNDitagoSThyAm AcAryabadarInAthazuklena prastuto vidvadbhiH sAbhinivezaM. samyak cartitazca) nyAyavaizeSikazAstrayoH prAmaNikagranthAnAM paryAlocanena Atmano viSaye eSa niSkarSaH prApyate yat AtmA kSityaptejomarudvyomadikkAlamanobhyo bhinnaM navamaM drvym| sa ca dvividhaH - jIvAtmA paramAtmA c| tatra jIvAtmA pratizarIraM bhinnaH zarIrendriyamanaHprANebhyo vyatiriktaH sarvaM mUrtadravyasaMyogI kartRtvabhoktRtvAzrayaH kRtsnairmUrtadravyaiH saMyujyamAno'pi pUrvArjitAdRSTavazAt yena dehe na saha vijAtIyasaMyogalakSaNaM bhoganiyAmakasambandhaM labhate, tenaiva dehena pUrvakarmaNAm uccAvacAni sukhaduHkhAtmakaphalAni bhungkte| navanavAni ca karmANi kurvan puNyapApAparaparyAya dharmAdharmayoH svakIyaM kossmvrddhyte| abhinavaiH anubhavaiH utpAdyamAnaM saMskArarAziJca upcinute| sarveSveSu karmasu tadIyAdRSTAkRSTaM manaH tasya sAcivyaM bibhrti| jIvAtmA hi tannaye jJAnecchAdveSaprayatnadharmAdharmabhAvanAsukhaduH khAtmakAnAm navavizeSaguNAnAM saMkhyAparimANapRthaktvasaMyogavibhAgAbhidhAnAm paJcasAmAnyaguNAnAJcAzrayaH, svakIyakarmAnusAreNa vividhAsu yoniSu jaayte| . manuSyazarIreNa ca svAtmatattvasAkSAtkAramAsAdya apavargAparanAmno niH zreyasasyAdhikArI dehi-prANi-jIvaprabhRti zabdaiH vypdeshyshc| paramAtmA punaH jIvAtmabhyo bhinnaH, advitIyaH, jagatkartA, veda praNetA, svopAsanayA ca jIvebhyo bhaumadivyasukhapradAtA, jIvAnAJca tadarjitakarmaphalabhoge mokSalAbhecateSAM sahAyaka: nityajJAnecchAprayatnAnAM saMkhyAparimANapRthaktvasayogavibhAga-sahitAnAM nvgunnaanaamaadhaarH| Izvara-prabhu-bhagavatprabhRtizabdaiH vypdeshyH| sRSTirakSAsaMhArakarmAnurodhena brahmaviSNuzaGkarasaMjJAbhiH bodhyshc| bAlye anubhUtasya vArdhakye smaraNAnupapatyA mRtadehe ca avidyamAnatayA jJAnaM na dehaashritm| jJAnamUlakatvAdeva anye'pi vizeSaguNA: na dehaashritaa| ekena indriyeNa
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAryabadarInAthazuklapraNItanibandhAt 173 anubhUtasya tadindriyanAze'pi smaraNasya jAyamAnatayA ekadehe aneka jJAninAM sattve teSAM viparItAsu dikSu yugapad dehanayanapravRttisaMbhavena dehonmathanApattyA ca jJAnAdikam nendriyaashritm|mnso'nnutyaa jJAnAdInAM tadAzritatve teSAM pratyakSAnupapattyA jJAnAdayo na mnonisstthaaH| kintu ebhyo bhinnaH Atmaiva jnyaanaadiinaamaashryH| acintyate-nyAyavaizeSikagrantheSu upalabhyamAna eSa AtmavAdo vimRzyamAno nAvakAzaM labhate, manasaH sahayogena zarIrasyaiva aatmtvaabhyupgmsNbhvaat| tathAhi AtmA nAtiriktaM drvym| dehamanobhyAmeva tatsAdhanIyasya nikhilaprayojanasya nirvartayituM shkyttvaat| tadevametanaye deha eva buddhisukhaduHkhecchAdveSaprayatnAnAM prtykssyogygunnaanaamaashryH| ayogyAnAM dharmAdharmabhAvanAnAmAzrayo mnH| pRthivyAH vizeSaguNAnAM kAraNagataiH sajAtIyaguNaiH pAkena vA utpAdyamAnatayA buddhyAdayaH pArthivasya manuSyAdidehasya vizeSaguNAH na bhavitumarhanti, dehAvayavAnAM jar3atayA buddhyAdirAhityena tadIyaguNaiH dehe buddhyaadiinaamutpttysmbhvaat| pAkenApi dehe tadutpatteH pAkajaguNAnAM sajAtIyaguNadhvaMsapUrvakatayA durghaTatvAt, iti na zakyam, buddhyAdInAM zarIrasya saamaanygunntvaabhyupgmaat| pRthivyAH sAmAnyaguNAnAmutpattau ca avayavagatasajAtIyaguNAnAM pAkasya vA anapekSitatvena zarIre anyasAmAnyaguNAnAmiva buddhyAdInAmapi prakArAntareNa utpttisNbhvaat| buddhyAdInAM zarIrasya sAmAnyaguNatvAbhyupagame rUpAdInAmiva yAvaccharIraM tadavasthAnamapi nApAdayituM shkym| zarIragatAnAM saMyogAdisAmAnyaguNAnAmiva tadgatAnAM buddhyAdisAmAnyaguNAnAmapi zarIrasattve nivRttismbhvaat| buddhyAdInAM zarIraguNatve teSAM kuto na tadIyavizeSaguNatvamiti na zaGkanIyam, vizeSaguNalakSaNena ttsNgrhaasmbhvaat| tathAhi vizeSaguNatvaM naam-drvyvibhaajkopaadhivishissttjaatimdgunntvm|vaishissttynyc svaashryvRttitaavcchedktvsvnaashryvRttitaanvcchedkttvobhysmbndhen|gndhtvNruuptvvyaapy nIlatvAdikam anuSNAzItasparzatvavyApyaM pAkajanyatAvacchedakaMvaijAtyam,abhAsvarazuklatvavyApyaM pAkajanyatAvacchedakaM vaijAtyam, madhuratvavyApyaM pAkajanyatAvacchedakaM vaijAtyaJca uktobhayasambandhena dravyavibhAjakopAdhinA pRthivItvena viziSTaM bhavatIti tadAzrayAH
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 gadyasaMgrahaH gandhAdayaH pRthivyAH vishessgunnaaH| zItatvasya snehatvasyasAMsiddhikadravatvatvasya pAkajanyatAnavacchedakasya madhuratvavyApyavaijAtyasya ca dravyavibhAjakopAdhinA jalatvena uktasambandhAbhyAM viziSTatayA tadvantaH zItAdayaH jalasya vizeSaguNAH uSNatvasya bhAsvarazuklatvasyaca uktasambandhAbhyAMdravyavibhAjakopAdhinA tejasatvena viziSTatayA tadvanta: uSNAdayaH tejaso vizeSa gunnaaH| pAkajanyatAnavachedikAyAH anuSNAzItasparzatvavyApyAyA:jAte: dravyavibhAjakopAdhinA vAyutvena viziSTatayA tadvAn apAkajAnuSNAzItasparza: vAyoH vishessgunnH| zabdatvasya dravyavibhAjakopAdhinA AkAzatvena uktasambandhAbhyAM viziSTatayA tavAn zabdaH AkAzasya vishessgunnH| buddhyAdInAM dehagatatve teSAM pArthivajalIyataijasavAyavIyadeheSu vRttitayA buddhitvAdijAtayaH pRthivItvAdiSu na kenApi dravyavibhAjakopAdhinA uktasambandhadvayena viziSTAH, ataeva tadvatAM buddhyAdInAM pRthivyAdivizeSaguNatvAsaMbhavena buddhyAdayo zarIrasya na vizeSaguNAH api tu sAmAnyaguNA eva iti suspssttm| dharmAdharmabhAvanAnAmetanmate manoniSThatayA dharmatvAdijAtInAM dravyavibhAjakopAdhinA manastvena uktasambandhAbhyAM viziSTatayA tadvanto dharmAdayaH manaso vishessgunnaaH| buddhyAdInAM zarIraguNatve rUpAdInAmiva teSAmapi cakSurAdibhiH grahaNena bhAvyamityapi na zaGkArham, zarIraguNAnAM kenacidekenaivendriyeNagrahaNamiti niyamAbhAvena cakSuSA rUpasya, tvacA sparzasya, ghrANena gandhasya, rasanayA rasasya, iva manasA buddhyAdeH grahaNAbhyupagame baadhkaabhaavaat| zarIraguNAnAM bAhyendriyeNaiva grahaNamiti niyamena manogrAhyANAM buddhyAdInAM zarIraguNatvaM na saMbhavatItyapi na vaktumarham, zarIrasya jJAnAdimatve tadgrAhakasya manaso'pi bAhyadravyaguNagrAhakatayA bahirindriyazabdavyapadezyatvatsya sviikaarsmbhvaat| tasya antarindriyazabdavyapadezasya antsthittvmaatraanurodhitvaat| kiJca zarIrasya bahirbhAge vidyamAnAnAmeva guNAnAM bahirindriyagrAhyatvaniyamaH, buddhyAdayastu zarIrAbhyantarabhAge jAyante, atastadgrahaNArtham antarindriyasyaiva AvazyakatayA na rUpAdInAmiva zayyAdisaMyogAdInAmiva vA bahirindriyeNa grahaNamApAdayituM shkym|
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAryabadarInAthazuklapraNItanibandhAt 175 ayamAzayaH- sAMkhyadarzane indriyANAM jJAnakarmarUpaprayojanabhedena dvividhatayA ubhayavidhendriyANAM sahakAritayA yathA manaH jnyaanendriykrmendriyobhyaatmkmucyte| tathaiva buddhyAdeH dehAdiguNatve manaH bAhyadravyaguNagrAhakatayA bahirindriyaM zarIrAbhyantarasthitayA antarindriyaJca vaktuM shkym|shriirsy jJAnAdimatve rUpAdayo yathA anyena dRzyante tathaiva tasya jJAnAdayo'pi anyena anubhUyaren ityapi na shngkym|ekshriirgtsy rUpAdeHanyazarIrasthacakSurAdibhiH sannikRSTatvena anyena tadgrahaNasambhave'pi ekazarIragatasya jJAnAdeH anyazarIrasthena aNunA manasA asannikRSTatayA uktaapttysmbhvaat| pratyakSAnubhavasya indriysnnikRssttmaatrvissyktvaat| zarIrasya jJAnAdimattve bAlye anubhUtasya vArdhakye smaraNAnupapattiH bAlavRddhazarIrayoH bhinnatayA bAlazarIrAnubhavajanyasaMskArasya vRddhazarIre abhAvAt ityeSApi zaGkA nocitaa| zarIrAtmavAde zarIragatenAnubhavena saMskArotpatteH manasi svIkAreNa bAlazarIragatamanaso vRddhazarIre'pi sattvena manoniSThasaMskAramahimnA bAlye'nubhUtasya vRddhazarIre'pi smrnnsyotpttismbhvaat| dehAtmavAde anubhavasya saMskAraM prati svAzrayavijAtIyasaMyogasambandena saMskArasya ca smRti prati svAzrayavijAtIyasaMyogasambandhena hetutvaabhyupgmaat| indriyaiH saha zarIrAvayavaiH vA saha manaso yaH saMyogaH sa na mnodehsNyoggtsNyogtvvyaapyvaijaatybhaajnm| ato na indriyeSu zarIrAvayaveSu vA saMskArasya smRtervA utpttyaapttiH| vartamAnazarIrasahayogino manasaHtaccharIrajanyAdRSTavazAd utpanne nitAntaM nUtanabAlazarIre'pi vijAtIyasaMyogena praviSTatayA tatrApi pUrvazarIrAnubhUtArthasya smaraNotpattau bAdhakAbhAvena sadyo jAtasya zizoH stanyapAne pravRttirapi nirbAdhA, pUrvazarIrasthamanasaH pUrvazarIragatastanyapAneSTasAdhanatA'nubhavajanyasaMskAravataH zizuzarIre anupraviSTatayA taniSThoktasaMskAramahimnA tatra stanyapAneSTasAdhanatA smaraNasya nirupdrvtvaat| dehAtmavAde pUrvazarIreNAnubhUtArthasya uttarazarIreNa smRterupagame caitreNAnubhUtasya maitre smaraNApattirityapi nApAdayituM zakyaM, caitrAnubhavajanyasaMskArasya caitramanasyeva sattvAt tasya ca maitrshriire'sttvaat| vartamAnadehasvarUpa AtmA AjIvanaM vividheSu karmasu vyApRto bhavati, na ca sameSAM karmaNAM phalaM lbhte|mRte tasmin tadabhuktaphalakakarmaNAM vaiyarthyarUpaM kRtahAnaM
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 gadyasaMgrahaH nUtanadehasvarUpa AtmA ca janmakAlAdeva sukhaduHkhAtmakAni phalAni bhuGkte iti akRtakarmaNAmapi phalodayarUpo'kRtAbhyAgamazca dehAtmavAde duSparihare ityapi na vaktumarha, vartamAnazarIreNa kRtAnAmabhuktaphalAnAM karmaNAM dharmAdharmavyApArabhAjanasya tadadhiSThAtR manaso nUtane tadarjitAdRSTajanite dehe pravezena tatra tatkarmaNAM phalabhogasaMbhavena teSAM sArthakyAt sarvathA nUtane dehe'pi pUrvadehakRtakarmaNAmeva phlodyenaakRtaabhyaagmsyaabhaavaacc| dehAtmavAde nAyaM niyamo yad yaH yatkarma karoti sa eva tatphalaM bhuGkte, tasyAtiriktAtmavAdasya ciraprarUDhavAsanAmUlakatayA prkRtvaade'nbhyupgmaat| tatsthAne yanmano'dhiSThitena dehena yatkarma kriyate tatphalaM tanmano'dhiSThitenaiva dehena bhujyate iti niymopgmaat| manasi dehAdiSThAtRtvaM dehAnuyogikavijAtIyasaMyogapratiyogitvaM dehasya mano'dhiSThitatvaM ca manaH prtiyogikvijaatiiysNyogaanuyogitvm| zarIreNa kRtayoH vihitaniSiddhakarmaNoH manasyasattvena kutastatra tAbhyAM puNyapApodayaH, kathaJca manoniSThAbhyAM tAbhyAM tadahite nUtane zarIre sukhaduHkhAtmakaphalodaya ityapi nAzaGkituM shkym| zarIrakarmaNaH svAzrayavijAtIyasaMyogenAdRSTaM prati manoniSThAdRSTasyApi tAdRzasambandhena sukhaduHkhAtmakaphalaM prati kAraNatvopagamenoktazaGkAyA anvkaashtvaat| anubhavasaMskArasmRtiSu karmAdRSTaphaleSu ca sAkSAt sAmAnAdhikaraNyena kAryakAraNabhAvasya uktasambandhena teSu kAryakAraNabhAvApekSayA laghutayA tadanurodhenAtiriktAtmavAda eva svIkartumucita iti vacanamapi na cArutAmaJcati, klRptapadArthAzrayeNaiva laghugurukAryakAraNabhAvapakSayo rUpasthitau lghukaarykaarnnbhaavsyaadraat| yathA mImAMsakamate 'sAdhya vyApyo hetuH', 'hetumAn pakSa' iti dvayoH jJAnayoH vAdiprativAdisammatayoH anumitiM prati kAraNatA, naiyAyikanaye ca 'sAdhyavyApyahetumAn pakSa' iti jJAnasya vAdiprativAdisammatasyAnumitiM prati kAraNateti pakSadvayopasthitau lAghavena naiyAyikasammata eva kAryakAraNabhAvo mnyte| tanmate kAryakAraNatAvacchedakagarbhe tattatpuruSApravezAt, samavAyasambandhenAnumitiM prati tajjJAnasya hetutvabhyupagame naanydiiyaattaadRshjnyaanaadnysyaanumityaapttersmbhvaat|
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAryabadarInAthazuklapraNItanibandhAt 177 mImAMsakamate ca ekasya vyAptigrahe anyasya pakSadharmatAgrahe ekatra hetau vyAptigrahe anyahetau pakSadharmatAgrahe 'numityApattivAraNAya tattatpuruSIyatatsAdhyapakSahe tukAnumittau tattatpuruSIyataddhetu dharmikatatsAdhyavyAptigrahasya tattatpuruSIyatatpakSadharmikataddhetumattAgrahasya cahetutAyAabhyupagantavyatayA puruSabhedena kaarykaarnnbhaavaanntypryuktgaurvaanmiimaaNsksmmt:kaarykaarnnbhaavstyjyte|ythaa vA anyadharmitAvacchedakayogyatAjJAnAdaparadharmitAvacchedakazAbdabodhApattivAraNAya kAryakAraNabhAvAvacchedakagarbhe dharmitAvacchedakanivezasyAvazyakatayA zAbdabodha yogyatAjJAnayo: AtmaniSThapratyAsatyA kAryakAraNabhAvo dhrmitaavcchedkbhedmuulkaanntypryuktgaurvgrstH| dharmitAvacchedakaniSThapratyAsatyA ca tayoHkAryakAraNabhAvaH ekapuruSIyayogyatAjJAnAdaparapuruSasya zAbdabodhApattiparihArAya tattpuruSIyatvagarbho'pi tattatpuruSAtiriktadharmANAM kAryakAraNabhAvAvacchedakagarbhe'pravezena lAghava lalita iti AtmaniSThapratyAsatyA tayoH kAryakAraNabhAvamasvIkRtya dharmitAvacchedakaniSThapratyAsatyaiva tayoH kAryakAraNabhAvaH sviikriyte| prakRte tu naiSA sthitiH, atiriktAtmanaH, vAdiprativAdibhyAmanabhyupagatatvena anubhavasaMskArasmRtiSu karmAdRSTa phaleSu ca sAkSAt sAmAnAdhikaraNyena hetuhetumadbhAvapakSaH prApta eva nAsti, tatprAptaye cAnantAnAM vibhudravyAtmakAnAM jIvAnAM kalpanA cAtIvagauravagrastA,ataHteSu uktasambandhena kAryakAraNabhAvAtmana ekamAtrapakSasyaiva prAptatayA tadabhyupagama evaM nyaayyH| kiJca atiriktAtmavAde 'ahaM gacchAmi' 'ahaM jAnAmi' ityAdiprayogeSu AkhyAtArthabhedakalpanAprayuktamapi gauravam durvaarm| prathamasthale kRteH dvitIyasthale ca Azrayatvasya AkhyAtArthatAyAH sviikaarytvaat| dehAtmavAde ca ubhayatra AzrayatvamAtrasyaiva tdrthtvsNbhvaat| kiJca caitrAdipadasya zarIragatacaitratvAdi jAtipravRttinimittakatayA caitrAdipadArthasya zarIrarUpatayA 'caitro gacchati' iti vAkyataH caitre gamanAzrayatvabodhopapattisaMbhave'pi 'caitro jAnAti' iti vAkyataH caitre jJAnAzrayatvabodhasya atiriktAtmavAde durghtttvm| 'jJA'- dhAtUttarA'khyAtasyAvacchedakatvamarthamaGgIkRtya tadvAkyataH yathArthazAbdabodhodayaH nopapAdayituM zakyaH, tathA sati IzvarIyajJAnasya nityatayA anavacchinnatvena "IzvaraH sarvaM
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 gadyasaMgrahaH jAnAtIti" vaakyaarthbodhsyaanuppttiprsnggaat| caitrAdipadAnAM svAzrayatvasvAzrayAvacchedyatvAnyatarasambandena zarIragatacaitratvAdijAtipravRtti nimittakatvA'bhyupagamena zarIrAtmobhayaparatAmabhyupetya AkhyAtasya ca AzrayatvArthakatAM svIkRtyApi 'caitrogacchati', 'caitro jAnAti' ityetad vAkyArthabodhaH nopapAdayituM shkyte| 'caitro na jAnAtIti' vAkyArthabodhasya sattve'pi 'caitro jAnAtIti' bodhasyA''pattiprasaGgAt, prathamasya zarIramAzritya dvitIyasya ca AtmAnamAzritya dvayorapi yugpdutpttisNbhvaat| dehAtmavAdamAzritya kazcidevamAzaGkate yat saMskArasya svAzrayasaMyogasambandhena smRtiM prati kAraNatve tena sambandhena tasya zarIraniSThatAyA iva indriyaniSTatAyA api sattvena indriye'pi smRtyutpaadaapttiH| indriye'pismRtyAzrayatvasvIkAre jJAnAzrayatvena tsyaapyaatmtvaapttiH| parimiyaM zaGkA nocitA, indriyadehAvayavAdivyAvRttena svAzrayavijAtIyasaMyogenaiva saMskAraM pratyanubhavasya smRti prati ca saMskArasya hetutvopgmenoktaapttysmbhvaat| ata eva ghaTapaTAdiSvapi manassaMyogasaMbhavena tatrApi smRterutpatteH sambhAvyatayA teSAmapi AtmatvApattirityapi nAzaGkituM zakyam, kAraNatAvacchedakasambandhatayA'bhyupagatasya manovijAtIyasaMyogasya tessvbhaavaat| samAnakAlInatvaikajJAnaviSayatvAdInAmapisvAzrayasaMyogasamakakSatayA tatsambandhairapi smRti prati saMskArasya hetutvApattyA sampUrNasya jagata eva jJAnAzrayatvena AtmatvApattizaGkA tu zaGkituH dussAhasamAtrasUcikA, atiriktAtmavAde mUrtadravyamAne AtmanaH saMyogasattve'pi tatsamakakSasya samAnakAlInatvAdisambandhasyApi ghaTAdiSu satve'pi yathA na ghaTAdyavacchedena Atmani jJAnotpattiH, apitu tattadAtmavijAtIyasaMyogAzrayatattadehAvacchedenaiva jJAnotpattirbhavatIti zarIrasyaiva jJAnAdyavacchedakatvaM na ghaTapaTAdInAm, tathaiva dehAtmavAde manassaMyogasya tattulyasya sambandhAntarasya ca ghaTapaTAdiSu satve'pi na tatra smRtyaadyutpttiH| kintu saMskArAdyAzraya manaso vijAtIyasaMyogAzraye zarIra eva smRtyAdyutpattiH, iti tattvasya anAyAsavedyasya ajnyaanmuulktvaaduktshngkaayaaH|
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAryabadarInAthazuklapraNItanibandhAt 179 dehAtmavAdamAkSeptukAmaH kazcidevaM brUte yat dehamanobhyAM jIvAtmano nirAkaraNaprayAsa:dehamanasorubhayorAtmatvAbhyupagame pryvsyti|ncaivNsviikrtumrhm, dehasyAnityatayA manasazca nityatayA Atmani viruddhayoH nityatvAnityatvayoH smaaveshprsnggaat| 'kadAcidahaM nityaH', 'kadAcidahaM nazvara' ityanubhavaviruddhasya pratItibhedasya prasaGgAcca paramidaM vacanaM na cAru, dehAtmavAde gautamena "icchAdveSaprayatnasukhaduHkhajJAnAnyAtmano liGgam' iti sUtreNa AtmaliGgatayA uktAnAmicchAdiguNAnAM dehAtmavAde deha eva svIkAreNa tatraiva Atmatvasya manasi catadAzrayatvamasvIkRtya dharmAdharmabhAvanAmAtrAbhyupagamena tadupakaraNatvasya svIkRtya dehamanobhyAM jIvAtmano nirAkaraNaprayAsasya dehamanasorubhayorAtmatvAbhyupagamaparyavasAyitA buddhrnvdhaanmuulktvaat| manaso'NuparimANatayA tasya zarIravyApitvAbhAvenAnakhazikhAntaM samagraM zarIraM vyApya utpattimattvenAnubhUyamAnAyAH buddheH samagrazarIravyApinaH atiriktAtmano'svIkAre dehAtmavAde upapattirna bhavitumarhatIti zaGkA'pi nocitaa| atiriktAtmavAde AtmamanassaMyogasya ekadA zarIrasya kasmiMzcit manassammite bhAga eva satve'pi yathA samagraMzarIraM vyApya utpattimattayA'nubhUyamAnA buddhiruppdyte| tathaiva dehAtmavAde'pi tadupapattisaMbhave baadhkaabhaavaat| ApAmarasAdhAraNAnubhavAnusAraM manaH antrindriym| 'manasA karomi', 'manasA avadhArayAmi' ityAdi pratItibalena ca karaNamAtramataH karaNamAtrasya tasyAtmatvAbhyupagamaHsarvalokasiddhasyAtmakartRtvAbhyupagamasya viruddha iti zaGkA'pi nocitA, dehAtmavAde dehamAtrasyaivAtmatvaM manasazca tadupakaraNatvamAtram nAtmatvamiti pUrvameva spssttiikRttvaat| manogatasyAdRSTasya zarIre caitanyAdhAyakatvasvIkAre mRtazarIre niyamataH caitnyaabhaavaanuppttiH| zarIramaraNottaramapi caitanyAdhAyakAdRSTaviziSTasya manasaH vidyamAnatvAditi zaGkA tu na sulabhA'vakAzA, zarIrasya maraNakAla eva niyamena tena saha manasaH sambandhavinAzasya atiriktAtmavAde zarIrasya maraNakAla eva tena saha Atmano vijAtIyasaMyoga vinAzasyeva jaaymaantvaat|
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 gadyasaMgrahaH yadi zarIramAtmA tarhi 'rAhoH zira' itivad mama zarIramityAdiprayogANAM bhAktatvena kathaJcit samarthane'pi ahaM zarIramityetAdRzaprayogaH kadApi kuto na pravartate ityeSa praznaH, duruttara iti kathanamapi naucityamaJcati, zabdaprayogasya zabdArthajJAnAdhInatayA ahaM zarIramiti jJAnAbhAvena tAdRzaprayogasya prvRttybhaavaat| zarIrasyAtmatve tAdRsaM jJAnameva kuto na jAyate ityapi na zaGkituM shkym| ahamarthasya svagatayogyaguNAzrayeNaiva grAhyatvaniyamena 'ahaM sthUlaH', 'ahaM kRzaH', 'ahaM sukhI', 'ahaM duHkhI' ityAdirUpeNaiva ahamAkArajJAnasya AnubhAvikatvena ahaM zarIramityAkArakajJAnasyAtiriktAtmavAde ahamAtmeti jJAnasyeva anudyaat| atiriktAtmavAde'pi ahamAtmetyanubhavasya ApAmarasAdhAraNyena svIkaraNaM na sambhavati, anyathA tasya vivaadvissytvaanupptteH| ataevoktam bhASAparicchede . vizvanAthena- 'adhyakSo vizeSaguNayogata:' - yogyavizeSaguNasya jJAnasukhAdeH sambandhena AtmanaH pratyakSatvaM sambhavati naanythaa| kSiptavikSiptAdicittabhUmiSu zarIrAvayavebhyaHsamagrAt zarIrAcca sarvAnubhavasiddha AtmabuddherapasAraH dehAtmavAde samarthayituM na zakya eSApi cintA niraadhaaraa| dehAtmavAde'pi tAdRzInAM cittabhUmInAM sambhavena tanmUlakasya uktAtmabuddherapasArasya sambhave baadhkaabhaavaat| ahaM vA naveti na kazcit sandigdhe, zarIramAtmA vA naveti vicAravanto manISiNo'pi saMzerate, yadi zarIramevAtmA tadA tannAtmatvasandehe kuto na kasyApi ahaM vA na veti sandeha iti prazno'pi nocitaH, yataH atiriktAtmavAde zarIramanAtmeti nizcaya:dehAtmavAde cazarIramAtmeti nizcayaH,ato vAdadvaya evoktasandeha AhAryaH, ahamAkAranizcayazcAnAhAryaH, atiriktAtmavAde dehAtmavAde cobhayatra smaanH| saca ahaMvA naveti saMzayasya virodhI, ata:zarIre AhAryAtmatvasandehe'pi ahamAkAranizcayasya nirbAdhatayA tatpratibandhavazAnnodetumarhati tAdRzaH sNshyH| atrAyamAzayo yat ahamiti zabdasyoccAraNaka va ahamartho bhavati, ato'tiriktAtmavAde ahamiti zabdaprayoktA atirikta AtmA ahamarthaH, dehAtmavAde ahamiti zabdaprayoktA dehaH ahmrthH| ubhayoreva svasvamatAnusAreNa ahamarthasya
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAryabadarInAthazuklapraNItanibandhAt 181 astitvaM nizcitamata: ahamasmi vA na veti svarUpe paryavasAyinaH ahaM vA na veti saMzayasya ahamasmIti nizcayapratibadhyatayA na tadutpattisaMbhavaH, zarIre AtmatvasyoktAhAryasaMzaye satyapi ahamasmIti nizcayasya akssunnnntvaat| zarIrameva ahaM zarIraM vA na veti vimRzatIti kathanaM dehAtmavAde'tivicitramiti vacanamapi dehAtmavAdAkSepturna cArutAM dhatte, yato'tiriktAtmavAde ahaM na zarIramiti nizcayaH, dehAtmavAde ca ahaM zarIramiti nizcayaH, ata ubhayoreva vAdayoruktavimarzasyAhAryatvena dehAtmavAde zarIrasya ahaM zarIraM vA na veti vimarzakartRtvakathanaM kuto vicitramiti sa eva vktumrhti| __ ahamiti pratItiH kadAcit mUrdhato jAyate, kadAcit tadIyamajAtantubhyo jAyate, atodehAtmavAde ahaM me mUrdhA majAtantavo vA etAdRzAnubhavasyodayo'nivArya iti kathanamapi na pANDityAnurUpam, mUrdhAdito jAyamAnAyA api pratItestato bhinne dehAbhidhe avayavinyeva vidyamAnatayA tasyaivAhamarthatvAt ahamarthatAyA jnyaanaashrytvniyttvaat| ahaMpratItiH anyasakalazarIrasukhaduHkhAdipratItibhyo nitarAM bhinneti sarvAnubhavagocarA, ataH zarIrato manasto'pi bhinnaM kimapi tasyA adhiSThAnamAvazyakamiti kathanamapi na manISAnurUpam, kevalAyA 'aham' ityAkArAyAH pratIteratiriktAtmavAdibhirapyasvIkArAt, ahamiti zabdajabodhastu ahamuccArayitRniSTho dehAtmavAde ahamuccArayitari dehe'dhizrita eveti kutastasyA adhiSThAnAntarApekSeti durgrhm| svapnasadRzISu kAsucit caitanyAvasthAsu bAhyapadArthAnAM svazarIrasyApi ca satyatvaM sandigdhaM tirohitaM viparyastaM pratiSiddhaM ca bhvduplbhyte| paramAtmanaH satyatvaM tathA bhvnnoplbhyte| yadi zarIrameva AtmA tadA tasyApi satvaM kuto na tAdRzaM bhavadupalabhyate, eSA zaGkApi niHsattvA, satAM padArthAnAM satyatAyAstathApratIte: bhramatayA cAdRzadoSajanyatvaM tAdRzadoSeNaiva tatkAle zarIre AtmatvabuddheH pratibandhenAnAtmarUpatayA zarIrasya satyatAyAH sndigdhtvaadysmbhvaat| satyaM zarIrameva AtmA, na tau mitho'nyau, kintu ceSTAzrayatvalakSaNaM zarIratvaM jJAnAdyAzrayatvarUpamAtmatvaM parasparaM bhinnm| uktAsu caitanyAvasthAsu tAdRza
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 gadyasaMgrahaH pratItyAdhAyakadoSavazAnna tadAnIM dehe AtmatvabuddhiH kintu zarIratvasyaiva buddhirataH zarIratvena gRhyamANasyaiva dehasya satyatvaM sandigdhatvAdibhAk na tu Atmatvena gRhyamANasyeti vibhaavniiym| dehAtmavAdezarIrasya sukhasamRddhisampannatAsampAdanameva paramaH puruSArthaH, tadupekSayA lokakalyANAyakhedasvIkAre dRzyamAnA mAnavapravRttiH asmin vAde kthmuppdyet| ayaM prazno'pi dehAtmavAde na duruttaraH, yato yathA atiriktAtmavAde lokapravRttiH prAyeNa svasya sukhitAyA nirdu:khatAyAzca sampAdanAyaiva bhvti|ktipyvivekinaamev ca svasukhanirabhilASatApUrvakaM lokahitAya khedasvIkAre pravRttiH bhavati tathaiva dehAtmavAde'pi tadutpattau na kazcit prtyuuhH| atiriktAtmavAdI yathA svabhinnAnAM hitAya svasukhAbhilASaM zithilIkRtya pravartate, khedaM ca sahate tathaiva dehAtmavAdI api yadi suzikSitaH susaMskRto vivekI tadI svasukhe nirabhilASaH san svabhinnAnAM dehAtmanAM hitAya pravartiSyata eva khedaM ca sahiSyata eva, saMsAre'styeva vipulo dehAtmavAdivargaH, yasya sadasyeSu bahavo lokahitAya Atmano mahAntaM dhanarAzimutsRjya vidyAlayacikitsAlayAdInAM nirmApaNe aanndmnubhvnti| kazcid vipazcidevamAzaGkate yad dehAtmavAde adRSTabhAvanayormanoniSThatvasvIkAre suSuptau manasaH purItatyAM praveze tatkAle zvAsaprazvAsayo: gati: durupapAdA syAt, ato'dRSTAdyAzrayasyAtiriktAtmanaH svIkAra AvazyakaH, tatsatve tat prayatnena zvAsaprazvAsayo: gatisambhavAt, parameSA'pizaGkA nirjIvaprAyaiva, tvaGmanassaMyogasya jJAnamAtra pratyeva kaarnntvaat|sussuptau jJAnAnudayAdeva tanmUlakecchAdveSAdInAmanudayasya susmpnntvaat| jIvanayoniyatnasya zvAsAdigatisampAdakasya jJAnAnapekSatayA jIvanAdRSTamAtramUlakatayA purItati sthitasyApi manaso jIvanAdRSTajanyena zarIrayatnena zvAsAdInAM gtyuppaadnsmbhvaat| dehAtmavAde AjIvanaM manuSyasya karmavyAvRttiH nopapadyate, carame vayasi kriyamANAnAM tatkAla evaM phalAjanakAnAM karmaNAM jIvane phalaprApterasambhAvyatvAt ityapi na shngkniiym| svato'dhikajIvinAmuttarakAle janiSyamANAnAM ca tAdRzakarmaphalaprAptyabhiprAyeNa AprANAntaM karmavyAvRteH smbhvaat| manuSyaH svasya
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAryabadarInAthazuklapraNItanibandhAt 183 lAbhAyaiva kAryaM kuruta iti na vaktuM zakyam, lokahitArthamapi bahuSu kAryeSu manuSyasya prvRttidrshnaat| yAni lokahitAvahAni kAryANi kartuH vartamAne jIvane tallAbhAya na bhavanti, tatsAdhyapuNyasya janmAntare phalAzayaiva tAni kAryANi kriyante ityapi vaktuM na zakyaM, vartamAnajIvanAntameva svAstitvaM manyamAnaiH janmAntare vizvAsarahitairapyanekaiH AjIvanaM kriyamANAnAM paraireva prApyalAbhAnAM bahuvittavyayAyAsasAdhyakAryANAM prtyksssiddhtvaat| 'zarIraM parArthaM saGghAtarUpatvAt zayyAvat' ityanumAnena siddhyan paraH zarIrabhinna AtmA na vAGmAtreNa yuktyAbhAsajAlena vA nirAkartuM zakya ityapi vaktumanarham, parArthatvasya durvctvaat| tathAhi parArthatvaM yadi svabhinnasya bhogasAdhanatvaM tadA dRSTAnte zayyAdau tdurghttm|svbhinntyaa uktAnumAnAt pUrvamAtmanaHgrahItumazakyatvAt, zarIrAde:grahaNe cAtiriktAtmavAde tdiiybhogaaprsiddhH| parArthatvaM yadi bhogAnAzrayatve sati bhogasAdhanatvaM tadA pakSe zarIre hetvasiddhiH atiriktAvayavivAde zarIrasya sngghaataanaatmktvaat| yadi saGghAtatvaM tyaktvA janyatvaM heturucyeta tadA vyApyatvAsiddhiH jddtvsyopaadhitvaat| dehAtmavAde yAgAdiSu pravRttiranupapannetyapi na vaktuM yuktam, vartamAnajIvana eva phalapradeSu puDheSTyAdiyAgeSu pravRttau baadhkaabhaavaat| ye yAgAH svargaphalakatayA nirdiSTAH teSvapi pravRttirnAnupapannA yathAvarNitasya svargasya sarvaspRhaNIyatayA dehAtmavAdinAmapi tatkAmanAyA:sambhavena tadarthaM tAdRzayAgeSvapi prvRttismbhvaat| yadi dehAtmavAde sati dehe svargo na labhyate, mA labhyatAm, AnuSaGgikaM lokaprazastyAdiphalaM tu labhyate eva, uddezyabhUtaM phalamapi kartRdehasthitamana:pravezAspade uttarabhAvini dehe bhavitaiva, parebhyo lAbhapradeSu karmasvapi sahRdayAnAM pravRttibAhulyasya lokasiddhatayA tAdRzayAgeSvapi mAnavapravRttiH sughttaiv| dehAtmavAde punarjanma nopapadyata ityapi zaGkA nodbhAvayitumarhA, atiriktAtmavAde'pipunarjanmanaH samarthanAsambhavAt svAdhikaraNakSaNadhvaMsAnadhikaraNa kSaNasambandharUpasya janmano nityAtmano durghaTatvAt, tadadhikaraNasya sarvasyaiva kSaNasya pUrvapUrvatadadhikaraNakSaNadhvaMsAdhikaraNatayA tasya svAdhikaraNa
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 gadyasaMgrahaH kssnndhvNsaandhikrnnkssnnaa'prsiddhH| yadi ca navotpannena dehena Atmana Adyo vijAtIyaH saMyoga eva tajanmatvenopacaryate tadA tAdRzo janmopacAro manodvAreNa dehAtmavAde'pi zakyopapattika eva, tadvAde dehasya tathA janmAbhAve'pi tajjanyAdRSTaviziSTamanaso bhAvinA navena dehena saha taadRshsmbndhsNbhvaat| tAdRzasambandhasyaiva tajjanmatvenAcarituM shkytvaat| dehAtmavAde bandhamokSavyavasthAyA anupapattirapi nApAdayituM zakyA, zarIrAntarabhogyaphalaupayikAdRSTajanakakarmakartRtvameva bandhaH, tadabhAva eva mokSa ityevaM bandhamokSayoH nirvcnsmbhvaat| tathAhi yasmin dehe na dehAtmatvasvarUpatattvasya yogaprabhavaH sAkSAtkAraH sa zarIrAntarabhogyaphalaupayikAdRSTajanakakarmakartRtvAd bddhH| yazca tAdRzaM tattvaM sAkSAtkRtya tAdRzakarmavimukhaH sa muktH| baddha iva mukto'pi yadi niranvayaM nazyatyeva tadA kutaH ko'pi deho muktaye tattvasAkSAtkArAya vaiSayikaM sukhamupekSeta ityapi na zaGkanIyam, atiriktAtmavAde'pi muktAtmano mRtopamatayA tAdRzyAH zaGkAyAH smbhvaat| dehagatAnubhavajanyaM saMskAraM dehakRtakarmajanyamadRSTaM ca vahato nityasya manasaH sambandhena navanaveSu deheSu pUrvapUrvadehairanubhUtasyArthasya smaraNaM kRtakarmaNAM phalabhogaMcopapAdya dehAtmavAdasthApanayA na ko'pi lAbhaH ityapi vaco nocitm| nyAyavaizeSikanaye nityAnAM vibhUnAmanantajIvAtmanAM svIkAreNa tadapekSayA dehAtmavAde bhulaaghvaat| atiriktAtmavAde ca vibhUnAM nityAnAJca jIvAtmanAmanantaiH mUrtadravyaiH anantaiH kAlakSaNaizca sahAnantasambandhAnAM taduttpatyAdInAJca kalpanIyatayA bhugaurvaat| kiJcAtiriktAtmavAde prANinAM pUrvArjitakarmAdRSTatantratayA svasthitiparivartane'svAtantryeNa paraiH kriyamANasyazoSaNasyotpIDanasya ca maunabhAvenAbhyupagamo durnivAraH, viSamAyAH sAmAjikyA ArthikyAzca vyavasthAyAH prajAsukhasauvidhyodAsInasya krUrasya zAsanatantrasya vA unmUlane zoSitasya pIDitasya ca samudAyasya pravRttiH durghaTA, kintu dehAtmavAde naiSA sthitiH, yato dehAtmavAde manuSyasyaiSa bodhaH sukaro yat sa idamprathamatayA utpannaH, nAsti tasya kimapi pUrvakRtamIdRzaM karma yadanurodhAt tena paraiH kriyamANaM zoSaNamutpIDanaJca svakarmaphalaM
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcAryabadarInAthazuklapraNItanibandhAt 185 matvA niSkriyabhAvena shyet| phalatayA dehAtmavAdI samudAyaH svasthitiparivartane svatantratayA pravartituM zaknoti, tathA pravartamAnazca nyAyapUrNAM parasparahitAvahAM sAmAjikImArthikI zAsanikIJca vyavasthA sampAdya sundarataraM vizvaM nirmAtuM prbhvti| dehAtmavAde svasukhasyaiva sarvaiH kAmyatayA maraNottaraM ca svakarmaNAmuttaradAyitvasyAbhAvena niraGkuzIbhUya manuSyaH svasukhArthameva pravarteta, parArthaJca na cessttet| parotpIDanenaiva yadi svAbhyudayaH sAdhyastadA tato'pi na viramed ityapi nAzaGkanIyam, lokahitAya soDhaklezAnAM mRtapuMsAM lokejAyamAnAyAHsammAnacarcAyA itihAsagrantheSu teSAM sabahumAnamullekhasya ca darzanena svasukhAbhilASazithilIkaraNapUrvakaM lokahitAvahakarmasu pravRttisambhavenoktuduSpravRttyabhivRddhibhayasya nirvekaashtvaat| dehAtmavAde'paro'pyeko guNo'yamasti yanmanuSyaH anaitikaM kadAcArakaluSitaM svArthapradhAnaM jIvanaM yApayatAM janAnAM lokanindAM vIkSya maraNottaraM truTiparihArasyAvasarAbhAvena vartamAnadehapAtAtpUrvameva Atmano jIvanaM naitikaM nirdoSaM ca yApayituMsaceSTo bhvitumrhti|atiriktaatmvaade ca bhAvinijanmani vartamAnajIvanasya truTInAM parihArasyAvasaraprAptisambhAvanayA vartamAna jIvanaM sAMsArikasukhopabhogena netukAmaH tAdRzasukhArthamapekSitAyAH samRddheH sampAdanAya anyAyapUrNe karmaNyapi pravartitumarhati, tadevaMtehAtmavAde jIvane naitikatApratiSThApanasyAdhikataraM sambhAvyatayA eSa vAda eva lokamaGgalAya upAdeyatAM dhatte ityatIva suspssttm|' (1) dehAtmavAda-sAdhakAni yAvanti samAdhAnAni atra nibandhe pradarzitAni tAnyetAni paramAcAryaiH dehAtmavAda-nirasana-prasaGge duussitaani| dehAtiriktasaccidAnandasvarUpasya Atmano nirUpakA: darzanasiddhAntAH saMgrahe'smin pUrvaM sAdhu prtipaaditaaH| ataste tatra drssttvyaaH|
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 gadyasaMgrahaH tattvopaplavagranthAt 1. AtmAnumAnasya nirAsaH 1. naiyAyikAdisaMmatasyAtmAnumAnasya nirAsaH / tathA, (AtmA)numAna(naM) sukhadveSA(Sa)jJAnAdinA na saMbhavati, tena saha sambandhAnavagamAt, tadanavagatau ca anumAnAnarthakyam / kiM cAtra sAdhyate? kimjJAnasukhAdInAm Azritatvam, Ahosvid AzrayAzritaM vA jJAnasvarUpam ? ta(a)thAzritatvaM sAdhyate; tadA Atma(mA) naivA'vabodhitaH, tato'nyatvAd aashrittvsy| atha AtmA sAdhyate; tadevaM bhavati-asti AtmA vijJAnAt, na ca vyadhikaraNasya gamakatvaM vidyte| atha AzritaM jJAnasvarUpaM sAdhyate; tacca prtykssennaavgtm| anyo'numAnasya viSayo vktvyH| kathaM jJAnasukhAdi Atmasambandhitvena vyapadizyate-kiM sattAmAtreNa, Aho tajjanyatayA, tajjanakatvena vA, tatsamavAyitvena vA, tatsvarUpatAdAtmyAdvA? tadyadi sattAmAtreNa sukhaM vijJAnaM vA Atmano'padizyate; tadA Atmavat sarve bhAvAzcetanAH syuH vijnyaansttaa'vishessaat| tathA, sarve sukhino bhaveyuH, aanndsttaa'vishessaat| atha tajanyatayA vijJAnamAtmano'padizyate ; tadA nayanAlokapaTA: cetanAH syuH, tairjnymaantvaa'vishessaat| atha tajanakatvena tasya iti cet ; tadayuktam, na vijJAnena AtmA utpAdyate bhavatAM pakSe, utpAdane vA smrnnaanuppttiH| __ atha AtmasamavAyitvena vijJAnam Atmano'padizyate; na, tdbhaavaat| bhavatu vA, samavAye(yo) hi akhaNDitAtmA srvaatmvstraadisaadhaarnnH| tataH sarve cetanAH syuH| atha vijJAnopalakSitasya nAnyatra saMbhavo'sti; tadayuktam, tad upalakSitasya anyatra saMbhavAt, tatsaMbhavazca tasya ektvaat| asaMbhave vA samavAyAnekatvaprasaGgaH, asamavAyitvaM vaa'nyessaam| tathA, vijJAnasamavAya AtmanaH samavAyaH kim-sattAmAtreNa, Ahosvid Atmajanakatvena, tajanyatvena, tatsamavAyitvena, AtmasvarUpatAdAtmyAdvA? tadyadi sattAmAtreNa AtmanaH samavAyo'padizyate; tadA jJAnasamavAyasattA'vizeSAt sarveSAM jnyaansmvaayitvprsnggH| atha tajjanyatvena; tadayuktam, nahi AtmanA samavAyotpAdanaM kriyate nitytvaabhyupgmaat| atha tajjanakatvena AtmanaH samavAyaH; tadanupapannam,
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvopaplavagranthAt 187 Atmano nitytvaat| atha Atmani samavetaH tena AtmasamavAyo'bhidhIyate; tadayuktam, smvaayaantraanbhyupgmaat| atha AtmatAdAtmyena varttata iti AtmasamavAyaH ucyate; tadA AtmA vidyate nAnyaH samavAyo'sti ttsvbhaavaanuprveshaat| evaM vijJAnAnandAdInAM samavAyasambandhena na niyatAtmavyapadeza uppdyte| atha AtmatAdAtmyenopajAyamAnaM vijJAnAnandAdikam Atmano'padizyate; tadA vikArI prApnoti anayA bhaGgyA aatmaa| tatazca smrnnaanumaanprtybhijnyaanaanuppttiH| ito'pi AtmA sukhAdikAryAdhikaraNo'vagantuM na pAryate; kiM tenAtmanA anupajAtAtizayena tApAdi kArya kriyate, Ahosvid upajAtAtizayenApi, kiM vyatiriktopajAtAtizayena, avyatiriktopajAtAtizayena vA? tadyadi anupajAtAtizayena utpAdyate tApAdi kAryam ; tadA sarvadA kuryAt, anupajAtabalasya kAryakAraNAbhyupagamAt, na tApAdi vikalaH syAt, samaM sukhAdi kArya prsjyte| atha avyatiriktopajAtAtizayena utpAdyate tApAdi kArya, tadA avyatiriktopajAtAtizaya iti kiM bhaNitaM bhavati? AtmA upjaayte| tatazca smrnnaanumaanprtybhijnyaanaanuppttiH|| __ atha vyatiriktopajAtAtizayena janyate tApAdi kAryam; sa tenAtmanA saha sambaddho vA, na vA? yadi na sambaddhaH; sa tasyAtizayaH katham? __ atha sambaddhaH kim-janakatvena, atha janyatvena, tatsamavAyitvena vA? tadyadi janakatvena sambaddhaH tadA AtmA tenAtizayena utpadyate iti smrnnaanuppttiH| atha janyatvena; so'pi tena kathamutpAdyate? kim-anupajAtAtizayena, vyatiriktopajAtAtizayena vA-iti prAptA prshnprmpraa| atha tatsamavAyitvena; na, tasya sarvasAdhAraNatvAt, tdbhaavaacc| ___ atha ekakAryajanakatvena sambaddhaH; tadevedaM cintayitumArabdham-kimidaM janakatvaM nAmeti? kiMca, yadeva anupajAte'tizaye Atmano rUpaM tadeva jAte'pi, tat kathaM kAryaM kuryAt ? atha pUrvarUpasyAtAdavasthyam;susthitaM nityatvam ! atha tAdavasthyam; tathApi na karoti kaarym| evaM naiyAyikAdimatena Atmana upabhogasmaraNAdikaM na jaaghttiiti|
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 gadyasaMgrahaH 2. jainamate upabhogAdyanupapattiprakaTanena AtmAnumAnanirAsasUcanA / yasyApi dehaparimANamAtra AtmA, tasyApi sukhdu:khopbhogaanubhvsmrnnaanuppttiH| katham? upapAdyate-sukhAdikAryam Atmano bhinnam, abhinnam, bhinnAbhinnaM vA? tadyadi bhinnam; takim-sattAmAtreNa, tajjanyatvena, tajanakatvena, tatsamavAyitvena vA-iti pUrvoktaM dUSaNamanusRtya vktvym| __ atha abhinnaM sukhadu:khopabhogasmaraNAdikAryamutpadyate; evaM tarhi AtmA utpdyte| tadutpattau smaraNAnumAnAnupapattiH, sukhAdivad Atmano naanaatvopptteH| atha eka eva AtmA; sukhAderapyekatA praaptaa| tatazca ekatve anubhavasyaivAvasthAnAd anumaansmrnnaanuppttiH| atha nAnAtvaM sukhAdInAm; Atmano'pi tadevApadyate, tdvytirekaat| atha sukhAdibhede'pi AtmA naiva bhidyate; tadA sukhAditAdAtmyaM na lbhyte| atha sukhAditAdAtmyam ; tadA ekatA nopapadyate, sukhAdivat nAnAtmopapatteH / atha bhinnAbhinnaM sukhAdikAryaM tena noditaM dUSaNamiti cet; katham? kim AkArAnyatvena, Ahosvit kAryAnyatvena, kAraNAnyatvena vA? tadyadi AkArAnyatvena Atmano bhidyate sukhAdikAryam ; tadayuktam,AkArAnyatvaM hi anyonyAkAraparihAreNa svAtmanA vyavasthitam, abhedaparyudAsena bhinnbuddhivissytvenaavsthiterektvaanuppttiH| ekatvaM hi ekasvabhAvatA, ekasvAbhAvye hi nAnAsvabhAvatA nopapadyate, nAnAsvAbhAvye hi ekasvabhAvatA nopapadyate-anyonyAkAraparihAreNa etAvAkArau vyvsthitau| atha kAraNAnyatvena bhedaparikalpanA; tadayuktam, bhinnAdapi kAraNAdabhinna kArya dRssttm| mRtpiNDadaNDAdyanekaM kAraNam akhaNDitaM kAryaM jnyti| tathA ekenApi kAraNena anekaM kAryaM janyamAnaM dRSTaM ghttaadi| tena na kAraNabhedena vastUnAM bhedaH, nApi kAryabhedena, api tu AkArabhedenaiva bhedH| sa ca AkArabhedaH asti sukhAtmanoH, kathamabheda:? kiMca, yenaiva AkAreNa sukham Atmano bhidyate tenaiva AkAreNa bhinnam, Ahosvid AkArAntareNa? tadyadi tenaivAkAreNa abhinnam; tasya tAvedakAntA'bhedaH pratipanno bhavati bhvtaa| atha AkArAntareNa abhinnam; AkArAntaraM sukhaM na bhavati, tadabhede'pi sukhasya bhedaat|
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvopaplavagranthAt 189 3. prasaGgAt jainAbhimatasyAnekAntavAdasya nirasanam / evaM ca sthite- 'tadeva nityaM tadeva cAnityam' ityetannopapadyate, sukhaatmnorbhedaat| anAdyantA sattA nityA, AdyantavatI caa'nityaa| tathA- 'pararUpatayA'sattvaM svarUpeNa sattvam' ityetadapi na sNbhvti| pararUpeNa na bhAvaH nApyabhAvaH, api tu svena rUpeNa bhAva ekAtmakaH-ekaM hIdaM vastUpalabhyate, taccedabhAvaH kimidAnIM bhAvo bhaviSyati? tadyadi pararUpatayA'bhAvaH; tadA ghaTasya gha(pa)TarUpatA prApnoti, yathA pararUpatayA bhAvatve'GgIkriyamANe pararUpAnupravezaH, tathA abhAvatvepyaGgIkriyamANe pararUpAnupraveza ev| tatazca sarvaM sarvAtmakaM syaat| atha pararUpasyAbhAvaH ; tadavirodhi tvaikatvaM tsyaa'bhaavH| na hi tasmina sati bhavAn tasyAnupalabdhena'STA, anyathA hi AtmanopyabhAvo bhvet| atha AtmasattA'virodhitvena svAtmano'bhAvo na bhavatyeva; parasattAvirodhitvAt parasyApyabhAvo na bhvti| athAparAkAratayA nopalabhyate tena parasya bhAvo na bhavati; abhAvAkAratayA ca anupalabdheH parasyAbhAvo'pi na bhvet| atha abhAvAkAratayA upalabhyate ; tadA bhAvonyo nAsti, abhAvAkArAntaritatvAt-abhAvasvabhAvAvagAhinA'vabodhena abhAva eva dyotito na bhaavH| yathA sukhAvagAhakena vijJAnena sukhamevA'vadyotitaM na duHkhm| atha sukhajJAnena duHkhamapi gRhyate; tadidAnIM sukhaduHkhayorekatA praapnoti| tatazca paryAyarUpatayA bhedAbhyupagamo hIyate-abhinnAtmakaM jagat syaat| evaM ca sthite yaduktam bhAge siMho naro bhAge yo'rtho bhAgadvayAtmakaH / tamabhAgaM vibhAgena narasiMhaM pracakSate // iti, tanna prApnoti vizvasyA'khaNDarUpatvAt / etadapi na vaktavyam eko bhAvaH sarvabhAvasvabhAvaH, sarve bhAvA ekabhAvasvabhAvAH / eko bhAvastattvato yena dRSTaH sarvebhAvAstattvatastena dRSTAH // atha paryAyA itaretarAtmanA bhidyante sarvabhAvAnAm ; evaM tarhi bhAvA'bhAvaparyAyayorapi bhedo'stu / imAmeva mUrkhatAM digambarANAmaGgIkRtya uktaM sUtrakAreNa-yathA nagna ! zrava(ma)Naka ! durbuddhe ! kAyaklezaparAyaNa ! / jIvikArthe'pi cArambhe kena tvamasi zikSitaH ||||ch /
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 gadyasaMgrahaH 4. sAMkhyamate'pi bhogAnupapattipradarzanenAtmAnumAnanirAsaH / tathA sAMkhyamatenApi Atmano bhogo naiva sampadyate bhogatya Atmani avRtteH| bhogazabdena sukhamabhidhIyate, tatsaMvedanaM vA? tadubhayaM buddhau varttate nAtmani, evaM ca vyavasthite buddharbhoktRtvaM naatmnH| atha buddhigatenApi bhogenaiva Atmano bhoktRtvamabhidhIyate; tadA buddhigatena kartRtvena AtmanaH kartRtvaM prsjyte| tatazca "kartA na bhavati" ityetanna vktvym| atha Atmani kartRtvasyA'vRtte:akartA ityapadizyate; bhogaspApyatadvRtteH saMbhug na bhvtyaatmaa| atha asti kartRtvaM yadi nAma aupacArikam, yathA bhRtye jayaparAjayau vartamAnau svAmini upacaryete tathA buddhau vartamAnaM kartRtvaM puMsi upacaryate; yadyevam bhogo'pi buddhau vartamAnaH puruSasyaupacArikaH praaptH| aupacArikopi Atmani na saMbhavati; anyatra mukhytyaa'nbhyupgmaat| bhogA'bhAve ca Atmano mokSacintA na krttvyaa| bandhanavAn mucyte| na cAtmani bndhnmsti| bhogo hi bndhnm| sa cAtmani naiva vidyate, tadabhAvAt mokSo'pi niruppttikH| tathA, Atmano'stitvaM na siddhyati bhoktRtvsyaabhaave| bhogyena bhokturnumaanm| yathA sUpAdimAtraM bhoktravinAbhUtaM dRSTam, tathA pradhAna savikAraM bhogyaM tena bhoktA'numIyate; etaccAyuktam Atmano bhoktRtvAbhAve kathaM bhogyena AtmA'numIyate, AtmanA saha bhogyasyasambandhAnavagate:? tadanavagatizca aatmnHprtykssaavissytvaat| tadaviSayatvaM ca vizeSe'nugamAbhAvaH' ityuktam / atha pratyakSeNa AtmA avadhAryate; tadA pratyakSaviSayatvena AtmanaH samAnatA pratyakSAnumAnaviSayatvena, tatazca siddhsaadhytaa| sUpAdi bhoktravinAbhUtaM dRSTam; tatkim-dehAdivyatiriktabhoktRvinAbhUtaM dRSTam, Ahosvid dehamAtrabhoktravinAbhUtaM dRSTam? tadyadi dehAdivyatiriktabhoktRvinAbhUtaM dRSTam; tadA dRSTAnto'pi dArTAntikapratitulyaH, aatmno'tiindriytven| atha pratyakSeNAvadhArita AtmA; tadA siddha AtmA, kimanumAnena? . - atha dehamAtrabhoktravinAbhUtaM dRSTam; tadA dehavikArANAM bhogayogena nAtmanaH siddhiH| bhavatu vA Atmano bhogaH, tathApi akRta-kRtAbhyAgamanAzadoSaprasaGgaH -akRtasya karmaNaH phalamabhyeti AtmanaH, kRtasya ca karmaNaH phalaM na sampadyate
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvopaplavagranthAt _191 buddhiH| yadi ca akRtasya karmaNaH phalamabhyeti; tadA muktAtmanAmapi tatphalaM syAt, aatmvRttiniymhetorbhaavaat| ttshcaa'kaivlyprsnggH| 5. sAMkhyasaMmatasya kaivalyasyAnupapattikatvopapAdanam / itazca kaivalyaM nopapadyate, bhogybhojkyorvsthaanaat| na hi bhavatAM pakSe sadAtmAnaM parityajati bhogym| yenAkAreNa Atmano bhogyatvenAvasthitam, nahi tadAkAramativarttate, Atmano bhoktRtvAkArasya antivRtteH| ativRttau ca AtmocchedaprasaGgaH // cha / 6. vedAntasaMmatasyAnandarUpakaivalyasyAyuktikatApradarzanam / ye'pi AnandarUpamAtmanaH kaivalyamabhidadhati te'pi yuktivAdino na bhvnti| katham? yadyAtmanaH AnandarUpaM svasaMvedyaM ca; tadA saMsArAvasthAyAmapi tat vedyaM prsktm| tatazca mokSArthaprayAso nissphlH| atha saMsArAvasthAyAM na vedyate anAdimalAvaguNThitamAtmanaH svarUpam, yathA paTAntarite ghaTe ghaTabuddhirna bhavati, evaM malalipte Atmani Atmabuddhirna bhavati; tadetadayuktam, dRSTAntadArTAntikayoH vaiSamyAt-paTAntarite ghaTe ghaTabuddhirna bhavati paTAntardhAne sati indriyeNa sAkaM sambandho nAsti tadbhAvAd ghaTe nendriyajaM vijJAnaM smpdyte|ih tu punaHmalAvaguNThanena kasyavyavadhAnaM kriyate? navedyavedakayorvyavadhAnaM kriyte| vedyaM vedakaM ca AtmasvarUpameva-yathA bauddhAnAM svasaMvedyaM vijJAnam, tacca viSayasadbhAve'pi vedyate tadabhAve'pi vedyate, ya (ta) thAtmanaH svasaMvedyaM svarUpaM malasadbhAve'pi vedyate tadasadbhAve'pi vedyate, malasyA'kiMcitkaratvAd aatmno'rthaantrtvenaa'vsthaanaat| atha tAdAtmyena sthitAni malAni; tadA 'malAni apanIyante' kimuktaM bhavati? aatmaa'pniiyte| tatazca mokSAbhAvaprasaGgaH // cha / 7. mImAMsakamatenApi AtmAnumAnasyAsaMbhavitvaprakaTanam / 'tathA mImAMsakamatenApi AtmAnumAnaM na pravarttate, pramANAntarAnavadhAritArthaviSayatvAbhyupagamAt prmaannaanaam| niyataviSayANi hi pramANAni pratipadyantepratyakSAvaseye nAnumAnaM pravarttate, anumAnAvaseye ca pratyakSaM na prvrttte| tatazca itretrvyaavRttivishessvissyaanni|tdyu(tdu)ktm-"vishesse'nugmaabhaavH"vishesso niyatapramANagrAhayo'rthaH, tathAbhUte'rthe'GgIkriyamANe anumaansyaa'nugmaabhaavH| anugamaH sambandhaH, tdgrhnnaanuppttiH|
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 gadyasaMgrahaH atha pratyakSAdyavadhAritepyarthe anumAnaM pravartate; nanvevaM pratyakSAnumAnasAdhAraNo'rthaH prsktH| sAdhAraNatA smaantaa| "sAmAnye siddhasAdhyatA" prtykssaavgttvaat| anadhigatArthagantRvizeSaNaM ca apaarthkm| athavA, sAmAnye siddhe sAdhanam itynyo'rthH| sAmAnyayoH gamyagamakabhAvo'bhyupagamyate miimaaNsken| na ca tat sAmAnyaM vidyate, yathA ca na vidyate tathA praagevoditm| tatazca siddhasya sAdhanam-vidyamAnasya sAdhanam / na ca agnitvmsti| tadabhAve kasyedaM jJApakam? athavA, siddhaM sAdhanaM siddhasAdhanam itynyo'rthH| vidyamAnaM saadhnm| na ca dhuumtvsaamaanymsti| tacca(tva) vidyamAnaM saamaanym| kathaM sAmAnyaM sAdhanaM bhavitumarhati? athavA, siddhasAdhanam-jJAtamanumAnaM sAdhanaM bhavati, na ca dhUmatvaM jJAtaM svayamasattvAt, athavA grahaNopAyAbhAvAt tasya anusyUtaM ruupm| na ca tat aatmnynusyuutm| nApi ekasyAM vyaktau api tu bahvISu vyktissu| na ca bahvapyo vyaktaya upalabhyante, api tu ekaiva dhuumvyktiruplbhyte| na ca ekasyAM vyaktau anugatAtmatayA saamaanysNvittirsti| na cAkArAntarasAmAnyam // cha / / 2. Aptoktatvena zabdaM pramANIkurvatAM matasya nirAsaH / anye tu Aptoktatvena praamaannymushnti| AptAH saakssaatkRtdhrmaannH| tairyaduktaM samamAptaM ttkilaavisNvaadkm| "kSINadoSo'nRtaM vAkyaM na brUyAd hetvsNbhvaat"| tadetadayuktam, Aptasya atyantA'pratyakSatayA tadAyattatAyA andhigteH| vItarAgajJApakaM ca anumAnaM na vidyate tasya aprmaanntvaat| bhavatu vA Aptoktatvam; prAmANye kimAyAtam? kiM sattAmAtreNa prAmANyam, vijJAnajanakatvena vA? yadi sattAmAtreNa ; tadayuktam; akArakasya praamaannyaa'yogaat| atha vijJAnajanakatvena prAmANyam;tatkim ekalasya, sahakArikAraNopacaritasya vA? tadyadi ekalasya ; tadayuktam, svayamanabhyupagamAt, krmyogpdyaasNbhvaacc| ___ atha sahakArika(kA)raNopacaritena janyate; yadyevaM tadA sahakArikAraNaM duSTamapyabhyeti, tadanurodhena viparItamapi jJAnaM janayati Aptoktatve stypi| yathA
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvopaplavagranthAt 193 abhinavakambalasambandhinaM mANavakaM dRSTvA pravaktA vAkyamuccArayatinavakambalako'yaM mANavakaH iti; zrotA tu adharmamanaHkSobhAdinA nimittena nvtvsNkhyaayuktkmblsmbndhinprtipdyte| tathA pratAraNabuddhyA navatvasaMkhyAyuktakambalasambandhI mANavaka ityukte avadAtakarmAnurodhena pratipattA abhinavakambalasambandhinaM pratyeti, tathA vedavAkyAnAmapiavadAtetarakarmAnuvedhena vipriitaarthaavbodhotpaadktvmuppdyte| tathA, bhUtopaghAtacetovika (kA) ramana:- kSobhAdinA vA nimittena // cha / / 1. apauruSeyatvena vedasya prAmANyaM svIkurvatAM matasya vyudAsaH / __ anye tu kumatimatAnusAriNo vadanti- vedasya praamaannymnythaa-apaurusseytven| puruSA hi rAgAdiviparItacetaso viparItamupapAdayanti, na ca vedvidhaatRsNbhvo'sti| taduktam-nityo vedaH asmaryamANakartR(ka)tvAt vyomaadivt| vedavedhaso'pagame tadAyattA doSA vyapagatA bhvnti| te hi vidhAtRsattAnuvartinaH tadava(pa)game kthmvtisstthern| teSAmapAye kathamapramANamAzaMkyate vedH| yaduktam doSAH santi na santIti pauruSeyeSu yujyate / vede katrabhAvAttu doSAzaMkaiva nAsti naH // (tattvasaM. kA. 2895) caudanAjanitA buddhiH pramANaM doSavarjitaiH / kAraNairjanyamAnatvAt liGgAptoktAkSabuddhivat // ___(zlokavA. sU. 2. zlo. 184) na ca codanAjanitaM vijJAnaM sandigdham, kiMsvit itynenaakaarennaanupjaaymaantvaat| na cedaM bhrAntaM deshaantraadaavbaadhymaantvaat| yat dezAntarAdau bAdhyate tat mithyA, yathA marIcinicaye ambujJAnam, kAlAntare ca bAdhA yathA AraktapaTe hATakavijJAnamityevamAdi, nacedaM bhrAntaM tathA, tsmaadvitthm| yattAvaduktam-'nityo vedaH karcasmaraNAt'; tadayuktam, kuupaaraamaadibhirnaikaantiktvaat| teSAM hi karttA na smaryate athaca anitytvm|athdeshkaalocchedaat tatra karturasmaraNam; evaM tarhi avizeSAbhihite'rthe vizeSamicchato hetvantaraM nAma nigrhsthaanm| athavA satyapi vizeSaNopAdAne hetoH vipakSagamanaM na nivArayituM pAryate, yathA kRtakatvavizeSaNopAdAne'pi na prameyatvasya vyaavRttirsti| atha kRtakatvam;
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 gadyasaMgrahaH tadeva gamakaM vyaavRtttvaat| na yekasya vyAvRttau anyasya vyaavRttirstytiprsNgaat| kiMca, sAdhyaviruddha heto:(tau) kiM vizeSaNopAdanam, tadviparIte vA? tadyadi viruddha; tadA'narthakaM vishessnnopaadaanm| atha aviruddhe'pyevameva-nahi vizeSaNena viruddhasvabhAvatA vyAvarttate, yathA kRtakatvavizeSaNopAdAne'pi na cAkSuSatvasya zabde vRttilaabhH| tathA dezaku (kA)locche dAbhAva vizeSaNopAdAne'pi asmaryamANakartR(ka)tvasya na vipakSAd vyaavRttirsti| asiddho'pyayaM hetuH yasmAtsmaranti eva kartAraM kaannaadaaH| tathA laukikA api bahulaM vaktAro bhavantibrahmaNA vedAH praNItAH' iti| api ca kimazeSajanasmaraNanivRttiriha hetutvena vivakSitA,Ahosvit katipayapuruSasmaraNavinivRttiH? tadyadi sakalajanasmaraNavinivRttiH ; tadA'siddhA, avadhArayitumazakyatvAcca arvaagbhaagvidbhiH| avadhAraNe vA ta eva sarvajJAH syuH arvAgbhAgavido na bhveyuH| __ atha katipayapuruSApekSayA; tadAnaikAntiko hetuH, vidyamAnakartRkeSvapi kartA na smaryate kaishcit| anyacca, katipayaiH puruSairna smaryate-arthAdApadyate-puruSAntarasmaryamANakartRko vedaH, vizeSapratiSedhasya shessaabhynujnyaavissytvaat| na ca puruSajanyatvena vedasyA'prAmANyam, api tu purussdossotpaadytven| ataH sa eva apaneyaH na puruSavyApAraH / atha puruSasya doSAdhikaraNatve tajjanyatve doSajanyatvamapyAzaMkyata iti cet ; yadyevam indriyANAmapi doSAdhikaraNatvena tadutpAditavijJAnAnAmaprAmANyaM na ca asmaryamANakartRkatvena vedazabdAnAmapauruSeyatvasaMsiddhiH, anyathApi asmaryamANakartRkatvamupapadyate-kenApi vidagdhamatinA vedasandohamutpAdya AtmA apahnayate-'nAhaM vedAnAM vidhAtA' iti|| bhavatu vA apauruSeyo vedaH; prAmANye kimAyAtam? atha puruSavyAvRttyA taddoSavyAvRttibindhanaM prAmANyam ; tavyAvRttyA tadguNavyAvRttinibandhanamaprAmANyaM kinneSyate? atha puruSagataguNadoSavyAvRttau nissargaguNAnuvedhena prAmANyamiSyate; puruSaguNadoSavyAvRttau nisargardoSAnuvedhena aprAmANyaM kinna gIyate? api ca yathA apauruSeyatve satyapi rAgAdidoSasambandhitA upalabhyate, tathA vede'pi bhvissyti|
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvopaplavagranthAt 195 kiMca, apauruSeyatvena kartRdoSApagamaH kRtaH, zrotRdoSAstu kenaapniiyte| tathA hi-arthapratipattau tAnapekSya viparItAM prtipttimbhinivrtyissyti| tatazca nityAnAmapi kartRkarmaNAM duSTasahakArikAraNAnuvedhena viparyayAdijJAnahetutvamupapadyate na vAkyAnAM prmaannprtilmbhH| yadapyuktam-'dezAntarAdAvabAdhyamAnatvAt pramANaM codanAjanitA buddhiH'tadayuktam, smRterbAdhArahitatve'pi aprmaanntvaat| kiMca, bAdhAzabdena viparItavijJAnamapadizyate, tacca notpadyate-kiM codanAjanitavijJAnasya yathArthatvena uta tadutpAdakakAraNavaikalyena iti sndihyte| api ca, bAdhArahitatve'pyapramANyaM dRSTaM-bAdhakavijJAnotpatteH puurvm| bAdhA'pyupajAyamAnA kAlavikalpena upajAyate kvacidardhamAsena kvacinmAsavyavadhAnena kvacicca abdadvayatrayavyavadhAnena, anyatra tu kArakavaikalyAnnaiva sNptsyte| na caitAvatA pramANaM, codanAjanitA buddhiH|| __kiMca, bAdhArahitatvamapi kim-azeSapuruSApekSayA katipayapuruSApekSayA vA? yadyazeSapuruSApekSayA; tadAvagantuM na zakyate, paracittavRttInAM durnvytvaat| atha katipayapuruSApekSayA bAdhArahitatvam; tadA'naikAntiko hetu:-yathA asatyodake jAtodakabuddhiH tasmAddezAt dezAntaraM yadA prayAti tatraiva dazArdhatAmupayAti, na ca tasya bAdhakaM vijnyaanmutpnnm| kimetAvatA tat pramANaM bhavatu? athavA codanAjanitavijJAnasya nirviSayatvameva bhrAntatvam, codnaajnitvijnyaansmaankaaliinkrttvytaaruupaarthsyaa'sNbhvaat| saMbhave vA codanAvacaso vaikalyama, vitaankriyaavilopH| atha na vidyate karttavyatArUpo'rthaH, kathaM codanAvacanodbhUtaM vijJAnaM na mithyA? anyathA kezoNDukasaMvido mithyAtvaM na bhvet| atha tasyA (:) pratIyamAnArthA'saMbhavena mithyAtvam; tadihApi tdevaastu| atha codanAjanitavijJAnArthasya punaH sadbhAvo bhavati tena tasya ythaarthtvm| na tu kezoNDukavijJAnasya kadAcidapi sdbhaavo'sti| so'yaM viSabhakSaNena paraM pratyAyayati tpsvii| codanArthasya pazcAdbhavanaM tadvijJAnAnupayogi, tasmin kAle jJAnasya astamitvAt, vijJAnakAle ca arthsy(syaa)sNbhvaat| athavA, iyameva bAdhA yaduta asaMbhAvyamAnArthasya pratipAdakatvaM yathA tantuturi-kArakopanipAte sati vastrAdikAryamupajAyamAnaM dRssttm| punaH paTArthine
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 gadyasaMgrahaH upadezo dIyate-'tantUnAmupAdAnaM kuruSva' iti| na tvevaM saptatantvavadAtakarmaNoH sAdhyasAdhanasambandhAvadhAraNam, nApUrvam, yenAtra upadezasya sAphalyaM bhvti| evaM tAvaduktena nyAyena zabdAnAM vAcakatvena prAmANyaM na yujyte| 2. vivakSAsUcakatvena zabdapramANyaM svIkurvatAM matasya khaNDanam / atha vivakSAsUcakatvena liGgabhUtasya prAmANyam / taduktam- 'vivakSAprabhavA hi zabdAH tAmeva saMsUcayeyuH' iti| tadetadayuktam, yathA hetuphalabhAvo nAsti saugate mate tathA prAgeva prapaJcitam // cha / 3. sAdhupadAdarthapratipattiM varNayatAM vaiyAkaraNAnAM matasya nirAsaH / anye tu sAdhupadazabdAdarthapratipattiM vrnnynti| sAdhutvaM ca lkssnnyogitven| lakSaNaM ca sUtrANyeva, lakSyaM gaurityaadipdm| atha kimidaM nAma yallakSaNena paramarSigaditena sUtrakalApena lakSyate? kiMgakArAdayo varNAH, varNebhyo'rthAntaraM vA padaM sphoTarUpam? tadyadi varNAH; te kiM nityAH santaH padasaMjJA bhavanti, uta upajananadharmakA:? tadyadi nityAH kUTasthA santo varNAH padasaMjJA bhavanti; tatre kiM vyastAH, samuditA vA? tadyadi vyastAH ; sanAtanA ete padasaMjJA bhavanti, tadA gavarNenaiva kevalena go'rthapratipAdanaM kriyate, okAreNa vA arthapratipAdanaM kriyte| tatazca puurvaaprvrnnoccaarnnaanrthkym| na cAtraikasmin varNe vibhaktayantatA asti, api tu varNakadambake vibhktyutpaadaabhyupgmaat| ___ atha samuditAnAM padasaMjJA / tadayuktam "bahUnAM saMghAtazabdavAcyatvam, na hyekasmin saMghAtazabdaprayogo'sti, apitu gakAraukAravisarjanIyeSu samudAyazabdaH pryujyte|" tadayuktam, varNAnAM nAnAtA vidyte|.vrnno hi avarNAt varNAtmatayA vyAvarttate varNAntarAttu kathaM vyAvarttate? kiM varNAkAratayA avarNAtmatayA vA? tadyadi varNAkAratayA vyAvarttate; tadA'nyeSAM varNarUpatA na prApnoti niirtiiraaderiv| atha avarNAtmatayA vyAvarttate; tadA(5)varNAtmatA vyAvarttate uktAnAmiva, tatazcaika eva varNAtmA jagati sNjaatH| tasya go'rthavAcakatvaM na yujyate supvibhktynupptteH| nApi varNAnAM nityatvapratyAyakaM pramANamasti, evaM prtykssaadiinaampraamaannyprtipaadnaat| tIvramandAtmatayA gavarNasya nAnAtvopalabdheH gakAro'pi bhedavAn na gkaare(rai)ktvm|
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvopaplavagranthAt 197 athavyaJjakavazena tIvramandAdibuddherutpattiH na gavarNasya bhedo'sti ; tadayuktam, gavarNa eva pratIyate tIvramandAdyAtmatayA na vyaJjakAni gvrnnbuddhirvaa| yadi vyaJjakabhedena tIvramandAdibhedaparitRptiH kriyate gavarNAtmA tu na bhidyate; tadA gakArAdivibhAgo'pi vyaJjakabhedanibandhano'bhyupagantavyaH, varNAtmA tveka eva / tatazca gavArthapratipattirna prApnoti ekasmin varNe supvibhktynupptteH| kiMca, bhinnAkAratayA pratIyamAnasya yadyekatvamabhyupagamyate; nAnekaM jagat syAt, abhinnAtmake ca jagati mAnameyavyavasthaiva hiiyte| na ca nityasya anupajAtavikArasya vijnyaanodydaansaamrthymsti| atha kriyate; kimanupajAtAtizayena vA, avyatiriktopajAtAtizayena vA, vyatiriktopajAtAtizayena vA? tadyadi anupajAtAtizayena kriyate; tadA sarvadA kuryAt ekasmin vA kAle kuryAt taddehamAtrAnubandhenA(na) kaalvilmbnaayogaat| __ atha avyatiriktopajAtAtizayena kriyate; tathApi sanAtanA varNAH, avyatiriktAtizayakaraNapakSe sa evopajAyate, phlaanisspttikrnnsvruupaa'ntivRtteH| atha vyatiriktopajAtAtizayena kriyate ; tasyAtizayaH katham? yo yasya kenApi sambandhena na saM(0ndhena saM)bandhyate sa tsyaatishyH| yadi ca antarhi tavarNasmaraNaviziSTo'ntyo varNa: padam; tasyApi smaraNakAle tirohitatvAdavAcakatvam- 'tasya vyaJjakAnAM kSaNikatvAt kSaNopalabdhiH' iti vcnaat| yadi varNA vyaJjakairvyajyante tadA samAnadezAvasthitaM samAnendriyagrAhyANAM pratiniyatavyaJjakatveneSTam ekAntargatodakakanakAdInAM vadanti vaishessikaaH| atha anityA varNAH padasaMjJA bhavantIti cet; tatrApi kiM vyastAH, samastA vA? tadyadi vyastAH ; tadA gakAraukAravisarjanIyAnyatame varNe na vibhaktayutpAdo'sti, utpAde vA eko varNa: vAcakaH syaat-vrnnaantroccaarnnaanrthkym| atha varNasamudAyaH padam; pratikSaNadhvaMsinAM samudAyArtho vaktavyaH, bahUnAmavasthitarUpANAM samudAyo loke dRSTaH, na ca varNAnAM bhUyastvamasti uktaanyaayaat| kiMca antyavarNagrahaNAnantaraM pUrvavarNasmaraNam, pUrvavarNasmaraNAnantaram antyavarNe jJAnam, tatazcAsya arthapratipattikAle padaM (na) vidyate tenA'padikA'rthapratipattiH syaat|
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 gadyasaMgrahaH na ca kAryarUpatA varNAnAM vidyte| satI sattA sNvedyte| vijJAnotpatteH pUrva vedyasya sattA, pshcaadvijnyaanm| tadvedyaM kim adhunotpannaM viSayatAM yAti, cirotpannam, anutpannaM vA? nAlamAlocayituM jJAnam, tatsvarUpamAtrAstitvavidhAyakatvena tdutptteH| na ca tatkAraNaM vidyte| nanu prayatnAdikaM vidyate; tadayuktam, teSAM prayatnAdInAM svarUpaM kathaM gRhyate-kiM sattAmAtreNa, kArakatvena vA? tadyadi sattAmAtreNa; tadA janakaM rUpaM na syaat| atha kArakatvena gRhyate; kim Atmajanakatvena, Ahosvid anyajanakatvena? tadyadi Atmajanakatvena gRhyate ; tadAtmA tenotpAdyate na vrnnH| atha anyajanakatvena avadhAryate; tadA anyasya sattA siddhA / tA(nayA)kSiptAnyasadbhAva eva sadbhAvo'syAdhyavasIyate, tataH tatsamAnakAlInatvena hetuphlbhaavaa'siddhiH| kiMca, pUrvAparabhAvena hetuphalabhAvaH, kiMvA pUrvAparagrahaNena? tadyadi pUrvAparabhAvena hetuphalabhAvaH; tadA jJAnaM vinA 'asti' kathaM jJAyate? jJAnAbhAvenA'jJAne kiM pUrvotpannau sahotpannau vA? atha pUrvAparagrahaNena hetuphalabhAvavyavasthA iti; tadayuktam, aniyataM grahaNaM dRSTam-kAryaM dRSTvA kAraNaM gRhNAti, kAraNaM dRSTvA kArya gRhNAti, ubhayaM ca yugapat gRhnnaati| evaM ca sthite na hetuphlbhaavvinishcyo'sti| tadabhAvAnnA'nityA varNAH padaM bhvitumrhti| atha varNebhyo'rthAntarabhUtaM padaM vrnnvynggysphottruupmbhyupgmyte| varNAnAM kila arthapratyAyakatvaM vyastasamastAnAM saMbhavati, asti ca sA arthapratipattiH tena arthAntarabhUtaM varNebhyaH padaM vidmH| abhinnAkArA ca pratipattivarNeSvanupapannA tena varNebhyo bhinnam abhinnAkAraM pdmdhyvsiiyte| yattAvaduktam-'arthapratipattyanyathAnupapattyA padamavagamyate' tadayuktam, arthApatteH prAmANyameva naasti| yathA ca na vidyate tathA prAgeva prpnycitm| na ca padena saha pratibaddhA arthapratipattiH avagatapUrvA yena anyakAraNaparihAreNa padaM bodhayati / pratyakSaM ca pramANameva na bhvti| kathaM tat padapratipAdanAya alam? na ca nityasya vijnyaanaadyrthkriyaakrnnsaamrthymsti| evaM lakSyabhUtaM padaM na vidyte| tadabhAvAnniviSayaM paarmaarth(mrss)lkssnnmiti|
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ tattvopaplavagranthAt 199 api ca, yAni lakSaNaparANi sUtrANi teSAM lakSaNaM vidyate, na vA? yadi vidyate; tatrApi anyad atrApi anyad ityaniSThAyAMcana kiMcit padaM jnyaanN(tN)syaat| atha na vidyate; kimevaM tarhi teSAM sAdhutvaM na vidyate? atha lakSaNAbhAve'pi teSAM sAdhutvaM vidyate; evaM gAvIgoNIgoputtaliketyevamAdInAmapi apabhraMsA(zA)nAM lakSaNAbhAve'pi sAdhutvaM bhvissyti| atha lakSaNAbhAvAnna gAvyAdInAM sAdhutvam tadA sUtrapadAnAmapi tadabhAvAdeva asaadhutvm| api ca, yadi nAma lakSaNavikalatA zabdasya; tadA kiM bhavati? kimuccArayiturmukhabhaGgaH saMpadyate, zabdasya vA avAcakatvam, arthasya vA rUpaviparyAso jAyate, kiM vA apazabdapratipAditArthasya arthakriyAkartRtvaM hIyate, apazabdoccAraNe sati amaGgalodayo vA bhavati? tadyadi tAvat pravaktRmukhabhaGgo bhavati gAvIzabdoccAraNe sati ; tadaite bahulaM gAvIzabdoccAraNaM kurvANAH samupalabhyante pravaktAraH, na ca teSAM mukhabhaGgaH smuplbhyte| atha gAvIzabdasya vAcakatvaM nopapadyate; tadayuktam, gAvIzabdena bahulaM vyAharanti prmaataarH| atha go'rthapratipitsUnAM gAvIzabdazravaNAnantaraM gozabde smRtirupajAyate sa ca gavAdyarthavAcakaM iti cet; tadayuktam, mlecchAdInAM sAdhuzabdaparijJAnAbhAvAt kathaM tadviSayA smRti:? tadabhAve na go'rthapratipattiH syaat| atha arthasya rUpaviparyAso bhavati; tadayuktam, na gAvIzabdena abhidhIyamAnasya gorUpatA vyAvarttamAnA dRssttaa| atha arthakriyAkartRtvaM hIyate; tadayuktam, gAvIzabdena abhidhIyamAnasya vAhadohaprasavasAmarthyaM nAtivarttate gopinnddsy| atha gAvIzabdoccAraNAdamaGgalodayo bhavati, na tu vAcakatvaM nirAkriyate asAdhu shbdsy| taduktam apazabdonumAnena vAcakaH kaizcidiSyate / vAcakatvA'vizeSe'pi niyamaH puNyapApayoH // tadayukta m , tena saha prtibndhaabhaavaat| na pApAstitvagrAha kaM prmaannmsti| anyathaiva kAle ca na mlecchi(ta)vyamiti niymo'bhyupgmyte| na ca zuddham, anyatra paNDitAnAmapi vyvhaarodydaandrshnaat|
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 gadyasaMgrahaH tadevamupapluteSveva tattveSu avicAritaramaNIyAH sarve vyavahArA ghaTanta iti| 1. tasyA-bhAvaH ityanayormadhye lupto nakAro dRshyte| atra kadAcit granthakAreNa pUrvaM 'tasya na bhAvaH' iti likhitaM syaat| atha ca pazcAt taM nakAraM luptvA kenacit 'tasyA'bhAva' iti kRtaM syaat| 2. yadyatra 'nAkAla' ityeva zuddhaH pAThaH syAt tadA ISatkAlArthakam 'A' padaM sandhigataM bodhym| ___3. vidyamAnAnAmapi tattvAnAM vijJaiH svIkRtAnAmapi siddhAntAnAmanyathaiva darzanaM kartuM baddhaparikarasya paNDitaM manyasya mataM mano vinodAyAtra sNgRhiitmitynumiiyte|
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ The compiler of the present volume Prof.(late) Badarinath Shukla was an outstanding scholar in Sanskrit Literature specialized in sastras. An authority in Indian Philosophy Prof. Shukla had presented quite a number of papers in seminars conducted by Indian Council for Philosophical Research and other institutions. He was the Vice-Chancellor of Sampurnanand Sanskrit University, Varanasi. Prof. Jayamanta Misra (b. 1925) the editor of the compilation is an eminent scholar in Sanskrit. Hindi and Maithili. The winner of President of India's Certificate of Honour (1986), Prof. Misra has a long tenure of teaching experience in various institutions and retired from service after serving the Kameshwara Singh Darbhanga Sanskrit University as Vice-Chancellor (1980-85). He has authored quite a few publications which includes the Sahitya Akademi Award-winning book Kavita Kusumanjali in Maithili.
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
_