Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
नमो नमो निम्मल देसणस
जगमयुवाणि
(सटीक)
भाग:-२६
:संशोधक सम्पादकश्च मनि दीपरत्नसागर
For Brivale & Personal Use Only
ww.jainelibrary.org
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
बालब्रह्मचारी श्री नेमिनाथाय नमः नमो नमो निम्मल दंसणस्स
श्री आनंद - क्षमा- ललित सुशील सुधर्मसागर गुरूभ्यो नमः
● आगम सुत्ताणि (सटीकं)
४१ / १
४१/२
संशोधकः सम्पादकश्च :
-:
मुनि दीपरत्नसागर
रविवार २०५६
ता. १४-४-२०००
भाग : २९ ओघनिर्युक्तिः पिण्डनिर्युक्ति
४५- आगम सुत्ताणि-सटीकं मूल्य रू. ११०००/
5 आगम श्रुत प्रकाशन फ्र
-: संपर्क स्थल :
'आगम आराधना केन्द्र” शीतलनाथ सोसायटी विभाग- १, फ्लेट नं. - १३, ४ थी मंझिल, व्हायसेन्टर, अहमदाबाद (गुजरात)
खानपुर,
चैत्र सुद ११
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
नियुक्तिमूलसूत्रस्य विषयानुक्रमः
२३७
२६८
३५८
ओघनियुक्तेिर्विषयानुक्रमः पिण्डनियुक्तेिविषयानुक्रमः मूलाङ्कः विषयः पृष्ठाङ्कः । मूलाङ्कः विषयः पृष्ठाङ्क: १-२० मंगलं, प्रस्तावना गाथा ३१-१०० पिण्ड -५४६ प्रतिलेखनाद्वारम् | १४ | -४३५ / उद्गम -१७०६| पिण्डद्वारम्
१३० -५५७ | उत्पादन -१११४) उपधिप्रमाण द्वारम् | २१४ -६७७ | एषणा |-११३९, अनायतनवर्जन द्वारम् २३० -६८३/ संयोजना |-११४२ प्रतिसेवना द्वारम् २३३ । -६९६ | प्रमाण
-११४६] आलोचनाद्वारम् २३४ | -७०२ | अङ्गार-धुम्र |-११६०| विशोधिद्वारम्
| २३५ | -७१२) उपसंहार
३८४
४०९।
४१३
-
-
ओघनियुक्तिः ० मूल गाथा ८११ ) भाष्य गाथा ३२२ प्रक्षेप गाथा ३२
पिण्डनियुक्तिः ) मूल गाथा ६७१ O भाष्य गाथा ३७ प्रक्षेप गाथा
-
-
-
११६५
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
આર્થિક અનુદાતા
-પ.પૂ. માલવભુષણ તપસ્વી આચાર્યદેવ શ્રી નવરત્નાસાગર સૂરીશ્વરજી | મ.સા.ની પ્રેરણાથી શ્રી લાલભાઈ દેવચંદ શાહ તરફથી - નકલ એક.
-પ.પૂ, સરળ સ્વભાવી-શ્રીમદ્ ભગવતીસૂત્ર વ્યાખ્યાન પટુ આચાર્યદેવ શ્રી નારદેવસાગરસૂરીશ્વરજી મ.સા. તથા પૂજ્યશ્રીના શિષ્યરત્ન તપસ્વી ગણિવર્યશ્રી ચંદ્રકીર્તિસાગરજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી શ્રી પુરુષાદાનીચ પાર્શ્વનાથ ૨. મૂર્તિ, જૈન સંઘ, દેવફીનંદન સોસાયટી, અમદાવાદ તરફથી નકલ એક.
પ.પૂ. શાસન પ્રભાવક-ક્રિચારાગી આચાર્યદેવશ્રી વિજય કચકચંદ્ર | સૂરીશ્વરજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી એક સહસ્થ તરફથી નકલ એક
-પ.પૂ. સાહિત્યપ્રેમી મુનિરાજ શ્રી સર્વોદય સાગરજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી-“અચલગચ્છાધિપતિ પ.પૂ.આ.ભ. શ્રી ગુણસાગરસૂરીશ્વરજી મ.સા.ના શિષ્યરત્ન પ.પૂ. મુનિરાજ શ્રી ચારિત્રરત્નસાગરજી મ. ની ૧લ્મી અઠ્ઠાઇ નિમિત્તે શ્રી ચારિત્રરત્ન ફા.. ટ્રસ્ટ તરફથી નકલ એક.
પ.પૂ. વૈયાવૃત્યકારિકા સાદેવી શ્રી મલયાશ્રીજી મ.સા.ના શિષ્યા | વ્યવહાર વિચક્ષણા પૂ. સાધ્વી શ્રી હિતજ્ઞાશ્રીજી મ. ની પ્રેરણાથી જેના આરાધના મંદિર-“જ્ઞાનખાતા” તરફથી નકલ એફ.
પ.પૂ. સૌમ્યમૂર્તિ સાધ્વીશ્રી સૌમ્યગુણાશ્રીજી મ.ની પ્રેરણાથી પ.પૂ. ગુરુમાતા-વાત્સલ્યમૂર્તિ સા. શ્રી રાત્રયાશ્રીજી મ.ની પંચમી પુન્યતિથિ નિમિત્તે શ્રીમતી લીલમબેન પ્રાણલાલ પી. દામાણી તરફથી નકલ એક.
-પ.પૂ. સ્વનામધન્યા સા. શ્રી સીમ્યગુણાશ્રીજી તથા તેઓના શિષ્યા | સા. શ્રી સમજ્ઞાશ્રીજીની પ્રેરણાથી-૨૦૧૩ના યશસ્વી ચાતુર્માસ નિમિત્તે શ્રી પાર્શ્વપદ્માવતી જૈન સંઘ, પારૂલનગર, અમદાવાદ તરફથી નકલ છે.
-પ.પૂ. રત્નાસચારાધકો સાધ્વીથી સૌમ્યગુણાશ્રીજી તથા તેઓશ્રીના શિષ્યા સા. શ્રી સમજ્ઞાશ્રીજીની પ્રેરણાથી સંવત ૨૦૫૪ના નિર્મળ આરાધનામય ચાતુર્માસની સ્મૃતિમાં-ઘાટલોડિયા (પાવાપુરી) જૈન શ્વે. મૂર્તિ. સંઘ, અમદાવાદ તરફથી નકલ એક.
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
-પ.પૂ. સાધ્વી શ્રી રત્નત્રયાશ્રીજી મ.ના પરમ વિનૈયા સા.શ્રી સૌમ્યગુણાશ્રીજીની પ્રેરણાથી તેઓના સંસારીભાઈશ્રી ઇન્દ્રવદનભાઈ દામાણીના અનુમોદનીય પુરુષાર્થથી “આગમ દીપ-સંપુટ"ના બદલામાં પ્રાપ્ત રકમમાંથી-નકલ ચાર,
-૫.પૂ. પ્રશમરસનિમગ્ના સાધ્વીશ્રી પ્રશમશીલાશ્રીજી મ.ની પ્રેરણાથીસમ્મેતશિખર તિર્થોદ્ધારિકા પ.પૂ. સાધ્વીશ્રી રંજનશ્રીજી મ.સા,ના શિષ્યા અપ્રતિમ વૈચાવૃષ્યકારિકા સા.શ્રી મલયાશ્રીજી તત્ શિષ્યા સા. શ્રી નરેન્દ્રશ્રીજી-તત્ શિષ્યા સા. શ્રી પ્રગુણાશ્રીજી મ.ના. આત્મશ્રેયાર્થેઅરિહંત ટાવર, જૈન સંઘ, મુંબઇ તરફથી નફલ એક.
-૫.પૂ. આગમોદ્ધારક આચાર્યદેવશ્રી ના સમુદાયવર્તી પ.પૂજ્ય વૈયાવૃષ્યકારિકા સા. શ્રી મલયાશ્રીજી મ.ના શિષ્યા પૂ. સા. શ્રી કૈવલ્યશ્રીજી મના શિષ્યા પૂ.સા.શ્રી ભવ્યાનંદશ્રીજી મ.સા.ના સુશિષ્યા મિષ્ટભાષી સાધ્વીશ્રી પૂર્ણપ્રજ્ઞાશ્રીજી મ.સા. તથા તેમના વિનિત શિષ્યા સા. શ્રી
પૂર્ણદર્શિતાશ્રીજી તથા સા. પૂર્ણનંદીતાશ્રીજીની પ્રેરણાથી-સર્વોદય પાર્શ્વનાથ ચેરીટેબલ ટ્રસ્ટ, મુલુન્ડ મુંબઈ તરફથી નકલ એક.
-૫.પૂ. વૈયાવૃષ્યકારિકા સાધ્વીશ્રી મલયાશ્રીજી મ.ના પ્રશિષ્યા સા. શ્રી ભવ્યાનંદશ્રીજીમ.ના સુવિનિતા સા.શ્રી કલ્પપ્રજ્ઞાશ્રીજી તથા કોકીલકંઠી સા. શ્રી કૈરવપ્રજ્ઞામ્રજી ની પ્રેરણાથી -મેહુલ સોસાયટી, આરાધનાભવન, સુભાષનગર, વડોદરાની બહેનો તરફથી નકલ એક
-શ્રી વિશાશ્રીમાળી તપગચ્છજ્ઞાતિ-જ્ઞાનખાતું, જૈન પાઠશાળા, જામનગર તરફથી નકલ બે.
-શ્રી મંગળ પારેખનો ખાંચો-જૈન શ્વે. મૂર્તિ. સંઘ, અમદાવાદ. તરફથી ૨૦૫૪ના ચાતુર્માસ નિમિત્તે નકલ બે.
શ્રી આકોટા જૈન સંઘ, વડોદરાની બહેનો તરફથી નકલ એક. -શ્રીમતી નયનાબેન રમેશચંદ્ર શાહ, વડોદરાની પ્રેરણાથી આગમોના સેટના બદલામાં પ્રાપ્ત રકમમાંથી નકલ પાંચ.
શેષ સર્વે રકમ “અમારા"આજ પર્યન્ત પ્રકાશનોના બદલામાં પ્રાપ્ત થયેલી છે.
-
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
___ २३५
नमो नमो निम्मल दंसणस्स पंचम गणधरत्री सुधर्मास्वामिने नमः॥
४१ पिण्डनियुक्तिः (मूलसूत्र)
-
सटीकं
[द्वितीयं मूलसूत्र] भद्रबाहुस्वामि रचितं मूल (नियुक्तिः) + भाष्यं + मलयगिरिआचार्य रचिता वृत्तिः
जयति जिनवर्द्धमानः परहितनिरतो विधूतकर्मजरजाः।
मुक्तिपथचरणपोषकनिरवद्याहारविधिदेशी॥ नत्वा गुरुपदकमलं गुरूपदेशेन पिण्डनियुक्तिम।
विवृणोमिसमासेनस्पष्टं शिष्यावबोधाय॥ द. आह-निर्युक्तयो न स्वतन्त्रशास्त्ररूपाः किन्तु तत्तत्सूत्रपरतन्त्राः, तथा तद्व्युत्पत्त्याश्रयणात, तथाहि-सूत्रोपात्ताअर्थाःस्वरूपेणसम्बद्धा अपिशिष्यान, प्रतिनियुज्यन्ते-निश्रितं सम्बद्धा उपदिश्यं व्याख्यायन्ते यकाभिस्ता नियुक्तयः, भवताऽपि च प्रत्यज्ञायि- 'पिण्डनियुक्तिमहं विवृणोमि,' तदेषा पिण्डनियुक्तिः कस्य सूत्रस्य प्रतिबद्धेति ?, उच्यते, इंह दशाध्ययनपरिमाणथूलिकायुगलभूषितो दशदै कालिको नाम श्रुतस्कन्धः, तत्र च पञ्चमध्ययन पिण्डैषणानामकं, दशवैकालिकस्य च नियुक्तिचतुर्दशपूर्वविदाभद्रवाहुस्वामिनाकृता,तत्रपिण्डेषणाभिधपञ्चभिधपञ्चमाध्ययननियुक्तिरतिप्रभूतग्रन्थत्वात्पृथक् शास्त्रान्तरमिव व्यवस्थापिता, तस्याश्च पिण्डनियुक्ति रिति नाम कृतं, पिण्डैषणानियुक्तिः, पिण्डानियुक्ति रितिमध्यमपदलोपिसमासाश्रयणाद, अत एव चादावत्र नमस्कारोऽपिन कृतो. दशवैकालिकनियुक्त्यन्तर्गतत्वेन तत्र नमस्कारेणैवात्र विघ्नोपशमसम्भवात, शेषा तु नियुक्तिर्दशवैकालिकानियुक्तिरिति स्थापिता । अस्याश्च पिण्डनिर्युक्तेरादाबियधिकारसङ्ग्रहगाथा
पिडे उग्गमउप्पायसेणा जोयणा पमाणं च।
इंगाल थूम कारण अट्टविहा पिंडनिजुत्ती।। वृ. 'पिण्ड संधाते' पिण्डनं पिण्डः सङ्गातो बहनामेकत्रसमुदायइत्यर्थः समुदाय समुदायिभ्यःकथश्चिदभिन्न इति त एव बहवः पदार्था एकत्र समुहिताः पिण्डशब्दनोच्यते. स च पिण्डा यद्यपि नामादि भेदादनेकप्रकारो वक्ष्यंत तथाऽपीहसंयमादिरूपभावपिण्डोपकारका द्रव्यपिण्डो गृहीप्यते, सोऽपि चद्रव्य पिण्डा यद्यप्याहारशय्योपधिभेदात् त्रिप्रकारः, तथाऽप्पत्राहारशुद्धेः प्रकान्तत्वादाहाररूप एवाधिकरिष्यत, ततस्तरिमन्नाहरररूपे पिण्ड विषयभूते प्रयमत उद्गमो वक्तव्यः, तत्र उद्गमः उत्पत्तिरित्त्यर्थः, उद्भशब्देन चइह उद्गमगतादाषा अभिधीयन्त, तथाविवक्षणात्,ततोऽयंवाक्यार्थः-प्रथमतउद्गमगताआधाकर्मिकादया दोषावक्तव्याः, ततः उप्पायण'त्ति उत्पादनुत्पादना, धात्रीत्वादिभिः प्रकारैःपिण्डस्यसम्पादन मितिभावः, सा वक्तव्या, किमुक्तं भवति । - उद्गमदोषाभिधानानन्तरमुत्पादनादोषा धात्रीत्वादयो वक्तव्याः, तत 'एसण'त्तिएषणमेषणासावक्त व्या. एषणा त्रिधा-तद्यथा-गवेषणषणाग्रहणैषणाग्रासैषणाच, तत्र गवेषणे.
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३८.
पिण्डनियुक्तिः मूलसूत्रं अन्वेषण एषणा-अभिलाषी गवेषणैषणा, एवं ग्रहणैषणा ग्रासैषणाऽपि भावनीये, तत्र गवैषणषणा उद्गमोत्पादनाविषयेतितद्ग्रहणैनैवगृहीताद्रष्टव्या,ग्रासैषणात्वभ्यवहारविषया,ततःसंयोजनादिग्रहणेन सौगृहीष्यते,तस्मादिहपारिशेष्यादेषणाशब्देनग्रहणैषणागृहीताद्रष्टव्या,ग्रहणैषणाग्रहणेचग्रहणैषणागता दोषा वेदितव्याः, तथाविवक्षणात, ततोऽयं भावार्थ:
उत्पादनादोषानिधानानन्तरं ग्रहणैषणागता दोषाः शङ्कितम्रक्षितादयोऽमिधातव्या, ततः संयोजना वक्तव्या, तत्र संयोजनंसंयोजना- गृद्ध्या रसोत्कर्षसम्पादनायसुकुमारिकादीनांखण्डादिभिः सह मीलनं, सा द्रव्यभावभेदाद् द्विधा, वक्ष्यति च-'दव्वे भावे संयोजणा य' इत्यादि, ततः प्रमाणं कवलसङ्ख्यालक्षणं वक्त व्यं, चकारःसमुञ्चये, सचभिन्नकमत्वात्कारणशब्दानन्तरंद्रष्टव्यः, ततः, 'इंगालधूम' त्ति अङ्गारदोषो धूमदोषश्च तथा भवति तथा वक्तव्यं, तदनन्तरं कारण'त्ति यैः कारणैराहारो यतिभिरादीयते यैस्तु न तानि कारणानिचवक्तव्यानि.सनेचविभक्ति लोपआर्षत्वात.तदेवम अष्टविधा' अष्टप्रकाराअष्टमिराधिकारैः सम्बद्धेति भावार्थः, पिण्डनियुक्ति : पिण्डषणानियुक्तिः॥ स्यादेतद्. एतेऽष्टावघ्यर्थाकिराः किं कुतश्चित्सम्बन्धविशेषायाताः उत यथाकथञ्चिद्वक्तव्याः, ? उच्यते, सम्बन्दविशेषादायाताः तथाहि. पिण्डेषणाऽध्ययनर्निक्तिर्वक्तुमुपक्रान्ता, पिण्डैषणाऽध्ययनस्य चत्वार्यनुयोगद्वाराणि, तद्यथा-उपक्रमो निक्षेपोऽनुगमोतयश्च तत्रनामनिप्पन्ने निक्षेपेपिण्डैषणाऽध्ययनमितिनाम, ततःपिण्डइतिअध्ययनमितिच व्याख्येयं,तत्राध्ययनमितिप्रागेवद्रुमपुष्पिकाऽध्ययनेव्याख्यातम्, इहतुपिण्डइतिव्याख्येयं,ततएवएषणा, एषणा च गवेषणैषणा ग्रहणैषणा ग्रासैषणा च, गवेषणैषणादयश्च उद्मादिविधयास्ततस्ते वक्तव्याइत्यष्टों पिण्डदयोऽर्थाधिकाराः। तत्र प्रथमतः पिण्ड इति व्याख्यायते, व्याख्या च तत्त्वभेदपर्यायः, अतः प्रथमत: पिण्डशब्दस्य पर्यायानभिधित्सुराहमू.(२) पिंड निकाय समूहे संपिंडण पिंडणा य समवाए।
समुसरण निचय उवचय चए य जुम्मे य रासी य॥ वृ. एतेसर्वेऽपिसामान्यतःपिण्डाशब्दस्यपर्यायाः, विशेषापेक्षयातुकोऽपिक्कापिरूढः, तत्रपिण्डशब्दो गुडपिण्डादिरूपेसङ्घातेरूढो, निकायशब्दोभिक्षुकादिसङ्घाते,समूहशब्दोमनुष्यादिसमुदाये,संपिण्डनशब्दः सेवादीनां खण्डपाकादेश्च परस्परं सम्यक्संयोगे, पिण्डनाशब्दोऽपि तत्रैव, केवल मीलनमात्रे संयोगे, समवायशब्दो वणिगादीनां समाते, समवसरणशब्द: तीर्थकतः सदेवमनजासुराणां पर्षदि. निचयशब्दः सूकारादिसङ्घाते. उपचयशब्द: पूर्वावस्थात- प्रचुरीभूते समातविशेषे, चयशब्द इष्टिकारचनाविशेषे, युग्मशब्दःपदार्थद्वयसझाते,राशिशब्दःपूगफलादिसमुदाये,तेदवमिहयद्यपिपिण्डादयःशब्दा:लोकप्रतिनियत एव सङ्घातविशेष रूढाः, तथाऽपि सामान्यता यद् व्युत्पत्तिनिमित्तं सङ्ग्रातत्वामात्रलक्षण तत्सर्वषामप्य विशिष्टमितिकृत्वा सामान्यतः सर्व पिण्डादयः शब्दा एकार्यिका उक्ता: ततो न कश्चिद्दोषः।।
तदेवंपिण्डशब्दस्यपर्यायानभिधायसम्प्रतिभेदानाचिख्यासुराहमू. (३) पिंडस्स उ निक्खेवो चउक्कओ छक्कओ व कायब्वो।
निक्खवं काऊणं परवणा तस्स कायव्वा॥ । वृ. 'पिण्डस्य' प्रागुक्त शब्दार्थस्य तुशब्दः पुनरर्थे, सच निक्षेपशब्दानन्तरं योज्यो, निक्षेपो' नामादिन्यासररूपः, पुनश्चतुष्ककः, षट्ककोवाकर्त्तव्यः,तत्रचत्वारःपरिमाणमस्येतिचतुष्कः, “सङ्ख्याऽतेश्चाशत्तिष्टेः कः” इति कःप्रत्ययः, तोभूयः स्वार्थिककप्रत्ययविधानाञ्चतुष्ककः, एवंषट्ककोऽपिवाच्यः, इह यत्र
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
२३९
मूलं-३ वस्तुनि निक्षेपो न सम्यग् विस्तरतोऽवगम्यतेऽवगतो वा विस्मृतिपथमुपगतस्तत्राप्पवश्यं नामस्थापना. द्रव्यभावरूपश्चत्तष्कको निक्षेपः कर्त्तव्य इति प्रदर्शनार्थं चतुष्ककग्रहणं, यत्र तु तथाविधगुरुसम्पदायतः सविस्तरमधिगतोभवत्तिनाप्यधिगतोविस्मृतियमुपगतस्तत्रसविस्तरंनिक्षेपोवक्त व्यइतिन्यायप्रदर्शनार्थे षट्ककग्रहणं, तथा चोक्त.
जत्थ यजं जाणिज्जा निक्खेवं निक्खिवे निरवसेसं। जत्थ वि जाणिज्जा चउक्यं निक्खिवे तस्य॥
ततत्रैतदत्रोक्तं भवति-यदो षट्को निक्षेपः सम्यगधिगतो भवति अधिगतोऽपि च न विस्मृतस्तदा षट्करूपोनिक्षेपकर्तव्यः,अन्यथातुनियमतश्चतुष्करूपइति एवंचनिक्षेपंकृत्वातस्यपिण्डस्यप्ररूपणाकर्त्तव्या, येन पिण्डेनेहाधिकार सपिण्डःत प्ररूपणीय इतिभावार्थः। इदमेवचनामादिभेदोपन्यासेनव्याख्यायाः फलं यदुत यावन्तो विवक्षितशब्दवाच्याः पदार्था घटन्ते तान् सर्वानपि यथास्वरूप वैविकत्येनोपदश्य येन केनचिन्नामाद्यन्ततमेनप्रयोजनंसयुक्ति पूर्वमधिक्रियते।शेषास्त्वप्राक्रियन्तेतथाचोक्तम्- 'अप्रस्तुतार्थापा. करणात्प्रस्तुतार्थव्यायुरणाञ्च निक्षेपः फलवानिति, इह 'चतुष्कः, षट्को वा निक्षेपः कर्त्तव्य' इत्युक्तं तत्र नानिर्दिष्टस्वरूपं चतुष्कंषटकंवा निक्षेपंशिष्याःस्वयमेवावगन्तमीशास्ततोऽवश्यतत्स्वरूपंनिर्देष्टव्यं तत्र षट्केनिर्दिष्टतदन्तर्गतत्वाच्चतुष्कोऽन्निर्दिष्टोभवति,तत-सएवषटकनिक्षेपोनिर्दिश्यतेइति, मू. (४) कुलए उ चउब्भागस्स संभवो छक्कए चउण्हं च।
नियमेन संभवो अत्थि छक्कगं निक्खिवे तम्हा॥ वृ.यथा कुलके चतुःसेतिकाप्रमाणेचतुर्भागस्यसेतिकाप्रमाणस्यसम्भवो विद्यमानताऽवश्यंभाविनी, एवं षट्के निक्षिपे चतुर्णा निक्षेपस्य चतुष्करूपस्य निक्षेपस्य नियमेन अवश्यंतया सभ्मवोऽस्ति, ततस्तमेव षटककमहि निक्षिपामि-षट्करूपमेव निक्षेपं परूपणामि, तस्मिन् प्ररूपिते तस्यापि चतुष्करूपस्य निक्षेपस्य प्ररूपितत्वभावादितिभावार्थः।। प्रतिज्ञातमेव निर्वाहयतिम. (५)
नामंठवणापिंडो दव्वे खेत्तेयकाल भावेय।
एसो खलु पिंडस उ निक्खेवो छव्विहो होइ॥ वृ. 'नाम' ति नामपिण्डः स्थापनापिण्डः द्रव्ये' द्रव्यविषयः पिण्डो द्रव्यपिण्डः, द्रव्यस्य पिण्ड इत्यर्थः, तथा क्षेत्रे' क्षेत्रस्यपिण्ड,एवं कालापिण्डोभावपिण्डश्च, एषः' अनन्तरोक्तःखलु पिण्डस्य पिण्डशब्दस्य निक्षेपो भवति॥ तत्र नामापिण्डस्य व्याख्यानाय स्थापनापिण्डस्य तु सम्बन्धयानाहम. (६) गोण्णं समयकयं वाजवावि हवेज्ज तदभएण कयं।
तं बिंति नामपिंड ठवणापिंडं अओ वोच्छं। वृ. इह यन पिण्ड इति वर्णावलीस्पं नाम सनामापिण्डः, नाम चासौ पिण्डश्च नामपिण्ड इति व्युत्पत्तेः, नाम च चतुन्द्रा, तद्यथा-गाणसमयजंतद्भयजमनुभयजंच, तत्रगुणादागतंगाणम,अथकोऽसागुणः? कथं च तत आगतम् ?, उच्यते, इह शब्दस्य व्युत्पत्तिनिमित्तं योऽर्थो यथा ज्वलनस्य दीपनं 'ज्वल दीप्ता' विति वचनात् सगुणःगुणश्चेहपरतन्नो विवक्षितोनपारिभाषिको रूपादिः, तेनयद्यच्छब्दस्यवस्तुनिप्रवर्त्तमानस्य व्युत्पत्तिनिमित्तंद्रव्यंगणःक्रियावासगणइत्यभिधीयते.तत्रद्रव्यंव्यत्पत्तिनिमित्तंश्रङ्गीदन्ती विषामीत्यादौ, गुणोजातरूपंसुवर्णेस्वादुरसाश्वेतइत्यादौ, क्रिया तपनःश्रमणोदीप्रोहिंस्रोज्वलनइत्यादौ, जातिश्चनाम्नो व्युत्पत्तिनिमित्तं न भवति, किन्तु प्रवृत्तिनिमित्तं यथा गोशब्दस्य गोजातिः, तथाहि-गोशब्दस्य गमनक्रिया व्युत्पतिनिमित्तं न गोत्वं गच्छतीति गौरिति व्युत्पत्तेः, केवलमेकार्थसमवायबलाद्गमनक्रियया
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४०
पिण्डनियुक्तिः मूलसूत्रं खुरककुदलाङ्गुलसास्नादिमत्त्वं प्रवृत्निनिमित्तमुपलक्ष्यते इति गच्छत्यगच्छति वा गोपिण्डे गोशब्दस्य प्रवृत्तिः, एवं सर्वेष्वपि जातिशब्देषु नामसुव्युत्पत्तिनिमित्तवत्सु भावनीयं, ये तु जातिशब्दा व्युत्पत्तिरहिता यथाकथञ्चिज्जातिमत्सु रूढिमुपागतास्तेषु व्युपत्तिनिमित्तमेव नास्तीति कुतस्तत्र जोतर्युत्पतितिनिमित्तत्वप्रसङ्ग?, तस्माज्जातिः परतन्त्रापि नशब्दस्य व्युत्पत्तिनिमित्तमितिनसा गुणग्रहणेन गृह्यते, येतु गोत्वविशिष्टागोमानित्यादयोजातिव्युत्पत्तिनिमित्तानतेनामरूपाइतितैर्व्यभिचार ,ततोगुमदागतंगोणं, व्युत्पत्तिनिमित्तं द्रव्यादिरूपं गुणमधिकृत्य यद्वस्तुनिप्रवृत्तं नाम तद्वौणनामेतिभावार्थः एतदेव च नाम लोके यथार्थमित्याख्यायते, तथा समयजं यदन्वर्थरहितं समय एव प्रसिद्ध यथौदनस्य प्राभतिकेति नाम, उभयचं यद्गुणनिष्पन्नं समयप्रसिद्धंच, यथाधर्मव्वजस्यरजोहरणमितिनाम, इहहिसमयप्रसिद्धमन्वर्थयुक्तं , च, तथाहि बाह्ययाभ्यन्तरं रजो हियेत अनेनेति रजोहरणं, तत्र बाह्यरजोऽपहारित्वमस्य सुप्रतीतम्, आन्तररजोऽपहरणसमार्थश्च परमार्थतः संयमयोगाः. तेथां च कारणमिदं धर्मलिङ्गिमिति कारणे कार्योपचाराद्रजोहरणमित्युच्यते. उक्तं च
हरेइरओ जीवाणं बझं अभितरं च तेणं । रयहरणंति पञ्चइ कारणकज्जोक्याराओ।। ___ संयजोगा इत्थं रओहरा तेसि कारणं जेणं। रयहरणं उवयारा भन्नइ तेणं रओ कम्॥
अनुभयजयदन्वर्थरहितंसमयाप्रसिद्धं च, यथाकस्यापिपुंसःशौर्यक्रौर्यादिगुणासम्भवेनोपचाराभावे सिंह इति नाम, यद्वा देवा एन देयासुरिति व्युत्पत्तिनिमित्तासम्भवे देवदत्त इति नाम । एवं पिण्ड इति वर्णावलीरूपमापिनामगौणादिभेदाचतुर्दा,तत्रयदाबहनांसजातीयानांविजातीयानांवाकठिनद्रव्याणामेकत्र पिण्डने पिण्ड इति नाम प्रचर्तते तद्गौणं, व्युत्पत्तिनिमित्तस्य वाच्ये विद्यमानत्वात्, यदा तु समयपरिभाषया पानीयेऽपि पिण्ड इति नाम प्रयुज्यते तदा समयज, लोके हि कठिनद्रव्याणामेकत्र संश्लेषे पिण्ड इतिप्रतीतं, न तु द्रव्यद्रव्यसङ्घाते, ततः पिण्डनं पिण्ड इति व्युत्पत्तयाघटनान्न गौणम्, अथ च समये प्रसिद्धं, तथा च आचाराने द्वितीये श्रुतस्कन्धे प्रथमे पिण्डैषमाभिधानेऽध्ययनेसप्तमोद्देशकसूत्रे से भिक्खूवा भिक्खुणीवा गाहावइकुलंपिंडवायपडियाए अनुपविठ्ठसमाणेपुणपापणंपासेज्जा,तंजहातिलोदगंतुसोदगंवा' इत्यादि. अत्र पानीयमपि पिण्डशब्देनाभिहितं, ततः पानीये पिण्ड इति नाम समयप्रसिद्धं, न चान्वर्थयुक्त भिति समयजमित्युच्यते, यदापुनर्भिक्षुर्भिक्षुकीवाभिक्षार्थप्रविष्टासतीगृहपतिकुलेगुडपिण्डमोदनपिण्डवालभते तदा पिण्डशब्दस्तत्र प्रवर्त्तमान उभयजः, समयप्रसिद्धत्वादन्वर्थयुक्त त्वांश्च. यदा पुनः कस्यापि मनुष्यस्य पिण्डइतिनाम क्रियते नचसरीरावयवसङ्ख्या -विवक्षातदातदनुभयज||सम्प्रतिगाथाक्षराणिविवियन्ते. यत्पिणंड इति नाम गाणं, यद्वा समयकृतं समय-प्रसिद्धं, यद्वा भव्वेत्तदुभयकृतम्, उभयं-गुणः समयश्चतच तदुभयं चतभयं तेनतंतभयकृतं,समयप्रसिद्ध मन्वर्ययुक्तं चेत्यर्थः, अपिशब्दाघद्वाऽनुभयनमन्वथ४. विकलं समयाप्रसिद्धं च तन्नामपिण्डं बुवत तीर्थकरगण-धराः, अत ऊर्ध्व स्थापनापिण्डमहं वक्ष्य ।। एनामेव गाथां भाष्यकृत्सप्रपञ्च व्याचिख्यासु- प्रथमं गौणं नाममू. (७) गुणनिप्फन्नं गोण्णं तं चेव जहत्थमत्थवी बेति। तुंपुन खवणो जलनो तवणा पवनो पईवाय॥
भा. १] वृ. गुणेन परतन्त्रेण व्युत्पत्तिनिमित्तेन द्रव्यादिना यन्निष्पन्नं नाम तद्गौणं, यञ्च (स्य) गुणनिष्पन्न तद्गुणात्तस्मिन् वस्तुन्यागतमिति ततजागत" इत्येननाण्प्रत्ययः, तदेवचगौणनाम अर्थविदः' शब्दार्थविदोगथार्थेब्रुवते,गौणंचनामत्रिधा,तद्यथा-द्रव्यनिमित्तं गुणनिमित्तं क्रियानिमित्तंच, एतच्चप्रागेवभावितं.
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४१
मूलं. तत्र पिण्ड इति नाम क्रियानिमित्तं, पिण्डन्नमिति व्युत्पत्तेः तत उदाहरणान्यपि क्रियानिमित्तान्येव दर्शयति-'तं पुन' इत्यादि, तत्पुनगौंणं नाम क्षपण इत्यादि, तत्र क्षपयति, कर्माणीति क्षपण:-क्षपकर्षिः इहं क्षपकर्षेः क्षपणलक्षणां क्रियामधिकृत्यक्षपण इति नाम प्रवृत्तमतौ गौणम, एवं शेषेष्वप्युदाहरमेष भावना कार्या, तथा ज्वलतीतिज्वलनो-वैश्वानरः, तपतीतिपनो-रविः, पक्ते पुनातीतिवापवनो-वायुः,प्रदीप्यतेइतिप्रदीप-दीपक लिका. चकारोऽन्येषामप्येवंजाती यानामुदाहरणानां समुश्चयायः॥ तदेवं सामान्यतो गौणं नामव्याख्यातं। मू.(८) पिंडण बहृदव्वाणं पडिवक्खेणावि जत्थ पिंडक्खा। सो समयको पिंडो जह सुत्तं पिंडपडियाई॥
[भा, २] वृ. बहूनां सजातीयानां विजातीयानां वा कठिनद्रव्याणां यत् पिण्डनम-एकत्र संश्लेषस्तत्र पिण्ड इति नाम प्रवर्त्तमानं गौणमिति शेषो. व्युत्पत्तिनिमित्तस्य तत्र विद्यमानत्वात् तथा प्रतिपक्षणाप्यत्र, प्रकरणात्प्रतिपक्षशब्दः कठिनद्रव्यसंश्लेषाभाववाची. ततोऽमर्थः-यत्र प्रतिपक्षेणापि-बहूनां द्रव्याणां मीलनमन्तरेण तावत्पिण्डइतिनामप्रवर्तत एव नकाचित्तत्रव्याहतिरित्यधिशर्थ, समयप्रसिद्धया पिण्डाख्या' पिण्ड इति नाम,सपिडाख्यावान्नामपिण्डःसमयकृत इत्युच्यते,तन्त्रनामनामव-तोरभेदोपचारादेवं निर्देशः,उपचाराभावे त्वयमर्थः-तत्रवस्तुनितत्पिण्डइतिनामसमयकृतमिति,एतदेवदर्शयति-जहसुतंपिंडपड़ियाई यथेत्पुदर्शने पिण्डति पिण्डपातग्रहणं, तत एवं गाथायां निर्देशो द्रष्टव्यः पिंडवायडिपाए' इत्यादि, आदिशब्दात पविद्वे समाणे' इत्यादिसूत्रपरिग्रहः तश्चप्रागेव दर्शितम्. इयमत्र भावना-अत्र सूत्रे प्रभूतकठिनद्रव्यपरस्परसंश्लेषाभावेऽपि पानीये पिण्ड इति नामान्वर्यरहितं समयप्रसिद्धया प्रयुज्यते; अत इदं समयजमभिधीयते इति ॥ सम्प्रत्युभयजं पिण्ड इति नाम दर्शयति । मू. (९) जस्स पुन पिंडवायठ्या पविठ्ठस होइ संपत्ती। गुडओयणपिडेहिं तं तद्भवयपिंडमाइंसु॥
[भा. ३] वृ. यस्य पुनः कस्यचित्पिपण्डपातार्यतया-पिण्डपातः-आहारत्नाभस्तदर्यतया साधोहपतिगृह प्रविष्टस्यसतोभवतिआसम्प्राप्तिः, ‘गुडओअणपिडेहिं ति व्यत्ययोऽप्यासा मिमितप्राकृतलक्षणवशात्षष्ट्यर्थे तृतीया, ततोऽयमों-गुडौदनपिण्डओर्गुऽपिण्डस्यौदनपिण्डस्य चेत्पर्थः, गुडौदनग्रहणमुलपक्षणं, तेन सक्तु पिण्डादेश्च या सम्प्राप्तिस्तं गुडपिण्डादिकं तदुभयपिण्डं गुणनिष्पन्नसमयप्रसिद्धपिण्डशब्द. वाच्यमुक्तवन्तस्तीर्थकरगणधराः, इहापिनामनामक्तोरभेदोपचारादेवंगाथायांनिर्देशः उपचाराभावेत्वयं भावार्थः-तद्विषयं पिण्ड इति नाम उभजयम, अन्वर्ययुक्त त्वात्समप्रसिद्धत्वाश्चेति॥ मू. (१०) उभयाइरित्तमहवा अन्न पि हुअस्थि लोइयं नाम। ताभिप्पायकयं जह सीहगदेवदत्ताई।
[भा.४] १. अथवे ति नामघ्रकारान्तरताद्योतकः, 'उभयातिरिक्तं' गाणसमयजविभिन्नम्, अन्यदप्यस्ति लांकिक लोकप्रसिद्धमात्माभिप्रायकृतं नाम, अनुभयनीमतिभावार्थः, तदेवादाहरणसमर्थयमानआह-यथा सिंहकदेवदत्तादि, आदिशब्दाघज्ञदत्तादिपरिग्रहः, इदं हि सिंहदेवदत्तादिकं नाम शौर्यक्रौर्यादिगुणनिबन्धनोपचाराभावेदेवाएनंदयासुरितिव्युत्पत्त्यार्थासम्भवेचयम्यकस्याचिदात्माऽभिप्रायतःपित्रादिभिद्दीयमानं गौणमन्वार्थविकल्लत्वान्नापि समयप्रसिद्धमत उभयातिरिक्त मिति, एवं पिण्ड इत्यपि नाम उभयातिरिक्तं भावनीय।।ननुपिण्डइतिनामनियुक्ति गाथायाममयातिरिक्तं नोपन्यस्तं,तत्कथंभाध्यकृताव्याख्यायते?, तदयुक्तं, नोपन्यस्तमित्यसिद्धेः, अपिशब्देन तत्र सूचितत्वात, तथा चाह भाष्यकृत् - 261 16
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४२
पिण्डनियुक्तिः- मूलसूत्रं म. (११) गोण्णसमयाइरित्तं इणमन्नं वाऽविसूइयं नाम। जह पिंडउत्ति कीरइ कस्सइ नाम मनूसस्स॥
[भा. ५] वृ. इदंपिण्डइतिनामअन्यद्वा गौणसमयातिरिक्तं गौणसमयजविभिन्नमपिशब्दसूचितमस्ति, तदेव दर्शयति-यथा कस्यापिमनुष्यस्य पिण्डइति नाम क्रियते, तद्धिनगौणं प्रभुतद्रव्यसंश्लेषणासम्भवाच्छरी. रावयसङ्घातस्यचाविवक्षणातनापिसमयकलम,अतइदमुमयातिरिक्त मिति।नुसमयकृतोमयाति-रिक्तयोर्न कश्चित्परस्परं विशेष उपलभ्यते, उभयत्राप्यन्वर्थविकत्वादात्मामिप्रायकृतत्वाविशेषाच, तत्कथं द्वयोरूपादानं?, साङ्केतिकमित्येवोच्यताम्. एवं हि द्वयोरपि ग्रहणं भवति तदयुक्तम. अभिप्रायापरिज्ञानाद् इह हियल्लौकिकंनामसाङ्केतिकंतत्पृगजनाःसामयिकाश्चव्यवहरन्ति,यत्पुनःसमयएवसाङ्केतिकंतत्सामयिका एवन पृथगजनाः। तथा चाह भाष्यकृद्. मू. (१२) तुल्लेऽवि अभिप्पाए समयप्रसिद्धं न गिण्हए लोओ। जंपुन लोयप्रसिद्धं तं सामइया उवचरन्ति ।।
[भा.६ . वृ. इहाभिप्रायशब्देन पदैकदेशे पदसमुदायोपचारादभिप्रायकृतत्वमुच्यते, तत्रायमर्थः-अभिप्रायेण. इच्छामात्रेण कृतं न तु वस्तुबलप्रवृत्तमभिप्रायकृतं, तस्य भावोऽभिप्रायकृतत्वं साङ्केतिकत्वमित्यर्थः, तस्मिंस्तुल्येऽपि समानेऽपि. आस्तामसमाने इत्यपिशब्दार्थः', समयप्रसिद्धं 'लोकः, पृथगजनरूपोन गृह्याति-नसमयप्रसिद्धेनसाङ्केतिकेननाम्राव्यवहरति,नखलु पृथगजनोभोजनादिकंसमुद्देशादिनासमयप्रसिद्धेनसाङ्केतिकेननाम्नाव्यवहरति, यत्पुनल्लोकप्रसिद्धं तत्पृथगजनाःसामयिकाश्चोपचरन्ति,तत इत्थं समयकृतोभयातिरेक्तयोः स्वभावभेदाद् तदयोरपि पृथगुपादानमर्थवत, एतेन गौणोभयकृतयोरपि स्वभावभेदसूचनेन पृथगुपादानं सार्थकमुपपादितं द्रष्टव्यं, तथाद्दि-यद्यपि गौणमुपयकृतक चान्वर्थयुक्त त्वेनाविशिष्टं, तथापि यद्धौणं तत्पृथगजनाः सामयिकाथ व्यवहरन्ति, यत्पुनः समयप्रसिद्धं गौणं तत्सामयिका एव न पृथज्जनाः, तेथा तेन प्रयोजनाभावात, समयप्रसिद्धेन हि नाम्ना गौणेनापि यथोक्तसमयपरिपालननिष्पन्नचेतसांगृहीतव्रतानांप्रयोजनंनगृहस्थानाम् अतःस्वभावभेदात्तयोरपिपृथगुपन्यासः सार्थकइति॥तदेवनामपिण्डोनियुक्ति कृतोपदर्शितोभाष्यकृतासम्रपञ्चव्याख्यातः,साम्प्रतंयत्पूर्वप्रतिज्ञातं नियुक्ति कृता- 'ठवणापिंड अतो वोच्छं' तत्समर्थयमानः स एवाहम. (१३) अक्खे वराडए वा कटे पुत्थेव चित्तकम्मेवा।
. सब्भावमसम्भावं ठवणापिंड वियाणाहि॥ वृ.सत इव विद्यमानस्येवभावः सत्ता-सदभावः, किमुक्तं भवति?-स्थाप्यमानस्येन्द्रादेरूपाङ्गोपाङ्गचिह्नवाहनाहरणादिपरिकररूपाय आकाशविशेषो यदर्शनात्साक्षाद्विद्यमानइवेन्द्रादिलक्ष्यत स सदभावः, तदभावोऽसद्भावः, तत्र सद्भावसमभावंचाश्रित्य अक्ष चन्दनक कपदं वराटके वाशब्दाऽङ्गलायकादि. समुश्चयार्थः, उभयत्रापि च जातावकवचनं, तथा काष्ठ' दारुणि 'पुस्त' ढिउल्लिकादौ, वा शब्दो लेप्यपाषाणसमुञ्चये,चित्रकर्माणिवायापिण्डस्यस्थापनासाऽक्षादिःकाष्ठादिष्वाकारविशेवापिण्डत्वेनस्थाप्यमान-स्थापना पिण्डः, इयमत्रभावना-यदाकात्मप्ये उपलचित्रकर्मणिवाप्रभूतद्रव्यसंश्लेषरूपःपिण्डाकार: साक्षाद्विद्यमानइवालिख्यते.यद्वाअक्षाःकर्पदकाअङ्गुलीयकादयोवाएकत्रसंश्लेष्यपिण्डत्वेनस्थाप्यन्तेयथैष पिण्डः स्थापित इति तदा पिण्डाकारस्योपलम्यमानत्वात्सद्भाक्तपिण्डस्थापना, यदात्केनस्मिन्नक्षे वराटकेऽङ्गलीयके वा पिण्डत्वेन स्थापना एष पिण्डो मया स्थापित इति तदा तत्र पिण्डाकारस्यानुपलभ्य
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४३
मूलं-१३ मानत्वात, अक्षादिगतपरमाणुसवातस्य चाविवक्षणादसद्भवतः पिण्डस्थापना, चित्रकर्मण्यपि यदा एकविद्धालिखनेन पिण्डस्थापना यषैव पिण्ड आलिखित इति विवक्षा तदा प्रभूतद्रव्यसंश्लेषाकारादर्शनादसद्भावपिण्डस्थापना, यदा पुनरेकबिन्द्रालिखनेऽपि एषमया गुडपिण्ड ओदनपिण्डः सक्तु पिण्डो वाऽऽलिखित इति विवक्षातदा सद्भावतः पिण्डस्थापना॥ अमुमेव सद्भावासद्भावस्थापनाविभागं . म. (१४) इक्को उअसब्भावे तिर्खा ठवणा उ होइ सब्भावे। चित्तेसु असम्भावे दारुअलेप्पोवले सिवरो॥
भा.७] वृ. एकोऽक्षो वराटकोऽङ्गुलीयकादिर्वा यदा पिण्डत्वेन स्थाप्यते तदा सा पिण्डस्थापना असद्भावे' असद्भावविषया, असद्भाविकीत्पर्थः, तत्र पिण्डाकृतेरनुपलभ्यमानत्वात्, अक्षादिगतपरमाणुसङ्घातस्य चाविवक्षणात्।यदातुत्रयाणामक्षाणांवराटकानामङ्गुलीयकादीनांवापरस्परमेकत्रसंश्लेषणकरणेनपिण्डत्वेन स्थापनातदासापिण्डस्थापना सदभावे' सदभाविकी.तत्रपिण्डाकृतेरुपलभ्यमानत्वात त्रयाणांचेत्युपलक्षणं तेन द्वयोरपि बहूनां चेत्यपि द्रष्टव्यं । तथा 'चित्रेषु' चित्रकर्मसु यदैकबिद्धालिखनेन पिण्डस्थापना तदा साऽप्यसद्भावे, यदा तु चित्रकर्मस्वपि अनेकविन्दुसंश्लेषालिखनेन प्रभूतद्रव्यसङ्गातात्मकपिण्डस्थापना तदासासद्भावस्थापना, पिण्डाकृतस्तत्रदर्शनात्।तथादारुकलेप्यालेषुपिण्डाकृतिसम्पादनेनयापिण्डस्य स्थापनास इतरः'सद्भावस्थापनापिण्डः तत्रपिण्डाकारस्यदर्शनात्॥तदेवमुक्तःस्थापनापिण्डः,सम्पतिद्रव्यपिण्डस्यावसरः, नोआगमतस्त्रिधा, तद्यथा-ज्ञशरीरद्रव्यपिण्डः भव्यशरीरद्रव्यपिण्डः शरीरभव्यशरीरंव्यतिरिक्त द्रव्यपिण्डन, तत्र पिण्डशब्दार्थज्ञस्ययच्छरीरं सिद्धशिलातलादिगतमपगतजीवितं तद्भूतपिण्डशब्दार्थपरिज्ञानकारणत्वात्ज्ञशरीरद्रव्यपिण्डः, यस्तुबालकोनेदानीमवबुध्यतेपिण्डशब्दार्थम् अथ चावश्पमायत्यां तेनैव शरीरेण परिवर्द्धमानेन भोत्स्यते स भावपिण्डशब्दार्थपरिज्ञानकारणत्वाद् भव्यशरीरद्रव्यपिण्डः ॥ शरीरभव्यशरीरव्यतिरिक्तं तु द्रव्यपिण्डं नियुक्ति कृदाहम.(१५) तिविहो उदव्वपिंडो सच्चित्तो मीसओ अचित्तोय।
___ एक्केकस्स य एत्तो नव नवभेआउ पत्तेयं॥ वृ. ज्ञशरीरभव्यशरीरव्यतिरिक्तो द्रव्यपिण्डस्त्रिधा, तद्यथा-सचित्तो मिश्रोऽचित्तश्च, तत्र मिश्रः, . सचित्ताचित्तरूपः, इह पृथिवीकायादिकः पिण्डत्वेनाभिधास्यते, सच पूर्वे सचितो भवति. ततः स्वकायशस्त्रादिभिः प्रासुकीक्रियमाणः कियन्तं कालं मिश्रो भवति. तत ऊर्ध्वमचितः, तत एतदर्थख्यापनार्थं सचित्तमिश्राचित्ताः क्रमेणोक्ताः। 'इतो' भेदत्रयाभिषाधानदनन्तरम' एकैस्य' सचित्तादेभेदस्य प्रत्येक नवनव भेदावाच्या भवन्ति।
पुढवी आउकाआ तेऊ वाऊ वणस्सई चव।
. इंदिय तइंदिय चउरो पंचेंदिया चव॥ वृ. इहपिण्डशब्दःपूर्वगाथातोऽनुवर्तमानःप्रत्येकंसम्बध्यते.तद्यथा-पृथिवीकायपिण्डोऽपूकायपिण्डतेजस्कायपिण्डो वायुकायपिण्डो वनस्पतिकायपिम्डो द्वीन्द्रियपिण्डस्त्रीन्द्रियपिण्डश्चतुरिन्द्रियपिण्डः पवेन्द्रियपिण्डश्च ॥ सम्प्रत्याषामेव नवानां भेदानां सचित्तत्त्वादिकं बिभावयिषुः पृथिवीकार्य भावयतिमू. (१७) पुढवीकाओ तिविहो सच्चित्तो मीसओ य अच्चित्तो।
सच्चित्तो पुन दविहो निच्छयववहारओ चेव॥ वृ. पृथिवीकायरित्रविधः. तद्यथा-सचित्तो मिश्रोऽचित्तश्च, सचितः, पुनधिा. तद्यथा- निश्चयतो
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४४
पिण्डनियुक्तिः-मूलसूत्र
व्यवहारतश्च॥ एतदेव निश्चयव्यवहाराभ्यां सचित्तस्यद्वैविध्यं प्रतिपादयतिमू. (१८) निच्छयओ सचित्तो पुढविमहापब्वयाण बहुमज्झे।
अचित्तभीसवज्जो सेसो ववहारसच्चित्तो।। वृ. निश्चयत- सचितः पृथिवीकायो धर्मादीनां पृथिवीना मेर्वादीनां महापर्वतानामुपलक्षणमेतत् तेन टङ्कादीनां च, बहुमध्वयभागेवेदितव्यः, तत्राचित्तताया मिश्रतायाच हेतूनां शीतादीनामसम्भवात, शेषः पुनः अचित्तमिश्रवों वक्ष्यमाणस्थानसम्भविमिश्राचित्तंव्यतिरिक्तो निराबाधारण्यभूम्यादिषु व्यवस्थितो व्यवहारतः सचितो वेदितव्यः। उक्तः ॥ सचित्तपृथिवीकायः, सम्प्रति तमेव मिश्रमाहमू. (१९) खीरदुमहेट्ठपंथे कट्टोले इंधने यमीसो उ।
पोरिसिएग दुग तिगंबहुइंधनमज्झथोवे य॥ वृ. 'खीरदुमेहट्ट' त्ति क्षीरद्रुमा' वटाश्वत्थादयस्तेषामधस्तान-तले यः पृथिवीकायः स मिश्रः, तत्र हि क्षीरद्रुमाणांमाधुर्येणशस्त्रत्वाभावाकियान्सचित-शीतादिशस्त्रसम्पर्कसम्भवाञ्चकियानचितइतिमिश्रता, तथा पति ग्रामान्नगराद्वा बहिर्यः, पृथिवीकायोवर्तते सोऽपि मिश्रो, यतस्तत्र गन्त्रीचक्रादिभिर्य उत्सातः पृथिवीकायःसकियान्सचित्तःकियांश्चशीतवातादिभिरचित्तीकृतइतिमिश्नः, कट्टोले'त्तिकृष्टोएलविदारितः सोऽपिप्रथमतोहलेनविदार्यमाणःसचित-ततःशीतवातादिभिःक्रियानचित्तीकिश्यते इतिमिश्रः,तथाऽऽो जलमिश्रित-, तथाहि-मेघस्यापिजलं सचित्तपृथिवीकायस्योपरि निपतत् कियन्तंपृथिवीकायं विराधयति तता जलार्द्रपृथिवीकायो मिश्र उपपद्यते, सोऽप्पन्तर्मुहूर्तादनन्तरमचित्तीभवति, परस्परशस्त्रत्वेन द्वयोरपि पृथिव्यपकाययोरचित्तीभवनसम्भवात्, यदा त्वतिप्रभूतं मेघजलं निपततितदा तज्जलं यावन्नाद्यापि स्थिति बध्नातितावत मिश्रःपृथिवीकायः, स्थितिबन्धेतुकृतेसतिसचित्तोऽपिसम्भाव्यते, तथा इन्धने' गोमयादौ मिश्रः, तथाहि-गोमयादिकमिन्धनं सचित्तपृथिवीकायस्य शस्त्रं, शस्त्रेण च परिपीड्यमानो यावन्नाद्यापि सर्वथापरिणमति तावन्मिश्रः । अत्रैवेन्धनविषये कालमानमाह- 'पोरिसी' त्यादि, बहिन्धनमध्यगत एकां पौरुषी यावन्मिनो मध्यमेन्धनसम्पृक्तस्तु पौरुषौद्विकम् अल्पेनन्धनसम्पृक्त स्तु पौरुषीत्रिकं तत उर्वमचित्त इति॥ तदेवमुक्तो मिश्रः पृथिवीकायः, साम्पतमचित्तमाहम. (२०) सीउण्हखारखत्ते अगीलोणूसअंबिलेनेहे।
वुकंतजोणिएणं पयोषणं तेणिम होइ॥ कृ.इहसर्वत्रसप्तमीतृतीयाऽर्थेप्राकृतलक्षणवशात,तथाचाहपाणिनिःप्राकृतलक्षणे- 'व्यत्ययोऽप्यासा' मित्यवसूत्र सप्तमी तृतीयाथै, यथा तिसुतेसुअलंकिया पुह्वी' इति, ततोऽयमर्थः-शीतोष्णक्षारक्षत्रेण, तत्र शीत प्रतीतम उष्णः-सूर्यादिपरितापः क्षारः-यवक्षारादिः क्षत्रं करीषविशेषः- एतः, तथा अग्निलोणूसअंबिलनहे' इति अग्नि:-वैश्नावरः लवणं प्रतीतम ऊषःऊषरादिक्षवाद्भवो लवणिमसम्मिश्रो रजोविशेषः, आम्लं-काधिक स्नेहः-तैलादिः एतैश्वाचितः पृथिवीकायो भवति, इह शीताग्नम्लक्षारक्षत्रस्नेहाः परकायशस्त्राणि, ऊषः, स्वकायशस्त्रम्, उष्णेश्वेह सूर्यपरितापरूपः, स्वभावोष्णः तथाविधपृथिवीकायपरिताप-रूपावागृह्यते नाग्निपरितापल्पस्तस्याग्निग्रहणेनैवगृहीतत्वात,ततःसोऽपि,स्वकायशस्त्रोपादानेन परकायशस्त्रोपादानेन चान्यान्यानि स्वकायपरकायशस्त्राणुपुलक्ष्यन्ते, यथा कटुकरसो मधुररसस्य स्वकायशस्त्रमित्यादि.एतेनपृथिवीकायस्याच्तित्ततयाभवनंचतु प्रतियादितंद्रष्टव्यं, तद्यथा-द्रव्यतःक्षेत्रतः कालतो भावतच, तत्र स्कायेन परकायेण वा यदिचित्तीकरणं तद्रव्यतः यदा तु क्षारादिक्षेत्रोत्पन्नस्य
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं-२० मधुरादिक्षेत्रोत्पन्नस्यचतुल्यवर्णस्यभूम्यादेः पृथिवीकास्यपरस्परं सम्पर्केणाचित्तताभवनंतदा तत क्षेत्रत, क्षेत्रस्यप्राधान्येन विवक्षणात्, यद्वामा भूदपरक्षेत्रोदभवेन पृथिवीकायान्तरेण सह मीलनं, किन्त्वन्यत्र क्षेत्रे योजनशतात्परतो यदा नीयते तदा सव्वोऽपि पृथिवीकायः सर्वस्मादपि क्षेत्राद्योजन शताबर्द्धमानीतो भिन्नाहारत्वेन शीतादिसम्पर्कपश्रावश्यमचित्तीभवति, इत्थं क्षेत्रादिक्रमेणाचित्तीभवनमप्कायादीनामपि भावनीयं,यावद्वनस्पतिकायिकानां,तथाचहरीतक्यादयोयोजनशताद्वर्द्धमानीताऽचित्तीभूतत्वादीषषाद्यर्थे साधुभिः प्रतिगृह्यते इति । कालतस्तचित्तता स्वभावतः स्वायःक्षयेण, सा च परमार्थतोऽतिशयज्ञानेनैव सम्यक्परिज्ञायतेनछानस्थिकज्ञानेनेतिनव्यवहारपथमवतरति.अतएव चतृषाऽतिपीडितानामाफिसाधूनां स्वभावतः स्वायुःक्षयेणाचित्तीभूपतमपि तडागोदकं पानाय वर्द्धमानस्वामी भगवान नानुज्ञतवान, इत्थंभूतस्याचित्तीभवनस्थछद्मस्थआनांदल्लक्षत्वेनमाभूतुसर्वत्रापितडागोदकेसचित्तेऽपिपाश्चात्यसाधूनां प्रवृत्तिप्रसङ्ग इतिकृत्वा, भावतोऽचित्तीभवनं पूर्ववर्णादिपरित्यागतोऽपरवर्णादियता भवनं । पूर्ववर्णादिपरित्यागतोऽपरवादियताभवनातदेवमुक्तोऽचित्तोऽपि पृथिवीकायः। एतेनचाचित्तेन साधूनांप्रयोजनं. तथा चाह- 'बुक्कंत' इत्यादि, व्युत्क्रान्ताः-अपगतायोनिः-उत्पत्तिस्थानंयत्रतेन विध्वस्तयोनिना-प्रासुकेन 'इदं वक्ष्यमाणस्वरूपं प्रयोजनंसाधूनां भवति ॥ तदेवोपदर्शयतिमू. (२१) अवरद्धिगविसंबंदे लवणेन व सुरभिउवलएणं वा।
अच्चित्तरस्स उगहणं पओयणं तेणिमं वऽन्नं ।। वृ.अपराधनम् अपराद्धं-पीडाजनकतातदस्यास्तीतिअपराद्विको-लतास्फोटःसप्पादिदंशोवाविधं. प्रतीतं तच्च दद्रूप्रभुतिषु चारितं सम्भवतितयोरुपशमनायबन्ध इव बन्धः प्रलेस्तस्मिन् कर्तव्येऽचित्तपृति. वीकायस्यगौरमृत्तिकाकेदारतरिकादिरूपस्यग्रहणंप्रयोजनं,यद्वालवणेनप्रतीनेन अच्चित्तस्स'त्तिविभक्तिपरिणामेनेह तृतीयान्तं सम्बध्यते, अचित्तेनालवणभक्तभोजनादौ प्रयोजनम, अथवा सुरभ्युपलेन-गन्ध पाषाणेन गन्धरोहकाख्येन प्रयोजन, तेन हि पामाप्रसूतवातघातादि- क्रियते, वाशब्दो विकल्यार्थः, अथवा तेन पृथिवीकायनेदमन्यत्प्रयोजनम्॥ तदेवाहमू. (२२) ठाणनिसियणतुयट्टण उच्चाराईण चेव उस्सग्गो।
घुट्टगडगलगलेवो एमाइपओयणं बहुहा॥ वृ. इह साधुभिः सचित्तमिश्रपरिहारद्वारेणाचित्ते भृतलप्रदेशे यत स्थान-कायोल्मों विधीयते. यच्च नि|दनम-उपवेशनंयच्चत्वम्वतन-स्वापः, यश्च उचारादीनांपुरीषप्रस्त्रवणश्लेषमनिष्टयूतानामुत्सर्गः, तथा योघुट्टको केपितपात्रमृणताकारकःपाषाणोयेचडगलकाः पुरीषोत्मगांनन्तरमपानप्रोञ्छनकपाषाणादिखण्डरूपा यश्चलपा भोगपुरपाषाणादिनिष्पन्नस्ताम्बकपात्राभ्यन्तर दीयते, एवमादि बहधा बहप्रकारम. अचित्तन पृथिवीकायन प्रयोजनम् । उक्त: सचित्तादिभवभिन्नमाहम. (२३) आउक्का तिविहीं सच्चिता मीसआय अच्चित्तो।
सच्चित्तोपुन दविहोनिच्छयववहारओ चेव॥ वृ. अप्कायरित्रविधः तद्यथा-सचिना मिश्रोऽचिनश्च नत्र सचिनो द्विधा निश्चयतो व्यवहारतश्र। मू. (२४) धनउदही घनवलया करगसमुदहाण बहुमन्झे।
- अह निच्छयसच्चित्तो ववहारनयस्स अगडाई॥ वृ. घनोदधयः' नरकपृथ्वीनामाधारभृताः कठिनतोया समुद्राः, धनवलयाः' तासामवनरकपृथिवीनां
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४६
पिण्डनियुक्तिः-मूलसूत्रं पाश्वर्तिवृत्ताकारतीयाः ये च करकाः' धनोपलाः तथा समुद्रहृदाना' लवणादिसमुद्रपद्मादिहृदानां च बहमध्यभागे यऽकाप्याः 'अह'त्ति एष सर्वाऽप्यकाप्यो 'निश्चयसचित्तः एकान्तसचित्तःशेषस्तु अवटादि' अवटवापीतडागादिस्थः, इहावटादिस्योऽवटादिशब्देनोक्तः, तात्स्थ्येन तद्वयपदेशप्रवृत्तेः, यथा मञ्चाः क्रोशन्तीत्यादौ. तत्रावटः कूपस्तदादिगतोऽप्कायो 'व्यवहारनस्य व्यवहारनयमतेन सचित्तः॥ मू. (२५) उसिणादगमनुवत्ते दंडे वासे य पडियमित्तमि।
मोत्तूणादेसतिगं चाउलउदगेऽबहुपसन्नं ॥ वृ. अनुवृते दण्डे, अत्र जातावेकवचनं. ततोऽयमर्थः-अनुवृत्तेषु त्रिषु दण्डेषु-उत्कालेषु यदुष्णोदकं तन्मिश्रमितिप्रस्तावादगम्यते,तथाहि-प्रथमेदण्डेजायमानेकश्चित्परिणमतिकश्चिन्नेतिमिश्रः द्वितीयेप्रभूतः परिणमतिस्तोकोऽवतिष्ठते.तृतीयेतुसर्वोप्यचित्तोभवति,ततोऽनुद्धृतेषुत्रिषुदण्डेपूष्णोदकं(मिश्र)सम्भवति, तथावर्षे -वृष्टौपतितमात्रयज्जलंग्रामनगरादिषुप्रमृततिर्यग्मनुष्यप्रचारसम्भविषभूमौवर्ततेतद्यावन्नाद्याप्यचितीभवतितावन्मिश्रमवगन्तव्य ग्रामनगरादिभ्योऽपिबहिस्ताद्यदिस्ताकमधजलंनिपतातितदानीं तदपि पतितमात्रं मिश्रमवसेयं, पृथिवीकायसम्पर्कतस्तस्य परिणममानत्वात्, यदाऽप्यतिप्रभूतं जलं मेघो वर्षति तदाऽपि प्रथमतो निपतत् पृथिवीकायसम्पर्कतः परिणममानं मिश्र, शेषं तु पश्चानिपतत् सचित्तमिति. तथा 'मुक्त्वा ' परिहत्य आदेशत्रिक मतत्रिकं, तदुक्ता मिश्रतान ग्राह्येतिभावार्थः, 'चाउनोदकं' तण्डुलोदकम् 'अबहुप्रसन्नं नातिस्वच्छीभूतं. मिश्रमिति गाथार्थः । अबहुप्रसन्नमित्यत्रादावकारलोप आर्थत्वात ।। मू. (२६) भडंगपासवलग्गा उत्तेडा बुब्बुया न संमति।
जातावमीसंगतंदुलायरझंतिजावऽन्ने| वृ.तण्डुलोदकेतण्डुलप्रक्षालनभाण्डादन्यस्मिनभाण्डप्रक्षिप्यमाणेयेत्रुटित्वाभाण्डकस्यपार्थेषु उत्तेडा' बिन्दवोलनाःतेयावन्न शाम्यन्ति विध्वंसमुपगच्छन्तितावत्तत्तण्डुलोदकंमिश्रमित्येके १. अपरेपुनराहः. तण्डुलोदके तण्डुलप्रक्षालनभाण्डकादपरस्मिन भाण्डके प्रक्षिप्यमाणे ये तण्डुलोदकस्योपरि समुद्भूता बुदबुदास्ते यावदद्यापि नशाम्यन्ति' नविनाशिमियति तावत्तत्तण्डलोदकं मिश्रमिति २, अन्ये पुनरेवमाहःतण्डुलप्रक्षालनानन्तरं तण्डुला राझुमारब्धास्ततस्ते यावन्न राध्यन्ति. यावन्नाद्यापि सिध्यन्तीति भावः तावत्तत्तण्डलोदकं मिश्रमिति ३॥ एषां त्रयाणामप्यादेशाना दूषणान्याहमू.(२७) एए उ अनाएसा तिन्निवि कालनियमस्सऽसंभवओ।
लुक्खयरभंडमपवणसंभवासंभवाईहिं ।। वृ. पंत त्रयोऽप्यादेशा अनादेशा एव. तुशब्द एवकारार्थो भिन्नक्रमश. कुताऽनादेशाः ? इत्याहकालनियमस्यासम्भवानं, न खलु बिन्दवपगम बुख़ुदापगमे तण्डलपाकनिष्पत्ती वा सदा सर्वत्र प्रतिनियत एव कालःयनप्रतिनियतकालसम्भविना मिश्रत्वादद्धमचित्तत्त्वस्याभिधीयमानस्यनव्यभिचारसम्भवः, कथं प्रतिनियत्तःकाला नघटत? इतिकालनियमासम्भवाह-'लुक्खयरं त्यादि. रूक्षतरभाण्डपवनसंभवादिभिः, अत्रादिशब्दाच्चिरकालसलिलभिन्नत्वादिपरिग्रहः इयमय भावना-इह यदापाकतः प्रथममानीतं चिरानीतं वा स्नहननादिना न भिन्न भागद तद्रूक्षमुच्यत, स्नहादिना तु भिन्न स्निग्ध, तत्र रूक्ष भाण्डे तण्डुलादक प्रक्षिप्यमाणेयेबिन्दवः पाश्च॑षु लग्नास्तेभाण्डस्यरूक्षतयाझटित्येवशोषमुपयान्ति. स्निग्धेतुभाण्डभाण्डस्य स्निग्धतयाचिरकालं ततःप्रथमादेशवादिनांमतेरुक्षेभाण्डेबिन्दूनामपगमेपरमार्थतोमिश्रस्याप्यचित्तत्त्वसम्भावनया ग्रहणप्रसङ्गः, स्निग्धे तुभाण्डे परमार्थतोऽचित्तस्यापि बिन्दनामनपगमे मिश्रत्वेन सम्भावनया
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं-२७
२४७
नग्रहणमिति नथाबुदबुदा अपिप्रचुरखरपवनसम्पर्कतझटितिविनाशमुपगच्छन्ति, प्रचुरखरपवनसम्पर्काभावे चिरमप्यवतिष्ठन्ते, ततो द्वितीयादेशवादिनामपिमते यदाखरप्रचुरपवनसम्पर्कतो झटिति विनाशमैयख्र्बुदबुदास्तदापरमार्थतो मिश्रस्यापितण्डुलोदकस्याचित्तवनसम्भावनयाग्रहणप्रसङ्ग, यदातुखरप्रचुरपवन-सम्पर्काभावेचिरकालमप्यतिष्ठन्तेबुबुदाःतदापरमार्थतोऽचित्तस्यापितण्डुलोदकस्यबुद्बुददर्शनतो मिश्रत्वशङ्कायां न ग्रहणमिति । येऽपि तृतीयादशवादिनस्तेऽपि न परमार्थ पर्यालोचितवन्तः, तण्डुलाना चिरकालपानीयमिन्नाभिन्नत्वेनपाकस्यानियतकालत्वात,तथाहि-येचिरकालसलिलभिन्नाहस्तण्डुलान च नवीना इन्धनादि सामग्री च परिपूर्णा ते सत्वरमेव निष्पद्यन्ते, शेषास्तु मन्दं, ततस्तेषामपि मतेन कदाच्चिन्मिश्रस्याप्यचित्तत्वसम्भावनयाग्रहणप्रसङ्गः,कदाचित्पुरान-चित्तीभूतस्यापिमिश्रुत्वशङ्कासम्भवा. दग्रहणमिति त्रयोऽप्यनादेशाः।। सम्प्रति यः प्रवचनाविरोधी आदेशः प्रागुपदिष्टस्तं विभायिषुराह. मू. (२८) जाव न बहुप्पमन्नं ता मीसं एस इत्य आएसो।
होइपमाणमचित्तं बहुप्पसन्नं तु नायव्वं ।। वृ.यावत्तण्डुलोदकं नबहप्रसन्नं नातिस्वच्छीभूतंतावन्मिश्रमवगन्तव्यम, एषः अत्र'मिश्रविचारप्रक्रम भवत्यादेशःप्रमाणं,नशेषः, यत्तु बहुप्रसन्नम्' अतिस्वच्छीभूतं तदचित्तं ज्ञातव्यं ततोऽचित्तत्वेनतस्यग्रहणे न कश्चिदोषः। उक्तो मिश्रोऽप्कायः, अधुना तमेवाचित्तमाहमू.(२९) सीउण्हखारखत्ते अग्लीलोणूसअंबिलेनेहे।
बुक्कंतजोणिएणं पओयणं तेणिमं होइ। वृ.इयंगाथाप्रागिवव्याख्येया, नवरंपृथिवीकायस्थानेऽप्कायामिलाप-कर्त्तव्यः इहयास्वकायपरकायशस्त्रयोजना द्रव्यक्षेत्रकालभावपेक्षया वाऽचित्तत्वभावना साऽपि प्रागिव यथायोगमकायेऽपि भावनीया तथायदादधितेलादिसत्केषु घटेषु क्षिप्तस्यशुद्धजलादेरुपरिदध्याद्यवयवसत्कातरी जायतेतदा सा यदिपरिस्थरातकयापौरुष्यातत्परिणमत्ति.मध्यमभावाचेत्तर्हिद्वाभ्यापारुषीभ्यां,स्तोकाचेत्तर्हितिसृभिः पौरुषीभिरिती ।। इह तेनव्युक्रान्तयोनिकनाप्कायेनेदं प्रयोजनमित्युक्तम. अतस्तदेव दर्शयत्ति मू. (३०) परिसयपियणहत्थाइधोवणं चीरधोवणं चेव ।
आयमन भाणधुवणं इमाइ पओयणं बहुहा॥ द. परिपेको-दष्टवणादेरुत्थितस्योपरि पानीयेन परिषेचनं. पानं तडपनोदाय जलस्याभ्यवहरणं, 'हस्तादिधावन करचरणप्रभृतिशरीरावयवानांकारणमुद्दिश्यप्रक्षालनं, चीवरधावन वस्त्रप्रक्षालनम्, अस्य भिन्नविभक्ति निर्देशोन संदव साधुनोपधिप्रक्षालनं कर्तव्यमितिप्रदर्शनार्थः, आचमनं' पुरषात्सम्गानन्तरं शौचकरण भाणधुवर्णति पात्रकादिभाजनप्रक्षालनम.एवमादिकम, आदिशब्दात स्नानकायांदिपरिग्रहः. अचित्तनाप्कायन प्रयोजन, बधा' ब्रहप्रकारं द्रष्टव्यम ॥ इह चीवरधावनामित्युक्तं . तच्च संयताना वर्षाकालदवाक कल्पत न शेषकाल, शेषकाले त्वनकदाषसम्भवात्, तानव दोषान् दर्शयति. मू. (३१) उउबद्ध धुवण बाउस बंभविनासो अठाणठवणं च।
संपाइमवाइवहा पावन-भूआवघाआ य ।। . वृ. वर्षाकालस्य प्रत्यासन्नं कालमपहाय शेषे ऋतुबद्धे काले चीवरस्य धावने चरणं बकुशं भवति, उपकरणकुशत्वात, तथा 'ब्रह्मविनाशः' मैथनप्रत्याख्यानभङ्गः, प्रक्षालितवासःपरिधानभूषितशरीरो हि विरूपाऽपिग्मणीयत्वनप्रतिभासमानोरमणीनांरमणयोग्योऽयमितिप्रार्थनीयोभवति, किंपुनःशरीरावयव
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
२४८
पिण्डनियुक्तिः-मूलसूत्रं रामायकापसाभितः ?, ततः समस्तकामिनीनां प्रार्थयमानानां सललितदर्शिततिग्रग्वलिताक्ष निरीक्षणा
भाटनव्याजोपदर्शितकक्षामूलसद्धत्ततारमणीययपीनकठिनपयोधराविस्तारगम्भीरनाभीप्रदेशपरिभावनतोऽवश्यं ब्रह्मचर्यादपभ्रंशमधिश्रयते, तथा स्थानस्थापनम्, इयमत्र भावना-यदि नाम कथश्चित्तवेदितया संयमविषयनिष्प्रकम्पधृत्यवष्टम्भतो नब्रह्मचर्यादपभ्रधिश्रयते,तथा अस्थानस्थापनम्, इयमनभावना-यदिनाम कथश्चित्तत्त्ववदितयासंयमविषयनिष्पकम्पध्रत्यवष्टम्भतोनब्रह्मचर्यादपभ्रश्यति,तथाऽपिलोकेनसोऽस्थाने स्थाप्यते, यथा नूनमयं कामी, कथमन्यथाऽऽन्मानमित्थं भूषयति ?. न खल्वकामी मण्डनप्रियो भवतीति, तथा संपातिमानांमक्षिकादीनां प्रक्षालनजलादिषु निघततं वायोश्च वधः' विनाशो भवति, तथा 'प्लावनेन प्रक्षालनजलपरिष्ठापनेपृथिव्यारेल्लणेन, भूतोपघातः' पृथिव्याश्रितकीटिकादिसत्त्वोपमर्दोभवति,तस्मान्न ऋतुबद्धे, कालेवस्त्रप्रक्षालनीयम्॥ननेतेदोषावर्षाकालदर्वागपिधावनेसम्भवन्तिततस्तदानीमपिनचीवराणि प्रक्षालनीयानि. तन्न. तदानीं चीवराप्रक्षालनेऽनेकदोषसम्भवात तानवाहमू. (३२) अइभार चुडण पणए सीयलपाउरणजीरगल्लन्ने ।।
ओहावणकायवहो वासासु अधोवणे दोसा ॥ वृ. इह वर्षाकालदांगपि यदि वासांसिनप्रक्षाल्यन्ते तदानीम् 'अतिभारः' गुरुत्वं वस्त्राणां भवति, तथाहि-वासंसि मलाविद्वानि यदा जलकणानुपक्त समीरणमात्रेणापि स्पृष्टानि भवन्ति तदाऽपि स मलः ल्लिन्नीभूय-दृढतरं वस्त्रेषुसम्बन्धमापद्यते, किं पुनर्वर्षासुसवतः सलिलमयीषु?,ततोवर्षासुल्लिन्नमलसम्पर्कतोवासांसिगप्तरभाराणिभवन्ति,तथा'चुडणन्तिवाससांवर्षाकालदगिप्यधावनेवर्षासुजीर्णता भवतिशाटोभवतीत्यर्थः, किमुक्तं भवति?-यदिनामवर्षाकालदव्यांगपिवस्त्राणिनप्रक्ष्याल्यन्तेततोवर्षासु तेषामलल्लिन्नतयाजीर्णताभवनेनशाटोभवति,नचवर्षास्वभिनववस्त्रग्रहणं. नचाधिक-, मलस्याद्रीभावतः, 'पनकः वनस्पतिविशेषःप्राचुर्येणोपजायते,तथाचसतिप्राणिव्यापादनप्रसक्तिः , तथानिरन्तरंसर्वतःप्रसरण निपतति वर्षे शीतल च मारुते वाति मलस्याद्रीभावतः शीतलीभूतानां वाससां प्रावरणे भुक्ताऽऽहारस्याजीर्णतायाम-अपरिणती ग्लानता' शरीरमान्द्यमुज्जृम्भते,तथाचसतिप्रवचनस्या-प्रभाजना,यथाअहो वठरशिरोमणोऽमी तपस्विनो नपरमार्थतस्वत्त्ववेदिनो ये नाम वर्षास्वप्रक्षालितानां वाससां परिभोगे मान्यपुपजायतेइत्येतदपिनावबुध्यन्तेतेपृथग्जनापरिच्छेद्यस्वर्गापवर्गमार्गमवगच्छन्तीतिदुःश्रद्धयं, तथा वर्षास्वप्रक्षालितानि वस्त्राणि प्रावृत्य भिक्षाद्यर्थं विनिर्मात्सय साधोमेघवृष्टौ मलिनवस्त्रकम्बलसम्र्पकताऽप्कायविराधना भवति, एते 'वर्षास्थिति वर्षाकालप्रत्यासन्नोऽपिकालो वर्षा इच्युच्यते. तत्सामीप्यात. भवति च तत्सामीप्यात्तच्छन्दव्यपदेशी तथा गङ्गायां घोष इत्यत्र, ततो वर्षासु' व प्रत्यासन्नेकाले वस्त्रादीनामप्रक्षालनदोषाःतस्मादवश्यंवर्षाकालदर्वागवासांसिप्रक्षालनीयानि।यंचसम्पातिमसत्त्वापवा. तादया दोषाधीवरप्रक्षालन प्रागक्तास्तऽपि सूनाक्तनात्या यतनया प्रवत्र्तमानस्य न सम्भवन्तीति वंदतिव्यम । या हि सूत्राज्ञामनुसृत्य यतनया यम्पक प्रवर्तते स यद्यपि कश्चित्प्राण्युपमईकारी तथापि नामा पापभागभवति,नापितीव्रप्रायश्चित्तभागी, सूत्रवहुमानतोयतनयाप्रवर्त्तमानत्वात्.वक्ष्यतिचसूत्रम्- 'अपत्ते च्चिय वासेसव्वं उवहिंधुवंति जयणाए' इति ततोनकश्चिद्दोषः नापितदावस्त्रप्रक्षालने वकुशंचरणं सूत्राशया प्रवर्त्तमानत्वात्. नाप्यस्थानस्थापनदोषो, लोकनामपि वर्षासु वाससामप्राक्षलेन दोषपरिज्ञानभावात न चैतेऽनन्तरोक्ता अतिभारादयो दोषा ऋतुबद्धे कालेवाससामप्रक्षालने सम्भवन्ति, तस्मान तदा प्रक्षालन युक्तमिति स्थितम् ।। सम्प्रति वर्षाकालदगिपि यावानुपधिरुत्कर्षतो जघन्यतश्च प्रक्षालनीयो भवति
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
२००
मूलं-३२
__ २४९ तावत्तमभिधित्सुराहम.(३३) अप्पत्तच्चिय वास सव्वं उवहिं धुवति जयणाए।
असइए उदवस्सय जहन्नओ पाय निज्जोगो।। वृ.'अप्राप्से एव' अनायातेएव'वर्षे' वर्षाकाले, वर्षाकालातमनागर्वाक्तनेकालेइत्यर्थः जलादिसामग्यां सत्यां उवधिम्' उपकरणंयतनयायतय- प्रक्षालयन्ति, 'द्रवस्य'जलस्यपुनः 'असति' अभावे.जधन्यतोऽपि पात्रनिर्योगोऽवश्यंप्रक्षालनीय इहनिस्पूज्युजिरुपकारेवर्तते.तथाचोक्तं - पाठोदूरखलेनिज्जोगोउवयारो' इति, ततो निर्यज्यते-उपक्रियतेऽनेनेति निर्योग-उपकरणम्, अकर्तरीत्यनेन धन प्रत्यय- पात्रस्य नियोगः पात्रनिर्योगः-पात्रोपकरणं पात्रकबन्धिदिः, उक्तं च-"पेत्तं पत्ताबंधो पायद्ववणं चपायके सरिया। पडलाइं रयत्ताणं च गोच्छओ पायनिज्जोगो॥" इति । आह-किं सर्वेषामेव वस्त्राणि वर्षाकालदागेव प्रक्ष्याल्यन्ते? किं वाऽस्ति कषाश्चिद्विशेषः ?. अस्तीति ब्रूमः॥ केषामिति चेदत आह. मू. (३४) आयरिण गिलाणाय य मड़ला मइला पुणोऽवि धावंति।
माहु गुरुण अवण्णो लोगंभि अजीरणं इयरे।। वृ.इहयेकुतपूर्विणोभगवत्प्रणीतप्रवचनानुगताचारादिशाशास्त्रोपधानानिअधीतिनःस्वसमयशास्त्रेषु ज्ञातिनःसकलस्वपरसमयशास्त्रार्थेषुकृतिनःकारितिनश्रपञ्चविधेष्वाचारेषुप३वचनार्थव्याख्याधिकारिण: सद्धम्मदशनाऽभियुक्ताः सूरयस्ते आचार्याः, आचार्यग्रहणमुपलक्षणं तेनोपाध्यायादीनां प्रभूणां परिग्रहः, तेषा, तथा ग्लानाः' मन्दाः तेषांच,पुनःपुनःमलिनानिवस्त्राणि धाव्यन्ते मिचार्यपीति,प्रस्तुतेऽर्थेकारणमाह'माहु' इत्यादि.माभवतु, हुनिश्चितं, गुरूणांमलिनवस्त्रपरिधानेलोके अवर्ण' अश्लाधा, यथा-निराकृतथोऽमी मलदुरभिगन्धोपदिग्धदेहास्तत- किमेतेषामुपकण्डं गतैरस्माभिरिति, तथा 'इतरस्मिन् ग्लाने मा भवत्वजीर्णमितिभूयो भूयो मलिनानि तेषां प्रक्षाल्यन्ते। सम्प्रति ये उपधिविशेषा न विश्रम्यन्ते तन्नामग्राह गृहीत्वा तेषां धावने विधिमाह.. मू. (३५) पायस्स पंडोयारा दुनिसिज्न तिपट्ठ पोत्ति रयहरणं।
___एए उनवीसामे जयणा संकाममा धुवणं॥ वृ. प्रत्यवत्तार्यते पात्रमसिमन्निति प्रत्यवतारः-उपकरणं पात्रस्य प्रत्यवतारः पात्रवर्जः पात्रनियोगः षड्विधः, तथा रजोहरणस्य सक्ते ढ निपये, तद्यथा-बाह्या अभ्यन्तरा च, इह सम्प्रति दशिकाभिः सह या दण्डिकाक्रियतेसासूत्रनीत्वाकवलवभवतिनसदशिका,तस्यानिपद्यात्रयं तत्रयादण्डिकायाउपरिएकहस्तप्रमाणायामा तिर्यग्वेष्टकत्रयपृथुत्वा कम्बलीखण्डरूपा सा आद्या निपद्या, तस्याश्राग्रे दशिकाः सम्बध्यन्ते, तां च सदिशिकामग्र रजोहरणशब्दनाचार्या ग्रहीष्यति, तता नामाविह ग्राह्या, द्वितीया तु पनामेव निषद्या तियंग वबुभिर्वष्टकरावष्टयन्ता किश्चिदधिकहरतप्रमाणायामा हस्तप्रमाणमात्रपृथुत्वा वस्त्रमा निषद्या सा अभ्यन्तरा निषद्योच्यत, ताया तु तस्या एवाभ्यन्तरनिषद्यायास्तिर्यग्वष्टकान कुर्वती चतुरङ्गलाधिकैक. हस्तमानाचतुरस्रा कम्बलमयीभवति,साचोपवेशनोपकारित्वादधुनापादप्राञ्छनकमिति रूढा, साबाह्या निषद्येत्यभिधीयत. मिलिनिषद्यात्रयंदण्डिकासहितरजाहरणमुच्यते ततोरजोहरणस्यसक्ते ट्रेनिषद्ये इतिनविरुध्यते,तथात्रयः पट्टाः, तद्यथा-संस्तारकपट्टउत्तरपट्टश्योलपट्टश्च एतेचसुप्रतीताःतथा पात्ति'त्ति मुखपोतिका, मुखपिधानायपोत-वस्त्रमुखपोतमुखपोतमेवहस्वं चतुरङ्गुलाधिकवितास्तिमात्रप्रमाणत्वात मुखपोतिका, मुखवरित्रकेत्यर्थः, अतिवर्तन्तेस्वार्थे प्रत्ययकाः प्रकृतिलिङ्गवचनानी ति वचनाच्च प्रथमतो
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५०
पिण्डनिर्युक्तिः- मूलसूत्र
नपुंसकत्वेऽपि प्रत्ययं समानीत स्त्रीत्वं तथा रजीहरणं 'ति दण्डिका वंष्टकत्रयनिसंज्जं च स्यहरणं.' बाह्याभ्यन्तरनिषद्यारहितमकनिषद्यं सदशरजाहरणमिति। एतानुपधिविशेषान'नविश्रमयेत 'नापरिभोग्यान् स्थापयेत. कस्मादिति चेत् ?, उच्यते, प्रतिवासरमवश्यमेतेषां विनियोगभावात्, ततो यतनया - वस्त्रान्तरितेन इस्तेन ग्रहणरूपया सङ्क्रमणा-षट्पदिकानामप्रक्षालनीयेषु वस्त्रेषु सङ्क्रमणं. ततो 'घावनं' प्रक्षालनमिति । एनामेव गाथां भाष्यकृद गायात्र्येण व्याख्यानयति
मू. (३६)
पायरस पडोयारो पत्तगवज्जो व पायनिजांगां । दोन्नि निसिज्जओ पुन अभिंतरबाहिरा चेव ।। संथारुत्तरचोलग पट्टा तिनि उ हवंति नायव्वा । मुहपोत्तियत्ति पोत्ती एगनिसेज्जं च रयहरणं ।। एए उन धीसामे पइदिनमुवओगओ य जयणाए । संकामिऊणं धीवंति छप्पड़या तत्थ विहिणा उ ॥
मू. (३८)
[ भा. १० ]
वृ. एतास्तिस्त्राऽपिव्याख्यातार्थाः, नवरं संकमिऊण' इत्यादि, तत्रविश्रामाभावेसतियतनयाषट्पदिका अन्य सङ्क्रमय्य विधिना 'धावयति' प्रक्षालयन्ति ।। तदेवमविश्रमणीय उपधिरुक्तः, तद्भणनाञ्च शेषो विश्रमणीयोपथिंगम्यते, ततस्तस्य विश्रमणविधिं बिभणिषुरिदमाह
मू. (३९)
मू. (३७)
नवसामिज्जड़ तं एवं वीयराय आणाए । पत्ते धोवणकाले उवहिं वीसामए साहू |
वृ. यः पुनरुपधिः प्राप्तेः धावनकाले - प्रक्षालनकाले, अनेन अकालप्रक्षालने भगुवदाज्ञामङ्गलक्षणं दोषमुपदर्शयति, 'विश्रम्यते' निःशेषषट्पदिकाविशोधनार्थमपरिभुक्तों ध्रियते तमुपविं 'वीतरागाऽऽज्ञया" सर्वज्ञोपेदेशेन, सर्वज्ञोक्तमवधार्येति भावः एवं वक्ष्यमाणेन प्रकारेम साधुविश्रमयेतत् ।। विश्रमणाप्रकारम्मू. (४०) अब्भिंतर परिभाग उवरिं पाउण्ड नाइदूर य ।
तिनि य तिन्न य एवं निसिं तु काउ परिच्छिज्जा ।।
वृ. ss साधूनां द्धी कल्पा क्षौमी एकः कम्बलमयः, तत्र यदा ते प्राब्रियन्ते उदा एक्तः क्षौभोऽभ्यन्तरं प्राव्रियंत, शरीर लग्नः प्राब्रियते इत्यर्थः, द्वितीयः क्षामस्तस्यापरि, तृतीयः कम्बलमयस्तस्याप्युपीर, ततः प्रक्षालनकाले विश्रमणा विधिप्रारम्भे रात्रौ स्वप्न अभ्यन्तपरिभोगं सदैव शरीरेम सह संलग्नं परिभुज्यमानं क्षोभ कल्पमुपरि शेषकल्पद्रयाद्वहिंस्त्रीणि दिनानि यावत्प्रावृणोति येन तत्स्थाः षटपदिकाः क्षुधा पीड्यमाना आहारार्थम् अथवा शीतादिना पीड्यमानास्तं बहिः प्राविश्यमाणंकल्पमहायान्तरे कल्पद्रये शरीर वा लगन्ति, एष पथमो विश्रमणाविधिः, एवं त्रीणि दिनानि प्रावृत्य तनस्त्रीण्येव दिनानि यावछात्रा स्वापकालं नातिहार स्थापयति, किमुक्तं भवति ? - स्वापकाले संस्तारकतट एवं स्थापर्यात, येन प्रथम विश्रमणाविधिः, तत एका 'निशां रात्रिं, तुः समुच्चये, स्वपन् स्वापस्थानस्यापरि लम्बमानमधामुखं शरीरलग्रप्राय पर्यन्तं प्रसारितं कृत्वा संस्थापयेत्. संस्थाप्य च पश्चात्परीक्षेत. दृष्टव्या प्रावरणेन च षट्पदिका निभालयेत्, तद्यथा- प्रथमं तावद्दष्टया निभालयेत् दृष्टव्या निभालिता अपि यदि न दृष्टानतः सूक्ष्मषट्पदिकारक्षणार्थ भूयः शरीरे प्रावृणोति, येनताआहारार्थ शरीरेलगन्ति, एवं परीक्षणेकृतयदिता नस्युस्तदा प्रक्षालयत्, अथस्युस्तहिंपुन- पुनर्निर्माल्य यदा न सन्तीति निश्चितं भवति तदा प्रक्षालयेत् एवं सप्तभिर्दिनैः कल्पशोदना, एतदनुसारेण शेषस्याप्युपधेः शोधना भावनीया । इह विश्रमणा प्रक्षालनीयस्यापरिभोगरूपा उक्ता ततो यत्तस्य बहि- प्रावरणादिरूपः
[भा. ८]
[भा. ९]
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं.४०
२५१ परिभागः सपरमार्थतोऽपरिभोगइतिन तदा विश्रमणाविरुध्यते॥एनामेव गाथा भाष्यकृद व्याख्यानयतिम. (४१) घोवत्थं तिन्नि दिने उवरिं पाउणइ तह य आसन्नं । धारेइ तिन्नि दियहे एगदिन उवरि लंबत
[भा. ११] वृ. इयं व्याख्यातार्था । अत्रेच विक्षमणाविधौ मतान्तरमाह. मू. (४२) केई एक्केवनिसि संवासेउंतिहा परिच्छंति।
पाउणइ जइन लग्गति छप्पइया ताहि घोवंति। वृ. केचिद् एके सूरय एवमाहुरेकेका निशां' रात्रि त्रिधा' त्रिभिःप्रकारः पूर्वोक्तःसंवास्यतद्यथा-एकां निशां शोधनीयं कल्पं बहिः प्रातृणोति, द्वितीयां निशां संस्तारकतटे स्थापयति, तृतीयां तु निशां स्वपन् स्वापस्तानस्योपरिलम्बमानमधोमुखप्रसारितंशरीरलनप्रायपर्यन्तंस्थापयति, वंत्रिधासंवास्य परीक्षन्ते' दृष्टव्या निभालयन्ति, निभालिताश्चन्न दृष्टास्तत: सूक्ष्मषट्पदिकाविशोधनार्थ शरीर प्रावृण्वन्ति. प्रावृते च यदि नलगंति' न लग्नाः प्रतिभासन्तेषट्पदिकास्ततः प्रक्षालयन्ति, लगन्ति चत्तर्हि भूयो भूयस्तावदृष्टया शरीरप्रावरणनचपरीक्षन्तयावन्नसन्तीतिनिश्चितंभवति,ततःप्रक्षालयन्तीति.एषाऽपिविधिरद्वषणात्समीचीनइवाऽऽचार्यस्यप्रनिभासतइतिमन्यामहे॥वस्त्रप्रक्षालनचजलेनभवति,अतोजलग्रहणेविधिविशेषमाहमू.(४३) निव्वोदिगस्स गहण केई भाणेसु असुइ पडिसहो।
गिहिभायणेसु गहणं ठिय वासे मीसगंछारो॥ वृ.वर्षासुगृहच्छादनप्रान्तगलितंजलं नीबोदकं तस्य.इहयदिवर्षाकालदवांकसर्वोऽप्युधिः कथश्चित्सामग्यभावतो न प्रक्षालितस्तर्हि प्राप्त वर्षे सति साधुभिर्नीवादकस्य-गृहपटलान्तोत्तीर्णस्य जलस्य वस्त्रप्रक्षालनार्थे ग्रहणम्' आदानं कर्त्तव्यं, तद्वि रजोगुण्डितधूमधूम्रीकृतदिनकरातपसम्पर्कसोष्मतीवसंस्पर्शतः परिणत्वादचितम्, अतस्तद्वहणेन न काचिद्विराधना. नीव्रोदकस्य ग्रहणे केचिदाहुः भाजनेषु' स्वपात्रेषु नीद्रोदकम्यग्रहणं कर्तव्यमिति, अत्राऽऽचार्य आह- 'असुइ पडिसहो' 'असुइति भावप्रधानोऽयं निर्देशः ततोऽयमर्थः- 'अशुचित्वाद्' अपवित्रत्वात्परोक्ति विधिना नीबोदकग्रहणस्यप्रतिषेधः, नीबादकं हि मलिनमलिनत्वाच्चाशुचिततः कथं येषपात्रेषुभोजन विधीयते तेषु तस्य ग्रहणुपपन्न भवति?.माभूतूलोक प्रवचनगर्दा यथाऽमी अशुचय इति, ततः गृहिभाजनेषु गृहिसत्केषु कुण्डिकादिषु भग्नेषु तस्य नीबोदकस्य ग्रहणं, नीव्रोटकग्रहणं स्थिते निवृत्ते वर्षे वृष्टौं, अन्तर्मुहुादमितिगम्यते. अन्तर्मुहर्तेन सर्वात्मनापरिणमसम्भवात.नास्थित, किमित्याह- मीसगतिमिश्रकं, निपततिवर्षेनीवोदकंमिश्रभवति. तथाहि-पूर्वनिपतित मचित्तीभूतं तत्कालं तु निपतत्सचित्तमिति मिश्रं, ततः स्थित वर्षे तत्प्रतिग्राह्य, तस्मिंश्च प्रतिगृहीत तन्मध्ये भार प्रक्षिप्यंत, अपिचंक्षारप्रक्षेपसमलमपिजलप्रसन्नतामाभनति. प्रसन्ननच नलनप्रक्षाल्यमांनान्याचार्यादिवासांसि सुतजांसि नायन्त. तत एतदर्थमपि क्षार प्रक्षेपा न्यायः। सम्पनि धावनगतमव क्रमविशेषमाह__ मू. (४४) गुरुपञ्चक्खाणिगिलाणसहमाईण धावणं पुव्वं ।
. तो अप्पणो पुव्वमहाकडे य इयरे दुवे पच्छा॥ वृ. गुरुप्रत्यारत्यानिग्लानशक्षादीनां पूर्व प्रथम धावनं कुर्याद ततः पवादात्मनः छ्यमत्र भावना. इह साधुभिः परमहितमात्मनःसमीक्षमाणैरवश्यं गुर्वादिषु विनयः प्रयोक्त व्यः विनयलादव सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रवृन्द्रिसम्भवाद्, अन्यथादुर्विनीतस्यसतोगच्छवासस्यवासम्भवतःसकलमूलहानिप्रसक्तेः, ततो धावनप्रवृत्तनसाधुनाप्रथमतोगुरष्णाम्-आचार्याणांवासांसिप्रक्षालनीयानि.नतःप्रत्याख्यानिनां-क्षपकप्रभृतीनां
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
રપુર
पिण्डनियुक्तिः-मूलसूत्रं
तदनन्तरंग्लानानांततोऽप्यनन्तरंशक्षकादीनां तत्रशक्षा अभिनवप्रव्रजिताआदिशब्दाद्वालादिपरिहग्रहःसूत्रे च'सेइमाईण' इत्यत्रमकारोऽलाक्षणिकः, ततः' तदनन्तरमात्मानः इहसर्वेषामपिगुर्वादीनायथायोगंत्रिवि. धान्यपिप्रक्षालनीयवस्त्राणिसम्भवन्ति, तद्यथा-यथाकृतान्यल्पपरिकम्माणिबहपरिकर्माणिच.तत्रयानि परिकर्मरहितान्येव तथारूपाणि लब्धानि तानि यथाकृतानि, यानि चैकं वारं खण्डित्वा सीवितानि तान्यल्परिकाणि. यानी च बहुधा खण्डित्वा सीवितानि तानि बहुपरिकम्माणि, ततस्तत्रापि धावनक्रममाह. 'पुच्चमाहागडे' यत्ति. पूर्वे' प्रथमसर्वेषामपियथाकतानिवासांकिधावयेत.पश्चात्क्रमेण इतरे द्वे, किमर्थमिति चेत? उच्यते विशुद्धाध्वयसायस्फातिनिमित्त. तथाहि-यान्यल्पपरिकर्माणितानिबहुकम्मपिक्षयास्तोकसंयमव्याधातकारीणि भवन्तीति तदपेक्षया शुद्धानि. तेभ्योऽपि यथाकृतान्यतिशुद्धानि, मनागपि पलिमन्थदोषकारित्वाभावात.ततोयथायथापूर्वपर्वशुद्धानिप्रक्ष्याल्यन्तेतथातथासंयमबहुमानवृद्धिभावतो विशुद्धाध्यवसायस्फातिरिति पूर्वयथाकृतानीत्यादिक्रमः||सम्प्रतिप्रक्षालनक्रियाविधिमुपदर्शयति. मू. (४५) अच्छोडपिट्टणासु य न धुवे धोए पयावर्ण न करे।
परिभोग अपरिभोग छायावह पेह कल्लाणं॥ वृ. इहवस्त्राणिधावनआच्छोटनपिट्टनाभ्यांनधावेत, तत्रआच्छोटनं रजकैरिवशिलायामास्फालनं पिट्टन-धनही नरण्डारमणीभिरिव पुनः पुनः पानीयप्रक्षेपपुरस्सरमुद्रत्योत्पिडनेन कुट्टनं, सूत्रे च सप्तमी तृतीयाऽर्थे, यथा 'तिसुतेसुअलफिया पुहवी' इत्यादौ, तुशब्दोऽनुक्त समुच्चयार्थः, सच पाणिपादेन प्रमुज्य प्रमुज्य यतनया प्रक्षालयादिति समुश्चिनोति. ततो धौते' प्रक्षालिते, धावन जलस्पर्शजनितशीताफ्नोदायात्मनोवस्त्रस्यवाशोषणायाग्रे प्रतापननकुर्यात्,माभूतधावनजलाद्रीभूतहस्तादितोवस्त्रतोवाकथिचदिबन्दनिपातेनाग्निकायविराधना, यद्येवंतर्हिकथंवस्त्रस्यशोषणकर्त्तव्यभितिशोषणविधिमाह-परिभोग्यानि अपरिभोग्यानिचयथाक्रमंछायाऽऽतयोःशोषयेत्स,सूत्रेचविभक्ति लोपआर्षत्वात्,परिभोम्येषुहिवस्त्रेषु तथापूर्वशोधितेष्वपिकथश्चितषट्पदिका सम्भवन्ति, साचप्रक्षालनकालेतथापमर्दिताऽपिकथञ्चिज्जीविता सती दिनकराऽऽतपसम्पर्क भ्रियन्ते, ततस्तद्रक्षणार्थ तानि छायां शोषयेत, इतराणि त्वातपे, दोषाऽभावत्. तानि च छायायामातपेच शोषार्थ विसारितानि निरन्तरं पहि'त्ति प्रेक्षेत, येन परास्कदिनो नापहरन्ति, इह पूर्वोक्ताविधिना यतनापुरस्सरमपि धाव्यमाने वस्त्रेषु कथञ्चिद्वायुविराधनारूपः षदिकोपमादिरूपो वाऽसंयमोऽपि सम्भाव्यते, ततस्तच्छन्द्रयर्थतस्य साधोगुरुणा कल्याणसंजं प्रायश्चितं देयम्॥ मू. (४६) तिविहो तेउकाओ सच्चित्तो मीसआ य अच्चित्तो।।
सच्चित्तो पुन दुविहां निच्छयववहारआचेव।। वृ.त्रिविधस्तेजस्कायः तद्यथा-सचित्ता मिश्राऽचित्तथ.सचित्त:पनदिविधः निधयतीव्यवहारतश्र। निश्रयव्यवहाराभ्यामव सचित्तस्य द्वविध्यमाह.
मू. (४७/१) इट्टगपागाईण बहमन्झ विन्जमाइ निच्छयओ। इंगालाई इयरात्ति
वृ. इष्टकापाकः प्रतीतः, आदिशब्दात् कम्भकारपाकक्षुरसकथनतुल्या (चुल्लया) दिपरिद्रहः. तेषां च बहुमध्यांग विद्युदादिश्व. विद्युदुल्लाप्रमुखतनम्कायो निश्चयतः सचित्तः, शेषस्त्वङ्गागदिकाः, अङ्गार ज्वालारहितोऽग्निः, आदिशब्दाद् ज्वालादिपरिग्रहः, व्यवहारतः सचित॥ सम्प्रति मिथ तेजस्कायमाहमू. (४७/२)
मम्मुरमाईड मिस्सो उ। वृ. 'मुर्मुर:' कारीषोऽग्निः. आदिशब्दादविध्यानादिपरिग्रहः इत्यंभूतो मिश्र इति।।
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं- ४८
मू. (४८)
ओयणवंजनपानगआयामुसिणोदगं च कुम्मासा । डगलगसरक्खसूई पिप्पलमाई उ उवओगो ॥
वृ. ओदनः शाल्यादि भक्त व्यञ्जनं- पत्रशाकतीमनादि पानकं काञ्जिकं, तत्र ह्यवश्रावणं प्रक्षिप्यते, ततस्तदपेक्षया काञ्चिकस्याग्रिकायता आयामम् अवश्रावणम् उष्णोदकम् - उद्धृत्तत्रिदण्डम्, एतेषां चपदानां समाहारद्वन्द्वः, चकारो मण्डकादिसमुचयार्थः, 'कुल्माषाः ' पक्का माषाः, एते चौदनादयोऽग्निनिष्पन्नत्वेनाग्निकार्यत्वादग्रयो व्यपदिश्यन्ते, भवति च तत्कार्यत्वातच्छब्देन व्यपदेशो यथा द्रम्मो भक्षितोऽनेनेत्यादौ, ओदनादयश्वाचित्तास्तत एतेषामचित्ताग्रिकायत्वेनाभिधानं न विरुध्यते, तथा 'डगलका:' पक्वेष्टकानां खण्डानि ' सरजस्कः ' भस्म 'सूची' लोहमयी वस्त्रसीवनिका, अथवा सरक्खसूइत्ति रक्षा भस्म सह रक्षया वर्त्ततेइतिसरक्षासूची, किमुक्तं भवति ? - रक्षासूचीचेति, 'पिप्पलकः' किञ्चिद्रकः क्षुरविशेषः, आदिशब्दान्नखरदनि-कादिपरिग्रहःएतानिइतिसरक्षा सूची, किमुक्त भवति ? - रक्षा सूची चेति, 'पिप्ललकः किञ्चिद्रक्रः क्षुरविशेषः आदिशब्दान्नखरदनिकादिपरिग्रह. एतानिच डगलकादीनि पूर्वमग्निरूपतया परिणतान्यासीरन्, ततो भूतपूर्वगत्या सम्प्रत्यप्यनिकायत्वेन व्यपदिश्यन्तेऽचित्तानि च, न चैतेषामचित्तानिकायत्वाभिधाने वि रोधः । सम्पत्यचित्ताग्निकायस्य प्रयोजनमाह- 'उवओगो' एतेषामोदनादीनां य उपयोगी भोजनादावुपयुज्यमानता तदचित्तालिकायेन साधूनां प्रयोजनं, द्रव्यादिभेदाच्च चतुर्विधत्वमचित्ताग्निकायस्य प्रागिव यथायोगं भावनीयम् ॥ उक्तस्तेजस्कायणियपिण्डः सम्प्रतिवायुकायपिण्डमहा
मू. (४९)
वाउक्काओ तिविहो सच्चित्तो मीसओ य अच्चित्तो ।
सच्चित्तो पुन दुविहो निच्छयववहारओ चे ॥
वृ. वायुकायस्त्रिविधः, तद्यथा - सचित्तो मिश्रोऽचिंत्तश्व, सचित्तः, पुनर्द्विधा - निश्चयतो व्यवहारतश्च ॥ एतदेव निश्रयव्यवहाराभ्यां सचित्तस्य द्वैविध्यमचित्तं चाह
मू. (५०)
संवलय घनतनुवाया अइहिम अइदुद्दिने य निच्छयओ । ववहार पाइणाई अक्कंताई य अच्चित्तो ॥
२५३
वृ. सह वलयैर्वर्त्तन्ते इति सवलया ये 'धनतनुवाय'त्ति वातशब्दः प्रत्येकमाभिसम्बध्यते, घनवातास्तनुवाताच, किमुक्तं भवति ? - ये नरकपृथिवीनां पार्श्वेषु घनवातास्तनुवाता वा वळयाकारणे व्यवस्थिता वलयशब्दवाच्याः, ये न च नरकपृथिवीनामेवावस्ताद् घनवातास्तनुवाताच, तथा 'अड़हिम अड़दुद्दिने अति अतिशयेन हिमे निपतति अतिशयेन च 'दुर्द्दिन' मेघतिमिरे मेघैर्गगनमण्डलस्याऽऽच्छादने ये वायवः, ' सर्वोऽपि वायुकायो निश्रयतः सचितः, अतिहिमातिदुर्द्दिनाभावे तु यः 'प्राचीनादिवातः' पूर्वादिदिग्वातः स व्यवहारतः सचितः, यस्तु आक्रान्तदिकः' आक्रान्तपङ्कादिसमुत्थप्रभृतिकः पञ्चमकारी वक्ष्यमाणस्वरूपः सोऽचित्त इति । आक्रान्ता दिस्वरूपमेवाह
एष
मू. (५१)
अक्कसंधताघाने देहानुए य पीलिया इसु य । अचित्त वाउकाओ भणिओ कम्मट्टमहणेहिं ॥
वृ. आक्रान्तं-पांइनाक्रान्ते कर्तुमादौ योवाताचिदिति शब्द कुन्समुच्छलति, यश्राध्मातेमुखवातमृत हत्यादौ वर्त्तते यो वा 'घोणे' तिलपीडनयन्त्रे तिलपीडनवशात्सशब्दं विनिर्गच्छन्नपुलभ्यते, यश्च 'देहागुनतः ' शरीराश्रितः, उच्छवासनिःश्वासवातानिसर्गरूपः, 'पीलितं ' सजलं निश्रोत्यमानं वस्त्रादि, आदिशब्दातालवृन्तादिपरिग्रहः, तेषु चयः सम्भवति वातः एष पञ्चप्रकारोऽपि वातः कर्माष्टकमयनैरचित्तः प्रतिपादितः ।।
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५४
पिण्डनियुक्तिः मूलसूत्रं सम्प्रति मिश्रं वायुकार्य प्रतिपिपादयिषुर्दत्यादिस्थस्याचित्तवातकायस्य जल स्थितस्य क्षेत्रमाश्रित्य स्थलस्थितस्य (च) कालमाश्रित्याचित्तादिविभागमाह__मू. (५२) हत्थसयमेगगंता दइओ अच्चित्त बीयए मीसो।
तइयंमि उ सच्चित्तो वत्थी पुणपोरिसिदिनेसु॥ वृ. इदोद्धर्वमपाटितेनापनीतमस्तकेन निकर्षितचन्तिर्वर्तिसस्थिादिकचवरेणापरचममयस्थिगलकस्थगितापानाच्छिद्रेणसङ्कीर्णमुखीकृतग्रीवान्तर्विवरेणाजापश्चोरन्तरस्यशरीरेमनिष्पन्नश्चर्ममयः प्रसेवकः कोत्थानकापरपायो दृतिः, वातकायोऽचित्तः, प्रथमे च हस्तशतेऽतिक्रान्ते सति द्वितीये प्रविशन् मिश्रो भवति, स च मिश्रस्तावद्भवति यावद् द्वितीयहस्तशतपर्यन्तः ततो द्वितीये हस्तशतेऽतिक्रन्ते तृतीये प्रविशन् सचित्तो भवति, तत ऊद्धर्व सचित्त एव, अथवैकस्मिन्नेव हस्तशते गमनेन आगमनेन पुनर्गमनेन क्रमेणाचित्तत्वादि कमवगन्तव्यं,यदिवा-हस्तशतगमनकालं परिभाव्यैकस्मिन्नपि स्थाने जलमध्यस्थित. स्योक्त क्रमेणाचित्त-त्वादिकं परिभावनीयं, इतिग्रहणं चोपलक्षणं तेन वस्तावप्येवं दृष्टव्यं. बस्तिच दृतिवत्स्वरूपतोभावनीयः, नवरमपरचर्ममयस्थिग्गलकस्थगितग्रीवान्तर्विवरोऽतिविष्टमुर्खाकृतपाश्चात्य प्रदेशः स विज्ञेयः, तथा 'वत्थी पुनपोरसिदिनेसुत्तिस्थले स्निग्धंरुक्षंचकालमाश्रित्य बप्तिः' वस्तिस्थो वातःउपलक्षणमेतत्,तेनदतिस्थोऽपिवातःस्थलस्यःस्निग्धरूक्षंचकालमधिकृत्ययथाक्रमपौरुषीषु दिनेषु चाचित्तादिरूपो वेदितव्यः॥ एनमेव गाथाऽवयवं भाष्यकृद् व्याख्यानयतिमू. (५३) निद्धेयरो य कालो एगंतसिणिद्धमज्झिमजहन्नो।
लुक्खोवि होइ तिविहो जहन्न मन्झो य उक्कोसो॥ [भा. १२] मू. (५४)
एगंतसिणिद्धभी पोरिसिमेगं अचेअणो होइ।
बिइयाए संमीसो तइयाइ सचेयणो वत्थी॥ मू, (५५) मझिमनि दो पोरिसी अच्चित्तु मीसओ तइए। चउत्थीए सचित्तो पवणो दइयाइ मझगओ॥
[भा. १४] मू. (५६) पोरिसितिगमच्चित्तो निद्धजहन्नंमि मीसग चउत्थी। सच्चित्त पंचमीए एवं लुक्खेऽवि दिनवुड़ी॥
[भा.१५] वृ. इह कालः सामान्यतो द्विविधः, तद्यथा-स्निग्धो रुक्षश्व, तत्र यः सजलः सशीतच स्त्रिग्वः, उष्मो रुक्षःस्निग्धोऽपित्रिथा, तद्यथा-एकान्तस्निग्धोमध्ययोजधन्यश्च तत्रएकान्तस्निग्धःअतिस्निग्धः,रूक्षोऽपि त्रिधा, तद्यथा-जधन्योमध्यमउत्कृष्ट- उत्कृष्टोनामअतिशयनरूक्षः तत्रैकान्ताहिग्धकालेबस्तिगतोवायुकायः उपलक्षणमेतत् तन दृत्तिस्थोऽपिएका पौरुषां यावदचेतनो भवति, दतियस्यास्तु पारुष्याः प्रारम्भेऽपि मिश्रः, पचतावद्यावत्परिपृणां द्वितीयापौरुषी, तृतीयस्यां तुपामध्यामादितएव सचितः ततः ऊदव सचित्त एव, मध्यम तुस्निग्धकाल द्वै पारुष्यो यावदचित्तस्तृतीयस्यां तु पारुष्या मिश्रः, चतुथ्यां सचेतनः, जधन्य च स्निग्धका ले इत्यादिमध्यगतोवायुः पौरुषीत्रिकंयावदचित्तः, चतुर्थपौरुष्या मिश्रः, पञ्चम्यां तु सचेतनः, एवं रुक्षेऽपि द्रष्टव्यं केवलं नत्र दिनवृद्धि: कर्नव्या सा चैवं जघन्यरक्षकाल बस्त्यादिगतः पवना दिनमेकमचित्तो द्वितीये दिन मिश्रस्तुतीये सचित्तः, मध्यमरूक्षकाले दिनद्वयमचित्तस्तृतीयदिने मिश्रश्चतुर्थदिन सचेतनः, उत्कृष्टरूक्षकाने दिनत्रयमचित्तश्चतुर्थदिने मिश्रः पञ्चमादिने सचितः ।। सम्प्रत्यचित्त वायुकायप्रयोजनमाह
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं-५७
२५५
मू. (५७)
दइएण वत्थिणा वा पओयणं होज्ज वाउणा मुनिना ।
गेलनंमि व होजा सचित्तमीसे परिहरेज्जा।। वृ. 'दतिना' दृतिस्थेन 'बस्तिना' बस्तिस्थेन वेति समुचये नद्याद्युत्तारे प्रयोजनं भवेद्रायुना मुनेः अनेन जलस्योवायु-गुह्यते,अथवा ग्लानत्वे' मन्दत्वेसतिवायुनाप्रयोजनं भवति, क्वापिहिरोगेदृत्यादिनासंगृह्य वातोऽपानादौप्रक्षिप्यने, अनेनस्थलस्योगृहीतः,सचित्तमिश्रीयुयन्तनःपरिहरेत,जलमध्येत्वशक्येपरिहार प्रायश्चित्तं पश्चादभिगृह्यीयात्।। तदेवमुक्तीवायुकायपिण्डसम्प्रति वनस्पतिकायपिण्डमाहमू. (५८) वणस्सइकाओ तिविहो सचित्तो मीसओ य अचितो।
सच्चित्तो पुन विहो निच्छयववहारओ चेव।। वृ. वनस्पपितकायस्त्रिविधः, तद्यथा-सचित्तो मिश्रोऽच्चित्तश्च, सचित्तः पुनर्द्धिधा. तद्यथा-निश्चयतो व्यवहारतश्च ॥ इदमेव निश्चयव्यवहारभ्या सचित्तस्य द्वैविध्यं मिश्रच प्रतिपादयतिमू. (५९) सव्वोऽवऽनंतकाओ सचित्तो होइ निच्छयनयस्स।
ववहारस्सय सेसो मीसा पव्वायरोट्टई। . वृ.निश्चययनयस्य मतेन सर्वोऽपि 'अनन्तकायः' वनस्पतिकायः सचित्तो भवति, शेषः पुन- 'प्रत्येक' निम्बाम्रादिकः 'व्यवहारस्य व्यवहारनस्य मतेन सचित्तः, मिश्रो म्लानलोट्टादिः, तत्र प्रम्लानः सर्वोऽपि वनस्पतिकायोऽर्द्धशुष्कोज्ञेयः, तत्रहि-योऽशःशुष्कः सोऽचित्तशेषस्तुसचित्तइतिमित्रः, 'लोट्ट'घरमृदिचूर्णः, तत्रकाचिन्नखिका सम्भवन्तिताथसचित्ताःशेषस्तचित्तइतिमिश्रः, आदिशब्दात्तत्काल दलितकणिकादिपरिग्रहः, तत्रापि कियन्तोऽवववा अद्याप्यपरिणता इति सचित्ता- कियन्तस्त्वचित्ता इति मिश्रता।। मू. (६०) पुष्फाणं पत्ताणं सरडुफलाणं तहेव हरियाणं।
वंटमि मिलाणंमी नायव्वं जीवविप्पजढं। व.पुष्पाणांपत्राणां शलादफलानां' कोमलफलाना, तथा हरिताना' व्रीहिकादीनां वन्ते प्रसवबन्धने 'म्लाने' शुष्कप्राये ज्ञान्तव्यं स्वरूपं जीवविप्रमुक्तम्। सम्प्रत्यचित्तवनस्पतिकायस्य प्रयोजनमाह. मू. (६१) . संस्थारपायदंडगखोमिय कप्पा य पीढफलगाई।
ओसहभेसज्जाणि य एमाइपओयणं बहुहा॥ वृ.येऽमी 'संस्तारकादयः' शय्यापट्टदायः यतिभिरभिसङ्गृह्यन्ते. यानि च पात्राणि ये च 'दण्डकाः' दण्डविदण्डादयः,यौचक्षौमौकल्पीयच्चपीठफलकादिकम,अत्रादिशब्दत्कपलिकादिपरिग्रहः,यानि औषधानिभेषजानिचेत्येवमादिक बहुधा बहुप्रकारंप्रयोजनमत्तिचनवनस्पतिकायस्य,इह औषधानि केवलहरीतक्यादीनि भेषजानि' तुतेषामेव द्वयादीनामकमत्रमालित्वा चूर्णानि. यहाऽन्तरूपयागीन्योषधानि बहिरुप. योगीनि प्रलपार्दानि भेषजानि। उक्तो वनस्पतिकापिण्डः, सम्प्रति द्वीन्द्रियादिपिण्डचतुष्टयं प्रतिपिपादयिषुस्तत्प्रयोजनं चोपचिक्षिप्सुरिदमाहमू. (६२) बियतियउचरोपंचिंदिया य तिप्पभिइ जत्थ उसमेंति।
सट्टाणे सट्टाण या पिंडा तण कजमिणं ।। - वृ. यत्रमेलकेस्वस्थानेस्वस्थानेस्वेषाम्,-आत्मीयानांस्थानम्-अवस्थानंयत्रतत्र, सजातीयवर्गरूपे इत्यर्थः, द्विचितुष्पश्चन्द्रियास्त्रिप्रभृतयः संयन्ति एकत्र संश्लिष्टाभवन्ति, तद्यथा- त्रयः त्रयः चत्वारः चत्वार इत्यादि, विप्रभृतिग्रहणंचोपलक्षणं, तेनद्वौद्धावपियत्रसंश्लिष्यतःसपिण्डःस्वस्थानेस्वस्थानेइतिभूयोऽपि
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५६
पिण्डनिर्युक्तिः- मूलसूत्र
सम्बध्यते, तयोऽयमर्थः तेषां द्विन्द्रियादीनां स्वजातौं स्वजातां सपिण्डो वेदितव्यः, सोऽपि चत्रिधा, तद्यथासचित्तो मिश्रोऽचित्तश्र तत्र सचित्तस्त्रिप्रभृतीनां अक्षादीनां जीवतामेकत्र संश्लेषण मिलनं, मिश्रस्तेषामेवकेषाञ्चितज्जीवतां केषाञ्चिन्मृतानमेकत्र संश्लेषः, अचित्तोजीवविप्रमुक्तानांतेषामेवाक्षादीनामेकत्रमिलनं, तेन च पिण्डेन अत्र जातावेकवचनं 'तैः' द्वीन्द्रियादिपिण्डै: 'कार्ये' प्रयोजनम्, 'इदं' वक्ष्यमाणम् ॥ मू. (६३) दिपरिभोगो अक्खाण ससिप्पसंखमाईणं । तेइंदियाण उद्देहिगादिजं वा वए वेज्जो !! चउरिंदियाण मच्छियपरिहारो आसमच्छिया चेव ॥
मू. (६४ / १)
बृ. इहसाधोद्वन्द्रियादीनां यथासम्भवं प्रयोजनं द्विधा, तद्यथा शब्देन शरीरेण च, तत्र शब्देन प्रयोजनं शुकनादिपरिभावने, तथाहि शङ्खशब्दमाकर्ण्यमानंप्रशस्तं महाशकुनमामन्ति शाकुनिकाः, शरीरेण प्रयोजनं त्रिधा, तद्यथा सम्पूर्णेन शरीरेण तदेकदेशेन शरीरसम्पर्कसमुद्भूतेन चान्येन वस्तुना. तत्रामीषां चतुर्णामपि प्रयोजनानां मध्ये किमपि केषाञ्चित्साधूनामपयोगवद्भवति, केषाञ्चित्तु चत्वार्यपि, तत्रीन्द्रियाणां सम्पूर्णशरीरेण प्रयोजनं साक्षादभिधत्ते द्वीन्द्रियाणां 'परिभोगः' उपयोगोऽक्षाणां 'सुशुक्ति शङ्खादीनां' शुक्तिशङ्कादिसहितानां तत्र 'अक्षा:' चन्दकाः 'शुक्त यः' सुप्रतीताः पत्र स्वातिनक्षत्रसम्भविजलम्पर्कतो मौक्तिकानिजायन्ते, 'शङ्काः' शम्बूकाः, आदिशब्दात्कपर्छादिपरिग्रहाः, तत्राक्षाणां कपर्दकादीनां चोपयोगः समवसरणस्थापनादौ शङ्खशुक्ति कानां चक्षुः पुष्पकाद्यपनोदादौ, त्रीन्द्रियाणां परिभोगमाह- त्रीन्द्रियाणां परिभोग उद्देदिकादि, इह उद्देहिकाशब्देन उद्देहिकाकृतवल्मीकमृत्तिका परिगृह्यते, आदिशब्दावन्यस्याप्येवंविधस्य त्रीन्द्रियमृत्तिकादेः परिग्रह- सपरिभोगः परिभोगविपयत्वात्, यद्वाऽत्र कम्र्मसाधनः परिभोगशब्दो विवक्षणीयः परिभुज्यतेइति परिभोगः - परिभुज्यमानता (स) च उद्देहिकामृत्तिकादेः सर्पदंशादौ दाहोपशमनाय वेदितव्यः, यद्वा किमपि वैद्यस्त्रीन्द्रियविशेषशरीरादिकं वाह्यप्रलेपादिनिमित्तं वदेत् तद्वा परिभोगस्त्रीन्द्रियाणां तथा चतुरिन्द्रियाणां मध्ये भक्षिकाणां परिहारः पुरीषं परिभोगः, तद्भिवमननिषेधादौ प्रत्यलमुपवर्ण्यते, यद्वाअश्वमक्षिका उपज्यते अक्षिभ्योऽक्षरसमुद्धरणाय चैवेति एवंप्राय चतुरिन्द्रियपरिभोगसमुञ्चयार्थः ।। मू. (६४/२) पंचेंदियपिंडंमि उ अव्यवहारी उनेरइया ||
वृ. पचेन्द्रियपिण्डे उपयोगविषयतया परिभाव्यमाने सर्वोऽपि तिर्यगादिपिण्डो यथायोगमुपयोगं समायाति, नैरयिकाः पुनः 'अव्यवहारिणः' अनुपयोगनि ॥ तत्र पञ्चेन्द्रियतिर्यगुपयोगमाहचम्मति नहरोमसिंग अविलाइछगणगोमुत्ते !
मू. (६५)
स्वीरदधिमाइयाण य पंचिंदियतिरियपरिभोगो ॥
वृ. पत्रेन्द्रियतिरथां परिभोगश्रर्मास्थिदन्तखरामश्रृङ्गाविलादिच्छगणणोमूत्रे क्षीरदध्यादीनां च तत्र चणः परिभाग क्षुरादिधरणार्थ कोशकादिकरण, अस्थ्नो गृछ्रनखिकादेः, तद्धि शरीरस्फोटापनादाद्यर्थ वाह्यादी वध्यते, दन्तस्य शूकरदंष्टायाः, साहिदष्टिषुपुष्पिकापनादायघर्षित्वा क्षिप्यते, नखानां जीवविशेषसत्कानां तन्त्रिपन्नो, हिकम्बलः साधूनामुपयोगवान्, श्रृङ्गमहिष्यादिसत्कस्य, तद्विमार्गे गच्छात्परिभ्रष्टानां . साधूनां मीलनाय वाद्यते तथाऽविन्नादिछगणस्य गङ्गारिकाया गड्डुकस्य वा, आदिशब्दादन्येषां च पुरीषस्य, गोमूत्रस्य पामाद्युपमर्दने, क्षीरदीनां भोजने ॥ सम्प्रति मनुष्यस्य सचित्तादिभेदात् त्रिविधस्याप्युपयोगमाहमू. (६६) सच्चित्ते पव्वाण पंथुवएसे य भिक्खदानाई। सीसडिग अच्चित्ते मीसट्ठिसक्खपहपुच्छा ।।
•
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं-६६
२५७
वृ. सचित्त इति षष्ठीसप्तम्योरर्थं प्रत्यभेदात् सचित्तस्य मनुष्यस्य प्रयोजनं पथि पुष्ट उपदेशः कथनं, तता भिक्षादानम, आदिशब्दाहसत्यादिदानं चोपयोगः, शिरसोऽस्थि, तद्धि लिङ्गे व्याधिविशेषापनोदाय घर्षित्वा दीयते, यद्वा कदाचित्कश्चित्परिसष्टो राजादिः साधूनां विनाशाया कृतोधमो भवेत, ततस्ये साधवः शिरोऽस्तिकमादाय कापालिकवेषेण नंष्ट्रा देशान्तरं वजितुमिच्छन्तीति तेन प्रयोजनं, तता मिश्रस्य, मनुस्यस्योपयोग:, 'अट्टिसरक्खि'त्ति अस्थिमिः' आभरणकल्पः भूषितस्य सरजस्कस्य सरक्षाकस्य वा भस्मावगुण्ठितवपुप्कस्येत्पर्थः, कापालिकम्य पार्श्व यत्पथि विषये प्रच्छनम॥ मू.(६७) खमगाइकालकज्जाइएस पुच्छिज्ज देवयं कचि।
पंथे सुभासुभेवापुच्छेजह दिव्व उवओगो॥ वृ.क्षपकादिः, आदिशब्दादत्राऽऽचार्यादिपरिग्रहः, क्षपकस्य हि तपोविशेषाकृष्टत्वेन प्रायः समासन्ना एव देवता भवन्ति तत इह साक्षात्क्षपकग्रहणं कृतं. 'कालकार्यम' मरणरूपं प्रयोजनं, तदादिकेषु प्रयोजने पस्थितेषु काचिद्देवतांपच्छेत्. तथापथिविषयेषु शुभाशुभे' सापायत्वे निरपायत्वेवा देवतांकाचन पृच्छेत्, एष दिव्यउपयोगः' देवताविषयउपयोगः।।तदेवंसचित्तादिभेदभिन्नस्त्रिप्रकारोऽपिद्रव्यापिण्डःप्रत्येकंपृथिवीकायादिभेदानविध उक्तः, सम्पत्येतेषामेव नवानां पृथिवीकायादीनां द्वयादिमिश्रणतो मित्रं द्रव्यपिण्डम्मू. (६८) अहमीसओय पिंडो एएसिंचिय नवण्ह पिंडाणं।
दुगसंजोगाईओ नायव्यो जाव चरमोत्ति ॥ वृ.अथेत्यानन्तर्यद्योतेने.केवलपृथिवीकायादिपिण्डभिधानानन्तरंमिश्रकपिण्डोव्याख्यायतेइतिद्योतयति, मिश्रकः' सजायविजातीयद्रव्यमिश्रणात्मकः पिण्ड एतेषामेवनवानांपिण्डानांद्वयादिसंयोगात्मको ज्ञातव्यः, तद्यथा-पृथिवीकायोऽप्कायश्चेति द्विकसंयोगेप्रथमोभङ्गः, पृथिवीकायस्तेमजकास्य इति द्वितीयः, एवं द्विकसंयोगेषत्रिशद्भङ्गाभावनीयाः, ततात्रिकसंयोगेपृथिवीकायोऽप्कायस्तेजकास्य इतिप्रथमोभङ्ग पृथिवीकायोऽप्कायो वायुकाय इति द्वितीयः एवं त्रिकसंयोगे चतुरशीतिर्भङ्गाः, तथा चतुष्कसंयोगे पृथिवीकायोऽप्कायस्तेजस्कायोबायुकायइतिप्रथमोभङ्गः, पृषिबीकायोऽप्कायस्तेजस्कायोवनस्पतिकाय इनि द्वितीयः, एवं चतुष्कसंयोगे षड्विंशं शतं भङ्गानां भावनीयं, पञ्चकसंयोगेऽपिषयिशं शतं. षकसंचोगे चतुरशीतिःसप्तकसंयोगेषटत्रिंशत्.अष्टकसंयोग नव, नवकसंयोगेएकः, सर्वसङ्घययाभङ्गानां पञ्चशतानि द्वयधिकानि. एतेषां च भङ्गानामानयनार्थमियं करणगाथा___उभयमुहं रासिगं हिटिनानंतरेण भय पढमं। लछह रासिविभत्ते तस्सुवरि गुणित्तु संजोगा।
अस्याक्षरगमनिका-इह नवानांपदानांव्यादिसंयोगभङ्गाआनेतुमभिप्रेतास्ततस्तावत्प्रमाणाद्वौ राशी उभयमुस्वास्थाप्यत स्थापनाचंय?२३४५६७८९/१८७६५४३२१ अकस्यापरिनवका,ततपर्यन्तवर्तिन एककस्यानन्तरण द्रिकलक्षमनपरितनराशा प्रथमङ्गं नवकरूपं भजत तस्य भागहारं कुर्यात्, नतो लब्धाः साश्चित्वारः, तन च साईचतुष्कणाधाराशिनापरितन प्रथमऽङ्क विभक्त लब्धन तस्य द्विकलक्षणस्याङ्कस्योपरितनममष्टकलक्षणं गुणयेत् -ताऽयेत, जाता षत्रिंशत् इत्थं च गुणयित्वा 'संयोगा.' संयोगभावाच्याः, यथाद्विकसंयोगभङ्गाषटत्रिंशदिति ननोभूयोऽपित्रिकसंयोगभङ्कानयनायप्रथमा दहिता करणगाथा व्यापार्यते, अधस्तने राशौ स्थितेन द्विकादनन्तरेण त्रिकेणोपरितनराशिव्यवस्थितं त्रिकोपरितनसप्तकरूपाकापेक्षया आद्यंषत्रिंशद्वपमङ्गंभजेत्, ततोलब्धाद्वादशतैवाधारशिनोपरितेनेऽथे, विभक्ते लब्धंस्त्रिकलक्षणस्याङ्कस्योपरितनं सप्तकलक्षणमझं गुणयन, गुणिते च सति जाताश्चतुरशीतिः 26 | 17
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
२५८
पिण्डनियुक्तिः मूलसूत्रं एतावन्तस्त्रिकसंयोगेष्वपि भङ्गा आनेतव्याः. यावन्नक्कसयोगे एको भङ्गः, तथा चाह - 'जाव चरिमो'त्ति तावद्विकसंयोगादिको मिश्रपिण्डो ज्ञातव्यो यावश्चरमो नवकनिष्पन्न एकसवयो मिश्रपिण्डः, स च लेपमधिकृत्योपदयते, इहाक्षस्य धुरिभ्रक्षितायां रजोरूपः पृथिवीकायो लगति, नदीमुत्तरतोऽप्कायः, लोहामयावपनघर्षणे तेजकास्यः, यत्र तेजस्तत्र वायुरिति वायुकायोऽपि, वनस्पतिकायो घूरेव, द्वित्रिचतुरिन्द्रियाः सम्पातिमाः सम्भवन्ति, महिष्यादिचर्ममयनाडिकादश्च घृष्यमाणस्यावयरूपः यश्चेन्द्रियपिण्डः, इत्थंभूतेन चाक्षस्य खअनेन लेपः क्रियते इत्यसावुपयोगी, इतिशब्दो मिश्रपण्डिसमाप्तः, एतावानेव द्रव्यपिण्डो मिश्रः सम्भवतीति । सम्पत्यस्यैव मिश्रपिण्डस्य कानिचिदुदाहरणान्युपदर्शयतिमू. (६९) सोवीरा गोरसासव वेसण भेसज्ज नेह साग फले।
पोग्गल लोण गुलोयण नेगा पिंप्फा उसंजोगे॥ वृ. 'सौवीरं काञ्जिकं,तच्याप्कायतेजस्कायवनस्पतिकायादिपिण्डरूपं, तथाहि-तत्राप्फायस्तएडलघावनं तेजस्कायोऽवश्रावणं वनस्पतिकायस्तण्डुलावयवा यत्सम्पर्कतस्तण्डुलोदकं गडुलमुपजायते, लवणवयवाश्चकेचनतत्रलवणसम्मिश्रतण्डुलोदकादिभिःसहपतन्तिततस्तत्रपृथिवीकायोऽपिसम्भवतीति, एवमन्यत्रापि भावना खधिया, कर्त्तव्या, तथा 'गोरसं' तक्रादि, तच्चाप्कायत्रसकायसम्मिश्रभवति, तथा 'आसवः' मद्य,तच्याप्कायतेजस्कायवनस्पतिकायादिपिण्डरूपं, 'वेसन' जीरकलवणादि, तश्च वनस्पतिपृथिवीकायादिपिण्डरूपं, 'भेषज' यवागूप्रभृति, तचाप्कायतेजस्कायवनस्पतिकायपिण्डरूपं, 'स्नेहः' द्युतवशादि, तश्च तेजस्कायत्रसकायादिपिण्डरूपं, 'शा कः' वत्थुलभर्जिकादिरूपः, स च वनस्पतिकाय. पृथिवीकायसत्रकायादिपिण्डरूपः, 'फलम्' आमकलादि, तञ्चेह पकं ग्राह्यं ततस्तदपीत्थमेव भावनीयं, 'पोग्गलं' मासं,तदपीहपक्कंगृह्यते,ततस्तदपिशाकवद्भावनीय, लवणं प्रतीतं,तच्चाप्कायपृथिवीकायरूपं, 'गुड्डौदनौ,प्रतीतौ, तावपिफलद्भावनीयो,एवमन्येऽप्यनेकेयथासम्भवं संयोगेपिण्डाभावनीयाः, केवलंतं तं संयोगं परिभाव्ययो यन्न द्विकसंयोगादावन्तर्भवति स तत्र स्वयमेवीन्तावनीयः॥ मू. (७०) तिन्नि उपएससमया ठाणाट्टिइउ दविए तयाएसा।
__ चउपंचमपिंडाणं जत्थजया तत्परूवणया।॥ . वृ. इह क्षेत्रकालपिण्डौ नाम ठवणापिंड दव्व खेत्ते य काल भावे य' इति गाथानिर्देशक्रमापेक्षया चतुर्थपञ्चमपिण्डौ, क्षेत्रम-आकाशंकालः-समयविवर्तरूपः,तत्रत्रयःप्रदेशाःक्षेत्रप्रस्तावादाकाशप्रदेशाःतथा त्रय समयाः कालस्य निविभागा भागाः, तुशब्दो विशेषणार्थः स च परस्परमनगता इति विशेषयति. 'चलुष्पञ्चमपिण्डयो-'क्षेत्रकालपिण्डया:स्वरूपम, इयमनभावना-त्रयःपरस्परमनुगताआकाशप्रदशास्त्रस्यः परस्परमनुगताः समया यथाक्रम क्षेत्रपिण्ड कालपिण्ड इति वेदितव्याः विग्रहणं चोपलक्षण. तेन द्विचतुरादियाऽपि द्रव्याः , तदेव क्षेत्रकालपिण्डा निरूपचरिता प्रतिपाद्य सम्प्रति तावेवसापचारावभिधत'ठाणद्विइउदविएतयाएसा' 'दविएत्ति'द्रव्ये-पुदगलक्सन्धरुपेस्थानम्-अवगाहस्थितिः-कालतोऽवस्थानं स्थानं च स्थितिथस्थानस्थिती दाभ्यां स्थानस्थितितः अत्र पञ्चमी 'यपः कम्णधारे' इत्यनेन सूत्रेण ततोऽयमर्थः स्थानस्थितिंचाश्रित्य यस्तदाऽऽदेश:-क्षेत्रकालदेश:क्षेत्रकालप्राधान्यविवक्षयाक्षेत्रणकालेन च व्यप-देशस्तस्माश्चतुष्पञ्चमपिण्डयोः परूपणा कार्या, किमुक्तं भवति ? स्कन्धरूपे पुद्गलद्रव्येऽवगाहचिन्ता-माश्रित्य क्षेत्रप्राधान्यविवक्षया यदा क्षेत्रेण व्यपदेशो यथा एकप्रादेशिकोऽयं द्विप्रादेशिकोऽयं त्रिप्रादेशिक इत्यादि स इत्थं क्षेत्रतो व्ययदिश्यमानः क्षेत्रपिण्ड इत्युच्यते, क्षेत्रतो व्यपदिष्टः
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं.७०
२५१ पिण्डःक्षेत्रपिण्डइतिव्युत्पत्तेः,यदातुकालताऽवस्थानमधिकृत्यकालप्राधान्यविवक्षयाकालेनव्यपदेशोयथाएकसामयिको द्विसामयिकइत्यादितदासकालपिण्डोऽपिभण्यते, कालतोव्यपदिष्टः पिण्डःकालपिण्डइति समासाऽऽश्रयणात, अथवा विप्रदेशाद्यात्मकक्षेत्रपिण्डे यदिवा त्रिसमयाद्यात्मके कालपिण्डे यदवस्थित पुद्गलद्रव्यं तत्तदादेशात् क्षेत्रकालव्यपदेशात्-क्षेत्रकालोपचारादित्यर्थः, यथाक्रम क्षेत्रपिण्डः कालपिण्डः । प्रकारान्तरेणसोपचारीक्षेत्रकालपिण्डावाह. 'जत्थजयातत्परूवणया' 'यत्र' वसत्यादौयदाप्रथमपौरुष्यादा 'तत्परूपणा' पिण्डप्ररूपणा क्रियते स पिण्डः प्ररूप्यमाणो नामादिपिण्डो वसत्यादिक्षेत्रमाधिकृत्यक्षेत्रपिण्ड उच्यते. यथाऽमुकवसतिरूपक्षेत्रपिण्डइति, प्रथमौरुष्यादिकंतुकालमधिकृत्यकालपिण्डोयथाऽमुकप्रथमप्रहरादिरूपःकालपिण्डइति।। इहतिन्निउएएससमया' इत्यत्रपरआक्षेपमाह-ननुमूर्तेषुद्रव्येषुपरस्परमनुवेधतः सङ्घयाबाहल्यतश्चपिण्डइतिव्यपदेशो घटते, क्षेत्रकालयोस्तुनपरस्परमनुवेधोनापिकालेसङ्ख्याबाहुल्यं, तथाहि-क्षेत्रमाकाशमुच्यते 'खेत्तं खलु आगास' मिति वचनात. तञ्च नित्यमकृत्रिमत्त्वात, ततः सदैव विविक्त प्रदेशात्मकतयाव्यवस्थितामितिकथमाकाशप्रदेशानामनुवेधः?,एकत्र मिश्रणाभावात,कालोऽपि पूर्वापरसमयविकिक्तोवार्त्तमानिकसमयरूपएएवपारमार्थिकः, पूर्वापरसमयोविनष्टानुत्पन्नत्वेनपरमार्थतोऽसत्त्वात्, संताचपरस्परमनुवेधः सङ्ख्याबाहुल्यं वा नासतंसदसतांवा,ततःकालद्वयमपिनोपपद्यते इतिकथं तत्र पिण्ड इतिव्यपदेशः?, अत्र प्रतिविधानमभिधित्सुराह मू. (७१) मुत्तदविएसु जुज्जइ जइ अन्नोऽन्नाणुवेहओ पिंडो।
मुत्तिविमुत्तेसुवि सो जुज्जइ ननु संखबाहुल्ला ।। वृ. ननुयदि मूर्तेषु द्रव्येषु अन्योऽन्यानुवेधतः' परस्परानुवेधतः, संखवाहुल्ला' इत्यप्यत्र सम्बध्यते, 'सङ्ख्याबाहुल्पतश्र द्वयादिसङ्ख्यासम्भवतश्च पिण्ड इति व्यपदेशो 'युज्यते' योगमुपौति घटते इत्यर्थः, तर्हि स पिण्ड इति व्यपदेशः मूत्तिविमुक्तेष्वपि' मूत्तिरहितेष्वपि अमूत्तेष्वित्यर्थः, क्षेत्रप्रदेशकालसमयेषु युज्यते, तत्रापि पिण्डशब्दप्रवृत्तिनिमित्तस्यपरस्परानुवेधस्यसङ्ख्याबाहुलस्यचसम्भवात्तथाहि-सर्वेऽपि क्षेत्रप्रदेशाःपरस्परंनैरन्तर्यलक्षणेनसम्बन्धेनसम्बदाअवितिष्ठन्ते,ततोयथावादरनिप्पादितिचतुरस्रादिधने परस्परनैरन्तर्यरूपानुवेधनः शङ्ख्याबाहुल्यतश्च इति व्यपदेशः प्रवर्तते तथा क्षेत्रप्रदेशेष्वपि पिण्डशब्दप्रर्वत्तमानोनविरुध्यते, तत्रापिपूरस्परनरन्तर्यरूपस्यानुवेधस्यसङ्ग्याबाहुल्यस्यचसम्भवात्, तथाकालोऽपि परमार्थतःसन्द्रव्यंच,ततःसोऽपिपरिणामी, सतः सर्वस्यपरिणामित्वाभ्युपगमाद, अन्यथा सत्त्वायोगात, एतश्चान्यत्रधर्मसङ्ग्रहणिटीकादौ विभावितमितिनेहभूयोविभाव्यते,ग्रन्थगौरवभयात.परिणामी चान्वयी तेनतेनरूपण परिणमान उच्यते, ततोऽस्तिवार्त्तमानिकस्यापि समयस्यपूर्वापरसमधाभ्यामनुवेधः, केवलं तो बापरसमयावसन्तावपि बुद्धया सन्ताविव विवक्षितौ, ततः सङ्ख्याबाहूल्यमपि तत्रास्तीति पिण्डशब्दप्रवृत्त्यवियराधः । सम्प्रति क्षेत्र पिण्डशब्दप्रवृत्त्यविरोधं दृष्टान्तद्वारेण समर्थयतेमू. (७२) जह तिपएसो खंधो पएसेसु जो समोगाढो।
अविभागिण संबद्धो कहं तु नेवं तदाधारो? वृ. यथा कश्रिदनिर्दिष्टव्यक्तिकः त्रिप्रदेशिकः त्रिपरमाण्वात्मकःस्कन्धस्त्रिध्वप्याकाशप्रदेशांचवगाढी न त्वेकस्मिन् द्वयो।त्यपिशब्दार्थः 'अविभागेन सम्बन्धो' विभागो- 'नरन्तर्याभावस्तदभावोऽविभागो नैरन्तर्यमित्यर्थः तेन सम्बन्धो नैरन्तर्यसम्बन्धसम्बद्ध इति भावः, पिण्डइतिव्यपरिदश्यते, नैरन्तर्येणावस्थानभावात, सङ्ग्याबाहुल्यतश्च, एवं त्रिप्रदेशावगाढत्रिपरमाणुस्कन्ध इव तदाधारः-त्रिपरमाणुस्कन्धाधार
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६०
पिण्डनिर्युक्तिः- मूलसूत्रं
प्रदेशस्त्रसमुदायः कथं तु न पिण्ड इति व्यपदिश्यते ?, सोऽपि पिण्ड इति व्यपदिश्यताम् उभयत्राप्युक्त नीत्या विशेषाभावात् || सम्प्रति जत्थ जया तप्परूवणया' इत्येतद्वयाचिख्यासुर्नामस्थापनाद्रव्यभावपिण्डानां योगविभागसम्भवात् पारमार्थिकं पिण्डत्वं क्षेत्रकालयोस्तु योगविभागासम्भवत् औपचारिकं प्रतिपादयन्नाहमू. (७३) अहवा चउण्हयमा जोगविभागेन जुज्जए पिंडो । देसु जहियं तु पिंडो वणिज्जइ कीरए वावि ॥
1
}
वृ. अथवेति प्रकारन्तरयोतने, पूर्वं हि क्षेत्रकालयोयथासङ्ख्यं प्रदेशमयानां परस्परानुवेधत सङ्ख्याबाहुल्यतश्चपारमार्थिकंपिण्डत्वमुक्तं यद्वातन्नयुज्यत एव, योगविभागासम्भवात्, तथाहि लोके यत्र योगे सति विभागः कर्त्तुं शक्यते विभागे वा सतियोगः तत्र पिण्ड इति व्यपदेशः, न च क्षेत्र प्रदेश योगे सत्यपि विभागः कर्त्तुं शक्यः, नित्यत्वेन तेषां तथा व्यवस्थितानामन्यथा कर्तुमशक्यत्वात्, ततो न तत्र पारमार्थिकं पिण्डत्वं, यथा समयो वर्त्तमान एव सन् नातीतोऽनागतो वा, तयोर्विनष्टानुत्पन्नत्वेनाविद्यमानत्वात्, ततोऽत्र विभाग एव न तु कदाचनापि योग इति पारमार्थिकपिण्डत्वाभावः, ततोऽन्यथा क्षेत्रकालपिण्डप्ररूपणा कर्त्तव्येति प्रकारान्तरता, 'चतुर्णां ' नामस्थापनाद्रव्यभावपिण्डानां 'योगविभागेन' योगविभागसम्भवेन नियमात्पिंड इति व्यपदेशो युज्यते, तथाहि नाम्नः पिण्डो नामनामवतोरभेदोपचारात् यद्वा नाम्ना पिण्डो नामपिण्ड इति 'व्युत्पत्तेः पुरुषादिकमेव भण्यते, तस्य च हस्तपादादिभिरवयवैर्युक्त स्यापि खङ्गादिभिविर्भागः कर्तुं शक्यते अत्यस्ति योगे सति विभाग, यद्वा पूर्व गर्भे मांसपेशीरूपस्य सतो हस्तादिभिरवयवैर्वियोगः पश्चात्क्रमेण तैः सह संयोग इति विभागे सतिं योगः ततः पिण्डरूपता, तथा स्थापनापिण्डेऽक्षत्रिकादिरूपे पूर्वं विभागे सति. संयोगः संयोगेवासति विभाग इति पिण्डरूपता, द्रव्यपिण्डेऽपि गुडौदनादिके विभागपूर्वकः संयोगः संयोगपूर्वको वा विभागः सुप्रतीत इति पारमार्थिक पिण्डरूपता, भावपिण्डेऽपि भावभावदतोः कथञ्चिदभेदात्साध्वादिरेव मूर्ती विग्रहवान् गृह्यते, तत्र संयोगविभागौ नामपिण्ड इव तात्विका विति पारमार्थिका पिण्डरूपता, क्षेत्र - कालयोस्तूक्त नीत्या न संयोगविभागाविति न तत्र पिण्डशब्दप्रवृत्तिः, तस्मान्नामादिपिण्ड एव तत्तत् क्षेत्रनिवासादिकं पर्यायमुद्भूतरूपं विवक्षित्वा क्षेत्रपिण्डकालपिण्डशब्दाभ्यां व्यपदिश्यते, तथा चाह- 'दोसुजहियंतु' इत्यादि 'द्वयोः' क्षेत्रकालयोः 'यत्र' वसत्यादौपदा वा प्रथमपौरुष्यादौ यः पिण्डो नामादिरूपो व्यावर्ण्यते यद्वा यत्र गृहे महानसादौ वा पिण्डो गुडपिण्डादिर्मोदकादिपिण्डो वा क्रियते यदा वा प्रथम प्रहरादौ निष्पाद्यते स व्यावर्ण्यमानो नामादिपिण्डः क्रियमाणो वा गुडौदनादिपिण्डस्तत्क्षेत्रकालापेक्षया क्षेत्रपिण्ड कालपिण्डश्च व्यपदिश्यते, यथाऽमुकवसत्यादिक्षेत्रपिण्डः प्रथमपौरुषीपिण्ड - इत्यादि । उक्तौ क्षेत्रकालपिण्डौ, सम्प्रति भावपिण्डभिधित्सुराह
मू. (७४)
डुविहो उभावपिण्डी पसत्थओ चेव अप्पसत्थो य । एएसिं दोपहपि य पत्तेय पव्वणं वाच्छं ॥
वृ. द्विविधः ' द्विप्रकारः भावपिण्डः, तद्यथा प्रशस्तोऽप्रशस्तच, तत एतयोर्द्वयोरपि प्रत्येकं प्ररूपणांप्ररूप्येते द्वावपिभावपिण्डौ यया गाथापळत्या साप्ररूपणा तां वक्ष्ये ॥ प्रतिज्ञातमेव गाथाचतुष्टयेन निर्वाहयतिमू. (७५) एगविहाइ दसविहो पसत्थओ चेव अप्पसत्था य । संजर्म विज्जाचरणे नाणादितिगं च तिविहो । नाणं दंसम संजमो व वय पंच छच्च जाणेज्ना । पिंडेसण पाणेसण उग्गहपडिमा य पिंडम्मि ||
मू. (७६)
-
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूल-७७
__२६१ मू. (७७) पवयणमाया नव बंभगुत्तिओ तह य समणधम्मो य।
एस पसत्थो पिंडोभणिओ कम्मठुमहणेहिं॥ मू. (७८) पसत्थो य असंजम अन्नाणं अविरई य मिच्छतं।
कोहायासवकाया कम्मगुत्ती अहम्मो य॥ वृ. प्रशस्तो प्रशस्तश्च भावपिण्डः प्रत्येक दशविधः' दशप्रकारः, किंरुपः? इत्याह- एकविधादिकः' एकविधोद्विविधस्त्रिविधश्चतुर्विधोयावदशविधइति,तत्रप्रथमतउद्देशक्रमप्रामाण्यानुसरणात्प्रशस्तंभावपिण्डं दशविधमप्यभिदधाति- सञ्जमे'त्यादि, तत्रै कवधिः प्रशस्तो भावपिण्डः संयमः. इह संयमो ज्ञानदर्शने विना नभवति, पूर्वव्यलाभः पुनरुत्तरलाभेभवंति सिद्धः' इतिवचनप्रामाण्यात.ततोज्ञानदर्शन संयम एवान्त ते विवक्षिते इति संयम एवंकः प्रशस्तभावपिण्डत्वेन प्रतिपाद्यमानो न विरुध्यते, द्विविधः पिण्डो विद्याचरणे' विद्या-ज्ञानं-चरणं-क्रिया, अत्र सम्यगदर्शनं ज्ञान एवान्तर्भूतं विवक्षितमिति न पृथग्गणितं, विवक्षा हि वकत्रधाना. वक्ता च कदाचित्संक्षेपणाभिधित्सुस्तां तां प्रत्यासत्तिमधिकृत्य तत्तदन्तर्भावेनाभिधत्ते कदाचित्पुनिर्विशेषपरिज्ञानोत्पादनायविस्तेरणाभिधित्सः सर्ववैविक्त्येनपथकप्रतिपादयति.ततःकदाचिन ज्ञानादित्रिकं संयम इति प्रतिपाद्यते कदाचित ज्ञानक्रिये इति कादाचित्पुनः परिपूर्णमपि सा क्षाद्यथा ज्ञानादित्रिकमिति न कश्चिद्दोषः, त्रिविधः पिण्डः, पुनः 'ज्ञानादित्रिक ज्ञानदर्शनचारित्राणि, चतुर्विधः पिण्डो ज्ञानदर्शनतपःसंयमाः, पञ्चविधः पञ्चन्नतानि-प्राणातिपातमृषावादादत्तादानमैखुनपरिग्रहनिवृत्तिलक्षणानि, अत्रापिज्ञानदर्शनअन्तर्भूतविवक्षितेइतिनपृतगाणिते,रात्रिभोजनविरमणमप्यतेषुपञ्चसुयथायोगमन्तर्भूतं विवक्षितंततानपञ्चविधत्वव्याघातः, एवमुत्तरत्वापियथायोगमन्तर्भावभावनाभावनीया, षधिोभावपिण्डषड्व्रतानि, तत्रपञ्चव्रतानिपूर्वोक्तान्येवप्राणातिपातविरमणादीनिषष्ठं तुरात्रिभोजनविरमणलक्षणं, तथा सप्तविधेपिण्डे-सप्तपिण्डेषणा:सप्तपानैषणाःसप्त अवग्रहप्रतिमाः, तत्रपिण्डेषणा:पानैषणाचसप्तसंसृष्टादयः ताश्चेमाः ससट्ठम संसठ्ठा उद्धड तह अप्पलेवडा चेव । उग्गहिया पग्गहिया उन्झियधम्मा य सत्तमिया॥
अवग्रहप्रतिमा बसतिविषयनियमविशेषाः तथाऽष्टविधः पिण्डोऽष्टौ प्रवचनमातरः, ताथ पञ्च समितयस्तिस्त्रो गुप्तयः, तथा नवविधः पिण्डो नव बह्यचयगुप्तयः, तासां चेदं स्वरूपं
वसहि कह निसिजिदिय कुटुंतर पुव्वकीलिय पणीए। अड़मायाहार बिभूसणं च नव बंभगुत्तीओ॥ 'नथा चे'त्ति समुचये, दशविधः पिण्डो दशप्रकार: श्रमणधर्मः, स चायं
खंनी यमद्दवज्जव मुत्ती तव संजमे य बोद्धव्यं । सधं सोयं आकिंचणं च बंभं च जइधम्मो॥
प्रशस्तभावपिण्डस्योपसंहारमाह- 'एस' इत्यादि. एष'दशप्रकाराऽपि भावपिण्डः काष्टकमर्थन:नीर्थकृदिभमणितः अनेन स्वपनाधिका व्यदायमाह। सम्प्रति अप्रशस्तंभावपिण्ड दशविधमपि क्रयणाह"अपसत्या य इत्यादि, अप्रशस्तः पुनभांबपिण्ड एकविधाऽसंयमाविरत्यभावः, अत्राज्ञानमिथ्यात्वादानि साण्यप्यन्तभूतानि विवक्ष्यन्ते तता न कश्चिद्दोषः, द्विविधाऽज्ञानाविरती, चशब्दा मिथ्यात्वशब्दानन्तरं योजनीयः अमिथ्यात्वकषायादयः सर्वेऽप्यत्रैवान्तर्भूता विवक्षितास्ततोनद्विविधत्वव्याघातः एवमुत्तरत्राप्यन्तर्भावभावनीया त्रिविधी मिथ्यात्वं चशब्दादनानाविरती च. चनर्विधः चत्वार: कोधात्यः क्रोधमानमायालाभाःपचाश्रवद्वाराणिप्राणातिपातमषावादादत्तादानमैथुनपरिग्रहरूपाणि षड्विधः 'काय'त्ति कायवधाः-पृथिवीकायिकादिविनाशाः सप्तविधः कर्मणि-कर्मविषयो द्रष्टव्यः इहकर्मशब्देनकर्मबन्धनिवन्धनभृताअध्यवसायागृह्यन्ते.भावपिण्डाधिकारात.ततआयुर्वर्जशेषसप्तकर्मबन्धनिबन्धन-भूताःकाषायिका
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६२
पिण्डनियुक्तिः-मूलसूत्रं जकाषायिका वा परिणामविशेषा जातिभेदापेक्षया सप्तभेदाः सप्तविधोऽप्रशस्ता भावपिण्ड, अष्टविधोऽपि भावपिण्डः कर्मविषयः तत्रापीयंभावना-कष्टिकबन्धनिबन्धनभूताः काषायिकाः परिणाम-विशेषा जातिभेदापेक्षयाऽष्टभेदा अष्टविधोऽप्रशस्तो भावपिण्ड-, 'अगुत्तीओ'त्ति नवब्रह्मचर्यगुप्तिप्रतिपक्षमता नवब्रह्मचर्यगुप्तयः, तथा अधर्मो-दशविधधर्मप्रतिपक्षभूतो दशविधोऽप्रशस्तोभावपिण्डः। मू. (७९) बज्झइ बजेनकम्म सो सव्वो होइ अप्यसत्योउ।
मुच्चइयजेनसो उन पसत्थओनवरि विन्नेओ॥ वृ. इह येन भावपिण्डेनैकविधादिकेन प्रवर्त्तमानेन 'कर्म' ज्ञानवरणीयादि बध्यते, चशब्दोऽ. नुक्त समुश्चयार्थः, सचदीर्घस्थितिकदीर्घसंसारानुवबन्धिविपाककटुकंच येनवध्यते इति समुश्चिनोति, स सर्वोऽप्रयप्रशस्तोभावपिण्डोज्ञातव्यः.येनपुनरेकविधादिनाप्रर्वत्तमानेनकर्मणःसकाशातशनैःशनैःसर्वात्मना वा मुच्यते स प्रशस्तो भावपिण्डो विज्ञेयः, आह-पिण्डो नाम बहूनामेकत्र मीलनमुच्यते. पिण्डनं पिण्ड इति व्युत्पत्तेः भावाश्थसंयमादयोयदाप्रवर्तन्तेतदैकसङ्ख्याएव. एकस्मिन् समयएकस्यैवाध्यवसायस्यभावात, ततः कथं पिण्डत्वम् ? इति, अत्रोत्तरमाहमू. १८०) सणनाणचरित्ताण पनवाजे उजत्तिया वावि।
सो सो होइ तयक्खो पज्जवपेयालणा पिंडो ।। वृ. इह चारित्रग्रहणेन तपःप्रभृत्यपि गृह्यते, तस्यापि विरतिपरिणामरूपतया चारित्रभेदत्वात, ततो दर्शनज्ञानचारित्राणां प्रत्येकये ये 'पर्यवाः' पर्यायाः अविभागपरिच्छेदरूपायदायदा यावन्तो' यत्परिमाणा वर्तन्तससतदातदातत्तदाख्यो-दर्शनाख्योज्ञानख्यश्चारित्राख्यः पर्यवपेयलानापिण्डः' पर्यायप्रमाणकरणेन पिण्डः पर्यायसंहतिविक्षया पिण्डोभवतीत्यर्थः, इयमत्रभावनाइहयदासंयमएव केवल प्राधान्येन विवक्ष्यते न तु सती अपि ज्ञानदर्शन संयमस्य तदविनाभावित्वेन तयोस्तत्रैवान्तर्भावविक्षणात्, तदा ये तस्य संयमस्याविभागपरिच्छेदाख्याःपयांयास्तेसमुदायेनैकत्रपिण्डीभूयव्यवतिष्ठन्ते, परस्परंतादात्म्यससम्बन्धेन सम्बद्धत्वात्, ततःसंयमपर्यायसंहत्यपेक्षया पिण्डइति संयमएकविधभावपिण्डत्वेनोच्यमानो न विरुध्यते, यदा तु तस्मिन्नेव संयमरूपेऽध्यवसाय पृथग ज्ञानविवक्षा क्रियाविवक्षा च भवति. यथा-वस्तु. याथात्म्यपरिच्छेदरूपोऽशो ज्ञानं प्राणातिपातादिविरतिरूपः परिणामविशेषस्तु क्रियेति तदा ये ज्ञानस्याविभागपरिच्छेदरूपाःपर्यायास्तेपरस्परंतादात्म्यसम्बन्धेनावस्थिताइतिज्ञानपिण्डः,येतुक्रियाया अविभागपरिच्छेदरूपाः पर्यायास्ते क्रियापिण्डः, ततो द्विविधो भावपिण्डो ज्ञानक्रियाख्यः प्रतिपाद्यमानो न विरुध्यत, यदा तु तस्मिन्नेव संयमरूपेऽध्यवसाये पृथग ज्ञानविवक्षा दर्शनविवक्षा चारित्रविवक्षा च, यथा वस्तृयाथात्म्यपरिच्छंदपाऽशा ज्ञानं तस्मिन्नेव वस्तुनि परिच्छिद्यमान जिनरित्यमुक्त म अत इदं तयतिप्रतिपत्तिनिबन्धनं रुचिरूपः परिणामविशषा दर्शनः, प्राणातिपातादिविरातिरूपस्तु परिणामविशेषचारित्रमिति, तदा ये ज्ञानस्याविभागपरिच्छेदरूपाः पर्यायास्त समुदिता ज्ञानपिण्डा य त दर्शनस्यत दर्शनपिण्ड: येत चारित्रस्यतेचारित्रपिण्डइति त्रिविधो ज्ञानदर्शनचारित्राख्यो भावपिण्ड उपपद्यत. यदातु नपाच्याऽपि परिणामा भवति भिन्नश्च चारित्राद्विवक्ष्यते नदा त्रयः पिण्डाः पूर्वोक्ताश्चतुर्थस्तु तपःपिण्ड इनि चतुर्विधीभावपिण्डः, यदा तपश्चमहाव्रतान्यवकेवलानि विवक्ष्यन्तेज्ञानदर्शनतपांसिपनस्तत्रैवान्त तानि तदा ये प्राणातिपातविरतिपरिणास्याविभागपरिच्छेदरूपाः पर्यायास्ते परस्परं समुदितस्वात प्राणातिपातविरतिपिण्डः ये तु भृषावादविरतिपिरिणामस्य ते मृषावादविरतिपेम्डः एवं यावध परिग्रहविरतिपरिणामस्य
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं-८०
२६३ ते परिग्रहविरतिपिण्ड इति पञ्चविधा भावपिण्ड उपपद्यते, एवं शेषेष्वपि पिण्डेषु पिण्डत्वभावना भावनीया। एवमप्रशस्तेष्वपि भावपिण्डेषु ।। तदेवं पिण्डनं पिण्ड इति भावविषयां व्युत्पत्तिमधिकृत्य संघमादेः पिण्डत्वमुक्तम्, अथवा भावपिण्डविचारे पिण्डशब्द- कर्तृसाधनो विवक्ष्यते, यथा पिण्डयति-कर्मणा सहात्मानं मिश्रयतीति पिण्डो भावशासौ पिण्डशभावपिण्डः, एतदेवाहम. (८१) कम्माण जेन भावन अप्पगे चिणइ चिक्कणं पिंडं।
सो होइ भावपिंडो पिंडयए पिंडणं जम्हा॥ वृ.पेन भावेन परिणामविशेषणकर्मणांपिण्डं चिक्कणन्ति अन्योऽन्यानुवधेनगाढसंश्लेषरूपमात्मानि चिनोतिसभावोभवतिभावपिण्डः,अवहेतुमाह-यस्मात्पिण्डनमितिपिण्डयतेआत्मास्वेनसहयेनतत्पिण्डनं. कर्म ज्ञानावरणीयादि तत्पिण्डयति-आत्मना सह सम्बद्धं करोति स भावस्तस्मात्कारणात्स भावपिण्ड इत्युच्यते.अत्र चेत्यं प्रशस्ताप्रशस्वभावना येनभावन शुभं कर्म आत्मन्युपचीयतेसप्रशस्तोभावपिण्डः येन त्वशुभ सोऽप्रशस्त इति ॥ तदेवमुक्तो भावपिण्डः, तदक्तौ च व्याख्याताः षडपि नामादयः पिण्डाः। मू. (८२) दधे अचित्तेणंभावंभि षसत्थएणि पगयं।
उच्चारियत्थसरिआ सीसमइ विकोवणद्वाए॥ वृ.'इह' अस्यांपिण्डनियुक्ती द्रव्ये द्रव्यपिण्डविषये 'अचित्तेन' अचित्तद्रव्यपिण्डेन भावे भावपिण्डविषये पुनः प्रशस्तेन' प्रशस्तभावपिण्डेन 'प्रकृतं प्रयोजन, यद्येवं तर्हि शेषाः किमर्थमाभिहिताः? अतआह'उच्चारिए' त्यादि, शेषा-नामादयः पिण्डाः पुनरुच्चरितार्थसहशा उञ्चरितः प्रतिपादितः योऽर्थः पिण्ड. शब्देनान्वर्थयुक्तेन तत्सहशा:-तेन तुल्याः, तेषामपि पिण्डा इत्येवमुच्चार्यमाणत्वात्, ततः शिष्याणां मतेविकोपनं प्रकोपनंझटितितत्तदर्थव्यापकतयाप्रसरीबवनंतदर्थमुक्ताः ,इयमत्रभावना-जैगतिनामादयोऽपि पिण्डा उच्यन्ते. तत्रापि पूर्वोक्त प्रकारेण पिण्डशब्दप्रवृत्तिदर्शनात्, केवलमिह तेषां मध्येऽचित्तद्रव्यपिण्डेन प्रशनचभावपिण्डेनाधिकारः,नशेषैरप्रस्तुतत्वादिति,अस्थार्थस्यवैविक्त्येनप्रतिपादनार्थशेषनामादि. पिण्डोपन्यास इति। आह-मुमुक्षणां सकलकर्मशुङ्खलाबन्धविमोक्षायप्रशस्तेनभावपिण्डेन प्रयोजनंभवतु, अचित्तेनतु द्रव्यपिण्डेन किं प्रयोजनम?. उच्यते.भावपिण्डोपचयस्य तद्पष्टम्मकत्वाद, एतदेवाहमू. (८३) आहारउदहिसज्जा पसत्थपिंडस्सुवग्गहं कुणइ।
आहारे अहिगारो अट्टहिं ठाणेहिं सो सुभो। . व.इहाचितद्रव्यपिण्डस्त्रिधा-आहाररूपउपधियः, शय्यारूपच.एवचत्रिविधाऽपिप्रशस्तस्य-ज्ञानसंयमादिरस्पस्यभावपिण्डस्य उपग्रहम' उपष्टम्भंकरांति, ततरित्रविधनाप्येतनयतीनांप्रयोजन, कंवलमिह ग्रन्थ अधिकारः' प्रयोजनम, आहार आहारपिण्ड.स चाष्टभिः स्थान-उद्मादिभिः परिशुद्धो यथा यतीनां गवषणीया भवति तथाऽभिधास्यत॥ किं कारणमत्र विशेषत आहारपिण्डन प्रयोजनम?. अत आह. मू. (८४) निव्वाणं खलु कज नाणाइतिग च कारणं तरस।
__निव्वाणकारणाणंचकारण होइ आहारो॥ वृ.इहमुमुक्षूणां कार्य कर्तव्यनिर्वाणमवन पंखलुशब्दोऽवधारणार्थः शेषग्यसर्वस्यापितुच्छत्वात, 'तस्य' निर्वाणस्य कारणं ज्ञानादित्रिकं ज्ञानदर्शनचारित्ररूपं 'सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्राणि मोक्षमार्गः इति वचनप्रामाण्यात, ततस्तदवश्यमुपादेयम. उपायसेवामन्तरेणोपयप्राप्यसम्भवात, तेषां ज्ञानादीनां निर्वाणकारणानां कारणमष्टिभिः स्थान- परिशुद्ध आहार- आहारमन्तरेण धर्मकायस्थितेरसम्भ-वात,
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६४
पिण्डनियुक्तिः- मूलसूत्रं
उद्भमादिदोषदुष्टस्य च चारित्रभ्रंशकारित्वात् ॥ एतदेवाहारस्य निर्वाणकारणज्ञानादिकारणत्वंजह कारणं तु तंतू पडस्स तसि च होंति पम्हाई । नाणाइतिगस्सेवं आहारो मोक्खनेमस्स ||
मू. (८५)
वृ. यथा पटस्य तन्तव कारणं तेषामपि तन्तूनां कारणानि पक्ष्माणि भवन्ति, 'एवम' अनेन प्रकारेण ज्ञानादित्रिकस्य मोक्खनमस्स त्ति नमशब्दो देश्यः कार्याभिधाने रूढः, ततो मोक्षी नेमः- कार्य यस्य तस्य कारणं भवत्याहार - । इह कथित् ज्ञानादीनां मोक्षकारणतामेव न प्रतिपद्यते, विचित्रत्वात्सत्त्वचित्तवृत्तेः, ततस्तं प्रति ज्ञानादीनां मोक्षकारणतां दृष्टान्तेन भावयति
मू. (८६)
जह कारणमनुवह कज्ज साहेइ अविकलं नियमा । मक्खक्खमाण एवं नामाईणि उ अविगलाई ॥
वृ. यथा वीजादिलक्षणं कारणनुपहतम- अग्न्यादिभिरविध्वस्तम 'अविकलं' परिपूर्णसामग्रीसम्पन्नं नियमादङ्कुरादिलक्षणं कार्यं जनयति एवम् अनेनैव प्रकारण जानादीन्यप्यविकलानि परिपूर्णानि तुशब्दादनुपहतानिचनियमतः मोक्षक्षमाणि ' मोक्षलक्षणकार्यसाधनानिभवन्ति, तथाहि संसारापगमरूपी मोक्षः, संसारस्य चकारणं मिथ्यात्वाज्ञानाविरतयः तत्पतिपक्षभूतानि चज्ञानादीनि, ततो मिथ्यात्वादिजनितं कर्म्मनियमतोज्ञानाद्यासेवायामपगच्छति, यथा हिमप्रपातजनितं शीतमनलासेवायामिति, कारणानिमोक्षस्य ज्ञानादीनि, तानिचपरिपूर्णानितुशब्दादनुपहतानिच, अनुपहतत्वंच चारित्रस्योद्मादिदोषपरिशुद्धाहारग्रहणे सति, नान्यथा, ततोऽष्टभिः स्थानराहारो यतिभिर्ग्राह्य इत्येतदन्न वक्त व्यम्, अत आहारपिण्डेनेहाधिकारः । तदेवमुक्तः पिण्ड, सम्पत्येषणा वक्त व्या, ततः पिण्डस्योपसंहारमेषणायाश्रोपक्षेपं चिकीर्षुरिदमाहमृ. (८७) संखेवपंडियत्थो एवं पिंडो मए समक्खाओ ।
फुडवियड पायडत्वं वोच्छामी एसणं एत्तो ॥
वृ. ' एवं ' पूर्वोक्तेनप्रकारेण 'सङ्क्षेप पिण्डितार्थः ' सङ्क्षेपण-समासेनसामान्यरूपतयेत्यर्थः पिण्डितःएकनमीलितः तात्पर्यमात्रव्यवस्थापितोऽर्थः अभिधयंयस्यसतथारूपः पिण्डोमयाव्याख्यातः, 'इतः 'उद्धर्वम् 'एणाम' एषणाभिधायिकां गाथासन्ततिं स्फुटविकटप्रकटार्था, स्फुटः-निर्मलः न तात्पर्यानवबोधेन कश्मलरूपः विकटः- सूक्ष्ममतिगम्यता दुर्भेद - प्रकटः- तथा विधिविशिष्टवचनरचनाविशेषतः सुखप्रतिपाद्यो योऽक्षरेष्वव्याख्यानेष्वपि प्रायः स्वमेय परिस्फुरन्निव लक्ष्यते स प्रकट इति भावार्थः अर्थः- अभिधेयं यस्याः सा तथां ता वथ्ये ।। तत्र तत्त्वभेदपर्यायैर्व्याख्ये 'ति प्रथमतः सुखावबोधार्थमेषणायाः व्याख्यामू. (८८) सण वरणा मरगणा य उग्गीवणा य बोद्धव्या ।
एए उपसणार नामा एगडिया होति ॥
वृं. एषणा गवपणा मार्गणादगीपना एतानि चशब्दादनवेषणाप्रभृतीनि चषणाया एकार्थिकानि नामानि भवन्ति, तत्र 'इषु इच्छाया' एषमण एषणा इच्छा, गवेषणा- अन्वषणा गवेषणं गवेषणा मागणं मार्गणा, उद्दीपनम् उद्रोपना ।। एवं नामान्यभिधाय सम्प्रति भेदानाभिधित्सुराह
मू. (८९)
नाम दवणा दविए भावमि य एसणा मुणयन्त्रा ।
दव्यं भावे एक्केक्या इ तिविहा मुणेयव्वा ।।
वृ. एषणा चतुर्विधज्ञातव्या, तद्यथा नामषणा स्थापनघणा तथा 'द्रव्ये' द्रव्यविषयषणा 'भाव' भावविषया च. तत्रनामैषणा एषणाइति नामयद्वा-जीवस्याजीवस्यवैषणाशब्दान्वर्थरहितस्य एषणा इति नाम क्रियतेस
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूल-८०.
२६५ नामनामवतोरभदोपचारात. यद्वा-नाम्ना एषणा नामषणा इति व्युत्पत्तनर्मिषणेत्यभिधीयते, स्थापनषणा एषणावतः साध्यादेः स्थापना, इहषणासाध्वादेरभिन्ना तत उपचारासाध्वादिरेव एषणेत्यभिधीयते. ततः स स्थाप्यमानः स्थापनेषणा, स्थाप्यते इति स्थापना स्थापना चासौ एषणा स्थापनैषणा, द्रव्यषणा द्विधा. आगमतो नोआगमतच. तत्राऽऽगमत एषणाशब्दार्थस्य जाता तत्र चानुपयुक्तः, 'अनुपयोगो द्रव्य मिति वचनात, नोआगमनस्त्रिधा. तद्यथा-ज्ञशरीरव्यैषणा भव्यशरीरद्रव्यैषणा ज्ञशरीरभव्यशरीव्यतिरिक्तद्रव्यैषणा च, तत्रैषणाशब्दार्थज्ञस्य यच्छरिरमपगतजीवितं सिद्धशिलातलादिगतं तद्भुतभावतया जशरीरद्रव्यैषणा, यस्तु बालको नेदानीमेषणाशब्दार्थमवबुध्यते अथ चायत्या तेनैव शरीरसमुच्छयेण परिवर्द्धमानेन भोत्स्यते स भाविभावकारणत्वाद्भव्यशरीरद्रव्यषणा, ज्ञशरीरभव्यशरीरव्यतिरिक्तातु द्रव्यषणासचित्तादिद्रव्यविषया,भावेषणाऽपि द्विधा-आगमतोनोआगमतच, तत्रआगमतएषणाशब्दार्थस्य परिज्ञाता तत्र चोपयुक्तः, 'उपयोगोभावनिक्षेप' इति वचनात. नोआगमतो गवेषणाएषणादिभेदात विधा. तत्र नामषणां स्थापनेषणां द्रव्यषणां आगमतो नोआमतच ज्ञशरीरभव्यशरीररूपां भावषणात्वागमतः सुज्ञानत्वादनादृत्यशेषांद्रव्यषणाभावषणांचव्याचिख्यासुरिदमाह- ‘दव्वे' इत्यादि, द्रव्ये-द्रव्यविषया 'भावे च' भावविषया, एकैका त्रिविधा' त्रिप्रकारा ज्ञातव्या. तत्र द्रव्यविधया त्रिविधा सचित्तादिभेदात. तद्यथासचित्तद्रव्यविषया अचित्तद्रव्यविषया मिश्रद्रव्यविषया च, भावविषयापि त्रिधा गवेषणादिभेदात्, तद्यथागवेषणैवषा ग्रहणैषणा ग्रासैषणा च ॥ तत्र द्रव्यैषणापि सचित्तद्रव्यविषया त्रिधा, तद्यथा-द्विपदविषया चतुष्पदविषया अपदविषया च, तत्र प्रथमती द्विपदद्रव्यविषयामेषणामाहमू. (९०) जम्मं एसइएगो सुयस्स अन्नो तमेसए नहूँ।
सत्तुं एसइ अन्नो पएण अन्नो य से मच्छं ।। वृ. इह यद्यपि एषणादीनि चत्वारि नामानि प्रागेकाथिकान्युक्तानि, तथाऽपि तेषां कथश्चिदर्थभेदोऽ. प्यस्ति. तथाहि एषणा इच्छामात्रमाभिधीयते, तच्च गवेषणादावपि विद्यते, अतएव गवेषणादय एषणायाः पर्यायाउक्ताः, गवेषणादीनांतुपरस्परंनियतोऽप्यर्थभेदोऽस्ति,तथाहि-गवेषणमनुपलभ्यमानस्यपदार्थस्य सर्वतःपरिभाक्नं मागणं-निपुणबुझ्याऽन्वेषणम, उद्रोपन-विवक्षितस्यपदार्थस्य जनप्रकाशचिकीर्षा तत एतेषांक्रमेणादाहरणान्याह-एक कोऽप्यनिर्दिष्टनामादेवदत्तादिकःसन्तत्यादिनिमित्तं सुतस्य जन्म' उत्पत्ति 'एषते' इच्छति.इदमषामाया उदाहरणम.अनौयःपनाकोऽपियज्ञदत्तादिकः सुतं क्वापिनष्टम एषते गवेषयते, इदं गवेषणाया उदाहरणम, अन्यः कोऽपि विष्णमित्रादिकः पदेन' पदानुसारेण धूलांबहलभूमिसमुत्थचरणप्रतिबिम्बानुसारणेत्यर्थः शत्रुम एषत'मृगयत.इटमार्गणायाउदाहरणम. अन्यःपुनः स'तस्य शनाः मृत्यु'मरणम एपत उदापयति.सर्वजनप्रकाशमृत्यभिधानुमभिलपतीत्यर्थः इटमद्रोपनाया उदाहरणमा तंदवमुक्ता सचिर्नाद्रपद्रव्यविषयाएषणा, सम्प्रतिचित्तचतुष्पदापदविषयां मिविषयामचित्तविषयांच म. (९१) एमव सससुविचउप्पयापयअचित्तमीससु।
जा जत्थ जुज्जए एसणा उत तत्थ जाएज्ना।। वृ. पवमव' द्विपदमित्रव शषष्वपि द्विपदभ्यो व्यतिरिक्तवपि चतुष्पदापदाचित्तमिश्रेषु गवादिाजपूरकादिद्रम्मादिकटककयराद्याभरणविभूषितसुतादिरूपेषु द्रव्यष विषयेषु या यत्रषणा. इच्छागवेषणामार्गणादिरूपा युज्यते' घटने तां नत्र पूर्वाक्त गाश्रानुसारेण योजयेत. यथा कोऽपि दग्धाभ्यवहारायगामिच्छति काऽपिपुनस्तामवक्वापिनष्टांगवेषयते. अन्यःपुनस्तामेवगांपरास्कन्दिभिरपहियामाणां
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
पिण्डनियुक्तिः- मूलसूत्र गवाटिपदप्रतिबिम्बानुसारेण मृगयते, कोऽपि पुनः स्वशीर्यप्रकटनाय जनप्रकाशं व्याघ्रमपगतासु. चिकीर्षति, एवमपदादिष्वपि भावना कार्या।। उक्ताद्रव्यैषणा, साम्प्रतंभावैषणां त्रिप्रकारामभिधित्सुराह. म. (९२) भावेसणा उतिविहा गवेसगहणेसणा उ बोद्धव्वा।
गासेसणा उकमसी पन्नत्ता वीयरागेहिं॥ वृ. 'भावः'ज्ञानादिरूपःपरिणामविशेषःतद्विषयाएषणाभावैषणा, यथाज्ञानदर्शनचारित्राणामकदेशतः समूलघात वाघातोनभवति तथा पिण्डादेरेषणमिति भावः, साऽपि त्रिधा' त्रिप्रकारा'क्रमश' क्रमेणप्रज्ञप्ता वीतरागः केनक्रमेण? इत्यतआह. 'गवेसे'त्यादि,पूर्वगवेषणेषणाततोग्रहणैषणाततोग्रासषणा|कस्मात्पुनरित्थं गवेषणादीनां क्रम? इत्याह.मू. (९३) अगविट्ठस्स उगहणं न होइ न य अगहियस्सपरिभोगो।
एसणतिगस्स एसा नायव्वा आनुपुञ्ची उ॥ वृ. इहन अगवेषितस्य' अपरिभावितस्यपिण्डादर्ग्रहण, नाप्यगृहीतस्यपरिभागः, ततएषणात्रिकस्य 'एषा' पूर्वोक्ता आनुपुल्वी' क्रमे ज्ञातव्यः ।। सम्प्रति गवेषणाया नामादीन भेदानाहपू. (९४) नाम ठवणा दविए भावंमि गवेसणा मुनेयव्वा ।
दव्वंमि कुरंगगया उग्गमउप्यायणा भावे॥ वृ. 'नाम'तिनामगवेषणास्थापनागवेषणाएतेचएषणेइक्सप्रपञ्चस्वयमेवभावनीये, द्रव्ये द्रव्यविषया 'भावे' भावविषया, तत्र द्रव्यविषया आगमनोआगमभेदाद्विधा, तत्राऽऽगमतो गवेषणाशब्दार्थज्ञाता तत्र चानपियुक्तः, अनुपयोगोद्रव्य मितिवचनात,नोआगमतस्त्रिघाज्ञशरीरभव्य-शरीरतद्व्यतिरिक्त भेदात्, तत्र ज्ञशरीरभव्यशरीररूपे द्रव्यगवेषणे एषणे इव भावनीये. ज्ञशरीरभव्यशरीरव्य-तिरिक्त-गवेषणा सचित्तादिद्रव्यजवषया, तत्र कुरङ्गगजा उदाहरणं, तथा चाह- 'दव्वंमि कुरंगगया' द्रव्ये द्रव्यविषयायां गवेषणायां कुरङ्गाः मृगाः गजाः-हस्तिनो दृष्टान्ताः, भावे' भावविषया गवेषणा 'उग्गमउप्पायण'त्ति सूचनात्सूत्रजमजत न्यायादुद्रमोत्पादनादोषविमुक्ताहारविषया । यदुक्तं - 'दव्वंमि कुरंगगया' इति. मू, (९५) जियसत्तु देवि चित्तसम पविसणं कणगपिट्टपासणया।
दोहन दुब्बल पुच्छा कहणं आणा य पुरिसाणां ।। मू. (९६) . सीवन्निसरियमोयगकरणं सीवन्निरुक्खहेटेसु।
आगमन कुरंगाणं पसत्थ अपसत्थ उवमा उ॥ वृ.सुगम.नवरंभावार्थःकथानकादवसंयः तच्चदं-क्षितिप्रतिष्ठितंनामनगरं तत्र राजा जितशत्रुतस्तस्य भायां पट्टमहादेवी नाम्ना सुदर्शना, तस्याः कदाचिदापन्नसत्त्वाया राज्ञा सह चित्रसभायां प्रविष्टायाचित्र लिखितान कनकपृष्ठान्मृगानवलाक्यतन्मांसभक्षणदाहृदमनायत. दाह्रद चासम्पद्यमानेतस्याः खेदवशतः शरीरस्य दाबल्यमभवत, तच्च दृष्ट्वा नृपतिः सखदंतांपृष्टवान. यथा-हा प्रिय! किमतीव शरीर तव दाबल्यमजायत?,ततःसादौहृदमचकथत. ततो गजासत्वरंकनकपृष्ठकुरङ्गानयनाय पुरुषान प्रेषितवान.तेऽपिच पुरुषाःस्वचसिचिन्तरामासः- इयस्य यदल्लभ यतत्रासक्त अयनप्रमादभावभनमानःसुखनवबध्यते, कनकपृष्ठानांचकुरगाणामिष्टानिश्रीपर्णीफलानि,तानिचसम्प्रतिनविद्यन्ते,ततस्तत्सदृशान्मोदकान्कृत्वा श्रीपर्णीवृक्षतलेषु सर्वतः पुञ्जकपुनकाकारेण क्षिप्त्वा तेषां समीपे पाशान स्थापयाम इति तथैव कृतं. ते च कनकपृष्ठासरवोनिजनयूथाधिपतिनासहस्वेच्छयापरिभ्रमन्तसतत्रागताः यूथाधिपतिश्चश्रीपर्णीललाकारान
दाहल
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
पुञ्जकपुञ्जकस्थितान्मोदकनवलोक्य मृगानुक्तवान, यथा-भोसरवो! युष्माकं बन्धनार्थमिदं केनापिधूर्तेन कृतं कूटं वर्तते, यतो न सम्प्रति श्रीपर्णीफलानि सम्भवन्ति, न च सम्भवन्त्यपि पुनकपुञ्जकाकारेण घटन्ते. अथमन्यथास्तथाविधपरिभ्रमद्रातसम्पर्कतःपुनकपुनकाकारेणघटन्ते, दतप्ययुक्तं ननुपुरापिवातावान्ति स्म, न तु कदाचनाप्येवं पुनकपुञ्जकाकारेणभवन्ति स्म, तथा चैतदेव नियुक्ति कारः पठतिमू. १९७) विइअमयं कुरंगाणं. जया सीवन्नि सीयइ।
पुरावि वाया वायंता, न उन पुंजकपुंजका ॥ वृ. विदित' प्रतीतम्, एतत्कुरङ्गाणां यदा श्रीपर्णी सीदति' धातनामनेकार्थत्वात्फलति, तस्मान्नेदानी फलानि सम्भवन्ति, सम्भवन्तु वा तथाऽपि कथं पुञ्जकपुञ्जकाकारेण स्थितानि?. वातत्रशाच्चेन्ननु पुरापि वाता बान्ति स्म, नपुनरेव' पुञ्जकपुत्रकाः फलानामभवन, तस्मात्कूटमिदमस्माकं बन्धनाय कृतं वर्तते इति मा यूयमेतेषामुपकण्ठं गमत. एवमुक्ते यैस्तद्वचः प्रतिपन्नं ते दीर्घ विनो वनेष स्वेच्छाविहारमुख भागिनवाजायन्त, यस्त्वाहारलम्पटतया तद्वचा न प्रतिपन्नं ते पाशवन्धनादिदुःखभागिनाऽभवन । इह यद्यूथाधिपतः श्रीपर्णीफलसदृशमोदकद्रव्यसदोषत्वनिर्दोषत्वनिर्दोषत्वपर्यालोचनं सा द्रव्यगवेषणा । इह निर्युक्तकारेण पसत्थअपसन्थ उवमा उ' इति प्रतिपादयता दान्तिकोऽप्यर्थः सूचितो द्रष्टव्यः, स चायंयूथाधिपतिस्थानीया आचार्याः मृगयूथस्थानीयाश्च साधवः, तत्र ये गुरुनियोगत आधाकादिदोष. दुष्टाहारपरिहारिणस्ते प्रशस्तकुरङ्गोपमा द्रष्टव्याः, ये त्वाहारलाम्पटयतो गुर्वाज्ञामपाकृत्याधाकादिपरिभोगिणो बभूवुःते अप्रशस्तकुरङ्गसदृशा वेदितव्याः, अत्रार्थे च कथानकमिदं-हरन्तो नाम सन्निवेशः, तत्र यथाऽऽगम विहरन्तः समिता नाम सूरयः समाययुः, तत्र च जिनदत्तो नाम श्रावक आसीत्, सच जिनवचनसाधुभक्ति परीतचेता दानशौण्डः कदाचित्साधुनिमित्तं भक्तमाधाकर्म कारितवान, सूरयश्च सर्वमपितंवृत्तान्तं कथञ्चित्परिज्ञातवन्तः, ततस्तैःसाधवस्तत्रप्रविशन्तो निवारिताः, यथा-भोःसाधवस्तत्र साधुनिमित्त आहारः कृतोवर्तते इतिमा तत्रयूयंगमत, एवमुक्ते यस्तद्वचः प्रतिपन्नं ते आधाकर्मपरिभोगजनितपापकर्मणानबद्धागुर्वाज्ञाचपरिपालिता,ततःशुद्धशुद्धतरसंयमप्रवृत्तिभावतोमुक्ति-सुखभागिनो. ऽभवन्. यैस्त्वाहारलाम्पटयतो भाविनं दोषमवगणय्याधाकर्मणि झषा इव बडिशनिवेशिते मासे प्रवृत्ताः ते कुगतिहत्वाधाकर्मपरिभोगतो गुर्वाज्ञाभङ्गतश्च दीर्घतरसंसारभागिना जाताः॥ साम्प्रतं गजदृष्टान्तमाहमू. (९८) हत्थिग्गहणं गिम्हे अरह हिं भरणं च सरसीणं।
__ अच्चुदएण नलवण आरद्धा गयकुलागमनं ।। वृ. हस्तिग्रहणं मया कार्यमित्यवं राज्ञश्चिन्ता, ततस्तद्ग्रहणाय ग्रीष्मकालऽपि पुरुषप्रेषणा तैश्च सरसीनामरबट्टकंभरणं कृतं. ततोऽत्यटकन नलवनान्यतिशयन प्ररढानि. नतो गजकुंलग्यागमनमिति माथाक्षरार्थः ।। भावार्थस्तु कथानकादवसेयः, तच्चदम-आनन्दं नाम पुरं. नत्र रिपुमर्दना नाम राजा. तस्य भायां धारिणी, तस्यचपुरस्यप्रत्यासन्नंगनकुलशतसहस्रसंकुलं विन्ध्यमरण्यं ततोराजाकदाचिद्गजबलं महाबलमित्यवश्यं मया गजा ग्रहीतव्या इति परिभाव्य गजग्रहणाय सत्वरं पुरुषान प्रेरयमास. ते च पुरुषाचिन्तितवन्ता यथा-गजानां नलचारिरीष्टा, या च सम्प्रति ग्रीष्मकाल न सम्भवति, किन्तु वर्षासु, ततइदानीमरघट्ट:सरसीर्बिभृमायेननलवनान्यतिप्ररूढानिभवन्तीति, तथैवकृतं, नलवनप्रत्यासन्नाथसर्वतः पाशा मण्डिताः इतच परिभ्रमन्तो यूथाधिपतिसहिता हस्तिनः समाजग्मुः, यूथाधिपतिश्च तानि नलवनानि परिभाव्य गजान प्रति उवाच-भोः स्तम्बरमा ! नामनि नलवनानि स्वाभाविकानि. किन्त्वस्माकं बन्धनाय
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
२६८
पिण्डनिर्युक्तिः- मूलसूत्र
केनापिधूर्तेन कृतानि कूटानि यत एवं नलवनान्यतिप्ररूढानि सरस्यां वाऽतीव जलसम्भृता वर्षासु सम्भवन्ति नेदानीं ग्रीष्मकाले, अथ ब्रवीरन् प्रत्यासन्नविन्ध्यपर्वतनिर्झरणप्रवाहत एवं सरस्यो भूता नलवनानि चातिप्ररूढानि ततो नामूनि कूटानि, तदयुक्त म्, अन्यदाऽपि हि खलु निर्झरणान्यासीरन् न चैवं कदाचनाप्यत्तिजलभृताः सरस्योऽभूवन् तथा चैतदर्थसङ्ग्राहिकामेव नियुक्ति कारो गाथां पठतिमू. (९९) विडयमेयं गजकुलाणं, जया रोहंति नलवणा । अन्नयावि झरंति हृदा, न य एवं बहुओदगा ॥
वृ. विदितमेतद् राजकुलानां यदा 'रोहन्ति' अतिशयेन प्ररूढानि भवन्ति नलवनानि, तस्मान्नाभूनि स्वाभाविकानि, अथ निर्झरणवशादेवं प्ररूढानि तत आह- अन्यदाऽपि हृदा झरन्ति, न त्वेवं कदाचनापि बहूदकाः सरस्योऽभवन्, तस्माद्धूर्तेन केनाप्यमूनि कृतानि कूटनीति मात्र यूयं यासिष्ट, एवमुक्ते यैस्तद्रचः प्रतिपन्नं ते दीर्घकालं वनस्वेच्छाविहारसुखभागिनो जाताः, यैस्तुनकृतं ते बन्धबुभुक्षादिदुःखभागिनः इहापि गजयूथाधिपतेर्नलवनसदोषपरिभावनं द्रव्यगवेषणा, दान्तिकयोजना तु पूर्ववत् स्वयमेव भावनीया. तदेवमुक्ता द्रव्यगवेषणा, साम्प्रतं भावगवेषणा कर्तव्या, सा च उद्गमाशुद्धाहारविषया
मू. (१००)
उग्गम उग्गोवण मग्गणः य एगडियाणि यानि ।
नामं ठावणा दविए भावंमि य उग्गमो होई ॥
वृ. उद्गम उद्गोपना मार्ग़णा च एकार्थिकान्येतानि नामानि, सचोद्गमचतुर्था भवति, तद्यथा- 'नाम' ति नामोद्गमः-यदुद्गमइतिनाम, अथवा जीवस्याजीवस्य वायद् उद्गम इतिनामसनामनावतोरभेदोपचारात्, यद्वानाम्ना उद्गमोनामोद्गम इति व्युत्पत्तेन मोदौगमःस्थापनोद्गमः उद्गमः स्थाप्यमानः, 'द्रव्ये' द्रव्यविषयः, 'भावे' भावविषयः ।। तत्र द्रव्योद्गमो द्विधा - आगमतो नोआगमतश्र, नोआगमतोऽपि त्रिधाज्ञशरीरभव्यशरीतद्व्यतिरिक्त भेदात् तत्राऽऽगमतोनो आगमतश्रज्ञशरीरभव्यशरीररूपौ द्रव्यगवेषणावद् भावनीयौ, ज्ञशरीरभव्यशरीरव्यतिरिक्तं तु द्रव्योद्गमं तथा नोआगमतो भावोद्गमं च प्रतिपादयतिमू. (१०१) दव्वंमि लड्डुगाई भावे तिविहोग्गमो मुनेयव्वा । दंसणनाणचरिते चरितुरगमेणेत्थ अहिगारो ॥
वृ. 'द्रव्यं' द्रव्यविषये उद्गमः 'लड्डुकादी' लड्डुकादिविषयो लड्डुकादेः सम्बन्धी वेदितव्यः, अत्राऽऽदिशब्दाद ज्योतिरादिपरिग्रहः, तथा 'भावे' भावविषयः 'त्रिविधः' त्रिप्रकारः ज्ञातव्यः, तद्यथा - 'दर्शने' दर्शनविषयः ज्ञाने ज्ञानविषयः, 'चारित्र' चारित्रविषयः, अत्र तु चारित्रोद्गमेनाधिकार:- प्रयोजनं, चारित्रस्य प्रधानमोक्षाङ्गत्वात, तथाहि ज्ञानदर्शन सती अपि न चारित्रमन्तरेण कमम्मलापगमाय प्रभवतः, श्रेणिकाटा तथाऽनुपलम्भात् चरित्रं पुनरवश्यं ज्ञानदर्शनाविनाभावि स्वरूपेणापि चाभिनवकम्मां पादाननिषेधपूर्वापार्जितकर्म्मापगमकरणस्वरूपं ततस्तत्पयधानं मानस्यानं प्रधानानुयायिन्यच प्रेक्षावतां प्रवृत्तयः. ततोऽत्र चारित्रोद्गमेन प्रयोजनम् ॥ लड्डुकादरित्यत्रादिशब्देन लब्धं ज्योतिरुद्गमादिरूपं द्रव्यादराम - मू. (१०२) जोइसतणोसहीणं मेहरिणकराणमुग्गमो दव्वें । in go जत्तोय जया जहा य दब्बुरगमी बच्ची ॥
वृ. ज्योतिषां चन्द्रसूर्यादीनां तृणानां दर्भादीनां औषधीनां शाल्यादीनां मेघानां जीभूतानां ऋणस्यउत्तमर्णाय दातव्यस्य कराणां राजदेयभागानां उपलक्ष्णमेतत अन्येषामपि द्रव्याणां य उद्गमः स 'द्रव्ये' द्रव्यविषयो द्रव्यस्य सम्बन्धी वेदितव्यः स पुर्नर्द्रव्योद्गमः 'यतः यस्मान्सकाशात 'यदा' यस्मिन काले
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं-१०२
२६९ यथा' यन प्रकारण भवति तथा वाच्यः, तत्र ज्योतिषा मघानां च आकाशदेशात तृणानामोषधीनां च भूमेः ऋणस्य व्यवहारादेः कराणां नृपतिनियुक्त पुरुषादेः, तथा यदेति ज्योतिषां मध्ये सूर्यस्य प्रभात शेषाणांतु कस्यापि कस्याश्रिद्धेलायां तृणादीनां प्रायः श्रावणादौ, तथा यथेति ज्योतिषां मेघानां चाऽऽकाशे प्रसरणेन तृणानामौषधीनांचभूमी स्फोटयित्वाऊद्ध्वं निस्सरणेनऋणस्यपश्चकशतादिवर्द्धनरूपेण कराणां प्रतिवर्ष गृहस्य ट्रम्मद्वयादि ग्राह्यमित्येवंरूपेण एवं शेषाणामपि द्रव्याणां यतो यदा यथा च यथासम्भवमुदगमो - भावनीयः । इह प्राग ‘दव्वंमिलड्डुगाई' इत्युक्तं, तेन च लड्डुकप्रियकमिरकथानकं सूचितम् । मू. (१०३) वासहरा अनुजत्ता अत्थाणी जोग्ग-किड्डकाले य।
घडगसरावेसु कया उ मोयगा लड्डुगपियस्स॥ मू. (१०४) जोग्गा अजिण्ण मारुय निसग्ग तिसमुत्थ तो सुइसमुत्थो।
आहारुग्गमचिंता असुइत्ति दुहा मलप्पभवो ।। मू.(१०५) तस्सेवं वरग्गुग्गमेण सम्मत्तनाणचरणाणं ।
जुगवं कमुग्गमो वा केवलनाणुग्गमो जाओ !! चू. 'वासगृहात' वासभवनात्अनुयात्रा-निर्गमः,ततआस्थान्यायोग्यक्रीडासाव्यधीयत,ततः काले' भोजनवेलायांतस्य'लड्डुकप्रियस्य'मोदकप्रियस्यकुमारस्ययोग्याघटेषुशरावेषुचकृत्वामोदकाजनन्या प्रेषिताः, तेच परिजनेनसह स्वेच्छेतेन भुक्ताः, ततो भूयोऽपि योग्यक्रीडा निरीक्षणासक्त चित्ततया तस्य रात्री जागरणभावतस्ते मोदका न जीर्णाः, ततोजीर्णदोशप्रभावतोऽतीव पूतिगन्धो मारुतनिसर्गोऽभवत्, ततआहारोद्गमचिन्ताजाता,यथा त्रिसमुत्था' घृतगुडकणिक्कासमुद्भवाएतेमोदकाः, ततःशुचिसमुत्थाः, सूत्रेचजाताकेवचनं, केवलंद्विधामलप्रभवोऽयंदेहः, ततस्तत्सम्पर्कतोऽशुचयोजाताइत्येवंतस्यवैराग्योद्गमेन ज्ञानदर्शनचारित्राणां युगपत्क्रमेण वा उद्गमो जातः, ततः केवलज्ञानोद्गम इति गाथाक्षरार्थः।।
भावार्थस्तुकथानकादवसेयः,तच्चेदम्-श्रीस्थलकनामनगरं तत्र राजाभानुः, तस्यभार्या रुक्मिणी, तया सुरूपनामा तनयः, स च यथासुखं पञ्चभिर्धात्रीभिः परिपाल्यमानः प्रथमसुरकुमार इवानेकस्वजन हृदयाभिनन्दनकुमारभावमधिरुरोह.ततःशुक्लपक्षचन्द्रबिम्बमिवप्रतिदिवसंकलाभिराभिवर्द्धमानःक्रमेण कमनीयकामिनीजनमनःप्रह्लादकारिणी योवनिकामधिजगाम, तस्मै चस्वभावत एव रोचन्ते मोदकाः ततो लोके तस्य मोदकप्रिय इति नामप्रसिद्धिमगमत, स चकुमारोऽन्यदा वसन्तसमये वासभवनात्प्रातरुत्थाय आस्थानमण्डपिकायामाजगाम, तत्र च निजशरीरुवणिमाषाकृतसुरसुन्दरी-रूपाहङ्कारमनोहरविलासिनीजनगीतनृत्तादिकंपरिभावयितुंप्रावर्तत,तत्रचस्थितस्यभाजनवलका-यामागतायांभोजननिमित्त जननी प्रधानशरावसम्पुटेषु शेषपरिजननिमित्तं च घटेषु कृत्वा मादकान प्रेषितवती, ततस्तेन परिजनन सह मांदका यथेच्छं बुभुजिरे. ते च रात्रावपि गीतनृत्तादिव्याक्षिप्तचित्ततया जागरणभावतो न जाणाः. ततोऽजीणंदोषप्रभावतोऽधावातोऽतीव पूतिगन्धिनिएंजगाम. तद्गन्धपुद्गलाश्च सर्वतः परिभ्रमन्तस्तन्नासिकां प्रविविशुः, ततस्तं तथारूपं पूतिगन्धमाघ्रया चिन्तयामास, यथाऽमी मोदका धृतगुडकणिकादिनिष्पन्नास्ततः शुचिद्रव्यसमुत्था एवंत कवलमयं या दहा जननाशोणितजनकशुक्ररूपद्विधामलप्रभवत्वादशुचिरूपः, ततसम्पर्कवशतोऽशुचिरूपाजाताः, दृश्यन्तेचकर्पूरादयोऽपिपदार्थाःस्वरूपतः सुरभिगन्धयोऽपिदेहसम्पर्कतःक्षणमात्रेणदभिगन्धयोजायमानाः,क्षणान्तरेशरीरगन्धस्यैवपूत्यात्मक स्योपलम्भात,तत इत्थमशुचिपस्योनेकापायशतसङ्कुलस्यशरीरस्यापिकृतयेगृहमासाद्य नरकादिकुगति.
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७०
पिण्डनियुक्तिः मूलसूत्र विनिपातकार्राणिपापकर्माणिसंवन्तेतसचतनाअपिमोहमयजनद्रापहतविवेकचेतनत्वादचतनावपरमार्थतो बेदितव्याः, यदपि च तेषा शास्त्रादिपरिज्ञानं तदपि परमार्थतः शरीरायासफलं, यद्वा तदपि पापानुबन्धिकम्मोदयतस्तथाविधक्षयोपशमनिबन्धनत्वादशुभकर्मकार्येवेति तत्त्ववेदिनामुपेक्षास्पदं, विद्वत्ता हि सा तत्त्ववेदिनांप्रशंसाए यायथाऽवस्थितंवस्तुविविच्यहेयोपासेयहानोपादानप्रवृत्तिफला, यातुसकलजन्माभ्यासप्रवृत्त्या कथमपि परिपाकमागताऽपि सती सदैव तथाविधयापकम्मोदयवशत एकान्ताशचिरूपेष्वपि युवतिजनवदनजघनवक्षोरुहादिशरीरावयवेषु रमणीयकव्यावर्णनफला सा इहलोकेऽपि शरीरायासफला परलोके च कुगतिविनिपातहेतुरित्युपेक्षणीया, ये पुनः परमर्षयः सर्वदैव सर्वज्ञमतानुसारितकांगमशास्त्राभ्यासतो विदितयथाऽवस्थितहेयोपादेयवस्तवइत्थं शरीरस्याशुचिरूपतां परिभाव्य युवतिकलेवरेषु नाभिरज्यन्तेनापि कर्माणिस्वशरीस्कृते पापानिसमाचरन्ति किन्तु शरीरादिनिस्पृहतया निरन्तरं सम्यक्शास्त्राभ्यासतो ज्ञानामृताम्भोधिनिमग्नाः सममित्रशत्रवः परिषहादिभिरजिताः सकलकर्म-निम्मलनाय यतन्ते ते धन्यास्त तत्त्ववेदिनस्तानहं नमसकरोमि तदनुष्ठितं च मार्गमिदानीमनुतिष्ठामि, इत्येवं तस्य मोदकप्रियस्यकुमारस्यवैराग्योद्गमनसम्यग्दर्शनज्ञानचारित्राणामुद्गमोबभूव, ततःकेवलज्ञानोदगमइति ।
तदेवमुक्तं मोदकप्रियकुमारकथानकं, सम्प्रतियदुक्तं चारित्रोद्गमेनाधिकार' इति,तत्रचारित्रस्यो. दगमेनाधिकारः शुद्धस्यद्रष्टव्योनाशुद्धस्य, अशुद्धस्य मोक्षलक्षणकार्यसम्पादकत्वायोगात्, नखलुबीजमुपहतमङ्करं जनयति, सर्वत्राप्यनुपहतस्यैव कारणस्य कार्यजनकत्वात, चारित्रसद्य च शुद्धः कारणं द्विधा, तद्यथा-आन्तरं बाह्य च, ते द्वे अपि प्रतिपादयतिमू. (१०६) . दसणनाणप्पभवं चरणं सुद्धेसु तेसु तस्सुद्धी।
चरणेन कम्मसुद्धी उम्गमसुद्धा चरणसुद्धी॥ वृ. इह यतो ज्ञानदर्शनपयभवं चारित्र, ततस्तयोः शुद्धयोस्तस्य चारित्रस्य शुद्धिर्भवति नान्यथा, तस्मादवश्यं चारित्रशुद्धिनिमित्तं चारित्रिणा सम्यग्ज्ञाने सम्यग्दर्शने च यतितव्यं, यत्नच निरन्तरं सद्गुरुचरणकमलपर्युपासनापुरस्सरं सर्वज्ञमतानसिरितांगमशास्त्राभ्यासकरणम्, एतेन चारित्रशुद्धेरान्तरंकारणमुक्तम,अथचारित्रशुद्ध्याऽपिकिंग्रयोजनंयेनेत्यंतच्छन्द्रिरन्वेष्यते?.अतआह-चरणेन कर्मशुद्धिः, चरणेनविशुद्धेनकर्मणो ज्ञानावरणीयादिकस्यशुद्धिः अपगमोभवति, तदपगमेचात्मनोयथाऽवास्थितस्वरूपलाभात्मको मोक्षः, ततो मोक्षार्थिनाचरणशुद्धिरपेक्ष्यते. तथा न केवलयोरेव ज्ञानदर्शनयोः शुद्धी चारित्रशुद्धिः किन्तूद्गमशुद्धी चारित्रशुद्धिः। एतेनबाह्य कारणमुक्तं ततश्चरणशुद्धिनिमित्तसम्यगदर्शनज्ञानवतापि नियमत उद्गमदोषपरिशुद्ध आहारो ग्राह्यः॥ त चोद्गमदाषा: षोडशः निर्दिशति मू. (१०७) आहाकम्मुद्दसिय पूईकम्मे ये मीसनाए य।
ठवणा पाहुडियाए पाओअर कीय पामिच्च ।। म. (१०८) परियट्टिए अभिहड उभिन्न मालोहड इय।
अच्छिज्ने अनिसट्टे अज्झायरए य सोलसमे॥ वृ, 'आधाकम्मंति' आघानं आघा 'उपसर्गादात' इत्याप्रत्ययः, साधुनिमित्त चेतमः प्रणिधानं. यथाऽमुकस्य साधोः कारणेनमा भक्तादिपचनीयमिति, आधया कर्म-पाकादिक्रिया आधाकर्म तद्योगाद् भक्ताद्यप्याधाकर्म,इहदोषाभिधानप्रक्रमेऽपियघोषवतोऽभिधानंतदोषदोषवत्तोरभेदविवक्षयाद्रष्टव्यं, यद्वाआधाय साधुंचेतसिप्रणिधाययत्क्रियतेभक्तादितदाधाकर्म, पृषोदरादित्वाद्यलोपः. १, तथा उद्देशनम्
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं-१०८ उद्देशः-यावदर्थिकादिप्रणिधानं तेन निवृत्तमादेशिक २. तथा उद्गमदोषरहिततया स्वतः पवित्रस्य सतो भक्तादेरन्यस्याविशुद्धकोटिकभक्तादेरवयवेन सह सम्पर्कतः पूतेः पूतीभूतस्य कर्म-करणं पृतिकर्म तद्योगाद्भक्ताद्यपि पूतिकर्म ३, तथा मिश्रेण-कुटुम्बप्रणिधानसाधुप्रणिधानमीलनरूपेणभावेन जातं यद् भक्तादितन्मिश्रयातं ४,तथास्थाप्यते-साधुनिमित्तंकियन्तंकालंयावान्नेधीयतेइतिस्थापना, यद्वा स्थापनं साधुभ्यो देयमितिबद्या देयवस्तुनःकियनीतं कालंव्यवस्थापन स्थापना, तद्योगाइयमपिस्थापना५,तथा कस्मैचिदिष्टायपूज्यायवाबहुमानपुरस्सरीकारेणयदभीष्टंवस्तुदीयतेतत्प्राभृतमुच्यते,ततःप्रभृतमिवप्राभृतं साधुभ्योभिक्षादिकंदेयंवस्तु,प्राभृतमेवपयाभृतिका, अतिवर्तन्तेस्वार्थेप्रत्ययकाः प्रकृतिलिङ्गवचनानी'ति वचनात पूर्व नपुंसकत्वेऽपिकप्रत्यये समानीत सति स्त्रीत्वं. यद्वा-प्र इति प्रकर्षण आइति साधुनादलक्षणमर्यादया भृता निर्वर्तिता यका भिक्षा सा पयाभृता, ततः स्वार्थिककप्रत्ययविधानात् प्राभृतिका ६, तथा साधुनिमित्तं मण्यादिस्थापनेन भिताधपनयनेन वा प्रादः प्रकटत्वेन देयम्य वस्तुनः करणं प्रादुष्करणं तद्योगाद्भक्ताद्यपि प्रादुष्करणं, यद्वा प्रादुः प्रकटं करणं यस्य तत् प्रादुष्करणं ७, ____ तथा क्रीतं यत्साध्वर्थ मूल्येन परिगृहीतं ८. तथा पामिच्चे' इति अपमित्य-भूयोऽपि तव दास्यामी. त्येवमभिधाययत्साधुनिमित्तमुच्छिन्नंगृह्यतेतदपमित्यम, इहरादपमित्यगृह्यतेतदप्युपचारादपमित्युक्तं ९, तथा परिवर्तितं-यत्साधुनिमित्तं कृतपरावर्त १० तथा अभिहृतं यत्साधुदानाय स्वग्रामात्परग्रामाद्वा समानीतम, अभि-साध्वभिमुखं हृतं स्थानान्तरादानीम् अभिहतमिति व्युत्पत्तेः, ११. तथा उद्भेदनम् उभिन्नंसाधुभ्योघृतादिदानमित्तंकुतुपादेर्मुखस्यगोमयादिस्थगितस्योद्घाटनंतद्योगाद्देयमपिघृतादिउभिन्नं १२, तथा मालात-मञ्चादेरपहृतं-साध्वर्थमानीतं यद्भक्तादि तन्मालापहृतं १३, तथा आच्छिद्यत्ते. अनिच्छतोऽपिभृतकपुत्रादेः सकाशात्साधुदानायपरिगृह्यतेयत्तदाच्छेद्य १४,तथाननिसृष्टंसर्वैःस्वामिभिः साधुदानार्थमनुज्ञातंयत्तदनिसृष्टं१५,तथाअधि-आधिक्येनअवपूरणस्वार्थदताद्रहणादेःसाध्वागमनमवगम्य तद्योग्यभक्त सिद्ध्यर्थं प्राचुर्येण भरणम अध्यवपूर:.सएव स्वार्थिककप्रत्ययविधानादध्यवपूरकः तद्योगा. द्भक्ताद्यप्यध्यवपूरकः, षोडश उद्गमदोषाः। तदेवमुक्तान्युद्गमदोषनामानि,सम्प्रति यथोद्देशं निर्देश इति न्यायात्प्रथमतआधाकर्मदोषव्याचिख्यासुस्तत्प्रतिबद्धद्वारगाथामाहमू. (१०९) आहाकम्मिय-नामा एगट्ठा कस्स वावि किं वावि।
परपक्व य सपकवे चउरोगहणे य आणाइ॥ वृ. इह प्रथमत आधाकर्मिकस्य नामान्येकार्थिकानि वक्तव्यानि, ततस्तदनन्तरं कस्यार्थाय कृतमाधाकर्मभवतीतिविचारणीयं, तदनन्तरं चकिम्वरूपमाधाकर्मेतिविचार्य,तथा परपक्षः' गृहस्थवर्गः 'स्वपक्षः साध्वादिवर्गः तत्रपरपक्षनिमित्तं कृतमाधाकर्मनभवति,स्वपक्षनिमित्तं तुकृतं भवानि वक्तव्यं तथा आधाकर्मग्रहणविषय चत्वाराऽतिक्रमादयः प्रकारा भवतीति वक्तव्यं. तथा ग्रहण' आधाकर्मणा भक्तानेरादान आज्ञादयः सूचनात्सूत्र मिति न्यायासाज्ञाभङ्गादया दोघा वक्तव्याः।। मू. (११०) आहा अहे य कम्मे आयाहम्मे य अत्तकम्मे य।
पडिसेवमण पडिसुणणा संवासऽनुमायणा चव ।। वृ. आहाअहेयकम्मे'त्तिअत्रकर्मशब्दःप्रत्येकमभिसम्बध्यते, चकारश्चकम्मेत्यनन्तरंसमुच्चयार्थों द्रष्टव्यः,ततएवंनिर्देशोज्ञातव्यः-आधाकर्म अधःकर्मच,तत्राऽऽधाकम्र्मेतिप्रामुक्त शब्दार्थम,अधःकम्मति अधोगतिनिबन्धनं कर्म अधःकर्म, तथाहि भवति साधनामाधाकर्म भुनानानामधोगतिः, तन्नि
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७२
पिण्डनियुक्तिः मूलसूत्रं बन्धनप्राणतिपाताद्यास्रवेषु प्रवृत्तेः, तथा आत्मानंदुर्गतिप्रपताकारणतया हन्तिविनाशयतीत्यात्मनं. तथा यत्पाचकादिसम्बन्धिकर्म-पाकादिलक्षणंज्ञानावरणीयादिलक्षणंवातदात्मनःसम्बन्धि क्रियते अनेनेति आत्मकर्म। एतानि च नामान्याधाकर्मणो मुख्यानि सम्प्रति युनयः प्रतिषेवणादिभिः प्रकारेस्तदाधाकर्म भवति तान्यप्यभेदविवक्षया नामत्वेन प्रतिपादयति-पडिसेवणेत्यादि' प्रतिसेव्यते इति प्रतिषेवणं, तथा आधाकर्मनिमन्त्रणानन्तरंप्रतिश्रूयते-अभ्युपगम्यतेयतआघाकर्मतत्प्रतिश्रवणंतथाआधाकामभोक्तृभिः सहसंवसन-संवासनद्वशात् शुद्धाहारभोज्यपि आधाकर्मभाजीद्रष्टव्यः, यो हितैःसहसंवासमनुमन्यतेस तेषामाधाकर्मभोक्तृत्वमप्यनुमन्यते,अन्यथातैःसहसंवसनमेवनेच्छेत्.अन्यच्चसंवासवशतःकदाचिदाधाकर्मगतमनोजगन्धाघ्राणादिना विभिन्नचित्तः सन् स्वयमप्याधाकर्मभोजने प्रवर्तेत. ततः संवास आधाकर्मदोषहेतुत्वादाधाकर्मउक्तःतथा अनुमोदनम् अनुमोदना-आधाकर्मभोक्तृपयशंसा.साऽपि आधाकर्मसमुत्थधापनिबन्धनत्वादाधाकर्मप्रवृत्तिकारणत्वाच्य आधाकर्मेति उक्तं . अमीषा च प्रतिषवणादीनामाधाकर्मत्वमात्मकम्मरूपंनामप्रतीत्यवेदितव्यं तथाचवक्ष्यति-'अाकरइकममित्यादि' इहआधाकर्मतिशब्दार्थाविचारेआधयाकर्म आधाकर्मेत्युक्तं ,साऽपिचाधानामादिभेदाच्चतुर्दातद्यथानामाधास्थापनाधाद्व्याधाभावनाधा च, तत्रनामाधास्थापनाधाद्रव्याधाऽपि च अगामतो नोआगमतश्च सशरीररूपाभव्यशरीररूपा चेषणेवभावनीया,ज्ञशरीरभव्यशरीरव्यतिरिक्तांतुद्रव्याधामभिधित्सुराहमू. (१११) .धनुजुयकायभराणं कुडुंबरज्नधुरमाइयाणं च।
खंधाई हियं चिय दव्वाहा अंतए धनुनो। वृ. इह द्रव्याधायां विचार्यमाणायामाधाशब्दोऽधिकरणप्रधानो विवक्ष्यते आधीयतेऽस्यामित्याधा, आश्रय आधार इत्यनान्तरंतत्र धनुत्तिधनुः चापंतदाधा-आश्रयःप्रत्यञ्चायाइतिसामर्थ्याद्गम्यते, यूपः' प्रतीतः, 'कायः' कापोती यया पुरुषाः स्कन्धारूढया पानीयं वहन्ति 'भरा यवसादिसमूहः, तथा 'कुटुम्ब' पुत्रकलत्रादिसमुदायः, राज्यं प्रतीतं,तयो' धूः चिन्ताआदिशब्दान्महाजन प्रभृतिपरिग्रहः, तेषांचयथासङ्घयं द्रव्याधा-द्रव्यरूप आधारः स्कन्धादि हृदयं च, तत्र स्कन्धो वलीवादिस्कन्धो नरादिस्कन्धश्च परिगृह्यते, आदिशब्दाद्गन्त्र्यादिपरिग्रहः, तत्र यूपस्य द्रव्याधा द्रव्यरूप आश्रयो वृषभादिस्कन्धः स हि यूपस्तत्राऽऽरोप्यते, कापोत्या आश्रयो नरस्कन्धः, नरो हि पानीयानयनाय कायोर्ती स्कन्धेन वहति. भरस्याश्रयोगन्त्र्यादिः महाप्रमाणोहिभरोगन्त्र्यादिनैवानेत शक्यतेनान्येन, तथाकटम्बचिन्तायाराज्यचिन्तायावाश्रयः हृदयं मनः, हृदयमन्तरणचिन्तायाअयोगात,धनुर्विषयेभावनामाह- अन्तेक' करहसनं धनुषः सम्बन्धिनि प्रत्यञ्चाऽऽरोप्यते ततो धनुः प्रत्याश्चाया आश्रयः, एवं शेषाणामपि यूपा दीनां प्रत्याश्रयत्वं भावनीयं, तच्च भावितमेव || उक्ता द्रव्याधा, सम्पयति भावाधा वक्त व्या. या च द्विधा-आगमतो नाआगमतश्च तत्रागमतआधाशब्दार्थपरिज्ञानकुशल तत्र चापयुक्तः उपयोगाभावनिक्षय इतिवचनात. नोआगमतस्तु भावाधा यत्र तत्र वा मन:प्रणिधानं, तथाहि-भावो नाम मानसिकः परिणामः तस्य चाघाननिष्पादन भवति मनसस्तदनुगुणतया तेन तेन रूपेण परिणमने सति नान्यथा, ततो मनःप्रणिधानं भावाधा, सा चह प्रस्तावात्याधुदानार्थमोदनपचनपाचनादिविषया द्रष्टव्या त्या यत्कृतं कम्म आदनपाकादि तदाधाकर्म, तथा चाह नियुक्ति कृतमू.(११२) . ओरालसरीराणं उद्दवण तिवायणं च जस्सट्टा
मनमाहित्ता कीरइ आहाकम्मं तयंति॥
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं. १९२
२७३
वृ. औदारिकं शरीरं येषां ते आवारिकशरीराः- तिर्यश्री मनुष्यान, तत्र तिर्यञ्चः एकेन्द्रियादयः पञ्चेन्द्रियपर्यन्ता द्रष्टव्याः. एकेन्द्रिया अपि सूक्ष्मा बादराथ, नन्विह वेऽपद्रावणयांग्यास्तिर्यञ्चस्ते ग्राह्याः, न च सूक्ष्माणां मनुष्यादिकृतमपद्रावणं सम्भवति, सूक्ष्मत्वादेव, ततः कथं ते इह गृह्यन्ते ?, उच्यते, इह यो यस्मादविरतः सतदकुर्व्वन्नपिपरमार्थतः कुर्व्वन्नेव अवसेयो यथा रात्रिभोजनादनिवृत्तो रात्रिभोजनं, गृहस्थश्र सूक्ष्मैकेन्द्रियापद्रावणादनिवृत्तः, ततः साध्वर्थ सअमारम्भं कुर्वन् स तदपि कुर्व्वन्नवगन्तव्य इति सूक्ष्मग्रहणं, श्रद्धा-एकेन्द्रिया बादरा एव गयाह्या नसूक्ष्माः, तथाच वक्ष्यति भाष्यकृत् "ओरालग्गहणेणं. तिरिक्खमनुयाहवा सुहुमवज्जा" तेषामौदारकशरीराणां यदपद्रावणम् - अतिपातविवर्जिता पीडा, किमुक्तं भवति ?सार्ध्वमुपस्क्रियमाणेष्वोदनादिषु यावदद्यापि शाल्यादिवनस्पतिकायादीनामतिपातः प्राणव्युपरमलक्षणोन भवतितावदर्वाग्रर्त्तिनी सर्वाऽपिपीडा अपद्रावणं, यथा साध्वर्थं शाल्योदनकृते शालिकरटेयविद्वारद्वयं कण्डनं, तृतीयं तु कण्डनमतिपातः तस्मिन् कृते शालिजीवानामवश्यमतिपातभावात. ततस्तृतीयं कण्डनमतिपातग्रहणेन गृह्यते वक्ष्यतिचभाष्यकृत-" उदवणं पुण जाण आडवायविवाज्जियं पीड"ति, उद्दवणशब्दात्पुरता विभक्तिलोप आर्षत्वात्, तथा तिपायणं' ति त्रीणिकायवाग्मनांसि यद्धा त्रीणि देहायुरिन्द्रियलक्षणानिपातनं चातिपातोविनाशइत्यर्थः, तत्रचत्रिधासमासानिवक्षा, तद्यथा-षष्ठीतत्पुरुषः पञ्चमीतत्पुरुष- स्तृतीयातत्पुरुषश्च तत्र षष्ठीतत्पुरुषोऽयं त्रयाणां कायवाङ्मनसां पातनं विनाशनं त्रिपातनम, एतच्च परिपूर्णगर्भजपचेन्द्रियतिर्यग्मनुष्याणामवसेयम्, एकेन्द्रियाणां तु कायस्यैव केवलस्य विकलेन्द्रियसम्मूर्च्छिमतिर्यग्मनुष्याणां तु कायवचसोरेवेति यद्रा - त्रयाणां देहायुरिन्द्रियरूपाणां पातनं विनाशनं त्रिपातनम् इदं च सर्वेषामपि तिर्यग्मनुष्याणां परिपूर्ण घटते, केवलं यथा येषां सम्भवति तथा तेषां वक्तव्यं यथैकेन्द्रियाणां देहस्यऔदारिकस्य आयुषः- तिर्यगायूरूपस्य इन्द्रियस्य- स्पर्शनेन्द्रियस्य, द्वीन्द्रियाणां देहस्यौदारिकरूपस्य आयुषस्तिर्यगायुकइन्द्रिययोश्च स्पर्शन रसनलक्षणयोरित्यादि, पञ्चमीतत्पुरुषस्त्वयं-त्रिभ्यः - कायवाङ्मनोभ्यो देहायुरिन्द्रियेभ्यो वा पातनं - च्यावनमिति त्रिपातनम्, अत्रापि त्रिभ्यः परिपूर्णेभ्यः कायवाङ्मनोभ्यः पातनं गर्भजपञ्चेन्द्रियतिर्य१मनुष्याणाम् एकेन्द्रियाणां तु काजादेव केवलाद् विकलेन्द्रियसंमूर्च्छिमतिर्यङ्गनुष्याणां तु कायवाग्भ्यामिति, देहायुरिन्द्रियरूपेभ्यस्तु त्रिभ्यः पातनं सर्वेषामपि परिपूर्ण सम्भवत, केवलं यथा येषां सम्भवतित्तथा तेषां प्रागिववक्त व्यं, तृतीयातत्पुरुषः पनरयं-त्रिभिः कायवाङ्गनोभिर्विनाशकेनस्वसम्बन्धिभिः पात्तनं विनाशनं त्रिपातनं, चशब्दः समुच्चये, भिन्न- विभक्ति निर्देशशब्दोपादानंचयस्य साध्वर्थमपद्रावणं कृत्वा गृही स्वाथरमतिपातं करोनि तत्कल्प्यं, यस्य तु गृही त्रिपातनमपि साध्वर्थ विधत्ते तन्न कल्प्यमिति ख्यापनार्थम्, इत्थंभूतमौदारिकशरीराभाणमपद्रावणं त्रिपातनं चयस्य साधेरेकस्यानेकस्य वाऽर्थाय निमित्तं 'मन आघाय' चित्तं प्रवत्त्यं क्रियते तदाधाकम्पं ब्रुवत तीर्थकरगणधराः ॥ इमामेव गाथां व्याख्यानयतिमू. (११३) ओरालग्गहागंणं तिरिक्खमनुयाऽहवा सुहुमवना ! उदवणं पुन जाण अवायविवज्जियं पीडं । कायवमणो तिनि उ अहवा देहाउइंदियप्पाणा । सामित्तावायाणे होड तिवाओं य करणेसुं ।। हयियंमि समाहेउं एगमणंगं च गाहगं जो उ । वहणं करेड़ दाया कायेण तमाह कम्मति ॥
मू. (११४)
[भा. १६]
[भां. १०]
मू. (११५)
[भा. १९]
वृ. सुगमाः, नवरं 'देहाउइंदियप्पाणे' ति देहायुरिन्द्रियरूपास्त्रयः प्राणाः, 'सामित्ते 'त्यादि, स्वामित्वे
2618
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
२७४
पिण्डनियुक्तिः मूलसूत्रं स्वामित्वविषये सम्बन्धविवक्षयेतिभावार्थः, एवमपादाने-अपादानविवक्षया करणेषु विषये करणविवक्षया अतिपातोभवति, यथात्रयाणांपातनंत्रियातनं, यद्वा-त्रिभ्यःपातनंत्रिपातनं,त्रिभिर्वाकरणभूतैःपातनंत्रिपातनं, भावार्थस्तु प्रागेवोपदर्शितः ।। तदेवमुक्तमाधाकर्मनाम, सम्प्रत्यधः कर्मनाम वक्त व्यं, तदपि चाधःकर्म चतुर्दा, तद्यथा नाम, स्थापना द्रव्यं, भावा एतच्चाधाकर्मवत्तावद्वक्तव्यं यावन्नोआगमतो ज्ञशरीरभव्यशरीररूपं द्रव्याधःकर्मा, ज्ञशरीरभव्यशरीव्यतिरिक्तं तु द्रव्याधःकर्म नियुक्ति कृदाह मू. (११६) जं दव्वं उदगाइसु छूढमहे वयइ जं च भारेणं।
सीईए रज्जुएण व ओयरणं दव्वहेकम्मं ।। वृ.यत्किमपि द्रव्यम् उपलादिकम् उदकादिभु'उदकदुग्धादिषुमध्येक्षिप्तं सत् भारेण स्वस्यगुरुतया अघो व्रजति, तथा जं चेति यच्च सीईए'त्ति निश्रेण्णा रज्ज्वा वा अवतरणं पुरुषादेः कृपादौ मालादेर्वा भुवि ततः अघोऽयो व्रजनमवतरणं वा द्रव्याधःकर्म, द्रव्यस्य-उपलादेरधः अधसज्ञतादगमनरूपमवतरणरूपंवा कर्म द्रव्याधःकर्मेतिव्युत्पत्तेः।। सम्प्रतिभावाधःकमगोऽवसरः तच्च द्विधा-आगमता नोआगमतच, तत्र आगमतोऽधःकर्मशब्दार्थज्ञाता तत्र चोपयुक्तः, नोआगमत आहमू. (१९७) संजमठाणाणं कंडगाण लेसाठिईविगेसाणं ।
भावंअहेकरेईतम्हातंभावहेकम्म।। वृ.संयमस्थानानांवक्ष्यमाणानां कण्डकानां सङ्ख्यातीतसंयमस्थानसमुदायरूपाणाम्,उपलक्षणमेतत् षट्स्थाकानांसंयमश्रेणेश्च,तथालेश्यानांतथासातवेदनीयादिरूपशुभप्रकृतीनांसम्बन्धिनांस्थितिविशेषाणां चसम्बुन्धिषुविशुद्धेषु विशुद्धतरेषुस्थानेषुवर्तमानसन्तनिज भावम्' अध्यवसायंयस्मादाधाकर्मभुञ्जानः साधुरधः करोति-हीनेषु हीनतरेषु स्थानेषु विधत्ते तस्मात्तदाधाकर्म भावाधःकर्म, भावस्य परिणामस्य संयमादसम्बन्धिषुशुभेषु शुभतरे स्थानेषु वर्तनस्य अधः-अधस्तनेषुहीनेषु हीनतरेषुस्थानेषु कर्म-क्रिया यस्मात्तभावाधःकम्मेति व्युत्पत्तेः । एनामेव माथां भाष्यकृद् गाथात्रयेण व्याख्यानयति
तत्थानता उचरित्तपज्जवा होति संजमट्ठाण।
. संखाईयाणि उ ताणि कंडगं होइ नायव्वं ॥ [भा. १९] मू. (११९)
संखाईयाणि उकंडगाणि छट्ठाणगं विनिद्दिष्टुं ।
छट्टाणा उ असंखा संजमसेढी मुणेयन्वा॥ [भा. २० मू. (१२०) किण्हाइया उलेसा उक्कोसविसुद्धिठिइविसेसाआ। एसि विसुद्धण अप्पं तग्गाहगो कुणइ॥
[भा. २१] वृ. इह सवोत्कृष्टादपि दशविरतिविशुद्धिरस्थानाज्जधन्यमपि सर्वविरतिविशुद्धिस्थानमनन्तगुणम्, अनन्तगुणताचसर्वत्रापिषटस्थानकचिन्तायांसवंर्जावानन्तकप्रमाणनगणकारणद्रष्टच्या,झ्यंचावभावनाजघन्यमपि सर्वविरतिविशुद्धिस्थान कवलिप्रज्ञाच्छेदकन छिद्यते, छित्त्वा छित्त्वा चनिर्विभागाभागाः पृथक क्रियन्ते, तेच निर्विभागाभागाः सर्वसङ्कल्पनयापरिभाव्यमानाः सर्वोत्कृष्टभेदेनदेशविरतिशुद्धिस्थानगता निर्विभागा भागाः सर्वजीवनानन्तकरूपेण गुणकारण गुण्यमाना यावन्तो जायन्ते तावत्प्रमाणाः प्राप्यन्ते, अत्राप्ययं भावार्थः-इह किलासत्कल्पनया सर्वोत्कृष्टस्य देशविरतिविशुद्धिस्थानस्यनिर्विभागाभागा दश सहस्राति, सर्वजीवनन्तकप्रमाणश्च राशिः शतं, ततस्तेन शतसङ्ख्येन सर्वजीवानन्तकप्रमाणेन राशिना दशसहस्रसङ्ख्याःसवोत्कृष्टदेशविरतिविशुद्धिस्थानगतानिर्विभागाभागागुण्यन्ते,जातानिदशलक्षाणि,
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूल-१२०
२७५
एतावन्तः किल सर्वजघन्यस्यापि सर्वविरतिविशुद्धिस्थानस्य निर्विभागा भागा भवन्ति। सम्प्रति सूत्रमनुसियते- 'तत्र' तेषु संयमस्थानादिषु वक्त व्येषु प्रथमतः संयमस्थानमुच्यते इति शेषः, 'अनन्ता' अनन्तसङ्ख्याः पाश्रात्यासत्कल्पनया दशलक्षणप्रमाणा ये चारित्रपर्यायाः सर्वजघन्यचारित्र. सत्कविशुद्धिस्थानगतानिर्विभागाभागाःतेसमुदिता:संयमस्थानम् अर्थात्सर्वजघन्यंभवति.तस्मादनन्तरं यद्वितीयसंयमस्थानंतत्पूर्वस्मादनन्तभागवृद्ध,किमुक्तं भवति?-प्रथमसंयमस्थानगतनिर्विभागभागापेक्षया द्वितीयसंयमस्थाने निविभागा भागा अनन्ततमेन भागेनाधिका भवन्तीति, तस्मादपि यदनन्तरं तृतीय तत्तोतोऽनन्तभागवृद्धम्, एवं पूर्वस्मादत्तरोत्तराण्यनन्ततमेन भागेन वृद्धानि निरन्तरं संयमस्थानानि तावद्वक्तव्यानियावदङ्गुलमात्रक्षेत्रासङ्ख्येयभागगतप्रदेशराशिप्रमाणानि भवन्ति, एतावन्तिचसमुदितानि स्थानानि कण्डकमित्युच्यते, तथा चाह.
'सख्यातीतानि' असङ्ख्येयानि तुः पुनरर्थे तानि' संयमस्थानानि कण्डकं भवति ज्ञातव्यं, कण्डकं नाम दमयपरिभाषयाऽङ्गुलमात्रक्षेत्रासङ्ख्ययभागगतप्रदेशराशिप्रमाणा सङ्ख्याऽभिधीय तथा चोक्तं . "कण्डंति इत्थभण्णइअंगुलभागोअसंखेजो"अस्माच्च कण्डकात्परतोयदन्यदनन्तरं संयमस्थानभवति तत्पूर्वस्मादसङ्ख्येयभागाधिकम्, एतदुक्तं भवति-पाश्चात्यकण्डकसत्कचरमसंयगस्थानगतनिर्विभागभागापेक्षया कण्डकादनन्तरे संयमस्थाने निविभागाभागा असङ्ख्येयतमेन भागेनाधिकाः प्राप्यन्ते, ततः पराणिपुनरपिकण्डकमात्राणिसंयमस्थानानियथोत्तवमनन्तभागवृद्धानिभवन्ति,ततःपुनरप्येकमसख्येयभागाधिकं संयमस्थानम्, ततो भूयोऽपि ततः पराणि कण्डकमात्राजण संयमस्थानानि यथोत्तरमनन्तभागवृद्धानि भवन्ति, ततः पुनरप्येकमसङ्ख्येयभागाधिकं संयमस्थानम्, एवमनन्तभागाधिकः कण्डकप्रमाणः संयमस्थानैर्व्यवहितानि असङ्ख्येयभागाधिकानि संयमस्थानानि तावद्वक्तव्यानि यावत्तान्यपि कण्डकमात्राणिभवन्ति, ततश्चरमादसङ्ख्येयभागाधिकातृसंयमस्थानात्पराणियथोत्तरमनन्तभागवृद्धानि कण्डकमात्राणि संयम स्थानानि भवन्ति, ततः परमेकं सङ्ख्येयभागाधिक संयमस्थानं, ततो मूलादारभ्य यावन्तिसंयमस्थानानिप्रागतिक्रान्तानितावन्तिभूयोऽपितेनैवक्रमेणाभिधायपुनरप्येसङ्ख्येयभागाधिक संयमस्थानं वक्तव्यम, इदं द्वितीय सङ्ख्येयभागाधिक संयमस्थानं ततोऽनेनैव क्रमेण तृतीयं वक्तव्यम्, अमूनि चैवं सङ्ग्यभागाधिकानि संयमस्थानानि तावद्वक्त व्यानि यावत्कण्ड-कमात्राणि भवन्ति, तत उक्त क्रमेणभूयोऽपि सङ्ख्येयभागाधिकसंयमस्थानप्रसङ्गेसङ्ग्येयगुणाधकमेकंसंळमस्थानं वक्तव्यं ततः पुनरपि मूलादारभ्य यावन्ति संयमस्थानानि प्रागतिक्रान्तानि तावन्ति भूयोऽपि तथैव वक्तव्यानि, ततः पुनरप्येकं सङ्ग्यगुणाधिकंसंयमस्थानंवक्त व्यं,ततोभूयोऽपिमूलादारभ्यतावन्ति संयमस्थानानितथैव वक्तव्यानि. ततः पुनरप्यकं सङ्ग्येयगुणाधिकं संयमरस्थानम,
__ अमृन्यायवं राझ्ययगुणाधिकानिसंयमस्थानानितावद्रक्त व्यानियावत्कण्डकमात्राणिभवन्ति,तत उक्त क्रमेण पुनरपि सङ्ख्यगुणाधिकसंयमस्थानप्रसङ्गेऽसङ्ख्येयगुणाधिक' संयमस्थानं वक्तव्य, ततः पुनरपि मूलादारभ्य यावन्ति संयमस्थानानि प्रागतिक्रान्तानि तावन्ति तेनैव क्रमेण भूयोऽपि वक्तव्यानि, नतःपुनराध्यकमसङ्येयगुणाधिकं संयमस्थानंवक्तव्यम्.तताभूयोऽपिमूलादारभ्यतावन्तिसंयमस्थानानि तथैव वक्तव्यानि, ततः पुनरपि एकमसंख्येयगुणाधिकं संयमस्थानं वक्त व्यम्. अभूनि चैवमसङ्ख्येय. गुणाधिकानि संयमस्थानानि तावद्वक्तव्यानि यावत्कण्डकमात्राणि भवन्ति, ततः पूर्वपरिपाट्या पुनरप्यसङ्ख्येयगुणाधिकसंयमस्थानप्रसङ्गेऽनन्तगुणाधिकं संयमस्थानंवक्त व्यंततःपुनरपिमूलादारभ्य
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
पिण्डनियुक्तिः मूलसूत्रं तावन्तिसंयमस्थानानिप्रागतिक्रान्तानितावन्ति तथैव क्रमेणभूयाऽपिवक्त व्यानि, ततःपुनरप्येकमनन्तगुणाधिकं संयमस्थनं वक्तव्यं, ततो भूयोऽपि मूलादारभ्य तावन्ति संयमस्थानानि तथैव क्रमेण भूयोऽपि ततःपुनरप्येकमनन्तगुणाधिकंसंयमस्थानंवक्तव्यं,एवमनन्तगलणाधिकानिसंयमस्थानानितावद्वक्त. व्यानियावत्कण्डकमात्राणिभवन्ति,ततोभूयोऽपितेषामुपरिपञ्चवृद्ध्यात्मकानिसंयमस्थानानिमूलादारभ्य तथैव वक्तव्यानि, यत्पुनरनन्तगुणवृद्रिस्थानं तन्न प्राप्यते षट्स्थानकस्य परिसमाप्तत्वात, इत्थंभूतान्यसमयेयानिकण्कानिसमुदितानिषट्स्थानकंभवति,तथा चाहभाध्यकृत् ‘संखाईयाणिउकंडगाणिछट्टाणगं विणिद्दिष्टुं सुगम, अस्मिंश्च षट्स्थानके षोढा वृद्रिरुक्ता, तद्यथा-अनन्तभागवृद्धिरयङ्ग्येयभागवृद्धि: सङ्ख्येयभागवृद्धिः सङ्ग्येयगुणवृद्धिरसङ्गचेयगुणवृद्धिरनन्तगुणवृद्धिश्च, तत्र याशोऽनन्ततमो भागोऽसङ्ख्येयतमःसङ्गयेयतमोवागृह्तयेयाशस्तुसङ्ञ्येयोऽसङख्येयोऽनन्तोवागुणकारःसनिरूप्यते.
तत्रयदपेक्षयाऽनन्तभोवृद्धतातस्यसर्वजीवसङ्ख्याप्रमाणेनराशिनाभागोहियतहतेचभागेयल्लब्धं सोऽनन्ततमोभागः, तेनाधिकमुत्तरं संयमस्थानं, किमुक्तं भवति?-प्रथमस्य संयमस्थानस्य ये निविभागा भागास्तेषां सर्वजीवसङ्ख्याप्रमाणेन राशिनाभागे हृत सतियेलभ्यन्ते तावत्प्रमाणैनिर्विभागैगिर्द्वितीय संयमस्थाने निर्विभागा भागा अधिकाः प्राप्यन्ते, द्वितीयस्य संळमस्थानस्य ये निर्विभागा भागास्तेषका सर्वजीवसङ्ख्याप्रमाणेन राशिना भागे हृते सति यावन्तो लभ्यन्ते तावत्प्रमाणनिर्विभागैरधिकास्तृतीये संयमस्थाने निर्विभागा भागाः प्राप्यन्ते, एवं यद्यत् संयमस्थानमनन्तभागवृद्धमुपलभ्यते तत्तत्पाश्चात्यस्य पाश्रात्यस्य संयमस्थानस्य सर्वजीवसङ्ख्याप्रमाणेन राशिना भागे हृते सति यद्यल्लभ्यते तावत्प्रमाणेन तावत्प्रमाणेनानन्ततमेनभागेनाधिकमवगन्तव्यम्, असङ्ख्येयभागाधिकानिपुनरेवं पाश्रात्यस्यपाश्चात्यस्य संयमस्थानस्य सत्कानां निर्विभागभागानामसङ्ख्येयलोकाशप्रदेशप्रमाणेन राशिना भागे हृते सति यद्यल्लभ्यतेससोऽसङ्ख्येयतमोभागःययस्तेनतेनासङ्घयतमेनभागेनाधिकानिअसङ्ख्येयभागाधिकानि वेदितव्यानि, सङ्गयेयभागाधिकानि चैव-पाश्चात्यस्य पाश्चात्यस्य संयमस्थानस्योत्कृष्टेन सङ्ख्ययेन भागे हृते सति यद्यल्लभ्यते सस सङ्ख्येयतमो भागः, ततस्तेन तेन सङ्घयेयतमेन भागेनाधिकानि सङ्ग्येयभागाधिकानिसंयमस्थानानिवेदितव्यानि, सङ्घयेयगुणवृद्धानिपुनरेवं पाश्चात्यस्यपाश्चात्यस्य संयमस्थानस्य ययेनिविरभागा भागास्तेते उत्कृष्टेन सङ्घयेयकप्रमाणेन राशिनागुण्यन्ते, गुणितीचसति यावन्तोभवन्ति तावत्प्रमाणानि तावत्प्रमाणानि सङ्ग्येयगुणाधिकानिसंयमस्थाननानि द्रष्टव्यानि एवमसङ्ग्येयगुणवृद्धानि अनन्तगुणवृद्धानि च भावनीयनि, नवरमसङ्गोयगुणवृद्धा पाश्चात्यस्य संळमस्थास्य निर्विभागा भागा असइख्येयलोकाकाशप्रदेशप्रमाणनासङ्ख्येयेनगुण्यन्ते,अनन्तगुणवृद्धातुसर्वजीवप्रमाणनानन्तेन,इत्थं च भागहारगुणकारकल्पनं मा स्वमनीषकाशल्पकल्पितं संस्थाः, यत उक्त कर्मप्रकृतिसङ्गहण्यां षटस्थानकगतभागहारगुणकारविचाराधिकार
"सव्वजियाणप्रसंखज्जलांग संखिज्जगरस जिट्टरस । भागो तिसु गुणणात्तिसु' इति, प्रथमाच्च पदस्थानकादर्द्धवमुक्त क्रमेणैव द्वितीयं षट्स्थानकमुत्तिष्ठति, एवमेव च तृतीयम्, एवं षट् स्थानकान्यपि नावद्वाच्यानि यावदयङ्ग्येयलाकाकाशमदेशप्रमाणानि भवन्ति, उक्तं च.
छट्ठाणगणवसाणे अन्नं छट्ठाणयं पुणो अन्नं। एवमससा लोगा छठाणाणं मुणेयव्वा॥ ___ इत्थंभूतानि चासङ्ख्येयलोकाकाशप्रदेशप्रमाणानि षट् स्थानकानि संयमश्रेणिरुच्यते, तथा चाह'छट्ठाणा उअसंखा संजमसेढी मुणेयन्वा' । तथा 'लेसाउत्ति कृष्णादयो लेश्याः, स्थितिविशेषा उत्कृष्टानां
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं-१२० सर्वोत्कृष्टानां सातावेदनीयप्रभृतीनां विशुद्धप्रकृतीनां सम्बन्धिना विशुद्धाः स्थितिविशेषा वदिताव्याः, तत एतेषां संयमस्थानादीनां सम्बन्धिषुशुभेषुस्थानेषु वर्तमानस्तद्गाहकः-आधाकर्मग्राहकआत्मानमेतेषा. संयमस्थानादीनां विशुद्धानामधोऽधस्तात्करोति ॥ यदि नाम संयमस्थानादीनामधस्तादात्मानमाधाकर्मग्राही करोति ततः किं दूषणं तस्यापतितमत आह. मू. (१२१) भाववयारमाहे उमप्पगे किंचिनचरणग्गो
आहाकम्मगही अहो अहो नेइ अप्पाणं॥ वृ. भावनां-संयमस्थानादिरूपाणां विशुन्द्रानामधस्तात हीनेषु हीनतरेषु अध्यवसायेषु 'अवतारम्' अवतरणमात्मनि आधाय' कृत्वा किश्चिनूनचरणग्गो' इति इह चरणेनाग्रः-प्रधानश्चरणानः, सच निश्चयनयमतापेक्षयाक्षीणकषायादिरकषायचारित्रः परिगृह्यते,नचतस्य प्रमादसम्भवो नापिलोल्यम्, एकान्तेन लोलादिमाहनीयस्य विनाशात. ततो न तस्याधाकर्मग्रहणसम्भव इति किश्चिन्न्यूनग्रहणं. किश्चिन्न्यूनेन चरणेनानः प्रधानः किश्चिन्नयूनचरणाग्रः स च परमार्थत उपाशान्तमाह उच्यत, अतिशयख्यापनार्थ चैतदुक्तं ततोऽयमर्थः किञ्चिन्न्यूनचरणाग्रोऽपियावदास्तांप्रमत्तसंयतादिरिति,आधाकर्मग्राहीअधोऽधारत्नप्रभादिनकादाँ नयत्यात्मानम्, एतद्दषणमाधाकर्मग्राहिणः॥ एतदेव भावयतिमू. (१२२) बंधड़ अहेभवाऊपकरेइ अहोमुहाईकम्माई।
घनकरणं तिब्वेण उभावेण चओ उवचओ य ।। वृ.आधाकम्मंग्राहीविशुद्धेभ्यःसंयमादिस्थानेभ्योऽवतीर्य अघः' अधोऽधोवर्तिषुहीनेषुहीनतरेषुभावेषु वर्तमानोऽधोभवस्यरत्नप्रभादिनारकरूपस्यभवस्यसम्बन्धिआयुः करोति' बध्नाति,शेषाण्यपिकाणि गत्यादिनामार्दानि अधोमुखानि' अधोगत्यभिमुखानि अधोगतिनयनशीलानि इत्यर्थः, प्रकरोति प्रकर्षण दुस्सहकटुकतीव्रानुभावयुक्ततया करोति-बध्नाति, बद्धानां च सतामाधाकर्मविषयपरिभोगलाम्पट्यवृद्धिनो निरन्तरमुपजायमानेन तीव्रण तीव्रतरेण 'भावेन' परिणामेन घनकरणं यथायोगं निधत्तिरूपतया निकाचनारीपतया वा व्यवस्थापन, तथा प्रतिक्षणमन्यान्यपुद्गलग्रहणेन चय उपचयश्च, तत्र स्तोकतरा वृद्धिश्चयः, प्रभूततरा वृद्धिरुपचयः, एतेन च व्याख्याप्रज्ञप्तिसूत्रमाचार्येणानुवर्तितं, तथा चव्याख्याप्रज्ञप्ता वालापका "आहाकम्म भुजमाणे समणे निग्गथे अट्ठकम्मपगडीओ बंधइ अहे पकरइ अहे चिणइ अहे उवचिणइ" इत्यादि । ततएवं मतिमू. (१२३) तेसिं गुरुणमुदएण अप्पगंदगईए पवईतं।
नचाइ विधार अहरगति निति कम्माई॥ वृ.नपाम' अधाभवायुरादीनां कर्मणां गुरष्णा अधोगनिनयनस्वभावनया गुरुणांचंगुणि नपाम. उदयन विपाकवदनानुभवरूपण, विपाकवदनानुभवर पादयवशादित्यर्थः. दर्गता प्रपतन्नमात्मान 'विधारयितुं निवारयितुम् आधाकम्भग्राही न शक्नोति यताऽतः कम्माणि अधाभवायुरादीनि उदयप्राप्तानि बलाद अधरगति नरकादिस्पनियन्ति, न चकर्मणां कोऽपिबलीयान. अन्यथा न कोऽपि नरकं यायात. नवा कारपिदःखमनुभवन, तस्मादाधाकम्म अधोगतिनिबन्धनमिन्यधःकम्मत्युच्यतातदेवमुक्त मधःकर्मति नाम, सम्प्रत्यात्मघ्ननाम्नोऽवसरः, तदपि चात्मघ्नं चतुद्धा, तद्यथा-नामात्मघ्नं स्थापनात्मघ्नं द्रव्यात्मघ्नं भावात्मघ्नंच, इदमप्यधःकर्मवत्तावद्भावीयं यावन्नोआगमतोज़शरीरद्रव्यात्मघ्नं भव्यशरीरद्रव्यात्मघ्नं. जशरीरभव्यशरीरव्यतिरिक्तं तु द्रव्यात्मघ्नं नियुक्ति कृदाह
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
' २७८
पिण्डनियुक्तिः मूलसूत्रं मू. (१२४) अट्टाए अनट्टाए छक्कायमद्दणं तु जो कुणइ।
अनियाएय नियाए आयाहम्मतयं बेति॥ वृ.योगृही अर्थाय स्वस्यपरस्य वा निमित्तम् अनर्थाय' प्रयोजनमन्तरेणएवमेवपापकरणशीलतया 'अनियाएयनियाएत्ति'निदानंनिदा-पयाणिहिंसानरकादिदःखहेतुरितिजानताऽपियवासाधूनामाधाकर्म नकल्पतेइतिपरिज्ञानवताऽपियज्जीवानांप्राणव्यपरोपणंसानिदा,तन्निषेधादनिदा,पूर्वोक्त परिज्ञानविकलेन सता यत्परप्राणनिवर्हणंसा अनिदेतिभावार्थः, अथवा स्वार्थंपरार्थं चेति विभागेनोद्दिश्ययत पयाणव्यपरोण सानिदा, तन्निषेधादनिदायत्स्वपुत्रादिकमन्यवाविभागेनाविविच्यसामान्येनविधीयते,अथवाव्यापाद्यस्य सत्वस्यहा! धिक्सम्प्रत्येषमांमारयिष्यतीतिपरिजानतोयत्प्राणव्यपरोपणंसानिदा, तद्विपरीता अनिदा, यदजानतो व्यापाद्यस्य सत्त्वस्य व्यापादनमिति ।। तथा चाह भाष्यकृत्मू. (१२५) . जाणंतु अजाणतो तहेव उहिसिय ओहओवावि।
जाणग अजाणगंवा वहेइ अनिया निया एसा ।। [भा.२२ वृ. व्याख्याता, ततो निदयाऽनिदया वा यः षटकायप्रमर्दनं करोति-षण्णां पृथिव्यादीनां कायाना प्राणव्यपरोपणं विदघाति, तत्षटकायप्रमईनं आत्मघ्नंनोआगमतो द्रव्यात्मघ्नं बुवन्ति तीर्थक गणधराः। अथ षटकायप्रमर्दनं कथं नोआगमतो द्रव्यात्मघ्नं!, यावताभावात्मघ्नं कस्मान्नभवति?, अत आह. मू. (१२६/१)
दव्वाया खलु काया। वृ. 'कायाः पृथिव्यादयः खलु' निश्चयेन द्रव्यात्मानो' द्रव्यरूपा आत्मानः, जीवानां गुणपर्यायवत्तया द्रव्यत्वात्, उक्तं च "अजीवकाया धम्मधिकिाशपुद्गलाः, द्रव्याणिजीवाचे" ति। ततस्तेषां यदुपमईनं तद्र्व्यात्मघ्नं भवति। उक्तं द्रव्यात्मघ्नं, सम्प्रतिभावात्मघ्नंवक्तव्यं तच्चद्विधा-आगमतोनोआगमतश्च, तत्र आगमत आत्मघ्नशब्दार्थज्ञाता तत्र चोपयुक्तः नोआगमतो भावात्मघ्नमाह
मू. (१२६/२) भावाया तिनि नामाईणि । परपाणपाडणरओ चरणायं अप्पणो हणइ॥
वृ. 'भावात्मानो' भावरूपा आत्मानः ‘त्रीणि ज्ञानादीनि' ज्ञानदर्शनचारित्राणि, आत्मनोहि परमार्थिक स्वस्वरूपंज्ञानदर्शनचरणात्मकं, ततस्तान्येव परमार्थत आत्मानो नशेष द्रव्यमानं, स्वस्वरूपाभावात्,ततो यश्चारित्री सन् परेषां पृथिव्यादीनां ये प्राणां-इन्द्रियादयः तेषां यत्पातनं-विनाशनं तस्मिन्रतः-आसक्तःस आत्मनधरणरूपंभावात्मानंहन्ति. चरणात्मनिचहते ज्ञानदर्शनरूपावघ्यात्मानौपरमार्थतोहतावेव द्रष्टव्यौमू. (१२७) निच्छयनयस्स चरणायविघाए नाणदंसणवहोऽवि।
ववहारस्स उ चरणे हयंमि भयणा उ सेसाणं ।। वृ. निश्रयनयम्य मतेन चरणात्मविघांत सति ज्ञानदर्शनयोरपिधा-विधाता द्रष्टव्यः ज्ञानदर्शनयाहिं फलं चरणप्रतिपत्तिरूपा सन्मार्गप्रवृतिः सा चन्नास्ति तर्हि ते अपि ज्ञानदर्शने परमार्थताऽसता एब. स्वा. कायांकरणात,उक्तं चमूलीकायां चरणात्मविघातज्ञानदर्शनवधोऽपि.तयोश्चरणफलत्वात.फलाभाव चहेतोर्निरर्थकत्वादिति, अपिच-यश्वरणप्रतिपद्याऽऽहारलाम्पट्यादिनाततोनविनिवर्ततेसनियमादभगबदाजाविलापादिदोषभागी, भगवदाजाविलोपादौ चवर्तमानोन सम्यगज्ञानी नापि सम्यग्दर्शनी, उक्न च. "आणाए च्चिय चरणं तब्भंगे जाण किं न भग्गंति। आणंच अइक्वंत्ता कस्साएसा कुणइ सेसं ? ।। ( तथा) "जो जहवायं न कुणइ मिच्छदिट्टी तओह को अन्नो । वडेइ य मिच्छत्तं परस्स संकं जणेमाणो ॥ ततश्चरणविधाते नियमतो ज्ञानदर्शनविघातः, 'व्यवहारस्य व्यवहारनयस्य पुनर्मतेन हते चरणे शेषयोः'
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूल-१२७
२७. ज्ञानदर्शनयोः भजना' क्वचिद्भवतःक्वचिन्न, यएकान्तनभगवताविप्रतिपन्नस्तस्यनभवतोयस्तुदेशविरतिं भगवति श्रद्धानमात्रंवाकुरुतेतस्यव्यवहारनयमतेनसम्यगदृष्टित्वाभवतइति, ततो निश्चयनयमतापेक्षया चरणात्मनि हते ज्ञानदर्शनरूपावप्यात्मानौ हतावेवेति परप्राणव्यपरोपणरतः समूलघातमात्मघ्न इति परप्राणव्यपरोपणमात्मघ्नं,तच्च साधोराधाकर्मभुञानस्यानुमादनादिद्वारेणनियमतःसम्भवतीत्युपचारत आधाकमजर्म आत्मघ्नमित्युच्यते ॥ तदेवमुक्तमात्मघ्ननाम. सम्प्रत्यात्मकर्मनाम्नोऽवसरः, तदपि चात्मकर्मचतुर्दा, तद्यथा-नामात्मकर्म स्थापनात्मकर्मद्रव्यात्मकर्मभावात्मकर्मच,इदंचाधाकम्मेव तावभावनीयंयावन्नोआगमतोभव्यशरीरद्रव्यात्मकर्म,जशरीरभव्यशरीव्यतिरिक्तं तुद्रव्यात्मकर्म
मू. (१२८/१) दवंमि अत्तकम्मजं जो उममायए तयं दव्वं ।
वृ. यःपुरुषो यद्रम्मादिकंद्रव्यं ममाय' ममेतिप्रतिपद्यतेतत-ममेतिप्रतिपादनंतस्यपुरुषस्य दव्वंमि अत्तकम्मतिज्ञशरीरभन्यशरीरव्यतिरिक्तं द्रव्ये द्रव्यविषयमात्मकर्मभवति.आत्मसम्बन्धित्वेनकर्मकरणम आत्मकर्मति व्युत्पत्त्याश्रयणात । भावात्मकर्म च द्विधा, तद्यथा-आगमती नोआगमतश्च. तत्राऽऽगमत आत्मकर्मशब्दार्थज्ञाता तत्र चोपयुक्तः नोआगमतः पुनराह
मू. (१.२८/२) भावे अंसुहपरिणओ परकम्मं अत्तणो कुणइ॥
वृ. 'अशुभपरिणतः अशुभेनप्रस्तावादाधाकर्मग्रहणरूपेणभावनपरिणतःपरस्य-पाचकादेःसम्बन्धि यतकर्मपचनपाचनादिजनितंज्ञानावरणीयादितत आत्म सम्बन्धि करोति, तच्च परसम्बन्धिनःकर्मण: अत्मीयत्वेन करणं भावे' भावतः आत्मकर्म, नोआगमतो भावात्मकम्मत्यर्थः, भावेन-परिणामविशेषेण परकीयस्यात्मसम्बन्धित्वेन कर्म-करण भावात्मकम्मति व्युत्पत्तेः॥ एतदेव साया गाथया भावयतिमू. (१२९) आहाकम्मपरिणओ फासुयमवि संकिलिट्टपरिणामो।
आययमाणो बज्झइतंजाणसु अत्तकम्मंन्ति || म. (१३०/१) परकम्म अत्तकम्मीकरेड़तं जो उ गिहिरंभंजे।
वृ.प्रासुकम-अचतनम् उपलक्षणमेतदएषणीयंचस्वरूपेणभक्तादिकमास्तामाधाकम्मेत्यपिशब्दार्थः, 'सक्लिष्टपरिणामः सन्' आधाकर्मग्रहणपरिणतःसन आददानो' गृह्णान यथाऽहमतिशयेनव्याख्यानलब्धिमान् मदगुणाश्चासाधारणविद्वत्तादिरूपाः सूर्यस्य भानव इव कुत्र कुत्र न प्रसरमधिरोहन्ति?,ततो मदगणावर्जित एष सर्वोऽपि लोकः पक्त्वा पाचयित्वा च मयमिष्टमिदमोदनादिक प्रयच्छतीत्यादि.स इत्यमाददानः साक्षादारम्भकर्तव ज्ञानावरणीयादिकम्म॑णा बध्यत, ततस्तद गानावरणीयादिकमबन्धनमात्मकम्मं जानाहि. इयमत्र भावना-आधाकर्म यहा स्वरूपणानाधाकम्मापि भक्ति वशतो मदर्थमन्निष्पादितमित्याधाकर्मग्रहणपरिणता यदागृह्णातितदाससाक्षादांगम्भकवरबपरिणामविशेषता जानावरणीयादिकम्मणाबध्यत.यदिपुनर्न गृह्णीयात्तर्हिनबध्यत.तत आधाकर्मग्राहिणायत्परस्यपाचकाद: कम्मतदात्मनाऽपिक्रियत इतिपरकर्मआत्मकर्मकरातात्युच्यत. एतदेवस्पष्टंव्यक्ति - परकम्मत्यादि, तत आधाकर्म यदा साधर्गहीत्वा भुक्तं स परस्य पाचकादर्यत्कर्म तदात्मकर्मीकरोति, आत्मनोऽपि सम्बन्धि कगतीति भावार्थः ।। अमुच 'भावार्थमस्य वाक्यस्याजानानः घरी जातसंशय: प्रश्नपति
मू. (१३०/२) तत्थ भवे परकिरिया कहं नु अन्नत्थ संकमइ ? ।।
वृ. 'तत्र' परकर्म आत्मकर्मीकरोतीत्यत्र वाक्ये भवेत परस्य वक्तव्यं यथा-कथं परक्रिया परस्य सत्क ज्ञानावरणीयादिकर्म अन्यत्र आधाकर्मभोजक साधा संक्रामति?. नैवं सङक्रामतीति'भावः, न खलु
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८०
पिण्डनियुक्तिः मूलसूत्रं जातुचिदपिपरकृतं कर्मत्त अन्यत्र सङ्क्रामति,यदिपुनरन्यत्रापि सङ्क्रामततर्हिक्षपकश्रेणिमधिरूढः कृयापरीतचंताः सकलजगत,ज्जन्तुकर्मनिर्मूलनापादनसमर्थः सर्वेषामपि जन्तूनां कर्म ज्ञानावरणीयाद्यात्मनि सङ्क्रमय्यक्षपयेत्, तथा चसतिसर्वेषामेककालं मुक्तिरुपजायेत,नचजायते,तस्मान्नव परकृतकर्मणामन्यत्र सङ्क्रमः, उक्तं चक्षयकश्रेणिपरिगतः स समर्थः सर्वकर्मिणां कर्म । क्षपतियुमेको यदि कर्मसक्रमः स्यात्परकृतस्य॥ परकतकर्मणि यस्मान्न कामति सङ्क्रमो विभागोवा। तस्मात्सत्त्वानां कम्मं यस्य यत्नेन तदद्यम्॥
ततःकथमुच्यते-परकर्म आत्मकर्मीकरोतीति? इदंचवाक्यं पूर्वान्तर्गतमन्यथाऽपिकचित्परमार्थमजानाना व्याख्यानयन्ति, ततस्तन्मतपाकर्तुमुपन्यस्यन्नाह
मू. (१३१/१) कूडउवमाइकेइ परप्पउत्तेऽविबेंति बंधोत्ति।
वृ. केचित् स्वयूथ्याएवप्रवचनरहस्यजानानाः कूटोपमया कुटदृष्टान्तनब्रुवत परप्रयुक्त ऽपि' परेण पाचकादिना निष्पादितऽप्योदनादा साधोस्तद्ग्राहकस्य साधावन्धो न पाककर्तुः, ततः परस्य यत्कर्म ज्ञानावरणीयादिसम्भवतितदाधाकर्मग्राहीस्वस्यवसम्बन्धिकरोतीतिपरकर्मआत्मकम्मींकरोतीत्युच्यते, नदेतदसदत्तरं, जिनवचनाविरुद्धत्वात,तथाहि-परस्यापिसाक्षादारम्भकर्तृत्वेननियमतःकर्मबन्धसम्भवः, ततः कथमुच्यते तद्ग्राहकस्य साधोर्बन्धो न पाककर्तुः ?, न च मृगस्यापिपरप्रयुक्ति मात्रा बन्धः, किन्तु स्वस्मादेव प्रमादादिदोषात्, एवं साधोरपि। तथा चैतदेव नियुक्ति कृदाह
मू. (१३१/२) भणइय गुरू पमत्तो बन्झइ कूडे अदक्खोय मू. {१३२) एमेव भावकूडे बज्झइजो असुभभावपरिणामो।
तम्हा उ असुभभावो वजेयचो पयत्तेणं ।। वृ. 'भणति प्रतिपादयति. चः'पुनरर्थे, पुनरर्थश्रायम्-एकेकेचनसम्यगगुरुचरणपर्युपासनाविकलत्या यथाऽवस्थितंतत्वमवेदितारोऽनन्तरोक्तं ब्रुवत, गुरु:पुनर्भगवानश्रीयशोभद्रसूरिरेवमाह, एतेनेतदावेदयतिजिनवचनमवितयं जिज्ञासुना नियमतः प्रज्ञावताऽपि सम्यम्गुरुचरणकमलपर्युपासनमास्थयम, अन्यथा प्रज्ञाया अवतथ्यानुपपत्तः उक्त च
__ तत्तत्प्रेक्षमाणानां, पुराणैरागमैर्विना। अनुपासितवद्धानां, प्रज्ञा नातिप्रसीदति ॥
गुरुवचनमव दर्शयति-मगाऽपिखल कूटः यस बध्यते यःप्रमत्तोऽदक्षश्च भवति.यस्त्वप्रमत्ता दक्षश्वस कदाचनापि न बध्यत, तथाहि-अपमत्ता मृगः प्रथमत एव कूटंदशं परिहति. अथ कथमपि प्रमादरशात कूटंदशमपि प्राप्ता भवति तथापि यावन्नाद्यापि बन्धः पतति तावदक्षतया झगिति तद्विषवादपसर्पति, यस्नु प्रमत्ता दक्षताहितश्च स बध्यते एच, तस्मान्मगाऽपि बध्यते परमार्थतः स्वप्रमाक्रियावशता न परप्रयुक्तिमानात, रम्बमच अननवमृगदृष्टान्ताका प्रकारण भावकूट संयमरूपभावबन्धनायकृटमिव कूटमआधाकम्मं तत्र स 'बध्यत' ज्ञानावरणादिकर्मणा युज्यत. योऽशुभभावपरिणाम: आहारनाम्पटयन आधाकर्मग्रहणात्मकाशुभभावपरिणामानशेषः, नखल्वाधाकर्मणिकृतेऽपियानतद्ग्रह्णातिनापिभुझते स जानावरणीयादिना पापन बध्यते. न हि कूट स्थापितऽपि यो मृगस्तदश एव नाऽऽयाति आयातोऽजप यत्नतस्तदशंपरिहरतिसकृटनबन्धमाप्नोति, तन्नपरप्रतुक्ति मात्राद्वन्धायनपरोक्त नात्यापरकृतकर्मण आत्मकम्मीकरणमुपद्यते, किन्त्वशुभाध्यवसायभावतः, तस्मादशुभो भाव आधाकर्मग्रहणरूप: साधुना प्रयत्नेन वर्जयितव्यः, परकर्म आत्मकर्म करोतीत्यत्र च वाक्ये भावार्थः प्रागंव दर्शितः. यथा परस्य
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
मृलं-१३२
२८१
पाचकादर्यकर्म तदात्मकर्मीकरोति, किमुक्तं भवति? तदात्मन्यपि कर्म करोतीति, ततो न कश्चिद्दोषः, परकर्मणश्रात्मककिरणमाधाकर्मणा ग्रहण भोजन वा सति भवति, नान्यथा, तत उपचारादाधाकर्म आत्मकर्मेत्युच्यते॥ननुतदाधाकम्भयदास्वयंकरोत्यन्यैवांकारयतिकृतंवाऽनुमोदतेतदाभवतु दोषो. यदा तुस्वयं न करोति नापि कारयति नाप्यनुमोदने नदा कस्तस्य ग्रहणे दोष इति?, अत्राहमू. (१३३) कामं सयन न कुव्वइ जाणतो पुन तहावि तग्गाही।
बढइ तप्पसंग अगिण्हमाणो उ वारेइ॥ वृ. 'काम' सम्मतमेतद्, यद्यपि स्वयं न करोत्याधाकर्म उपलक्षणमेतन्न कारयति, तथाऽपि मदर्थमेतनिष्पादितमिति जानानो यद्याधाकर्म गृह्णाति तर्हि तद्ग्राही 'तत्प्रसङ्गम' आधाकर्मग्रणप्रसङ्ग वर्द्रयति, तथाहि-यदा स साधुराधाकर्म जानानो गृह्णाति तदाऽन्येषां साधूनां दायकानां चैवं बुद्धिरुपजायतेनाऽऽधाकर्मभोजने कश्चनापिदोषः कथमन्यथाससाधु नानोऽपिगृहीतवानिति ततएवं तेषांबुढ्युत्पाद सन्तत्या साधूनामाधाकर्मभाजने दीर्घकालं षड़जीवनिकायविधात:, स परमार्थतस्तेन प्रवर्त्यत, यस्तु न गृह्णाति स इत्थंभूतप्रसङ्गवृद्धिं निवारयति, प्रवृत्तरवाभावात्. तथा चाह- 'अगिण्हमाणो उवारेइ ततोऽति. प्रसङ्गदोषभयात्कृतकारितदोषरहितमपि नाधाकर्म भुञ्जीत, अन्यच्च तदाधाकर्म जानानोऽपि भुनानो नियमतोऽनुमोदते, अनुमोदना हि नाम अप्रतिषेधनम्, अशप्रतिषिद्धमनुमत मिति विद्वत्प्रवादात्. तत आधाकर्मभोजनेनियमतोऽनुमोदनादोषोऽनिवारितप्रसरः, अपिच-एवमकधाकर्मभोजनेकदाचिन्मनोज्ञाहारभोजनभिन्नदंष्ट्रतया स्वयमपि पचेल्पाचयेद्वा, तस्मान्न सर्वथाऽऽधाकर्म भोक्त व्यमिति स्थितम् ।। तदेवमुक्तमात्कमकम्मेतिनाम,सम्प्रतिप्रतिषेवणादीनिनामानिवक्त व्यानि तानिचात्मकम्मेतिनामाङ्गत्वेन प्रवृत्तानि ततस्तेषामात्मकम्र्मेतिनामाङ्गत्वंप्रवृत्तानि ततस्तेषामात्कम्र्मेतिनामाङ्गत्वंपरस्परंगुरूलघुचिन्तां च चिकीर्षुरिदमाहमू. (१३४)
अत्तीकरेइ कम्म पडिसेवाईहिं तं पुन इमेहिं।
तत्थ गुरु आइपय लह लह लहगा कमेणियर।। वृ. तत्पुनानावरणीयादिकं परकर्म 'आत्मीकरोति' आत्मसात्करोनि 'एभिः' वक्ष्यमाणस्वरूपः प्रतिषेवणादिभिः, ततःप्रतिषेवणादिविषयमाधाकापिप्रतिषेवणादिनाम. तत्र तेषां प्रतिषेवणाीनां चतुर्णा मध्ये 'आदिपर्ट' प्रतिषेवणालक्षणं गुम' महादोषं. शेषाणि तु पदानि प्रतिषेवणादीनि लघुलथुलघुकानि द्रष्टव्यानि. प्रतिषवणाऽपेक्षया प्रतिश्रवणं लघु प्रतिश्रवणादपि संवासनं लघु संवासनादप्यनुमोदनिित ।। सम्प्रत्यंतषामेव प्रतिषवणादीनां स्वरूपं दृष्टान्तांथ प्रतिपिपादयिषुरतद्विषयां प्रतिज्ञामाहमू. (१३५) पडिसवमाईणं दागणानुमायणावमाणानं।
जहसंभवं सरुवं सोदाहरणं पवक्खामि || वृ. प्रतिषवणानां द्वाराणामनुमादनापर्यवसानानां यथासम्भवं ययस्य सम्भवति तस्य तत्स्वरूपं 'सोदाहरण सदृष्टान्तप्रवक्ष्यामि तत्रप्रथमतःप्रतिषेवणास्वर-पंवक्तव्य तत्रापियआधाकर्मस्वयमानीय भुक्तं य आधाकर्मप्रतिसवी प्रतात एव॥ कवलमिहये पंगणाप तमाधाकर्मभुनानग्य न कश्रिद्दाष इति मन्यन्ते तन्मतविकुट्टनार्थ परणोपनीतस्याऽऽधाकर्मणा भोजने प्रतिषेवणादोषमाहमू. (१३६) अन्नणाहाकम्मं उवनीय असइ चोइओ भणड।
यरहत्थेणंगार कहंतो जहन डज्झइ ह।।
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८२
मू. (१३७)
एवं खु अहं सुद्धा दोसा देतस्स कूडदवमाए । समयत्थम जाणतो मूढो पडिसेवणं कुणइ ॥
पिण्डनियुक्तिः- मूलसूत्र
वृ. अन्येन' साधुना भक्तादिकमाथाकर्म्म' उपनीतं' गृहस्थगृहादौनीय समर्पितं तद्योऽश्नातिस प्रतिषेवणां करोतीति सम्बन्धः, स चाधाकर्म्म भुआनः केनाप्यपरेण साधुना धिग्गर्हामहे यच्च तत्र भवान्विद्वानपि संयतोऽप्याथाकर्म्म भुञ्जतेति चादितः विक्षिप्तः सन् प्रत्युत्तरं भणति यथा न मे कश्चिद्दोषः, स्वयंगवहणस्याभावात, यो हि नाम स्वयमाधाकर्म गृहीत्वा भुङ्क्ते तस्य दोषो, यस्तु परेणोपनीयं भुङ्क्ते तस्य न कचित् तथा चात्र दृष्टान्तां यथा परहस्तेनाङ्गारान् कर्षयन्न दह्यते, एवमहमप्याधाकर्म्मभोजी 'खु' निश्चितं शुद्ध एव दोषः पुनर्ददतो यथा परस्य स्वहस्तेनाङ्गारानाकर्षतः, एवं 'कूटया उपमया' अलीकेन दृष्टान्तेन समयार्थं ' भगवत्प्रवचनापनिषदं जस्सट्टा आरंभो पाणिवहो होइ तस्स नियमेणं । पाणिवहे वयभंगो दोग्गई चैव ॥ इत्यादिरूपम् अजानानः, अत एव मूढः प्रतिषेवणं कुरुते । तदेवमुक्तं प्रतिषेवणस्य स्वरूपंमू. (९३८) उवआगमि य लाभ कम्मरगाहिस्स चित्तरक्खट्टा |
आलोइए सुलटं भाइ भांतस्स पडिसुणणा ॥
वृ. इहयो गुरुरुपयोगष रणवेलाजा कर्म्मग्राहिण आधाकर्म्मग्रहणाय प्रवृत्तस्य शिष्यस्य चित्तरक्षार्थं ' मनोऽन्यथाभावनिवारणार्थं दाक्षिण्याद्युपेतो 'लाभं भणति' लाभ इति शब्दमुच्चारयति, तथाऽऽथाकर्म्मणि गृहस्थगृहादानीय आलोचिते श्राद्धिकयेदं करोटिकया दत्तमित्येवं निवेदिते 'सुलब्द्धं' शोभनं जातं जत्त्वयेदं लब्धमिति भगति तस्य गुरोरित्थं भणतः प्रतिश्रवणं नाम दोषः, सूत्रे तु स्त्रीत्वनिर्देशः प्राकृतत्वात्, प्राकृते हि लिङ्ग व्यभिचारि, यदाह पाणिनिःस्वप्राकृतलक्षणे- “लिङ्गं व्यभिचार्यपीति, प्रतिश्रवणं च नामाभ्युपगमः ॥ मू. (१३९) संवासो उपसिद्धो अनुमोयण कम्मभोयगपसंसा एएसिमुदाहरणा एए उ कमेण नायव्वा ॥
वृ. 'संवासः' आधाकर्म्मभोक्तृभिः सहैकन संवसनरूपः प्रसिद्ध एव. अनुमोदना त्वाथाकम्र्म्मभोजकप्रशंसा-कृतपुण्याः सुलब्धिका एते ये इत्थं सदैव लभन्ते भुञ्जते वेत्येवंरूपा ॥ तदेवमुक्तं प्रतिषेवणादीना चतुर्णामपि स्वरूपं, सम्प्रत्येतेषामेव प्रतिषेवणादीनां क्रमेण एतानि' वक्ष्यमाणस्वरूपाणि उदाहरणानि ज्ञातव्यानि सूत्रे च उदाहरणशब्दस्य पुंल्लिङ्गता प्राकृतलक्षणवशात् ॥ तत्र यान्युदाहरणानि वक्तव्यानि तेषां नामानि क्रमण प्रतिपादयति
मू. (१४०)
पडिसेवणाए तेना पडिसुणणाए उ रायपुत्ती उ ।
संवासमि य पल्ली अनुमोयण रायदुट्टी य ॥
वृ. प्रतिषेवणस्य स्तंना उदाहरणं, प्रतिश्रवणस्य तु राजपुत्रं राजपुत्रीपलक्षिताः शेषाः पुरुषाः, संवास 'पल्ली' पल्लीवास्तव्या वणिजः, अनुमोदनायां राजदृष्टी, राजदुष्टापलक्षितास्तत्प्रशंसाकारिणः । तत्र प्रथमतः प्रतिषेवणसम्बधिनं स्तेनदृष्टान्तं भावयति
मू. (१४१)
गोणीहरणसभूमी नेऊ गोणिओ पहे भक्खे । निव्विसया परिवेसण दियावि ते कृविया घत्थे ॥
वृ. इह गाथाक्षरयोजना सुगमत्वात्स्वयमेव कर्त्तव्या केवलं 'निविंशका' उपभोक्तारो, निष्पूर्वस्य विशेरूपभोगे वर्त्तमानत्वात्, तथा चोक्तम्- “निर्वेश उपभोगः स्यात', 'क्रूजकाः व्याहारकारिणः, गवां व्यावर्त्तकाइत्यर्थः, 'धत्थे' इतिगृहीताः कथानकमुच्यते - इह क्वचिद्ग्रामे बहवो दस्यवः, ते चान्यदा कुतश्रित्स
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८३
मूलं-१४१ निवेशाद्गाअपहृत्यनिजग्रामाभिमुखप्रचलिताःगच्छतांचतघामपान्तरालेकऽप्यन्यदस्यवःपथिका मिलितवन्तः, ततस्तेऽपितैःसार्द्ध व्रजन्ति, व्रजन्तश्चस्वदेशप्राप्ताः, ततः प्राप्तः स्वदेश इति निर्भया भोजनवेलायां कतिपयागाविनाश्यभोजनायतन्मासपक्तुमारब्धवन्तः,अस्मिथप्रस्तावेकेश्रप्यन्येऽपिपथिका:समाययुः, ततस्तेऽपि तैर्दस्युभिभोंजनायनिमन्त्रिताः, ततो गोमांसे पक्के केऽपि चौराः पथिकाचभोक्तं प्रवृत्ताः केऽपि गोमांसभक्षणं बहुपापमिति परिभाव्य न भोजनाय प्रवृत्ताः केवलमन्येभ्यः परिवेषणं विदधति, अत्रान्तरे च निष्प्रत्याकारनिशितकरवालभीषणमूर्तयः समाययुः कूजकाः, ततस्तैः सर्वेऽपि भोक्तार: परिवषकाथ परिगृहीताः, तत्र ये पथिका अपान्तराले मिलितादते पथिका वयमिति ब्रुवाणा अपि चौरोपनीतगोमांसभक्षणपरिवेषणप्रवृत्ततया चौरवद्दुष्टा इति गृहीता विनाशिताश्च ।। अमुमेवार्थ दार्टान्तिके योजयतिमू.(१४२) जेऽविय परिवेसंती, भायणाणि धरतिय।
तेऽवि बझंति तिब्वेण, कम्मणा किमु भोइणो?॥ वृ. इह चौराणां येऽपान्तराने भोजनवेलायां वा ये मिलिताः पथिकास्तत्रापि ये परिवेषमात्रं भाजनधारणमात्रंदाकृतवन्तस्तेऽपिकूजकैरागत्यबद्धाविनाशिताश्र, एवमिहापियेसाधवोऽन्येभ्यः साधुभ्यः आधाकर्मपरिवेषयन्ति वाधरन्तितेऽपि तीव्रेणंदुस्सहविषाकेननरकादिगतिहेतुना कर्मणा बध्यन्ते, किं पुनराधाकर्मभोजिनः?।तत एतद्दोषभयात्परिवेषणादिमात्रमप्याधाकर्मणःप्रतिषेवणं यतिभिर्न कर्त्तव्यम, इहचीरस्थानीयाआधाकर्मनिमन्त्रिणःसाधवोगोमांसभक्षकचौरपथिकस्थानीयाःस्वयंगृहीतनिमन्त्रिताधाकर्मभोजिना गोमांसपरिवेषकादिस्थानीया आधाकर्मपरिवेषकादयः गोमांसस्थानीयमाधाकर्म पथस्थानीयं मानुषं जन्म कूजकस्थानीयानि कर्माणि मरणस्थानीयं नरकादिप्रपातः॥ मू. (१४३) सामत्थण रायसुए पिइवहण सहाय तह य तुहिक्का।
तिहपि हु पडिसुणणा रन्ना सिट्ठमि सा नंथि।। वृ. गुणसमृद्धं नाम नगरं, तत्र महाबलो राजा तस्य शीला नाम देवी, तयोर्विजितसमरो नाम ज्येष्ठः कुमारः, सचराज्यंजिघृक्षःपितरिदुष्टाशयश्चिन्तयामास-यथाममैषपतास्थविरोऽपिनम्रियते नूनंदीर्घजीवी सम्भाव्यते ततो निजभटान् सहायीकृत्यैनंमारयामीति. एवं चचिन्तयित्वा निजभटैः समंमन्त्रयितुं प्रावर्त्तत, तत्रकश्चिदुक्तं वयंसाहायककारिणोऽपरैरुक्तम्-एवंकुरु,केचित्पुनस्तूष्णीप्रतिपेदिरे,अपरेपुनश्चतस्यप्रतिपद्यमानाःसकलमपितद्वृत्तान्तराजनिवेदयामासः तताराजायसाहायकंप्रतिपन्नायेचैवंकुर्वित्युक्तवन्नो येऽपिचतूर्णीतस्थःतान सर्वानपिज्येष्ठंचकुमारंवैवस्वतमुखप्रतिचिक्षेप यस्त्वागत्यनिवदिततपूजिताः. गाथाक्षरयाजना त्वियं- सामत्थण स्वभंट: सह पर्यालोचनं. 'राजसुएलि तृतीयार्थे सप्तमी, ततोऽयमर्थःराजसुतनकत्तुंमारब्धमिति शेषः तत्रकश्चिदक्तं -पितृहनने कर्तव्य तवमहायाक्यमिति तथा इति समुच्चय चशब्दा नुक्त समुच्चयार्थःयचकचिदवकुर्वितिभाषिनवन्तइतिसमुच्चिनानि कंचित्पुनस्तूष्णाका जाता:माननावस्थिताः, एतेषां च त्रयाणामपि प्रतिश्रवणदोषः, यस्तु राज शिष्टं तेषां सा तत् प्रतिश्रवणं नास्ति ।। मू. (१४४) भुंजन जे भुंजसुतइओ तुसिनीए भंजए पढमा।
निण्हपि ह पडिसुणणा पडिसेहतम्य सा नन्थि॥ वृ.इहकिलकनापिसाधुना चत्वारःसाधव आधाकर्मणे निमन्त्रितायथाभुङ्ग्ध्वं यूयमेनमाहारमिति, तवं निमन्त्रणे कृते प्रथमो भुक्ते, द्वितीयः प्राह नाहं भुभुक्ष्व त्वमिति. तृतीयो मौनामाश्रितः, चतुर्थः पुनःप्रतिषिद्धवान्यथा नकल्पनेसाधूनामाधाकर्मतसमादहनभुनेइति.तत्रत्रयाणामाद्यानांप्रतिश्रवणदोषः,
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८४
पिण्डनियुक्तिः मृत्नसूत्रं चतुर्थस्यप्रतिषेधतः सा'तत्प्रतिश्रवणनास्ति,अत्राह-नन्वाद्यस्याधाकर्मभुञानस्यप्रतिषेवलक्षणएव दोषः, कथंप्रतिश्रवणदोषउक्तः? उच्यते, इहयदाऽऽधाकमनिमन्त्रितःसंस्नदभोजनमभ्युपगच्छतितदानाद्यापि प्रतिषेवणमितिप्रतिश्रवणदोषः ततउद्धवंतुप्रतिषेवणं, ततोनकश्चिदोषः॥अथामीषामेवभोजकादीनांकस्कः कायिकादिको दोषः स्याद् ?, अत आह. मू. (१४५) आणंत जगा कम्मुणा उबीयस्स वाइओ दोसो।
तइयस्स य मानसिओ तीहिं विसुन्धो चउत्यो उ॥ वृ. इह य आधाकर्मणः स्वयमानेता यश्चानीतस्य निमन्त्रितः सन् भोक्ता तौ द्वावपि कर्मणाआनयनभोजनरूपयाकायक्रिययातुशब्दान्मनसावाचाचदोषवन्तो, द्वितीयस्यतुभुइक्ष्वत्वंनाहंभु इति ब्रुवाणस्य वाचिका दोषः उपलक्षणमेतन्मानसिकश्च. तृतीयस्यतु तृष्णी स्थितस्य मानसिको, यस्तु चतुर्थः सत्रिभिरपिदार्विशुद्धः तस्माच्यतुर्थकल्पेनसर्वदेवसाधुनाभवितव्यम।सम्प्रतिदृष्टान्तोक्तस्यकुमारस्य ये दोषाः संप्रभवन्ति तानुपदश्यांधाकर्मणा भोक्तरि योजयति. मू. (१४६). पडिसेवण पडिसुणणा संवासऽनुमायणा उचउरोवि।
पियमारग रायसुए विभासियव्वा जइजनेऽवि || वृ.पितृमारकेराजसुतेप्रतिषेवणप्रतिश्रवणसंवासानुमोदनारूपाचत्वारोऽपिदोषाधटन्ते,तथाहि-तस्य स्वयं पित्तमारणायप्रवृत्तत्वात्प्रतिवेषणं.वयं तवसहायाइति निजभटवचनंप्रतिपद्यमानस्यप्रतिश्रवणं. तैरेव सार्द्धमेकत्रनिवसनेनसंवासः, तेषुबहुमानकरणादनुमोदना, एवं यतिजनेऽप्याधाकर्मणोभोक्त रि विभा. षितव्याः' योजनीयाः, अत्र यः स्वयमानीयान्यैः सह भुक्ते तत्र प्रथमतो योज्यन्ते, तस्याऽऽधाकर्म गृहस्थगृहादानीय भुञानस्य प्रतिषेवणं, गृहस्थेनाऽऽधाकर्मग्रहणाय निमन्त्रितस्य तद्ग्रहणाभ्युपगमः प्रतिश्रवणं, यस्मै तदाधाकर्म आनीय संविभागेन प्रयच्छति तेन सहकत्र संवसतः संवासः, तत्रैव बहुमानकरणादनुमोदना,यश्चान्येनाऽऽनीनमाधाकर्मनिमन्त्रितःसन्भुझते तस्यप्रथमतोनिमन्तणाऽनन्तरभ्युप. गच्छतःप्रतिश्रवणं,ततोभुनानस्यप्रतिषेवणं, निमन्त्रकेणसहैकत्र संवसतःसंवासःतत्रबहुमानकरणादनु मोदना,तेदवंयत्रप्रतिषेवणंतत्रनियमतश्चत्वारोऽपिदोषाः प्रतिश्रवणेचकेवलेत्रयः, संवासेदो,अनुमोदनायां त्वनुमोदनव केवला, अत एवादिपदं गुरु शेषाणि तु पदानि लघुलघुलघुकानीति।। संवासे पल्लीदृष्टान्तंमू. (१४७) पल्लीवहमि नट्टा चोरा वणिया वयं न चोरत्ति |
नपलाया पावकरत्ति काउंरना उवालद्धा ।। वृ.वसन्तपुग्नामनगरं तत्रारिमर्दनानामराजा.तस्यप्रियदर्शनादवी.तस्यवसन्तपुरस्यपयत्यासन्ना भीमाभिधानापल्लीनस्यां च बहवा भिल्लर पादम्यवः परिवसन्ति वणिजश्च तेचदास्यवःसंदेवम्वपल्ल्या विनिर्गत्य मकलमप्यरिमदनगंजमण्डलमुपद्रवन्नि न सकश्चिदस्ति राज्ञः सामन्ता माण्डलिका वा यस्तान साधयति नताऽन्यदातत्कृतंसकनमण्डलापद्रवमाकर्यमहाकापावशपूरितामानसोराजास्वयंमहतींसामग्री विधाय भिल्लानप्रति जगाम. भिल्लाश्च पल्लिं मुक्त्वा सम्मुखीभूय सङ्गामं दातुमुद्यताः, राजा प्रवलसेनापरिकलिततया तान मनिप्यवगणय्य सोत्साहा हन्तुमारब्धवान, ते चवं हन्यमानाः कपि नव परासी बभूवुः, कऽपि पुन: पलायितवन्तः, राजा च सामर्षः पल्लनी गृहीतवान!, वणिजश्च तत्रत्या न वयं चारास्ततः किमरमाकंराजाकरिष्यति? इति बुद्ध्यानानेशन.राज्ञाचतेऽपिग्राहिताः ततस्तैर्विज्ञपयांचक्रे यथादेव! वयं वणिजोन चाराइति, ततो गजाऽवादीत-यूयं चौरेभ्योऽप्यतीवापराधकारिणो येऽस्माकमपराधकारि
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८९
मूल-१४५ भिश्रीरः सह संवसथेति, ततो निगृहीताः। गाथाक्षरयोजना तु सुगमत्वात्स्वयं कार्या । दान्तिक योजना - मू. (१४८) आहाकडभोईहिं सहवासा तह य तब्विवज्नपि।
दसणगंधपरिकहाभावितिसुलूहवित्तिपि॥ वृ.भावना-यथावणिजांचौरेःसहकत्रसंवासोदोषायबभूवतथासाधूनामप्याधाकर्मभोक्तभिःसहकत्र संवासोदोषायवदितव्यः, यतः तद्विवर्जमपि'आधाकर्मपरिहारमपितथा सुरुक्षवृत्तिमपि सुष्ट-अतिशयन रुक्षा द्रव्यतो विकृत्यपरिभोगेण भावतोऽभिष्वङ्गाभावेन निःस्नेहा वृत्तिः वर्त्तनं यस्य स तथा तमपि आधाकर्मसम्बन्धिन्या दर्शनगन्धपरिकथा 'भावयन्ति' आधाकर्मपरिभोगवाञ्छापादनेन वासयन्ति) तथाहि दर्शनम्' अवलोकन, तच्च मनोजमनोज्ञतगधाकाहारविषयं नियमाद्वासयति, यतः कस्य नाम शकुन्दावदातो रसपाकभिधाननिष्णातमहासूपकारसुसंस्कृतः शाल्याद्योदनो न मनःक्षोभमुत्पादयति, गन्धोऽपि सद्यस्तापिनघृतादिसम्बन्धी नासिकन्द्रियाप्यायनशीलो बत्लादपि तदभोजने श्रद्धामुपजनयति, परिकथाऽपिचविशिष्टविशिष्टतरद्रव्यनिष्पादितमादकादिविषयाविर्धायमानातदास्वादसम्पत्त्याशंसाविधी चेत उत्साहजयतुर्माश्वरा, तथादर्शनात, ततोऽवश्यमाधाकर्मभोक्तृभिः सह संवासो यतीना दोषायति ।। मू. (१४९) रायारोहऽवराहे विभूसिओ घाइओ नयरमज्झे।
धन्नाधन्नत्ति कहा वहावहो कप्पडिय खोला।। वृ.श्रीनिलयं नाम नगरं तत्र गुणचन्द्रो नाम राजा, तस्य गुणवतीप्रमुखमन्तःपुरं, तत्रैव च पुरे सुरूपो नाम वणिक, स च निजशरीरसौन्दर्यविनिर्जितमकरध्वजलवणिमा कमनीयकामिनीनामतीद कामास्पदं स्वभावतश्च परदाराभिष्वङ्गलालसः, ततः सोऽन्यदा राजाऽन्तः पुरसन्निवेशसमीपं गच्छन्नन्तःपुरिकाभिः सस्नेहमवलोकितः, तेनापिचताःसाभिलाषमवेक्षिताः,ततोजातःपरस्परमनुरागः,दतीनिवेदितप्रयोगवशेन च ताः प्रतिदिनं तेन सेवितुमारब्धाः, राज्ञा च कथमप्ययं वृत्तान्तो जज्ञे, ततो यदा सोऽन्तःपुरं प्राविशत्तदा निजपुरुषैग्राहितो. ग्राहयित्वाच्य यैरेवाभरणैरलकृतोऽन्तःपुरं प्रविवेश तैरेवाभरणैर्विभूषितो नगरमध्ये चतुष्पथे सकलजनसमक्षं विचित्रकदर्थनापुरस्सरं विनिपातितो। राजा चान्तःपुरविध्वंसेनातीव दूनमनास्तस्मिन् विनाशितेऽपि न कोपाऽऽवेशं मुञ्चति, ततो हेरिकान् प्रेषयामास, यथा रे ! दुरात्मानं तं ये प्रशंसन्तियेवा निन्दन्तितान् द्वयानपि मह्यं निवेदय? इति, एवं चते प्रेषिताः काष्पटिकवेषधारिणःसर्वत्रापि नगरेपरिभ्रमन्ति. लोकांचतं विनाशितं दृष्ट्वा केचनब्रुवते.यथा अहो!जातेनमनुजन्मनाऽवश्यंतावन्मर्त्तव्यं परं या अस्मादृशामधन्यानां दृष्टिपथमपि कदाचनापि नायान्ति ता अप्येष यथासुखं चिरकालं भुक्त्वा मृतस्तस्मादन्य एष इति, अपरे बुवते अधन्य एष उभयलोकविरुद्धकारी. स्वामिनाऽन्तःपुरिका हि जनातुल्याः, ततस्तास्वप्येष सश्चरन कथं प्रशंसामर्हति शिष्टेभ्यः ? इति, ततस्त द्रयेऽपि हरिकर्निवदिता राज्ञा. राज्ञा च ये तस्य निन्दाकारिणस्त सबु इतिकृत्वा पूजिताः, इतर तु कृतान्तमुख प्राक्षिण्यन्त, गाथाक्षरयोजना त्वव-राज्ञोऽवरोध-अन्तपुर: द्विषयेऽपराध येरेवाऽऽभरणविभूषिताऽन्तःपुर प्रविष्टस्तरव विभूषितोनगरमध्येघातितः ततःकार्पटिकवेषधारिण: 'खोलाः'हेरिकाराज्ञानियुक्ताः, लोकानांचतद्विषया धन्याधन्यकथा, नता धन्यकथाकारिणां विनाशः इतरषां त्वविनाश इति, दाष्टान्तियांजना त्ववम्- एक साधवस्तावदाधाकर्म भुञ्जते, तत्रापरे जल्पन्ति धन्या एते सुखं जीवन्ति. अन्ये ब्रुवतधिगतान ! ये भगवत्प्रवचनप्रतिषिदमाहारमश्वन्ति, तत्र ये प्रशंसिनस्ते कर्मणा बध्यन्ते इतरे तु न, इहान्तःपुरस्थानीयमाधाकर्म, अन्तःपुरद्रोहकारिस्थानीया आधाकर्मभोजिनः साधवः, नृपस्थानीय
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८६
पिण्डनिर्युक्तिः- मूलसूत्र
ज्ञानावरणादिकं कर्म, मरणस्थानीयः संसारः, तत्र ये आधाकर्म्मभोक्तृ प्रशंसकास्ते कम्मराज्ञो निग्राह्याः, शेषस्त्वनिग्राह्याः ॥ सम्प्रत्यनुमोदनाप्रकारमेव दर्शयति
मू. (१५०)
साउं पज्जत्तं आयरेण काले रिउक्खमं निद्धं । तरगुणविकत्थणा अभुंजमाणेऽवि अणुमन्ना ॥
·
वृ. आधाकर्म्मभोजिन उद्दिश्य केचिदेवं ब्रुवते वयं तावन्न कदाचनापि मनोज्ञमाहारं लभामहे, एते पुनः संदेवस्वादुलभन्ते तदपि च ' पर्याप्तं परिपूर्ण, तत्रापि आदरेण' बहुमानपुरस्सरतत्रापि काले प्रस्तुतभोजनवेलायां तदपि 'ऋतु' शिशिरादिऋतूपयोगि तथा स्निग्धं' घृतपूरादि, तस्मादन्या अमी सुखं जीवन्ति, एवं तद्गुणविकत्थनया' तद्गुणप्रशंसया 'अभुञ्जनेऽपि' अनभ्यवहरत्यपि 'अनुमन्या' अनुमोदना, इह अनुमन्याजनितो दोषोऽपि कार्ये कारणोपचचारादनुमन्येत्युक्तः, ततोऽयमर्थः - अभुञ्जानेऽपि' अनुमोदनाद्वारेणाधाकर्म्मभोजिनइव दोषो भवतीति, अन्येतु तद्गुणविकत्थनामेवंयोजयन्ति-आधाकर्म्मभोजिनंकाऽपि कन्दर्पेणानाभोगेन वा पृच्छति साधु लब्धंत्वया भोजनं, तथा पर्याप्तं तथा आदरेण भक्त्या इत्यादि ?, तत्राप्यविरोधः ।। तदेवमुक्तान्याधाकर्मणो नामानि तदुक्तौ च यदुक्तं प्राग् मूलद्वारगाथायाम् 'आधाकम्मियनामा' इति तद्याख्यातं सम्प्रति 'एगट्टा' इत्यवयवं व्याचिख्यासुरिदमाह
मू. (१५१)
आहा अहे य कम्मे आयाहम्मे य अत्तकम्मे य । जह वंजणनाणत्तं अत्थेणऽवि पुच्छए एवं ।।
वृ. अत्र पर एवं पृच्छति, यथा आधाकर्म्म अधःकर्म आत्मघ्नमात्मकर्म्म इत्येतेषु चतुर्षु नामसु व्यञ्जनैर्नानात्वं विद्यते, तथा 'अर्थेनापि' अथपिक्षयापि, नानात्वमस्ति किंवान? इति, पुच्छतश्चायमभिप्रायःइह आधाकम्मादीनां नाम्नां सर्वेषामपि व्युत्पत्तिनिमित्तं पृथक् पृथगुक्तं तद्यथा-आधया कर्म्म आधाकर्म, अत्र साधुविषयप्रणिधानपुरस्सरपाकादिक्रियास्वारम्भो व्युत्पत्तिनिमित्तम्, अधोऽधःकर्म्म अधः कर्म, अत्र विशुद्धेभ्यः संयमादिस्थानेभ्योऽधोऽधस्तरामागमनम्, आत्मानं हन्तीत्यात्मघ्नामिति, अन्न चरणाद्यात्मविनाशनं, परकर्म्म आत्मकर्म्मक्रियते इत्यात्कर्म्म, अत्रपरकर्म्मण आत्मसम्बन्धितयाकरणं, ततोऽत्र संशयो, यथा व्युत्पत्तिनिमित्तं पृथक् पृथग्भन्नमेवं प्रवृत्तिनिमित्तमपिपृथक्पृथग् भिन्नंयथा घटपटशकटादिशब्दानां, किंवा न यथा घटकलशाम्भादीनामिति, अत्र 'आहा अहे य कम्मे' इत्यादावक्षरयोजना प्राणिव भावनीया ॥ एवं परेण प्रश्ने कृते सति शिष्यमतिप्रागल्भ्याधानाय सामान्यतो नामविषयां चतुर्भङ्गिकामाहमू. (१५२) एगट्टा एवंजण एगड़ा नाणवंजणा चेव ।
नाण एवंजण नाट्टा वंजणानाणा ।।
वृ. इह नामानि जगति प्रवर्त्तमानानि कनिचिदुपलभ्यन्ते एकार्थानि एकव्यञ्जनानि कानिचिदेकार्थानि नानाव्यञ्जनानि कानिचिन्नार्थानि एकव्यञ्जनानि कानिचित्पुनर्नानार्थानि नानाव्यञ्जनानि ॥ अस्या एव चतुर्भाङ्गिकायाः क्रमेण लौकिकनिदर्शनानि गाथायेनोपदर्शयति
मू. (१५३)
दिट्टं खीरं वीरं एवं एगवंजणं लोए । एगट्टं बहुनामं दृछ्र पओ पीन्तु खीरं च ॥ गोमहिसियाखीरं नाणङ्कं एगवंजणं नेयं ।
मू. (१५४)
assesसगडरा होइ पिहत्थं पिनामं ॥
वृ. इहसर्वत्रापि जाताकवेकचनं, ततोऽयमर्थः- एकार्थानि एकव्यञ्जानिनामानिलोकेप्रवर्त्तमानानिदृष्टानि,
3
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं.१५४
२८७ यथा क्षीरं क्षीरमिति, इयमत्र भावना एकत्र क्वचिद्गृह गोदुग्धादिविषये क्षीरमिति नाम प्रवृत्तमुपलब्ध तथाऽन्यत्रापिगोदुग्धादावेवविषयेक्षारमितिनामप्रवर्त्तमानमुपलभ्यते.एवंततोऽप्यन्यत्रगृहान्तरे,ततोऽमूनि सर्वायपि क्षीरंक्षीरमित्येवरूपाणिनामानिएकार्थानिएकव्यञ्जनानि, तथाएकार्थानिबहुव्यानरूपाणिनामानि यथा दुग्धं पयः पीलु क्षीरमिति, अमूनि हि नामानि सर्वाण्यपि विवक्षितगोदुग्धादिलक्षणैकार्थाभिधायितया नानापुरुषैरेककालंक्रमेणकपुरुषेणवाप्रयुज्यमानानिएकार्थानिनानाव्यञ्जनानिचततोद्वितीयेभङ्गेनिपतन्ति, नानार्थान्येकन्यधनानि, यथा-गोमहिन्यजासम्बन्धिषुक्षीरंक्षीरमितिनामानिप्रवर्त्तमानानि, एतानिहिनामानि सर्वाण्यपि समानव्यञ्जनानि भिन्नभिन्नगोदुग्धमहिषीदुग्धादिरूपार्थवाचकतया भिन्नार्थानि च तत उच्यन्तेनानार्थान्येकव्यञ्जनानि, नानार्थानि नानाव्यञ्जनानि यथा घटपटशकटरथादीनि नामानि ॥ तदेवमुक्तानि चतुर्भङ्गिकाया निदर्शनानि, साम्प्रतमिमामेव चतुर्भङ्गिकामाधाकर्मणि यथासम्भवं गाथाद्वयेन योजयति. मू. (१५५) आहाकम्माईणं होइ दरुत्ताइ पढमभंगो उ।
आहाहेकम्मति य बिइओ सकिंद इव भंगा ।। . मू. (१५६) आहाकम्मतरिया असनाई उचउरो तइयभंगी।
.. आहाकम्म पडुच्चा नियमा सुन्नो चरिमभंगो॥ १.आधाकम्मादीनां नाम्नायुगपद्बहुभिःपुरुषैरेकेनवाकालभेदेनैकस्मिन्नेव अशनादिरूपे वस्तुनियद् 'द्विरुक्तादि द्विरुच्चारणादि,आदिशब्दातत्रिरुच्चारणादिपरिग्रहः सभवतिप्रथमोभङ्गः, किमुक्तं भवति?. एकत्रवसतावशनविषयेकेनाप्याधाकम्र्मेतिनामप्रयुक्तं,तथाऽन्यत्रापिवसत्यन्तरेऽशनविषयेएवाधाकम्र्मेति नामप्रयुज्यते,तथातताऽन्यत्रापिवसत्यन्तरे,तान्यमूनिसर्वाण्यप्याधाकम्मॆतिनामानिएकार्थानिएकव्यञ्जानि इतिप्रथमेभङ्गेऽवतरन्ति,आधाकर्मअधःकम्र्मेत्यादीनितुनामानिविवक्षिताशनादिरूपैकविषयेप्रवर्त्तमानानि द्वितीयो भङ्गः, एकार्थानि नानाव्यञ्जनानीत्येवंरूपद्वितीयभङ्गविषयाणि ‘सक्किंद इवे'त्ति यथा इन्द्रः शक्र इत्येवमादीनि नामानि, तथा 'अशनादयः' अशनपानखादिमस्वादिमरूपाः चत्वार 'आधाकान्तरिता' आधाकर्मशब्देन व्यवहिता यथाऽशनमाधाकर्म पानमाधाकम्मेत्येवमादि, तृतीयभङ्गविषयाः, अत्राप्ययं भावार्थ:-यदाऽशनादयः प्रत्येकमाधाकर्म आधाकम्मति देशभेदेन बहुभिः पुरुषैरेककालमेकेन वा पुरुषेण कालभेदेनोच्यतेतदातानिआधाकर्मआधाकम्मतिनामानिनानार्थान्येकव्यञ्जनानीतितृतीयेभङ्गेऽवतरन्ति, आधाकर्मरूपं नामाश्रित्य पुनश्चरमो भङ्गो नानार्थानि नानाव्यञ्जनानीत्येवरूपो नियमाच्छ्न्य आधाकर्म आधाकम्मत्येवमादिनाम्नां सर्वेषामपि समानव्यञ्जनत्वात. उपलक्षणमेतत. तेन सर्वाण्यपि नामानि प्रत्येक चरमभङ्गेनवर्तन्त,यदातुकोऽप्यशनविषये आधाकम्मेंतिनामप्रयुक्ते पानविषयेत्वधःकम्मेतिखादिमविषये त्वात्मघ्नमिति खादिमविषय त्वात्मकम्मति तदाऽमूनि नामानि नानार्थानि नानाव्यञ्जनानि चेति चरमोऽपि भङ्गःप्राप्यत. इहविवक्षिताशनादिरूपकविषयप्रवर्तमानानि आधाकम्मांधःकर्मप्रभृतीनिनामानिद्वितीयभङ्ग उक्तस्ततस्तदेव भावयतिमू. (१५७) . इंदत्थं जह सद्दा पुरंदराई उनाइवत्तंते।
अहकम्म आयहम्मा तह आह नाइवत्तत॥ वृ. यथा इन्द्रार्थम्' इन्द्रशब्दवाच्यं देवराजरूपं पुरन्दरादयः' पुरन्दरशक्र इत्येवमादयः शब्दा नातिवर्तन्ते-नातिक्रमन्ति, तथा अधःकर्मआत्मघ्नाशब्दो उपलक्षणमेतत आत्मकर्मशब्दच 'आह'न्ति सूचनात्सूत्रामितिन्यायादाधाकर्थि-आधाकर्मशब्दवाच्यं नातिवर्तन्ते, यदेवयेनदोषेणदुष्टमाधाकर्म
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર૮૮
पिण्डनियुक्तिः मूलसूत्र शब्दवाच्यमांदनादि तदेव तेनैव दोषण दुष्टमधःकम्ांदियाऽपि शब्दा बुवते इति भावः। एतदेव भावयति. मू. (१५८) आहाकम्मेण अहेकरति जहणइपाण भ्याई।
जंतं आययमाणो परकम्म अत्तणो कुणइ॥ वृ. आधाकर्मणाभुज्यमानेन कृत्वा यस्माद्विशुद्धेभ्यो विशुद्धतरेभ्यःसंयमादिस्थानेभ्योऽवतीर्याध. स्तादात्मानंकरोतितेनकारणेनतदेवाधाकर्मअधःकम्मॆत्युच्यते.तथायस्मादाधाकम्म॑णाभुन्यमानेनकृत्वा सएव भाक्ता परमार्थताः ‘प्राणान द्वीन्द्रियादीन भूतान्' वनस्पतिकायान् उपलक्षणमेतत् जीवान् सत्त्वांश्च हन्ति विनाशयति, जस्सट्टा आरंभो पाणिवहो होइ तस्सनियमेण' इति वचनप्रामाण्यात, प्राणादीवघ्नन नियमतःचरणादिरूपमात्मानंहन्ति, पाणिवहेवयभंगो' इत्यादिवचनात्ततआधाकर्मआत्मघ्नमित्युच्यते, तथा यत्' यस्मात्कारणात् तत् आधाकर्म आददानः परस्य-पाचकादेःसम्बन्धियत्कर्म-आरम्भजनित ज्ञानावरणीयादिकमुत्पन्नमासीत तदात्मनाऽपि करोति. ततस्तदाधाकर्म आत्मकम्मत्युच्यते. तस्मादधःकार्दानि नामानि सर्वाण्यपि नाधाकर्मशब्दार्थमतिवर्तन्त इति द्वितीय भङ्गेऽवतरन्ति । तदवं मूलद्धारगाथायां एगट्ठा इत्यपि व्याख्यातं, सम्प्रति कस्सवावि' इत्यवयव व्याचिख्यासुराहमू. (१५९) कस्सत्ति पुच्छियमी नियमा साहम्मियस्स तं होइ।
साहिम्मयस्स तम्हा कायव्व परूवणा विहिणा ।। वृ. 'कस्य पुरुषविशेषस्यअर्थायकृतमाधाकर्मभवातिपरेणपृष्टेउत्तरमभिधीयते,नियमात्साधर्मिकय कृतं तत्' आधाकर्म भवति, तस्मात्साधर्मिकस्यागमोक्तेन विधिना प्ररूपणा कर्तव्या॥ मू. (१६०) नाम टावणा दविए खेत्ते काले अपवयणे लिंगे।
सण नाण चरित्ते अभिग्गहे भावणाओय|| वृ. 'नाम तिनाम्निसाधर्मिकः स्थापनासाधर्मिकः, द्रव्ये द्रव्यविषयःसाधर्मिकः, एवं क्षेत्रसाधर्मिकः, कालसाधर्मिकः, प्रवचनसाधर्मिकः, लिङ्गसाधर्मिकः, दर्शनसाधर्मिकः, ज्ञानसाधर्मिकः, चारित्रसाधर्मिक अभिग्रहसाधर्मिकः, 'भावणाओ यत्ति भावनातच साधर्मिको भवति, तदेवं द्वादशधा साधर्मिकाः॥ मू. (१६१) नामंमि सरिसनामो ठवणाए कट्टकम्ममाईया।
दव्वंमि जो उभविओ साहमि सरीरगं चंव।। मू. (१६२) खेत्ते समाणदेसी कालंमि समाणकालसंभृओ।
पवयणि संघगयरोलिंग रयहरणमुहपोत्ती।। म. (१६३) दसण नाणे चरणे तिगपणपण तिविह हाइ उ चरित्त।
टव्वाइओ अभिग्गह अह भावणमो अनिच्चाई।। दृ. नाम्नि' नामविषयः सार्मिकः सदृशनामा, किमुक्तं भवति? विवक्षितस्यसाधायन्नामतंदवयदा इतरस्यापितदानीं सइतरस्तस्यसाधानाममाधर्मिकोभवति.यथादेवदत्तनाम्नःसाधार्देवदत्तनामा कश्चित्, तथा स्थापनायां' स्थापनाविषयेसाधर्मिकः काठकम्मादिका'दासमयप्रतिमाप्रभृतिका,इहस्नेहवशात कश्चि. निजपुत्रादः साधाजीवतो मनस्य वा काष्टमयी प्रतिमा कारयति या प्रतिमा अन्यषा जीवतां संयतानां स्थापनासाधर्मिकः,आदिशब्दात्पाषाणादिकप्रतिमापरिग्रहः, अनेनसद्भावस्थापनासाधर्मिकउक्तो, यदा त्वक्षादौ साधुस्थापना तदा सोऽसद्भावस्थापनासाथमिरकः, तथा द्रव्ये भावप्रधानोऽयं निर्देशः 'द्रव्यत्वे' द्रव्यत्वविषयः साधर्मिको यो भव्यो योग्यः साधर्मिकत्वस्य, किमुक्तं भवति?-यस्तेनैव शरीरसमुच्छयेण
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
२८,
मूलं-१६३ प्रवर्द्धमानन साधोः साधर्मिका भविष्याति स भव्य इत्यर्थः, तथा यच्च साधर्मिकशरीरं सिद्धिशिलातलादिगतमपगतजीवितंभव्यशरीररूपोऽतीतसाधर्मिकशरीररूपश्चद्रव्यसाधर्मिकः, 'क्षेत्रे क्षेत्रविषयः साधर्मिकः, 'समानदेशी' समानदेशसम्भूतः, कालसाधर्मिकः समानकालसम्भूतः, प्रवचनसाधर्मिकः साध्वादिचतुष्टयरूपसङ्घमध्यादन्यतमः कश्चित्, लिङ्गसाधर्मिको रयहरणमुहपोत्ती इति सूचनात् सूत्रमितिन्यायातरजोहरणमुखपोतिकाद्युपकरणवान, दर्शनसाधर्मिकः समानदर्शनंः, दर्शनंचत्रिधा.तद्यथाक्षायिक क्षायोपशमिकमौपशमिकं च. ततो दर्शनद्वारेण यः साधर्मिकः सोऽपि त्रिधा. तद्यथा-क्षायिक. दर्शनसाधर्मिकः क्षायोपशमिकदर्शनसाधर्मिक औपशमिकदर्शनसाधर्मिकश्च, तत्र क्षायिकसम्यग्दृष्टेः क्षायिकसम्यग्दृष्टिः क्षायिकदर्शनसाधर्मिकइत्यादि, 'ज्ञानसाधर्मिकः' समानज्ञानः ज्ञानंचपधधा, तद्यथामतिज्ञानं श्रुतज्ञानमवधिज्ञानं मनःपर्यवज्ञान केवलज्ञानंच. ततो ज्ञानद्वारेण साधर्मिकोऽपिपञ्चधा, तद्यथामतिज्ञानसाधर्मिक इत्यादि.तत्र मतिज्ञानिनो मतिज्ञानी मतिज्ञानसाधर्मिक इत्यादि।
चारित्रसाधर्मिकः समानचारित्रः, चारित्रमपि च पञ्चधा. तद्यथा-सामायिकं छेदोपस्थापनं परिहार विशुद्धिकं सूक्ष्मसम्परायं यथाख्यातं च, ततश्रारित्रेण साधर्मिकोऽपि पञ्चधा, तद्यथा सामायिकचारित्रसाधर्मिकश्छे दोपस्थापनिकचारित्रसाधर्मिक इत्यादि, तत्र सामायिकचारित्रस्य योऽपरः सामायिकचारित्रःससामायिकचारित्रसाधर्मिक इत्यादि, जतजवहहोइउचरिते मतान्तरेणपुनश्चारित्रेचारित्रविषयः साधर्मिकस्त्रिविधो भवति, यतश्चारित्रं मतान्तरेण त्रिधाऽत्र विवक्षितं, तद्यथा-क्षायिक क्षायोपशमिकमीपशमिकं च, ततस्तद्वारेण यः साधर्मिकः सोऽपि त्रिधा. तद्यथा-क्षायिकचारित्रसाधर्मिक इत्यादि, तत्र क्षायिकचारित्रस्यापरः क्षायिकचारित्रःक्षायिकचारित्रसाधर्मिक इत्यादि, अभिग्रहा द्रव्यादौद्रव्यादिविषयाश्चतुर्विधास्तद्यथा-द्रव्याभिग्रहाःक्षेत्राभिग्रहाःकालाभिग्रहाःभावाभिग्रहाश्चतद्वारेणआधर्मिका अपि चतुर्विधास्तद्यथा-द्रव्याभिग्रहसाधर्मिकाः क्षेत्राभिग्रहसाधर्मिका इत्यादि, तत्र द्रव्याभिग्रहस्यापरो द्रव्याभिग्रहो द्रव्याभिग्रहसाधर्मिक इत्यादि।
भावना द्वादशधा, तद्यथा-अनित्यत्वभावना (१) अशरणत्वभावना (२) एकत्वभावना (३) अनत्यभावना (४) अशुचित्वभावना (५) संसारभावना (६) कर्माश्रवभावना (७) संदरभावना (८) निर्जरणभावना (९) लोकविस्तारभावना(१०)जिनप्रणीतधर्मभावना(११)बोधिदर्लभत्वभावना(१२), भावनाद्वारेण साधर्मिका अपि द्वादशधा. तद्यथा अनित्यत्वभावनासाधर्मिकोऽशरणत्वभावनासाधर्मिक इत्यादि, तत्रानित्यत्वभावनासहितस्यापरोऽनित्यत्वभावनासहितोऽनित्यत्वभावनासाधर्मिकइत्यादि तदेवं व्याख्याताः सर्वेऽपि साधर्मिकाः सम्प्रत्येतानवाधिक व्य कल्प्याकल्प्यविधिर्वक्त व्यः. तत्र नाममाधर्मिकमधिकृत्य प्रथमतः कल्प्याकल्प्यविधिगाथायन प्रतिपादयतिम. (१६४) जावंत देवदत्ता गिहीव अगिहीच तसिदाहामि ।
नो कप्पई गिहीणं दाहंति विसेसिये कप्पे॥ म. (१६५) पासंडीसुवि एवं मीमासीसेसु होइ ह विभासा।
समणेसुसंजयाण विसरिसनामाणविन कप्पे।। वृ. इह कोऽपि पितरि मृते जीवति वा तन्नामानुरागतस्तन्नामयुतेभ्यो दानं दित्सुरेवं सङ्कल्पयति, यथा यावन्तो गृहस्था अगृहस्था वा देवदत्तास्तेभ्यो मया भक्तादिकमुपस्कृत्य दातव्यं, तत्रैवं सङ्कल्पे कृते देवदत्ताख्यस्य साधार्न कल्पते, देवदत्तशब्देन तस्यापि सङ्कल्पविषयीकृतत्वात. यदा पुनरेवं सङ्कल्पयति, 26 1 19
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
२००
पिण्डनियुक्तिः-मूलसूत्रं यथा यावन्ता गृहस्था देवदत्तास्तेभ्यो दातव्यमिति, तदा एवं विशेषित' निर्धारि सति तद्योग्यमुपस्कृतं देवदत्ताख्यस्यसाधोःकल्पते,तस्यविवक्षितसङ्कल्पविषयीकरणाभावात्, तथापाखण्डिष्वपिमिश्रामिश्रेष्वेवं पूर्वोक्त प्रकारेणविभाषाकर्त्तव्या,इहसामान्यसङ्कल्पविषयामिश्राउच्यन्ते,यथायावन्तःपाखण्डिनोदेवदत्ता इति, प्रतिनियतसङ्कल्पविषयास्त्वमिश्रायथायावन्तःसरजस्काःपाखण्डिनोयदिवासौगतादेवदत्ताइत्यादि. तत्रयावन्तोदेवदत्ताःपाखण्डिनइति मिश्रसङ्कल्पेकृतेनकल्पतेपाखण्डिदेवदत्तशब्दाभ्यां देवदत्ताख्यस्यापि साधोःसङ्कल्पविषयीकृतत्वात्,यदापुनरमिश्रःसङ्कल्पोयथायावन्तःसरजस्काःपाखण्डिनोदेवदत्तायदिवा यावन्तः सौगता देवदत्ता यद्वा साधुव्यतिरेकेण सर्वेऽपि पाखण्डिनो देवदत्तास्तेभ्यो दास्यामीति, तदा देवदत्ताख्यस्य साधोः कल्पते, तस्य सङ्कल्पविषयीकरणाभावात्, यथा च पाखण्डिषु मिश्रामिश्रेषु विभाषा कृता तथा श्रमणेष्वपि मिश्रामिश्रेषु कर्त्तव्या, श्रमणा हि शाक्यादयोऽपि भण्यन्ते, यतो वक्ष्यति'निग्गंथसक्कतावसगेरुयआजीव पञ्चहा समणा'। .
ततोयदेव मिश्रःसङ्कल्पायावन्तःश्रमणादेवदत्ताख्यास्तेभ्यो दास्यार्मातितदादेवदत्ताख्यस्यसाधान कल्पते,तस्यश्रमणदेवदत्तशब्दाभ्यांसङ्कल्पविषयीकृतत्वात,यदापुनरेवममिश्रः, सङ्कल्पोयावन्तःशाक्याः श्रमणायदिवाआजीविका देवदत्तायद्वा-साधुव्यतिरेकेणसर्वे श्रमणादेवदत्तास्तेभ्योदास्यामीतितदाकल्पते तस्य विवक्षितसङ्कल्पविधीकरणाभावात्, संयतानां तु निर्ग्रन्थानां विसदशनाम्नामपि सङ्कल्पे कृते देवदत्ताख्यादेःसाधो कल्पते, किमुक्तं भवति? चैत्रनाम्नोऽपिसंयतस्योद्देशेनकतंदेवदत्ताख्यस्यसाधोर्न कल्पते, तथाभगवदाज्ञाविजृभणात्, यदापुनस्तीर्थकरप्रत्येकबुद्धसङ्कल्पनेनकृतंतदाकल्पते,तीर्थकरप्रत्येकबुद्धानां सङ्घातीतत्वेनसङ्घमध्यवर्त्तिभिःसाधुभिःसहसाधर्मिकत्वाभावात्, संजयाणउविसरिसनामाणवि न कप्पे' इति वचनाच्यार्थापत्त्या यावन्तो देवदत्ता इत्यादौ विसहशचैत्रादिनाम्नां साधूनां कल्पत एवेति प्रतिपादितं द्रष्टव्यं तदेवमुक्तो नामसाधर्मिकमधिकृत्य कल्प्याकल्प्यविधिःमू. (१६६) नीसमनीसा च कडं ठवणासाहम्मियमि उ विभासा।
दव्वे मयतनुभत्तं न तंतु कुच्छा विवज्जेज्जा॥ वृ.इहकोऽपिगृहीगृहीतप्रव्रज्यस्यमृतस्यजीवतोवापित्रादेःस्नेहवशातप्रतिकृतिकारयित्वातत्पुरतो ढौकनायबलिंनिष्पादयति, तन्निष्पादनंचद्विधा,तद्यथा-निश्रयाअनिश्रयाच,तत्रयेरजोहरणादिवेषधारिणो मपितृतुल्यास्तेभ्योदास्यामीतिसङ्कल्प्यनिष्पादयतितदातलिनिष्पादनंनिश्राकृतमुच्यते.यदात्वेवंविधः सङ्कल्पोनभवति, किन्त्वेवमेवढोकनायबलिनिष्पादयतितदातद्वलिनिष्पादनमनिश्राकृतमुच्ते,तथा चाह. 'नीसमनीसा व कडं' इह प्रथमा तृतीयार्थे वेदितव्या, ततोऽयमर्थः-निश्रयाऽनिश्रया वा यत्कृत-निष्पादित भक्तादिस्थापनासाधर्मिकविषय तत्र विभाषा कर्त्तव्या, यदि निश्राकृतं तदपि च ढौकितमढाकितं वा नर्हिन कल्पत, अनिश्राकृतंतुढाकितमढाकितंवा कलपते.परंतत्रापिप्रवृत्तिदोषप्रसङ्गतिपूर्वसूरया निषधमाचक्षत नथा द्रव्य' द्रव्यसाधर्मिकविषये यन्मृततनुभक्तं तत्कालं मृतस्य साधायां तनुस्तस्याः पुरता ढाकनाय यदशनादितत्पुत्रादिनाकृतंतन्मृततनुभक्तं,तदपिद्विधा-निश्राकृतमनिश्राकृतंच,तत्रसाधुभ्योदास्यमीति सङ्कल्प्य कृतं निश्राकृतमितरत्तु स्वपित्रादिभक्ति मात्रकृतमनिश्राकृतं, तत्र यन्निश्राकृतं तन्निषेधयति नैव कल्पते, इतरत्वनिश्राकृतं कल्पते, किन्तु तद्ग्रहणे लोके जुगुप्सा-निन्दा प्रवत्तते, यथा अहो ! अमी भिक्षवा निःशूका मृततनुभक्तमपि न परिहरन्तीति ततो विवर्जयन्ति तत्साधवः॥
मू. (१६७) पासंडियसमणाणं गिहिनिग्गंथाण चेव उ विभासा।
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं.१६७
जह नाममि तंहव य खेलेकाले यनायव्वं॥ वृ.यथा नाम्नि' नामसाधर्मिकविषयेपाषण्डिनांश्रमणानां गिहित्ति' सूचनात्सूत्रमितिन्यायाद्गृह्यगहिणां निग्रंन्यानां च विभाषा कता तथा क्षेत्रे कालेच विभाषणं ज्ञातव्यं, तत्र 'क्षेत्र' सौराष्ट्रादिकं 'कालो' दिनपौरुष्यादिकः तत्रक्षेत्रविषयेविभाषाएवं यदिसौराष्ट्रदेशोत्पन्नेभ्यः पाषण्डिभ्योमयादातव्यमितिसङ्कल्पः तदा सौराष्ट्र देशोत्पन्नस्य साधोर्न कल्पते, सौराष्ट्र देशोत्पन्नत्वेन तस्यापि सङ्कल्पविषयीकरणात, शेषदेशोत्पन्नानां तु कल्यते, तेषां सङ्कलपविषयीकरणाभावात्, यदि पुनः सौराष्ट्रदेशोत्यन्नेभ्यः पाषण्डिभ्यः सरजस्केभ्योयदिवासौगतेभ्योयद्धासाधुव्यतिरेकेणसर्वपापण्डेिभ्योदास्यामीतिसङ्कल्पःतदासौराष्ट्रदेशोत्पन्नस्यापिसाधोःकल्पते, तस्यसङ्कल्पाक्रोडीकरणात, एव' श्रमणेष्वपिसामान्यतःसङ्कल्पितेषु नकल्पते. माधुव्यतिरेकेणतुसङ्कल्पितेषुकल्पतेतथागृह्यगृहिषुसामान्यतःसौराष्ट्रदेशोत्पन्नत्वेन सङ्कल्पितेषुनकल्पते केवलेषु तु गृहिषु कल्पते. निर्ग्रन्थेषु तु सौराष्ट्रदेशोत्पन्नेष्वसौराष्ट्र देशोत्पन्नेषु वा संकल्पितेषु सौराष्ट्रदेशोत्पन्नानामन्यदेशोत्पन्नानांवासर्वथानकल्पते. तदेवं क्षेत्रसाधर्मिक विभाषाभाविता, एवं कालसाधर्मिकऽपि भावनीया,यथाविवक्षितदिनजातेभ्यःपाषण्डिभ्योमयादातव्यमितिसङ्कल्पितेत्तस्यापितद्दिनजातस्यसाधार्न कल्पते, तस्यापि तदिनजातत्वेन सङ्कल्पविषयीकरणात, शेषदिन जातानां तु कल्पते, सङ्कल्पविषयी. करणाभावात, इत्यादि सर्वं पूर्वोक्तानुसारेण भावनीय, प्रवचनादिपदसप्तके पुनरेवं पूर्वाचार्यव्याख्याप्रवचनलिङ्गदर्शनशानचारित्राभिग्रहभावनारूपेषुसप्तसुपदेषुद्रिसंयोगभङ्गाएक-विंशतिः, तद्यथा-प्रवचनस्य लिङ्गेन सहको, दर्शनेन सह द्वितीया, ज्ञानेन सह तृतीयः, एवं यावद्भावनया सह षष्ठ भङ्गाः, एवं लिङ्गस्य दर्शनादिभिः सह पञ्च, दर्शनस्य ज्ञानादिभिः सह चत्वारः, ज्ञानस्य चारित्रादिभिः सह त्रयः, चारित्रस्याभिग्रहभावनाभ्यां द्वौ, अभिग्रहस्यभावनयासहैक इत्येकविंशतिः, हतेषु चैकविंशतिसङ्ख्येषुभङ्गेषु प्रत्येक मेकैका चतुर्भाङ्गिका; तद्यथा-प्रवचनतः साधर्मिको न लिङ्गतः, लिङ्गतः साधर्मिको न प्रवचनतः, प्रवचतनः साधर्मिको लिङ्गतश्च, न प्रवचनतो न लिङ्गतश्च, शेषेषु भङ्गेषु यथास्थानं चतुर्भङ्गिका दर्शयिष्यते॥ मू. (१६८) दस ससिहागा सावगपवयण साहम्मिया न लिङ्गेण।
लिङ्गेण उसाहम्मीनोपवयण निहगा सव्वे॥ वृ. प्रवचनतः साधर्मिका न लिङ्गन अविरतसम्यग्दृष्टेरारभ्य यावदशमी श्रावकप्रतिमा प्रतिपन्ना ये श्रावकास्तेऽत्र द्रष्टव्याः, कुत इत्याह-दसससिहागा' इत्यत्र निमित्तकारणहेतुषु सर्वासां विभक्तीनां प्रायो दर्शन मिति न्यायाद्धेतौ प्रथमा. ततोऽयमर्थः यतस्ते दशमी श्रावकप्रतिमा प्रतिपन्नाः सशिखाकाः शिखासहिताः केशसहिताएवेत्यर्थः, ततस्ते प्रचनत एव साधर्मिकाभवन्ति नलिङ्गतो, येत्वकादशी श्रावकप्रतिमा प्रनिपन्नास्त निष्कशा इत्यादिना लिङ्गतोऽपि साधर्मिका भवन्तीति तद्विवर्जनीम. एतेषां चाांय यत्कृतं तत्साधनांकल्पत.तथालिङ्गतःसाधर्मिकानप्रवचनतानिलवाः, तषांप्रवचनबहिर्भूतत्वनप्रवचनतःमाधर्मिकत्वाभावान्, लिङ्गतुतेषामपिरजाहरणादिकविद्यतइतिलिङ्गतःसामिकाः, तषामप्यायकृतंसाधूनांकल्पते, निवाश्च द्विधा-लोके निवत्वेन ज्ञाता अज्ञाताच, तत्र ये ज्ञातास्ते इह ग्राह्याः, अज्ञातानां लोके साधुत्वेन व्यवहाराणभावतःप्रवचनान्नवर्तित्वात.इहाद्यभङ्गद्धयनउदाहतेशेषमुत्तरंभङ्गयस्वयमेव श्रोतारोऽवभास्यन्न इति बुद्ध्या नियुक्ति कृनोदाहृतवान्, अनेनैव च कारणेन शेषाणामपि चतुर्भङ्गिकाणामाद्यमेव भङ्गद्यमुदाहरिष्यतिनोत्तरंभङ्गद्वयं, वयं तुसुखावबोधाजोदाहरिष्यामः, तत्रास्यामेवप्रथमचतुर्भङ्गिकायांप्रचवनयः साधर्मिका लिङ्गतश्चेतितृतीयभङ्गे उदाहरणंसाधवःएकदशीप्रतिमांप्रतिपन्नाः श्रावकावा, तत्रसाधूनामय
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
२२२
पिण्डनियुक्तिः-मूलसूत्रं कृतं न कल्पत श्रावकाणांत्वयकृतंकल्पते, नप्रवचनतः साधर्मिका नापिलिङ्गतस्तीर्थकर-प्रत्यकबुद्धाः, तेषां प्रवचनलिङ्गातीत्वात्, तेषामर्थाय कृतं कल्पते, द्वितीया चतुर्भङ्गिका प्रवचनतः साधर्मिका न दर्शनतो, साधर्मिका न प्रवचनतः साधर्मिका दर्शनतच.नप्रवचनतो न दर्शनतः, तत्राद्यभङ्गद्वयोदाहरणमाहमू. (१६९) विसरिसदसणजुत्ता पवयणसाहम्मिया नदसणओ।
तित्थगरा पत्तेया नो पवयणदंससाहम्मी।। वृ. प्रवचनतः साधर्मिका न दर्शननः, 'विसदृशदर्शनयुक्ताः' विभिन्नक्षायिकादिसम्यक्त्वयुक्ताः साधवःश्रावकावा, किमुक्तं भवति? एकेषांसाधूनांश्रावकाणांवाक्षायोपशमिकंदर्शनमपरेषांत्वौपशमिकं क्षायिकंवातेपरस्परंप्रवचनतः साधर्मिकानदर्शनतः, तत्र साधूनामर्थाय कृतं साधूनां न कल्पते श्रावकाणां त्वयकृतंकल्पतेतथादर्शनतःसाधर्मिकानप्रवचनतःतीर्थकाराःप्रत्येकबुद्धावासमानदर्शनावेदितव्याः, तेषामर्थाय कृतंसाधनां कल्पते. प्रवचनतःसाधर्मिका दर्शनतश्च साधवःश्रावकावासमानदर्शनाः, अत्रापि साधूनामयिकृतंनकल्पतेश्रावकाणांत्वार्थायकृतंकल्पत.नप्रवचनतानापिदर्शनतस्तीर्थकरप्रत्यकबुद्धनिवाः, तत्र तीर्थकराःप्रत्येकबुद्धाचविभिन्नदर्शनावेदितव्याः, निलबाथमिथ्यादृष्टयः प्रतीयाएव, एतेषांच सर्वेषामर्थाय कृतं कल्पते। तृतीया चतुर्भङ्गि प्रवचनतः साधर्मिका न ज्ञानतः साधर्मिका न प्रवचनतः, प्रवचनतोऽपि साधर्मिका ज्ञानतश्च, प्रवचनतो नापिज्ञानतः, एवं चतुर्थ्यपि चतुर्भङ्गिका प्रवचनस्य चारित्रेण सह वेदितव्या, एतयोईयोरपि चतुर्भङ्गिकयोराद्यमाय भङ्गद्धयमतिदेशेनोदाहरति.
मू. (१७०/१). नाणचरित्ता एवं नायव्वा होंति पवयणेणं तु।
वृ. यथा प्रवचनेन सह दर्शनमुक्तम्, एवं ज्ञानचारित्रे अपि प्रवचनेन सह ज्ञातव्ये, तद्यथा-प्रवचनतः साधर्मिका नज्ञानतः, विसदशज्ञानसहिताः साधवः श्रावका वा, अत्रापि यदि साधवस्तर्हि नकल्पते, अथ श्रावकास्तर्हि कल्पते, ज्ञानतः साधर्मिका न प्रवचनतः, तीर्थकराः पयत्येकबुद्धा वा समानज्ञानाः, तेषामर्थाय कृतंकल्पते,प्रवचनतःसाधर्मिकाज्ञानतथ, साधवःश्रावकावासमानज्ञानाः, अत्रापिसाध्वर्थकृतंनकल्पते, श्रावकाणांत्वयकृतंकल्पते,नप्रवचनतोनापिज्ञानतस्तीर्थकरप्रत्येकबुद्धनिह्नवाः, तत्रतीर्थकरा प्रत्येकबुद्धश्च विभिन्नज्ञाना वेदितव्याः, निलवास्तु मिथ्यादृष्टित्वादज्ञानिनः प्रतीता एव, एतेषा' सर्वेषामप्यायकृतं कल्पते, तथा प्रवचनतः साधर्मिका न चारित्रतः साधवः श्रावकाच, तत्र साधवो विसदृशचारित्रसहिता वेदितव्याः, श्रावकाणां त्वविरतसम्यग्दृष्टीनां सर्वथा विरत्यभावेन देशवरितानां तु देशचारित्रतया चारित्रतः साधर्मिकत्वाभावः सुप्रतीतः, साध्वर्थं चेत्कृतं न कल्पते श्रावकार्थं चेत्तर्हि कल्पते, चारित्रतः साधर्मिकान प्रवचनतः तीर्थकरप्रत्येकबुद्धाः समानचारित्राः, तेषामर्थाय कृतं कल्पते, प्रवचनतः साधर्मिकाचारित्रतच साधवः समानचारित्राः तेषामर्थाय कृतं नकल्पते,नप्रवचनता नापि चारित्रततीर्थकरप्रत्यकबुद्धिनिलवा, नत्र तीर्थकरप्रत्यकबन्द्राविसदृशचारित्रावदितव्याः,निवास्त्वचारित्रिण एव.एतषांचसंर्वषामप्यायकृतं कल्पते॥पञ्चमीचतुङ्गिकाप्रवचनतःसाधर्मिकानाभिग्रहतः, अभिग्रतःसाधर्मिकानप्रवचनतः,प्रवचनताऽपि असाधर्मिक अभिग्रहतच, नप्रवचनतोऽपि नाप्यभिग्रहतश्च, एवं षष्ठ्यपि चतुर्भङ्गिका प्रवचनस्य भावनया यह वेदितव्या, एतया योरपि चतुर्भङ्गियोः प्रत्येकमाय भङ्गद्यमुदाहरति
मू. (१७०/२) पवयणओ साहम्मी नाभिग्गह सावगा जइणो।। मू.(१७१) साहम्मऽभिग्गहेणं नोपवयण निण्ह तित्थ पत्तेया।
एवं पवयणभावण एत्तो सेसाण वोच्छामि॥
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं-१७१
२९३ .. वृ. प्रवचनतः साधर्मिका नाभिग्रहतः श्रावका यतयथ विसदृशाभिग्रहसहिताः, तत्र श्रावकाणामाय कृतंकल्पतेनसाधूनाम,अभिग्रहणसाधार्मिकानप्रवचनेन, निवतीर्थकरप्रत्येकबुद्धाः, एतेषांचायत कल्पते, प्रवचनतःसाधर्मिकाअभिग्रहतवसाधवःश्रावकाश्चसमानाभिग्रहाः, अत्रापि श्रावकाणामायकृतं कल्पतेनसाधूना,नप्रवचनतोनाप्यभिग्रहतः,तीर्थकरप्रत्येकबुद्धनिहवाविसहशाभिग्रहकलितानिरभिग्रहा वा.तेषामायकृतंकल्पते, एवंपवयणभावण'त्तिएवं-पूर्वोक्तेनप्रकारेणप्रवचनभावनेति-प्रवचनभावनाचतुर्भङ्गिका भावनीया, तद्यथा-प्रवचनतः साधर्मिका न भावनातः, साधवः श्रावका वा विसदृशभावनाकाः, अत्रापि श्रावकाणामर्थाय कृतं कल्पते न साधूनां, भावनातः साधर्मिकान प्रवचनतः, निवतीर्थकरप्रत्येकबुद्धास्तेषामर्थाय कृतं कल्पते, प्रवचनतः साधर्मिका भावनातश्च, साधवः श्रावकाश्च समानभावनाकाः तत्र श्रावकाणामाय कृतं कल्पतेन साधूना, न प्रवचनतो नापि भावनातः तीर्थकरप्रत्येकबुद्धनिहवा विसदृश. भावनाकाः एतेषामयिकृतंकल्पते.तदेवमुक्तानिप्रवचनाश्रितानांषण्णांचतुर्भङ्गिकानामुदाहरणानि पत्ती सेसाणवाच्छामित्तिइतऊवंशषाणांचतुर्भङ्गिकाणामुदाहरणानिवक्ष्याप्रतिज्ञातमेवातिदशेननिर्वाहयतिमू. (१७२) लिंगाईहिवि एवं एकेक्कणं तु उवरिमा नेया। .
जेऽनन्ने उवरिल्ला ते मोत्तुं सेसए एवं ॥ वृ. 'लिङ्गाईहिवि' इत्यत्र सप्तम्यर्थे तृतीया ततोऽयमर्थः-एवं-पूर्वोक्ते न प्रकारेण लिङ्गादिष्वपिलिङ्गदर्शनप्रभृतिष्वपिपदेषुएककेनलिङ्गादिनापदेन उपरितनानि' दर्शनज्ञानोभृतीनिपदानिनयेत्, किमुक्तं भवति ?लिङ्गदर्शनप्रभृतिषु पदेषु दर्शनज्ञानादिभिः पदैः सह याश्चतुर्भङ्गिकास्ताः पूर्वोक्तानुसारेणोदाहरेत्, अतीवेदं सक्षिप्ततरमुक्तम्, अतो न्यक्षेण विवक्षुरिदमाह जेऽनन्ने' इत्यादि, ये अनन्ये उदाहरणापेक्षया अन्याशानभवन्तिभङ्गाःतान्मुक्त्वाशेषकान्भङ्गकान एवं-वक्ष्यमाणप्रकारेणजानीत, इयमत्रभावना इह लिङ्गदर्शनयोर्ये चत्वारो भङ्गाः सोदाहरणा वक्ष्यन्ते-तादृशी एव प्राय उदाहरणापेक्षया लिङ्गज्ञानलिङ्गचरणयोरपि भङ्गाः, ततस्तान्मुक्त्वा लिङ्गदर्शनलिङ्गाभिग्रहादिसत्कान भङ्गानुदाहररिज्यमाति, तत्र लिङ्गदर्शनयोरिय चतुर्भङ्गिका, लिङ्गतः साधर्मिका न दर्शनतः, दर्शनतः साधर्मिका न लिङ्गतः, लिङ्गतोऽपि साधर्मिका दर्शनतश्च न लिङ्गतो नापि दर्शनतः तत्राद्य भङ्गद्धयमुदाहरतिमू.(१७३) लिङ्गेन उसाहम्मीनदसणे वीसुदंसि जइ निण्हा।
पत्तेयबुद्ध तित्थंकरायबीयंमि भंगमि॥ वृ.लिङ्गनसाधर्मिका नदंसणे' इत्यत्रतृतीयार्थेसप्तमीनदर्शनन, 'विश्वगदर्शना विभिन्नदर्शनायतया निवाश्च. उपलक्षणमतन, विभिन्नदर्शनाएकादशप्रतिमाप्रतिपन्नाः श्रावकाच. तत्र निलवा मिथ्यादृष्टित्वान्न दर्शनतःसाधर्मिकाः, अत्रचनिनवानां श्रावकाणांचाायकृतंकल्पतनयतीनां.द्वितीयभङ्गदर्शनतःसाधर्मिका न लिङ्गत इत्यवरूप प्रत्यकबद्धास्तीर्थकृत एकादशप्रतिमाप्रतिपन्नवाः श्रावकाच समानदर्शना ज्ञयाः, तेषामविकृतंकल्पत,शषभङ्गद्वयंवयमुदाहरामलिङ्गतःसाधर्मिकादर्शनयश्चसमानदर्शनासाधवएकादशी प्रतिमांप्रतिपन्नाः श्रावकाश.अत्रापि श्रावकाणामयिकृतंकल्पतेनसाधूना,नलिङ्गतोनापिदर्शनताविसदशदर्शनाः प्रत्यकबुन्द्रतीर्थकरा एकादशपतिमाप्रतिपन्नवर्जाः श्रावकाश्च, तेषामर्थाय कृतं कल्पत, लिङ्गज्ञानचतुर्भङ्गिका त्वेवं, लिङ्गतः साधर्मिका नज्ञानत.ज्ञानतःसाधर्मिकानलिङ्गतः.लिङ्गतःसाधर्मिका ज्ञानतच, न लिङ्गनो नापि ज्ञानतः, अस्याश्रुतर्भङ्गिकाया आद्यभङ्गदयोदाहरणानि प्रायो लिङ्गदर्शनचतुर्भङ्गिका. द्यद्वयसदृशानीतिकृत्वा नियुक्ति कृन्नोदाहरति, ततो। वयमवोटाहरामः लिङ्गतः साधर्मिका न ज्ञानतः
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
२१४
पिण्डनियुक्तिः मूलसूत्रं विभिन्नज्ञाना यतयएकादश प्रतिमा प्रतिपन्नाः श्रावका निवाश्थ, अत्रापि श्रावकाणां निवानां चायिकृतं कल्पते न यतीनां, ज्ञानतः साधर्मिका न लिङ्गतः समानज्ञानास्तीर्थकरप्रत्येकबुद्धा एकादशप्रतिमावर्जाः श्रावकाथ,तेषामायकृतंकल्पते,लिङ्गतःसाधर्मिकाज्ञानतश्थसमानज्ञानाःसाधवएकादशीप्रतिमांप्रतिपन्नाः श्रावकाच. अत्रापि श्रावकाणामर्थाय कृतं कल्पते न यतीनां, न लिङ्गतो नापि ज्ञानतो, विभिन्नज्ञानाः प्रत्येकबुद्धतीर्थकरा एकादशप्रतिमाप्रतिपन्नवर्गः श्रावकाच, एतेषामर्थाय कृतं कल्पते, लिङ्गचरणयोरियं चतुर्भङ्गिका, लिङ्गतः साधर्मिकान चरणतः, चरणतःसाधर्मिकान लिङ्गतोः लिङ्गतःसाधर्मिकाश्चरणतच, न लिङ्गतो नापि चरणतः, अस्या अपि चतुर्भङ्गिकाया उदाहरणानि प्रायः पूर्वसदृशानीतिकृत्वा नियुक्ति. कृन्नोदाहृतवान्ततोऽहमेवोदाहरामि, लिङ्गतःसाधर्मिकान चरणतो विभिन्नचारित्रायतयः, एकादशींप्रतिमां प्रतिपन्नाः श्रावका निवाथ, अत्र श्रावकाणां निवानां चार्थाय कृतं कल्पते न यतीनां चरणतः साधर्मिका नलिङ्गतः. प्रत्येकबुद्धास्तीर्थकृतश्चसमानचारित्राः तेषामर्थाय कृतंसाधनां कल्पते. लिङ्गतःसाधर्मिकाथरणतश्च समानचारित्रा यतयः, तेषामर्थाय कृतंन कल्पते, नलिङ्गतो नापि चरणतो विसदृशचरणाः प्रत्येकबुद्धतीर्थकराएकादशप्रतिमावर्जा:श्रावकाच,तेषामयिकृतंकल्पते॥लिङ्गाभिग्रेयोश्चतुर्भङ्गिकाइयं लिङ्गतः साधर्मिका नाभिग्रहतः, अभिग्रहतः साधर्मिका न लिङ्गतो, लिङ्गतः साधर्मिका अभिग्रहतश्च, न लिङ्गतो नाप्यभिग्रहतः, तत्राद्यंभङ्गद्वयमुदाहरतिमू. (१७४) लिंगेन उभाभिग्गह अनभिग्गह वीसुऽभिम्गही चेव।
जइ सावग बीयभंगे पत्तेयबुहा य तित्थयरा।। वृ.लिङ्गेन साधर्मिका नाभिग्रहतोऽनभिग्रहाः, यद्वा विष्वणभिग्रहिणो' विभिन्नाभिग्रहकलिता यतय एकादशींप्रतिमांप्रतिपन्ना श्रावकाचवेदितव्याः, उपलक्षणमेतन्निवाश्च,अत्रापिनिलवानांश्रावकाणांचाय कृतंकल्पतेनयतीनाम् १,अभिग्रहतःसाधर्मिकान लिङ्गत इत्येवंरूपेद्वितीयेभनेप्रत्येकबुद्धास्तीर्थकराश्चशब्दादेकादशप्रतिमावर्जा:श्रावकाश्चसमानाभिग्रहाद्रष्टव्या:एतेषामयिकृतंकल्पते२, लिङ्गतःसाधर्मिका अभिग्रहतश्च समानाभिग्रहाः साधव एकादशी प्रतिमा प्रतिपन्नाः श्रावका निवाश्च, अत्रापि श्रावकनिहवानामयिकृतंकल्पतेनयतीनां ३,नलिङ्गतोनाप्यभिग्रहतश्चविसदृशाभिग्रहास्तीर्थकरप्रत्येकबुद्धकादशप्रतिमावर्जश्रावकाः, एतेषामयिकृतंकल्पते। लिङ्गभावनयोरियंचतुर्भङ्गिका-लिङ्गतःसाधर्मिका न भावनातः भावनातः साधर्मिका न निमतो लिङ्गतः साधर्मिका भावनातथन लिङ्गतो नापिभावनातः । मू. (१७५/१)
एवं लिङ्गेनभावन। वृ. यथा लिङ्गे अभिग्रहण भङ्गयुदाहृतमेवं भावनयाऽऽप्युदाहर्त्तव्यं । तच्चैवम-लिङ्गतः साधर्मिका न भावनातः. भावनारहिता विष्वगभावना वा यनय एकादशी प्रतिमा प्रतिपन्ना: श्रावका निवाश्र, अत्र श्रावकनिहवानामयिकृतंकल्पतनसाधनामाय?,भावनातःसाधर्मिकानलिङ्गतः. प्रत्यकबुलातार्थकृत एकादशी प्रतिमा प्रतिपन्नाः श्रावकाच समानभावनाकाः, एतषामाय कृतं कल्पत २, लिङ्गतः साधर्मिका भावनातच समानभावनाकाः साधव एकादशी प्रतिमांप्रतिपन्नः श्रावका निवाश्च, अत्रापि श्रावकनिलवानामांय कृतंकल्पनेनयानां३.नलिङ्गता नापिभावनातोविसदृशभावनाकास्तीर्थकरप्रत्येकबुझेकादशप्रतिमावर्जश्रावकाः, एतषामायकृतंकल्पतेतिदेवंलिङ्गविषयापञ्चचतुर्भङ्गिका उक्ताः,सम्प्रतिदर्शनस्य ज्ञानादिभिःसहवक्तव्याः,तत्रदर्शनज्ञानयोरियंचतुर्भङ्गिका दर्शनतःसाधर्मिकानज्ञानतःज्ञानतःसाधर्मिका नदर्शनतः दर्शनतोऽपि साधर्मिका ज्ञानतश्चन दर्शनना नापि ज्ञानतः, तत्राद्यं भङ्गद्रयमुदाहरति.
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूल-१७५/१
---_ २९५
मू. (१७५/२) दसणनाणे य पढमभंगोउ।
जइ सावग वीसुनाणी एवं चिय बिइयभंगोऽवि॥ वृ. दर्शनज्ञाने' दर्शनज्ञानविषयायां चः' समुच्चये, प्रथमोभङ्गो दर्शनतःसाधर्मिकानज्ञानत इत्येवरूपः 'विष्वगज्ञानिनः' विभिन्नज्ञाना:समानदर्शनायतयःश्रावकाशवेदितव्याः, तत्रश्रावकाणामयिकृतंकल्पते नयतीनामय कृतम् । एवमेव ज्ञानतः साधर्मिका न दर्शनत इत्येवंरूपो द्वितीयो भङ्गोऽपि ज्ञातव्यः, तत्रापि यतयः श्रावकाचवेदितव्या इत्यर्थः, केवलं विभिन्नदर्शना:समानज्ञानाः, अत्रापिकल्प्याकल्प्यविधिःप्रागिव, ज्ञानतःसाधर्मिकादर्शनतश्चसमानज्ञानाःसमानदर्शनायतयःश्रावकाच.अत्रापिकल्प्याकल्प्यविधिःप्राग्वत्, न ज्ञानतो नापि दर्शवतो विसदृशज्ञानदर्शनाः साधवः श्रावका निहवाश्र, अत्र श्रावकनिलवानामर्थाय कृतं कल्यते न साधूनां ॥दर्शनचरणयोश्चतुर्भङ्गिका त्वियं-दर्शनतःसाधर्मिका नचरणतः चरणतः साधर्मिकान दर्शनतः दर्शनतोऽपि साधर्मिकाचरणतश्चन दर्शनतो नापि चरणतः तत्राद्य भङ्गद्वयमुदाहरतिमू. (१७६) सणचरणे पढमा सावग जइणो य बीयभंगा उ।
जइणो विसरिसदंसी दसे य अभिग्गहे वोच्छं। वृ.'दर्शनचरणे' दर्शनचरणचतुर्भङ्गिकायांप्रथमोभङ्गोदर्शनतःसाधर्मिकानचरणतइत्येवंरूपःसमानदर्शनाः श्रावकाविसहशचरणा यतयश्च, अत्र श्रावकाणामाय कृतं कल्पतेन यतीनामर्थाय कृतं १, द्वितीयो भङ्गः पुनश्चरणतः साधर्मिकानदर्शनत इत्येवंरूपो विसदृशदर्शनाः समानचारित्रा यतय एतेषामर्थाय कृतं न कल्पते २, दर्शनतः साधर्मिकाश्चरणतश्च समानदर्शनचरणा यतयः, अत्रापि न कल्पते ३, नदर्शनतो नापि चरणतो निवाविसदृशदर्शना श्रावकाविसदृशदर्शनचरणायतयश्च तत्रनिहवश्रावकाणामयिकृतंकल्पते नयतीनां,दर्शनाभिग्रहयोरियंचतुर्भङ्गिका-दर्शनतःसाधर्मिकानाभिग्रहतः, अभिग्रहतःसाधर्मिकानदर्शनतः, दर्शनतः साधर्मिका अभिग्रहतश्च, न दर्शनतो नाप्यभिग्रहतः, तत्राद्यं भङ्गद्धयमुदाजिहीर्षुरिदमाह-दसण' इत्यादि, दर्शनेऽइभग्रहे चाद्यभङ्गद्वयमधिकृत्योदाहरणं वक्ष्ये। प्रतिज्ञातमेव निर्वाहयति
मू. (१७७/१) सावग जइ वीसऽभिग्गह पढमो बीओ य
वृ. समानदर्शनाः विष्वगभिग्रहाः' विभिन्नाभिग्रहाः श्रावका यतयश दर्शनतः साधर्मिका नाभिग्रहत एवरूपः प्रथमो भङ्गः, अत्रापि श्रावकाणामर्थाय कृतं कल्पते न यतीनणां, द्वितीयोऽपि भङ्गोऽभिग्रहतः . साधर्मिकानदर्शनतइत्येवलक्षणः श्रावकयतिरुपएव केवलंतेयतयः श्रावकाचविसदृशदर्शना:समानाभिग्रहा वेदितव्याः, उपलक्षणमतत.तेननिहवाश्चसमानाभिग्रहाःज्ञातव्याः अत्रश्रावकनिहवानामयिकृतंकल्पत नयतीनां, दर्शनतःसाधर्मिकाअभिग्रहतश्चसमानर्दनाभिग्रहाःसाधुश्रावकाः, अत्रापि श्रावकाणामर्थाय कृतं कल्पत नगाधूना,नदर्शनतोनाप्यभिग्रहताविसदृशदर्शनाभिग्रहा: माधुश्रावकनिवाः अत्रकल्प्याकल्प्य विधिर्दितायभगवत।दर्शनभावनयारियं चतुर्भङ्गिका-दर्शनतःसामिका नभावनाता.भावनातःसाधर्मिका न दर्शनतः, दर्शनताऽपि साधर्मिका भावनातच, नदर्शनता नापि भावनातः। अस्या आद्यभङ्गद्यमाहमू. (१७७/२)
भावणा चेवं। वृ. यथादर्शनन अभिग्रह उदाहृत एवं भावनाऽप्युदाहर्नच्या, या चवं दर्शनतः साधर्मिका नभावनातः, विसहशभावनाकाः समानदर्शनाः श्रावका यतयः, भावनातः साधर्मिका न दर्शनतो विसदृशदर्शनसंवान भावनाकाःसाधवःश्रावकानिवाश्चदर्शनतःसाधर्मिकाभावनातासमानदर्शनभावनाकाःसाधुश्रावकाः, नदर्शनतो नापिभावनातोविसदृशदर्शनभावनाकाःसाधुश्रावकनिलवाः, अत्रचतुर्ध्वपिभङ्गेषुकल्प्याकल्प्य
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
पिण्डनियुक्तिः मूलसूत्रं विधिःप्रागिवातदेवंदर्शनविषयाअपिचतम्रचतुर्भङ्गिकाउक्ताः, सम्प्रतिज्ञानस्यचारित्रादिभिःसहवक्तव्याः, ताश्चातिदेशनाह. मू. (१७७/३)
नाणेणऽवि नेज्जेवं वृ. यथा दर्शनेन सह चतसचतुर्भङ्गिका उक्ताः एवं ज्ञानेनापि सह चारित्रादीनि पदान्यधिकृत्य तिसश्चतुर्भङ्गिकाभावनीयाः अतीवदंसशिप्तमुक्त मतःस्पष्टंविवियत्ते-ज्ञानचरणयोरियं चतुर्भङ्गिका,ज्ञानतः साधर्मिकान चरणतः, चरणतःसाधर्मिकानज्ञानतः, ज्ञानतोऽपिसाधर्मिकाचरणतश्शनज्ञानतोऽपि नापि चरणतः। तत्रज्ञानतः साधर्मिका न चरणतः, समानाज्ञानाः श्रावका विसदृशचरणसमानज्ञानायतयश्र, अत्र श्रावकाणामर्थाय कृतंकल्पतेनयतीनां १.चरणतःसाधर्मिका नज्ञानतोविसदृशज्ञानाःसमानधरनायतयः, अत्रनकल्पते२.ज्ञानतःसाधर्मिकाचरणतश्चसमानज्ञानचरणायतयः, अत्रापिनकल्पते ३.नज्ञानतोनापि चरणतोविसदृशज्ञानचरणायतयोविसदृशज्ञानाःश्रावकानिहवाश्च.अत्रश्रावकनिह्नवानामायकृतंकल्पते नयतीना ४.ज्ञानाभिग्रहयारियं चतुर्भङ्गिका ज्ञानतःसाधर्मिका नाभिग्रहत अभिग्रहतःसाधर्मिकान ज्ञानत ज्ञानतोऽपिसाधर्मिका अभिग्रहतश्च,नज्ञानतीनाप्यभिग्रहतः।तत्रज्ञानतःसाधर्मिकानाभिग्रहतःसमानज्ञाना विसरशाभिग्रहाः साधुश्शवकाः, अत्र श्रावकाणामर्थाय कृतं कल्पते नसाधूनामर् १. अभिग्रहत साधर्मिका नज्ञानतो विसदृशज्ञाना:समानाभिग्रहाःसाधुश्रावका:समानाभिग्रहानिहवाश्च, अत्रापि श्रावकनिहवानामर्थाय कृतं कल्पते न साधूनां २, ज्ञानतः साधर्मिका अभिग्रहतश्च समानज्ञानभिग्रहाः साधुश्रावकाः,
अत्र कल्प्याकल्प्यविधिः प्रथमभङ्ग इव ३, न ज्ञानतो नाप्यभिग्रहतो विसहशाभिग्रहाः साधुश्रावका विसदृशाभिग्रहा निहवाश्र, अत्र द्वितीयभश्रो इव कल्प्याकल्प्यभावना ४, ज्ञानभावनयोरियं चतुर्भङ्गिका. ज्ञानतःसाधर्मिकानभावनातः,भावनातःसाधमिरकानज्ञानतः,ज्ञानतोऽपिसाधर्मिकाभावनातच,नज्ञानतो नापिभावनातः।तत्रज्ञानतःसाधर्मिकानभावनातःसमानज्ञानाविसदृशभावनाकाःसाधुश्रावकाः१,भावनातः साधर्मिका न ज्ञानतो विसदृशज्ञानाः समानभावनाकाः साधुश्रावकाः समानभावना निहवाश्च २, ज्ञानतः साधर्मिका भावनातथ समानज्ञानभावनाकाः साधुश्रावकाः३, न ज्ञानतो नापिभावनातो विसदृशभावनाः साधुश्रावका विसदृशभावना निवाश्च ४.अत्रचतुर्ध्वपिभङ्गेकषुकल्प्याकल्प्यभावनाप्रागिव।तदेवं ज्ञानविषया अपि तिसश्चतुर्भङ्गिका उक्ताः, सम्प्रति चरणेन सह यच्चतुर्भङ्गिकाद्धयंतदुदाहर्तुमाह
म. (१७७/४) . एत्तो चरणेन वोच्छामि॥
वृ.इतिऊद्धचरणेन सह येद्वेचतुर्भङ्गिकेतद्दाहरणानिवल्यंतत्रचरणाभिग्रहयोरियं चतुर्भडिगकाचरणतः साधर्मिकानाभिग्रहतः, अभिग्रहतःसाधर्मिकान चरणतः.चरणतोऽपिसाधर्मिका अभिग्रहतधान चरणता नाप्यभिग्रहतः। तत्राद्य भङ्गद्यमुदाजिहापुराह
मू. (१७८ /१) जइणा वासाभिग्गह पढमा बिय निण्हसावगनइणा उ॥
वृ.चरणतःसाधर्मिकानाभिग्रहतइत्यवंरूपःप्रथमोभङ्गः,समानचरणा विष्वभिग्रहा'विभिन्नाभिग्रहा यतयः. अत्र न कल्पते, अभिग्रहतः साधर्मिका न चरणतः इत्येवंरूपो द्वितीयो भङ्गः समानाभिग्रहा निवाः श्रावका विभिन्न चरणायतयथ, अत्र थावकाणांनिलवानांचाायकृनंकल्पतेनयतीनां२, चरणत:साधर्मिका अभिग्रहतचसमानचरणाभिग्रहायतयः,अत्रुनकल्पते ३,नचरणतोनाप्यभिग्रहतःविसदृशाभिग्रहचरणाः साधवो विसदृशाभिग्रहाःसाधवो विसहशाभिग्रहाः श्रावकनिवाश्च,अत्रकल्प्याकल्प्यभावनाद्वितीयभङ्ग इव४, चरणभावनयोरियंचतुर्भङ्गिका चरणतःसाधर्मिकानभावनात:भावनातःसाधर्मिकानचरणतःचरतणः
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं- १७८ / १
साधर्मिका भावनातच न चरणतां नापि भावनातः अस्या उदाहरणान्यतिदेशत आह
मू. (१७८/२)
एवं तु भावणासुवि
वृ. यथा चरणेन सहाभिग्रहे उदाहृतम् एवं भावनास्वप्युदाहर्त्तव्यं, तच्चैवं चरणतः साधर्मिका न भावनातः समानचरणविभिन्नभावना यतयः १. भावनातः साधर्मिका न चरणतः समानभावना निह्नवाः श्रावका विभिन्नचरणा यतयश्व २, चरणतः साधर्मिका भावनातश्च समानचरणभावनना यतयः ३, न चरणतो नापि भावनातो 'विसदृशचरण भावनाः साधवो विसदृशभावनाः श्रावका निह्नवाश्र ४, अत्र चतुर्ष्वपि भङ्गकेषु कल्प्याकल्प्यविधिः प्रागिव । तदेवं चरणविषयेऽपि द्रे चतुर्भङ्गिके उक्ते, सम्प्रत्यभिग्रहभावनयोश्चतुर्भङ्गिकांवोच्छं दोपहतिमाणित्तो ॥
२१७
मू. (१७८/३)
वृ. इतिऊर्ध्वद्रयोरन्तिमयोः - अभिग्रहभावनालक्षणयोः पदयोचतुर्भङ्गिकामुढाहरणतोवक्ष्ये । तत्र तयोरियं चतुर्भङ्गिका अभिग्रहतः साधर्मिका न भावनातः, भावनातः साधर्मिका नाभिग्रहतः, भावनातः साधर्मिका अभिग्रहतच, नाभिग्रहतो नापि भावनातः । तत्राद्यं भङ्गद्रयमुदाजिहीर्षुराह
मू. (१७९/१) जड़णां सावग निण्हव पढमे बिड़ए य हुंति भंगे य।
वृ. अभिग्रहतः साधर्मिका न भावनात इत्येवंरूपै प्रथमे भङ्गे भावनातः साधर्मिका नाभिग्रहत इत्येवंरूपे द्वितीये च भङ्गे यतयः श्रावका निह्रवाश्च भवन्ति, केवलं प्रथमभङ्गे समानाभिग्रहा विसदृशभावना वेदितव्याः, द्वितीये भने पुनः समानभावना विसदृशाभिग्रहाः, अभिगयातः साधर्मिका भावनातश्च समानभावनाभिग्रहाः साधु श्रावकनिह्नवाः, नाभिग्रहतो नापि भावनातो विसदृशभावनाभिग्रहाः साधुश्रावकनिह्नवाः । अत्र चतुर्ष्वपि भङ्गेषु श्रावकनिह्नवानामर्थाय कृतं कल्पते नसाधूनामिति । तदेवमुक्ता एकविंशतिरपि चतुर्भङ्गिकाः, सम्प्रति सामान्यकेवलिनं तीर्थकरं चाधिकृत्य कल्प्याकल्प्यविधिं कथयति
मू. (१७९/२) केवलनाणे तित्थंकरस्स नो कप्पइ कयं तु ॥
वृ. 'केवलज्ञाने' केवलज्ञानिनः सामान्यसाधोः, उपलक्षणमेतत्, तेन तीर्थकर प्रत्येकबुद्धवर्णानां शेषसाधूनामित्यर्थः, तीर्थकर तीर्थकरग्रहणमुपलक्षणं तेन प्रत्येकबुद्धस्य चार्थाय कृतं जथाक्रमं न कल्पते. तुशब्दस्यानुक्तार्थसमुच्चायकत्वात् कल्पते च, इयमत्रभावना - तीर्थकरप्रत्येकबुद्वर्जशेषसाधूनामर्थाय कृतं न कल्पते, तीर्थकर प्रत्येकबुद्धानां त्वर्थाय कृतं कल्पते, तथाहि तीर्थकरनिमित्तं सुरैः कृतेऽपि समवसरणं तत्र साधूनां देशनाश्रवणार्थमुपवेशनादि कल्पते. एवं भक्ताद्यपि, एवं प्रत्येकबुद्धस्यापि । पत्तेयबुद्ध निण्हव उवासए केवलीवि आसज्ज ।
मू. (१८० )
खड्याइए य भावे पडुच्च भंग उ जांएज्जा ।।
वृ. प्रत्येकबुद्धान निलवान उपासकान' श्रावकान केवलिनः' तीर्थकरान अपिशब्दाच्छंषसाधूंश्राश्रित्य तथा क्षायिकादीनभावान' क्षायिकक्षायोपशमिकापशमिकानिदर्शनानि चशब्दाद्विचित्राणज्ञानानि चरणानि अभिग्रहान् भावनाश्र प्रतीत्य भङ्गान् योजयेत्, ते च तथैव योजिताः तत्र प्रथमचतुर्भङ्गिकां प्रवचनलिङ्गविष्यामधिकृत्य विशेषतः कल्प्याकल्प्यविधिमाह
मू. (१८१ )
जन्य उतड़ओ भंगो तत्थ न कप्पं तु संसए भयणा । तित्थंकरकवलिणी जहकप्पं नो य सेसाणं ।।
वृ. यत्र साधर्मिक तृतीयो भङ्गः प्रवचनतः साधर्मिका लिङ्गतश्रेत्येवंरूपस्तत्र न कल्पते, यतः प्रवचनतो लिङ्गतच साधर्मिकाः प्रत्येकबुद्धतीर्थकरवजां यतयः ततस्तेषामर्थाय कृतं न कल्पते. तुशब्दोऽनुक्तसमुच्च
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
२०.८
पिण्डनियुक्तिः मूलसूत्रं यार्थः, सच श्रावकम्येकादशीप्रतिमांप्रतिपन्नस्यतृतीयभङ्गभाविनाऽप्यायकृतंकल्पतेइतिसमुच्चिनोति, केचिदाहुः एकादशी प्रतिमां प्रतिपन्नः साधुकल्प इति तस्याप्यर्थाय कृतं न कल्पते. तदयुक्तं . मूलटीकायामस्यार्थस्यासम्मतत्वात्, मूलटीकायां हि लिङ्गाभिग्रहचतुर्भङ्गिकाविषये कल्प्याकल्प्यविधिरेवमक्तः. "लिने नो अभिग्गहे जइ साहू न कप्पइ निहत्थनिण्हवे कप्पइ'त्ति इह लिङ्गयुता गृहस्था एकादशी प्रतिमां प्रतिपन्नाः श्रावकाएवलभ्यन्त, ततस्तेषामायकृतंकल्प्यमुक्तं . सेसएभयण'त्तिशेषकेभङ्गकत्रये भजना' विकल्पना क्वचित् कथञ्चित्कल्पते क्वचिद, भङ्गचतुष्टयमप्यधिकृत्य सामान्यत उदाहरति. ___ 'तित्थंकरे त्यादि, यथेत्युदाहरणोपन्यासार्थः तीर्थकरकेवलिनोऽर्थाय कृतं कल्पते, इह तीर्थकर उत्पन्नकेवलज्ञान एव प्रायः सर्वत्रापि भूमण्डले पयतीतो भवति. प्रतीतस्य च तीर्थकरस्यार्थाय कृतं कल्पते नाप्रतीतस्य ततः के वलिग्रहणं यदा पुनश्छद्मस्थावस्थायामपि तीर्थकरत्वेन प्रतीतो भवति तदा तस्यामप्यवस्थायांतन्निमित्तंकृतंकल्पते.तीर्थकरगयहणंचप्रत्येकबुद्धनामुपलक्षणं तेनतेषामप्यायकृतं कल्पत, नोयसेसाणं'तिशेषसाधूनामर्थाय कृतंनकल्पत.इदंचसामान्यतउक्तं ततोऽमुमेवार्थमुपजीव्य तृतीयवर्जे शेषेभङ्गत्रये भजनास्पष्टमुपदर्श्यते-प्रवचनतः साधर्मिका न लिङ्गतः, एकादशप्रतिमाप्रतिपन्नवर्जाः शेषश्रावकास्तेषामायकृतंकल्पते,येतुचौरादिमुषितरजोहरणादिलिङ्गाःसाधवस्तेषामयिकृतंनकल्पते, द्रव्यलिङ्गापेक्षयासाधर्मिकत्वाभावेऽपिभावतश्चरणसाधर्मिकत्वात्, लिङ्गतःसाधर्मिकानप्रवचनतोनिहवाः ते यदि लोके निवत्वेन ख्यातास्ततस्तेषामर्थाय कृतं कल्पते. अन्यथा न, न प्रवचतो न लिङ्गत्तः तीर्थकरप्रत्येकबुद्धास्तेषामर्थाय कृतं कल्पते, तदेवं प्रथमचतुर्भङ्गिकामधिकृत्य कल्प्याकल्प्यविधिसक्तः, एतदनुसारेण च शेषास्वपि चतुर्भङ्गिकासु विज्ञेयः, स च प्रागेव प्रत्येकं दर्शितः। सर्वत्राप्ययं तात्पर्यार्थी ऽवधारणीयः यदि तीर्थकराःप्रत्येकबुद्धा निवाःश्रावकावा तर्हितेषामर्थाय कृतंकल्पतेसाधूनामर्थाय कृतं नकल्पते।तदेवमुक्तःकल्प्याकल्प्यविधिः, तदुक्तीच आहाकम्मियनामे'त्यादिमूलद्वारगाथायां कस्स वावी' ति व्याख्यातं, सम्मति किं वावी ति व्याचिख्यासुराह...मू. (१८२) किंतं आहाकम्मति पुच्छिए तस्मरूवकहणत्थं।
संभवपदरिसणत्थं च तस्स असनाइयं भणइ॥ वृ.किंतदाधाकर्मतिशिष्येणपृष्टे'तत्स्वरूपकथनार्थम्'आधाकर्मस्वरूपकथनार्थ तस्य' आधाकर्मणः सम्भवप्रदर्शनार्थं च ‘अशनादिकम्' अशनपानवादिमस्वादिमं गुरुर्भणति, इयमत्र भावना. अशनादिस्वरूपमाधाकर्म-अशनादावेवचाधाकर्मणःसम्भवः,ततोगुरुःकिमाधाकर्मइतिपृष्टःसन्नशनादिकमेव वक्ति, तथा च शय्यम्भवसूरिराधाकर्म दर्शयन पिण्डषणाध्ययनेऽशनादिकमभिधत्ते, तद्यथा
असणं पानगं चव खाइमं साइमं हता। जंजाणिज्ज सृणिज्जा वा. समणट्ठा पगडं इमं ।
तं भव भत्तपाणं तु. संजयाण अकप्पियं। दंतियं पडियाइव.नम कप्पड़ तारिसं। मू. (१८३/१) सालीमाइ अवंडे फलाइ सुंठाइ साइम होइ।
वृ.शाल्यादिकमशनम्, अवट इति वापिकृपतडोद्यपलक्षणं, ततः कृपवापीतडागादौ यज्जलं तत्पानं, तथा फलादि' फलं नालिकरादि, आदिशब्दाच्चिश्चिणिकापुष्पादिपरिग्रहस्तत् खादिमं, शुण्ठ्यादिक स्वादिम, तत्र शुण्ठी प्रतीता, आदिशब्दात् हरीतक्यादिपरिग्रहः । तदेवं व्याख्यातान्यशनादीनि, सम्प्रत्येतेष्वेवाधाकर्मरूपेषु प्रत्येक भङ्गचतुष्टयमाह
मू. (१८३/२) तस्स कडनिद्रियंमी सुद्धमसुद्धे य चत्तारि॥
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं-१८३/२ . वृ.तस्यतिप्रस्तावात् साधोराय कृतमि त्यत्रबुद्धावादिकर्मविवक्षायांक्त प्रत्ययः, तताऽयमर्थः कर्तु प्रारब्धं, तथा तस्य साधोराय निष्ठित' सर्वथापयासुकीकृतमिति. अत्रविषये चत्वारि' इति चत्वारोभङ्गा भवन्ति, तत्रप्रथमएष एवभङ्गः तस्य कृतं तस्यनिष्ठितं, द्वितीयस्तस्यकृतमन्यस्यनिष्ठितृतीयोऽन्यस्यकृतं तस्स निष्ठितं. चतुर्थोऽन्यस्य कृतमन्यस्य निष्ठितं तत्र प्रथमो व्याख्यातो द्वितीयादीनां तुभङ्गानामयमर्थः। पूर्वतावत्तस्यसाधोरायकर्तुमारब्धंततोदातुःसाधुविषयदानपरिणामाभावतोऽन्यस्य आत्मनःस्वपुत्रा. देवांऽर्थाय निष्ठां नीतं, तथा प्रथमतोऽन्यस्य-पुत्रादेरात्मनो वाऽर्थाय कर्तुमारब्धं ततः साधुविषयदानपरिणामभावतः साधोरायनिष्ठांनीतं,तथाप्रथमतएवान्यस्यनिमित्तंकर्तुमारब्धमन्यस्यैवचनिमित्तंनिष्ठां नीतम.एवमशनेपानेखादिमेस्वादिमेचप्रत्येकंचत्वारश्चत्वारोभङ्गाभवन्ति,तत्र सद्धमसुद्धेय तिआषत्वात शुद्धावशुद्धौ चेति द्रष्टव्यं, तत्र शुद्धी-साधोरासेवनायोग्यौ तौ च द्वितीयचतुर्थभङ्गी, तथाह-क्रियाया निष्ठा प्रधाना.तता यद्यपिप्रथमतःसाधुनिमित्तंक्रिया प्रारब्धातथापिनिष्ठामन्यनिमित्तं नीतेति द्वितीयोभङ्गःसाधोः कल्पत,चतुर्थस्तुभङ्गःशुद्धएव, नतत्रविवादः, अशुद्धौ-अकल्पनीयो.ताचप्रथमतृतीयो.तत्रप्रथमएकान्तेनाशुद्ध एव साध्वर्थ प्रारब्धत्वान्निष्टितत्वाच्च, तृतीये तु भङ्गे यदीयपि पूर्व न साधुनिमित्तं पाकादिक्रियाऽऽरम्भस्तथापि सा साधुनिमित्तं निष्टां नेता, निष्ठा च प्रधानेति न कल्पते । तदेवमाधाकर्मस्वरूपमुक्तं, साम्प्रतमशनादिरूपस्याधाकर्मणः सम्भवं प्रतिपिपादयिषुः कथानकं रूपकषट्केनाह. मू. (१८४) कोदवरालगगामे वसही रमणिज्न भिक्खसज्झाए।
___ खेत्तपडिलेहसंजय सावयपुच्छुज्जुए कहणा॥ मू. (१८५) जुज्जइ गणस्स खेत्तं नवरि गुरूणं तु नत्थिपाउगं।
सालित्तिकए रुंपण परिभायण निययगेहेसु॥ मू. (१८६) वोलिता ते व अन्ने वा, अडतातत्थ गोयरं।
सुणंति एसणाजुत्ता, बालादिननसंकहा॥ मू. (९८७) एए तेजेसिमो रद्धो, सालिकरो घरे घरे।
दिन्नो वा से सयं देमि. देहि वा बिंइत वा इमं । म. (१८८) थक्के थक्कावडि अभत्तए सालिभत्तयं जायं।
मज्झयपइस्समरण, दियरस्सयसेमयाभज्जा। मू. (१८९) चाउलादगपि से देहि.सालीआयामकंजियं।
किमयति कयं नाउं, वज्जतऽन्नं वयंतिवा॥ वृ.इहसङ्कलानामग्रामः तत्रजिनदत्तनामाश्रावकतस्य भार्या जिनमति,तत्र चग्राम कोद्रवारालंकाश्च प्राचुरणात्पद्यन्त इतितषामव करंगही २ भिक्षार्थमटन्तःसाधवालभन्ते, वसतिरपिरीपशुपण्डकविवर्जिता समभूतलादिगुणरतिरमणीया कल्पनीया च प्राप्यने, स्वाध्यायोऽपि तत्र वसतामविघ्नमभिवर्द्धत, केवलं शाल्यांदनानप्राप्यते इति न केचनापिसूरयोभरेण तत्रावतिष्ठन्ते।अन्यदाचसङ्कलग्रामप्रत्यासन्ने भद्रिला. भिधाने ग्रामकचिन्यूरय:समानग्मुः,तश्नगलग्रामक्षेत्रप्रत्युपक्षणायसाधवःप्रेष्यन्त, माधवोऽपितत्रागत्य यथागमंजिनदत्तस्यपाधैवसतिमयाचिषत, जिनदत्तेनापियसाधुदर्शनसमुच्छलितप्रमोदभरसमुभिन्नरो. माश्चकचकितगात्रेणतेभ्योवसतिःकल्पनीयाउपदेशि,साधवश्चतत्रस्थिताः, यथागमंभिक्षाप्रवेशनेनबहिर्भूमी स्थण्डिननिरीक्षणेन च सकलमपि ग्रामंप्रत्युपेक्षितवन्तः जिनदत्तोऽपि च श्रावको वसतावागत्य यथाविधि
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
३००
पिण्डनियुक्ति:- मूलसूत्र
साधून वन्दित्वा महत्तरं साधुमपृच्छत्-भगवन् ! रुचितमिदं युष्मभ्यं क्षेत्रं ?, सूरयोऽत्र निजयमांमनास्माकं प्रसादमाधास्यन्ति ? ततः स ज्येष्ठः साधुवादीत् वर्त्तमानयोगेन ततो ज्ञातं जिनदत्तन- यथा न रुचितमिदमेतेभ्यः क्षेत्रमिति, चिन्तयतिच- अन्येऽपि साधवोऽत्र समागच्छन्ति परं न केचिदवतिष्ठन्ते, तन्न जानामि किमत्र कारणमिति, ततः कारणपरिज्ञानाय तेषां साधूनामन्यत्तमं कमपि साधुमृजुं ज्ञात्वा पप्रच्छ, सच यथावस्थितमुक्त वान् यथाऽत्र सर्वेऽपि गुणा विद्यन्ते, गच्छस्यापि च योग्यमिदं क्षेत्र, केवलमात्राचार्यस्य प्रायोग्यः शाल्योदनो न लभ्यते इति नावस्थीयते ।
2
तत एवं कारणं परिज्ञाय तेन जिनदत्तश्राव केणापरस्माद्ग्रमात् शीलाबीजमानी निजग्रामक्षेत्रभूमिषु वापितं, ततः सम्पन्नो भूयान् शालिः, अन्यदा च यथाविहारक्रमं ते वाऽन्ये वा साधवः समायासिषुः, श्रावकश्र चिन्तमास- यथैतेभ्यो मया शाल्योदनो दातव्यो येन सूरीणामिदं योग्यं क्षेत्रमिति परिभाव्य साधवोऽमी सूरीनानयन्ति तत्र यदि निजगृह एव दास्यामि ततोऽन्येषु गृहेषु कोद्रवरालककूरं लभमानानामेतेषामाधाकर्म्मशङ्कोत्पत्स्यतं तस्मात्सर्वेष्वपि स्वजनगृहेषु शालिं प्रषयामीति, तथैव च कृतं, स्वजनांश्चोक्तान यथा स्वयमप्यमुं शालिं पक्त्वा भुञ्जत, साधुभ्योऽपिच ददत, एष चवृत्तान्तः सर्वोऽपिबालादिभिरवजग्मे, साधवध भिक्षार्थमटन्तो यथाऽऽगममेषणासमितिसमिता बालादीनामुक्तानि शृण्वन्ति, तत्र कोऽपि बालको वक्ति - एते ते साधवो येषामर्थाय गृहे शाल्योदनी निरपादि, अन्यो भाषते - साधुसम्बन्धी शाल्योदनो मह्यं जनन्या ददे, दात्री वा क्वचिदेवं भाषते - दत्तः परकीयः शाल्योदनः सम्प्रत्यामीत्यं किमपि ददामि, गृहनायकोऽपि क्वापि ब्रूतेदत्तः शाल्योदनः परकीयः सम्प्रत्यात्मीयं किमपि देहि, बालकोऽपि क्वापि कोऽप्यनभिज्ञो जननीं ब्रूते - श्रम साधुसम्बन्धिनं शाल्यो दनं देहीति, अन्यस्त्वषहरिद्रः सहर्ष भाषते - अहो ! थक्के थक्कावडियमस्माकं सम्पन्नं, इह यद् अवसरेऽवसरानुरूपमापतति तात् थक्के थक्कावडियमित्युच्यते, ततः स एवमाह-येनाभक्ते भक्ताभावेऽस्माकं शालिभक्त मुदपादि ।
अत्रैवार्थे स लौकिकं दृष्टान्तमुदाहरति, सूरग्रामे यशोधराभिस्वधाना काचिदाभीरी तस्या योगराजी नामभर्त्ता, वत्सराजो नामदेवरः, तस्य भार्या योधनी, अन्यदा चमरणपर्यवसानो जीवलोको मरणं चानियतहेतुकमनियतकालमिति योधनीयोगराजी समकालं मरणमुपागती, ततो यशोधरा देवरं वत्सराजमयाचततव भार्याऽहं भवामी देवरोऽपि च ममापि भार्या न विद्यते इति विचिन्त्य प्रतिपन्नवान्, ततः सा चिन्तयामासअहो ! अवसरेऽवसरापतितस्माकमजायत, यस्मिन्नेवावसंरे मम पतिः पञ्चत्वमुपागमत् तस्मिन्नेवावसरे मम देवरस्यापि भार्या मृत्युमगच्छत, ततोऽहं देवरेण भार्यात्वेन प्रतिपन्ना, अन्यथा न प्रतिपद्येत ।
-
तथा क्वापि बालको जननीमाचष्टे मातः ! शालितण्डुलादकमपि साधुभ्यां देहि, अन्यस्त्वाहशालिकाञ्जिकं, तत एवमादीनि बालादिजनजल्पितानिं श्रुत्वा किमेतादिति पृच्छन्ति पृष्टं च सति ये चजवस्तं यथावत्कंथितवन्तीयथायुष्माकमर्थावदंकृतमिति, यतुमायाविनः श्रावकंणवा तथा प्रज्ञापितास्तनकथयन्ति केवलं परस्परं निरीक्षन्तं, तत एवं नूनमिदमाधाकम्मैति परिज्ञाय ताजन सर्वाण्यपि गृहाणि परिहृत्यान्यंषु भिक्षार्थमटन्ति स्म, ये च तत्र न निर्वहन्ति स्म ते तत्रानिर्वहन्तः प्रत्यासन्ने ग्रामे भिक्षार्थमगच्छन, एवमन्यत्राण्याधाकर्म्म सम्भवति, तच्च बालादिजल्पितविशेषस्वगत्य कथानकांक्त साधुभिरिव नियमतो निष्कलङ्कसंयममिच्छुना परिहर्त्तव्यं, सूत्रं तु सकलमपि सुगमं, नवरं 'रूपण' त्ति रोपणं 'परिभायण' त्ति गृहे परिभाजनं 'से' इति एतेभ्यः 'अन्नं'ति अन्यं ग्रामम्। तदेवमुक्तोऽशनस्याधाकर्म्मणः सम्भवः, सम्प्रति पानस्याहमू. (१९० ) लोणागडोदए एवं वाणित्तु महोदगं ।
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं-१००
ढक्किएणऽच्छते ताव, जाव साहुत्ति आगया॥ वृ.यथाऽशनस्याधाकर्मण: कथानकसूचनेनसम्भव उक्त स्तथा पानस्याप्याधाकर्मणो वदितव्यः, कथानकमपि तथैव, केवलमयं विशेषः क्वचिदग्रामे सर्वेऽपि कूपाः क्षारोदका आसीरन, क्षारोदका नामामलकोदका विज्ञयाः, न त्वत्यन्तक्षारजलाः, तथा सति ग्रामस्याप्यवस्थानानुपपत्तेः. ततस्तस्मिन लवणावटे क्षेत्रे क्षेत्रप्रत्युपेक्षणाय साधवः समागच्छन्, परिभावयन्ति स्म च यथाऽऽगमं सकलमपि क्षेत्रं. ततस्तन्निवासिना श्रावकेण सादरमुपरुध्यमाना अपि साधबो नावतिष्ठन्ते, ततस्तन्मध्यवर्ती कोऽपि ऋजुकोऽनवस्थानकारणं पृष्टः स च यथावस्थितं तस्मै कथयामास-यथा विद्यन्ते सर्वेऽप्यत्र गुणाः, केवलं क्षारं जलमिति नावतिष्ठन्ते, ततो गतेषु तेषु साधुषु स मधुरोदकं कूपं खानितवान्, तं खानयित्वा लोकप्रवृत्तिजनितपापभयाद्फलकादिना स्थगितमुखंकृत्वातावदास्ते यावत्ते वाऽन्येवा साधवः समाययुः, समागतेषु च माधुषु मा मम गृहे केवले आधाकर्मिकशाभूदिति प्रतिगृहं तन्मधुरमुदकं भाजितवान, ततः पूर्वोक्त कथानकप्रकारेण साधवो बालादीनामुल्नापानाकाधाकर्मेति च परिज्ञाय तं ग्राम परिहतवन्तः, एवमन्यत्राप्याधाकर्मपानीयसम्भवांद्रष्टव्यः तेऽपिचबालाघल्लापविशेषःपरिकलय्यकथानकोक्त साधव इव परिहरेयुरिति। सूत्रं सुगमम्। सम्प्रति खादिमस्वादिमयोराधाकर्मणोः सम्भवमाहमू. (१९१) कक्कडिय अंबगा वा दाडिम दक्खा य बीयपूराई।
खाइमऽहिगरणकरणति साइमंतिगड़गाईय।। वृ. 'कर्कटिका' चिर्भुटका 'आम्रकाणि' चूतफलानि, दाडिमानि द्राक्षाश्च प्रतीताः, बीजपूरकादिकम्, आदिशब्दात्कपित्यादिपरिग्रहः, एतानाश्रित्यखादिमविषये अधिकरणकरणंभवेत्'पापकरणंभवेत्, एतानि साधूनांशालनकादिकार्येषुप्रयुज्यन्तेइतितेषांवपनादिकुर्यादितिभावः।तथा त्रिकटुकादिकं सुण्ठीपिप्पलीमरिचकादिकमाश्रित्यस्वादिमेअधिकरणकरणंभवेत, साधूनामौषधाद्यर्थमभूमिकल्पन्तेइतितेषारोपणादि कुर्यादिति भावः। सम्प्रति यदुक्तं प्राक् तस्स कडनिट्टियम्मी'त्यादि, तन्न कृतनिष्ठितशब्दयोरर्थमाह. मू. (१९२) असनाईण चउण्हवि आमंजसाहुगहपाउग्गं।
तं निट्ठियं वियाणसु उदक्खडं तू कडं होइ॥ वृ. अशनादीनां चतुर्णामपि मध्ये यत् ‘आमम्' अपरिणतं' सत् साधुग्रहणप्रायोग्यं कृतं, प्रासुकीकृतमित्यर्थः तंनिष्ठितविजानीत.उपस्कृतंतुअत्रापिबुद्धावादिकमविवक्षयांक्त प्रत्ययःततोऽयमर्थःउपस्कर्तुमारब्धमिति भावः, कृतं भवति ज्ञातव्यम् । एतदेव विशेषतो भावयतिमू. (१९३) कंडिय तिगुणुक्कंडा उनिट्टिया नेगद्गुणउक्कंडा।
निट्टियकडो उ करो आहाकम्म टुगुणमाहु॥ वृ.इहयतण्डुलाःप्रथमतःसाध्वर्थमुप्ताःततःक्रमणकरट्याजातास्ततःकण्डिताः कथंभूताःकण्डिताः? इत्याह त्रिगुणोत्कण्डाः त्रिगुणं-बीन वारान् यावत् इत-प्राबल्येन कण्डनं छटनं येषां त त्रिगुणोत्कण्डाः, जीनवारानकण्डिताइत्यर्थः तेनिष्ठिताउच्यन्ते,येपुनर्वपनादारभययावदेकगुणोत्कण्डाद्विगुणोत्कण्डावा कृतावर्तन्तेतकृताः अथवामाभूवनसाध्वर्थमुप्ता केवलंयेकरटयः सन्तःसाध्वयंत्रिगुणात्कण्डकण्डितास्ते निप्ठिता पच्यन्ते, ये त्वेकगुणोत्कण्डं द्विगुणोत्कडं वा कण्डितास्ते कृताः, अत्र वृद्धसम्प्रदायः-इह यद्येकं वारं द्वौ वा वारी साध्वर्थ कण्डितास्तृतीयं तु वारमात्मनिमित्तं कण्डिताराद्धाचते साधूनां कल्पन्ते, यदि पुनरेवं द्वौ वा वारौ साध्वर्थ कण्डितास्तृतीयं वारं स्वनिमित्तमेव कण्डिता राधास्तु आत्मनिमित्तं ते केषाश्चि
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
पिण्डनियुक्ति:- मूलसूत्रं दादेशनैकेनान्यस्मै दत्तास्तेनाप्यन्यस्मायित्यत्ंयावत्सहस्रसङ्ख्येस्थाने गताः, ततः परंगताः कल्पन्तेनावांक् अपरेषां त्वादेशेन न कदाचिदपि यदि पुनरेकं द्वी वा वारी साधुनिमित्तमात्मनिमित्तं वा कण्डितास्तृतीयं तु वारमात्मनिमित्तं राद्राः पुनः साध्वर्थं ते कल्पन्ते, यदि पुनरेकं द्वौ वा वारौ साधुनिमित्तमात्मनिमित्तं वा कण्डितस्तृतीयं तु वारं साध्वर्थमेव, तैरेव च तण्डुलैः साधुनिमित्तं निष्पादितः कूरः स निष्ठितकृत उच्यते, निष्ठितैराधाकर्मतंडुलैः कृतो - निष्पादितो राद्ध इत्यर्थः निष्ठितकृतः, ससाधूनां सर्वधान कल्पते, कुतः ? इत्याह
‘आहाकम्मं' इत्यादि, आधाकर्म्म प्रतीतं द्विगुणमाहुस्तीर्थकरादयस्तं निष्ठितकृतं कूरं, तत्रैकमाधाकर्म्मनिष्ठिततण्डुलरूपं द्वितीयं तु पाकक्रियारूपं, तदेवमुक्तो निष्टितकृतशब्दयोरर्थः, सम्प्रति चतुष्वप्यशनादिषु कृतनिष्ठितता भाव्यते तत्र वपनादारभ्य यावद्वारद्वयंकण्डनंतावत्कृतत्वं तृतीयवारंतु कण्डनंनिष्ठितत्वम्, एतच्चानन्तरमेवोक्तं पानेकूपादिकंसाधुनिमित्तंखनितं, तनोजलमाकृष्टं, ततो यावत्प्रासुकीक्रियमाणं नाद्यापि सर्वथा प्रासुकीभवतितावत्कृतं प्रासुकीभूतंचनिष्ठितं, खादिमेकर्कटिकादयः साधुनिमित्तमुप्ताः क्रमेण निष्पन्ना यावद्दात्रादिना खण्डिताः तानि च खण्डानि तावन्नाद्यापि पयासुकीभवन्ति तावत्कृतत्वमवसेयं. प्रासुकीभूतानिचतानि निष्ठितानि । एवंस्वादिमेऽपिविज्ञेयं । सर्वत्रापिचद्वितीयचतुर्थभङ्गी शुद्धी, प्रथमतृतीय त्वशुद्धाविति । सम्प्रति खादिमस्वादिममाश्रित्य मतान्तरं प्रतिचिक्षिप्सुराह
मू. (१९४ )
छायपि विवज्जनंती केई फलहेउगाइवुत्तस्स । तं तु न जुज्जइ जम्हा फलंपि कप्पं बिइयभंगे ॥
वृ. इह 'फलहेतुकादे: ' फलहेतोः पुष्पहेतोरन्यस्माद्वा हेतोः साध्वर्थमुप्तस्य वृक्षस्य 'केचिद् अगीतार्थाश्छायामप्याधाकर्म्मिकवृक्षसम्बन्धिनीतिकृत्वा 'विवर्जयन्ति' परिहरन्ति, तत्तु छायाविवर्जनं न युज्यते, यस्मात्फलमपि यदर्थं स वृक्ष आरोपितस्तत आधाकुम्र्म्मकवृक्षसम्बन्धिद्वितीये भङ्गे तस्य कृतमन्यार्थ निष्टितमित्येवंरूपे वर्त्तमानं सत् कल्पते किमुक्तं भवति ? - साध्वर्थमारोबितेऽपि कदल्यादी वृक्षे यदा फलं निष्पद्यमानंसाधुसत्ताया अपनीयात्मसत्तासम्बन्धि करोतित्रोटयति च तदा तदपिकल्पते, किंपुनश्छाया?, सा हि सर्वथा न साधुसत्तासम्बन्धिनी विवक्षिता, न हि साधुच्छायानिमित्तं स वृक्ष आरोपितस्तत्कथं न कल्पते ? ॥ मू. (१९५) परपच्चइया छाया न विसा रुक्खोव्व वट्टिया कत्ता ।
३०२
नइच्छाए उ दुमे कप्पइ एवं भणंतस्स ॥
वृ. साछाया 'परप्रत्ययिका' सूर्यहेतुका. नवृक्षमात्रनिमित्ता, तस्मिनसत्यपिसूर्याभावे अभावात्, तथाहिछायानामपार्श्वतः सर्वत्रातपपरिवेष्टितप्रतिनियतदेशवर्त्ती श्यामपुद्गलात्मक आतपाभावः इत्थंभूता चछाया सूर्यस्यैव अन्वयव्यतिरेका, चतुर्विधत्वेन द्रुमस्य, द्रुमस्तु केवलं तस्या निमित्तमात्रं, न चैतावता सा दुष्यति. छायापुद्गलानां द्रुमपुद्गलेभ्यां भिन्नत्वात, नच 'वृक्ष इव' तरुरिव' कर्त्रा वृक्षारोपकण वृद्धिंनीता तद्विषयतथारूपसङ्कल्पस्यैवाभावात्, ततां नाधाकपिंकी छाया । किं च यद्याधाकर्मिकी छायति न तस्यामवस्थानं कल्पते तत एवं परस्य भणतां यदा घनपटलंराच्छादितं गगनमण्डलं भवति तदा तस्मिन् द्रुमे नष्टच्छाये सति तस्याधः शीतभयादिनाऽवस्थानंकल्पते इतिप्राप्तं, नचैतद्युक्तं, तस्मात्स एवद्रुम आधाकर्म्मिकस्तत्संस्पृष्टाश्राधः कतिपय प्रदेशाः पूतिरिति प्रतिपत्तव्यं, न तु च्छायाऽऽधाकर्मिक्रीति । पुनरपि परेषां दूषणान्तरमाहमू. (१९६) चढइ हाइ छाया तत्थिक्कं पूयंपि व न कप्पे ।
नय आहाय सुविहिए निव्वत्तयई रविच्छायं ॥
वृ. इह छाया तथातथासूर्यगतिवशादर्द्धते हीयते च ततो खेरस्तमयसमये प्रातः समये चातिद्राधीयसी
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं.१९६ विवर्द्धमाना छायासकलमपिग्राममभिव्याप्य वर्तत, अतस्तत्स्पृष्टं सकलमपि गयामसम्बन्धि वसत्यादिकं 'पूतिकमिव' तृतीयोद्गमदोषदुष्टमशनादिकमिव न कल्पते, न चैतदाममोपदिष्टं, तन्नाधाकर्मिकी वृक्षस्य छाया, अपिच-प्रागेवैतदुक्तं सूर्यप्रत्ययासाछायानवृक्षहेतुका,नचसूर्यःसुविहितानाधायछायांनिवर्तयति ततः कथमाधाकर्मिकी? । यदि पुनराधाकर्मिकी भवेत्, तर्हि... मू. (१९७) अघणघणचारिगगणे छाया नट्ठा दिया पुनो होइ।
कप्पइ निरायवे नाम आयवेतं विवज्जेउं॥ वृ.अघना-विरलाघना मेघाःचारिणः परिभ्रमणशीलायत्रइत्थंभूतेगगने.विरलविरलेषुनभसिमेघेषु परिभ्रमत्सु इत्यर्थः, छाया नष्टापि सती दिवा पुनरपि भवति, ततो मेघेरन्तरित सूर्ये निरातपे' आतपाभावे तस्य वृक्षस्याधस्तनं प्रदेशं सेवितुं कल्पते, आतपेतु तं वर्जयितुं न चायं विषयविभागः सूत्रेऽपदिश्यतेन च पूर्वपुरुषाचीर्णोनापिपरेषांसम्मतः तस्मादसदेतत्परोक्त मिति।इहपूर्ववृक्षसम्बन्धित्वेनछायामाधाकर्मिकीमाशङ्कय नढच्छाए उमेकप्पइ' इत्याधुक्तम्,इदानींतुरविकृतत्वेनाधाकर्मिकीमाशय कप्पइनिरायवे नाम' इत्याद्युक्तम्, अतोनपुनरुक्ताता।सम्प्रतिछायानिषितानिगमनमगीतार्थधार्मिकाणांपरेषांकिचिदाश्वासनंच विवक्षुराह. मू. (१९८) तम्हा न एस दोसो संभवई कम्मलक्खणविहूणो।
तंइपयह अइघिणिल्ला वज्जेमाणा अदोसिल्ला॥ वृ. यस्मात्फलमपि द्वितीये भने कल्पते तथा रविहेतुका छाया इत्यादि चोक्तं तस्मादाधाकर्मिकी छायेतियो दोष उच्यते स एष दोषो न सम्भवति, कृतः? इत्याह-'कर्मलक्षणविहीन' इति, अत्र हेतीप्रथमा, कम्मैतिचआधाकम्र्मेति द्रष्टव्यं ततोऽयमर्थः यत आधाकर्मलक्षणविहीनएष दोषः नहितरिवछायापि कावृद्धिंनीताइत्यादि, तस्मान्नैषदोषःसम्भवति,अथवा तामपि ओधाकर्मिकवृक्षच्छायां हुः निश्चित्तम् 'अतिघृणावन्तः' अतिशयेन दयालवो विवर्जयन्तः परेऽदोषवन्तः। तदेवमुक्त मानुषङ्गिक, तदुक्तौ च 'आहाकम्मियनाम' इत्यादिमूलद्वारगाथायां किंवावि?' इति व्याख्यातं.सम्प्रति परपक्खो यसपक्खो' इति द्वारद्वयं व्याख्यानयन प्रसङ्गतो निष्ठितकृतयोः स्वरूपं ताभ्यामुत्पन्नं भङ्गचतुष्टयं चाह.. . मू. (१९९) परपक्खो उगिहित्था समणो समणीउ होइ उ सपक्खो।
___ फासुकडरद्धं वा निद्रियमियरं कडं सव्वं ॥ मू. (२००) तस्स कडनिट्ठियमी अन्नस्स कडमि निट्टिए तस्स।
___चउभंगा इत्थ भवे चरणदुर्ग होइ कप्पं तु॥ वृ. इह परपक्षः गृहस्थाः' श्रावकादयः, तषामर्थाय कृतं साधूनामाधाकर्मनभवति, स्वपक्षः श्रमणाः' साधवः समाउत्तिश्रमायातिन्यः तेषामयिकृतंसाधूनामाधाकर्मदितव्य तथाप्रासुकंकृतंकरट्यादिकं सचंतनं सत् साध्वर्थं निश्चेतनाकृतं यच्च स्वयमचतनमपि तण्डुलादिकं कूरत्वेन निष्पादितं तन्निष्ठितमित्युच्यते, इतरत्पुनरेषगुणद्विगुणकण्डिततण्डुलादिकं सर्वं कृतमिति । अत्र च कृतनिष्ठितविषये तस्य साधाराय कृत निष्टित च तथा अन्यस्याप्याय कृते तस्य साधारर्थाय निष्ठिते भक्तादौ चतुर्भङ्गिका भवति, तत्रप्रथमतृतीयभङ्गौसाक्षाद्दर्शिती द्रितीयचतुर्थी तुगम्यौ,तौ चैवं-तस्यकृतमन्यस्यनिष्ठितमन्यस्य कृतमन्यस्यनिष्ठितं तत्रोपात्तयोर्द्वयोर्भङ्गयोः चरमौ-अनुक्तौ पाश्चात्यौ द्रौभङ्गौ, (द्वितीय) चतुर्थावित्यर्थः, प्रथमस्य हि द्वितीयः पाश्चात्यस्तृतीयस्य तु चतुर्थः, तत उपात्तपयथमतृतीयभङ्गापेक्षया चरमौ द्वितीयचतुर्थों
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०४
पिण्डनियुक्तिः मूलसूत्रं लभ्येत, तस्मिंशरमद्धिक भवतिकल्प्यमशनादि, एतच्च यद्यपिप्रागेवोक्तं तथापि विसौमरणशीलानास्मरणाय भूयोऽप्युक्त मिति न कश्चिद्दोषः। उक्तं परपक्षस्वपक्षरूपं द्वारद्वयं, सम्प्रति चउरो' इतिमू. (२०१) चउरो अइक्कमवइक्कमा यअड्यार तह अनायारो।
निद्दरिसणं चउण्हवि आहाकम्मे निमंतणया || १. आधाकर्मणि विषये केनाप्यभिनवेन श्राद्धेन निमन्त्रणे कृते चत्वारो दोषाः सम्भवन्ति, तद्यथाअतिक्रमोव्यतिक्रमोऽतीचारोऽनाचारश्च, एतचत्वारोऽपिस्वयमेवसूत्रकृताव्याख्यास्यन्ते. एतेषांचचतुर्णामपि निदर्शन' दृष्टान्तो भावनीयः, तमपि च वक्ष्यति। तत्र प्रथमत आधाकर्मनिमन्त्रणं भावयनि- . मू. (२०२) सालीघयगुलगोरस नवेसु वल्लीफलेसु जाएसुं।
दाने अहिगमसड्ढे आहायकए निमंतेइ॥ वृ. 'शालिषु' शाल्योदनेषु तथा घृतगडगोरसेषु साधूनाधाय षटकायोपमईनन निष्पादितेषु नवेषु च वल्लीफलेषु जातषु साधुनिमित्तमचित्तीकृतेषु दाने' दानविषये कोऽप्यभिनवश्राद्धं: अव्युत्पन्नश्रावको निमन्त्रयते, यथा भगवन् ! प्रतिगृह्णीत यूयमस्मद्गृहे शाल्योदनादिकमिति। ततश्चमू. (२०३) आहाकम्मग्गहणे अइकमाईसुवट्टए चउसु।
नेउरहारिगहत्थी चउतिगदुगएगचलणेनं॥ वृ. आधाकर्मग्रहणे अतिक्रमादिषु चतुषु दोषेषु वर्तते, सच यथायथा उत्तरस्मिन्नुत्तरस्मिन् दोषे वर्तते तथा तथा तदोषजनितात्पापादात्मानं महता कप्टेन च्यावर्तयितुमीशः, अत्र दृष्टान्तमाह-'नेउरे'त्यादि इह नूपुरपण्डितायाःकथानकमतिप्रसिद्धत्वाबृहत्त्वाच्चनलिख्यते, किन्तुधर्मोपदेशमालाविवरणादेवरगन्तव्यं, तत्रनूपुरं-मञ्जीरंतस्यहारो-हरणंश्वशुरकृतं तेनयाप्रसिद्धासानूपुरहारिका, आगमेचान्यत्र नूपुरपण्डितेति प्रसिद्धा,तस्याःकथानकेयोहस्तीराजपत्नीसञ्चारयन प्रसिद्धंसनूपुरहारिकाहस्तीसयथा चउतिगदगएग. चलणेणति पश्चानुपूर्व्या योजना, एकेन द्वाभ्यां त्रिभिश्चतुर्भिश्चरणैराकाशस्थैर्महता महत्तरेण कष्टनात्मानं व्यावर्तयितुमीशः तथाऽधाकर्मग्राह्यपि, इयमात्र भावना-नूपुरहारिकाकथानके ग़ज्ञा हस्ती स्वपत्नी मिण्डाभ्यांसहछिन्नटसमारोपितः,ततोऽपिउनछिन्नटङ्कपर्वताग्रभागेव्यवस्थाप्याग्रेतनमेकंकंचिच्चरणमाकाशेकारितः, सचतथाकारितःसन् स्तोकेनैव क्लेशेनतंचरणव्यावर्त्य तत्रदपर्वतआत्मानंस्थापयितुं शक्नोति.एवंचसाधुरपिकश्चिदजतक्रमाख्यंदोषप्राप्तःसनस्तोकेनवशुभाध्यवसायेनतंदोषविशोध्यात्मानं संयम स्थापयितुमीशः, यथा चसहस्ती चरणाद्वयमग्रेतनमाकाशस्थंक्श न व्यावर्त्तयितुं शक्नोति. एवंच साधुरपिव्यतिक्रमाख्यं दोषं विशिष्टशुभेनाध्यवसायेनविशोधयितुष्टेि, यथाचसहस्तीचरणत्रयमाकाशस्थमंकन केनापि पाश्चान्येन चरणन स्थिता गुरुतरेण कष्टन ब्यावत्तपितं क्षमः, तथा साधुरप्यतीचारदोष विशिष्टतरण शुभनाध्यवसायन विशोधियितुं प्रभुः. यथा च स हस्ती चरणचतुष्टयमाकाशस्थितं सर्वथा न व्यावर्तयितुमीशः, किन्तु नियमता भूमी निपत्य विनाशमाविशति, एवं साधुरप्यनाचार वर्तमानो नियमतः संयमात्मानं विनाशयति।इति दृष्टान्ते चरणचतुष्टयं हस्तिनानोत्पटितं, किन्तु दान्तिके योजनानुरोधात सम्भावनामङ्गीकृत्य प्रतिपादितम्। सम्प्रत्यतिक्रमादीनां स्वरूपमाहमू. (२०४) आहाकम्भनिमंतण पडिसुणमाणे अइक्कमो होइ।
पयभेयाइवइक्कम गहिए तइएयरो गिलिए॥ वृ. आधाकमनिमन्त्रणे सति एव आधाकर्म प्रतिश्रृण्वति' अभ्युपगच्छति अतिक्रमो भवति. सच
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं-२०४
३०५ पात्रोद्ग्रहणादारभ्यतावतयावन्नाद्याप्युपयोगकरणानन्तरंग्रहणायप्रचलति, पदभेदादौ'चपदस्य-चरणस्य भेदः-उत्पाटनं तदादा, आदिशब्दाद्गमने गृहप्रवेशने करोटिकोत्पाटने ग्रहणाय पात्रप्रसारणे व्यतिक्रमो दोषः, गृहीत त्वाधाकर्मणि तृतीयोऽतीचारलक्षणो दोषः, सच तावद्यावद्वसतावागत्य गुरुसमक्षमालोच्य स्वाध्यायं कृत्वा गले तदाधाकर्म नाद्यापि प्रक्षिपति, गिलिते त्वाधाकर्मणि इतरः' चतुथों दोषःअनाचारलक्षणः। तदेवं चउरो' इति व्याख्यातं. सम्प्रति गहणे य आणाई इति व्याख्यानयन्नाहमू. (२०५) आनडणो यदोसा गहणे जंभणियमह इमे ते उ।
__ आणाभंगऽनवत्था मिच्छत्त विराधना चेव॥ वृ. यदुकतम् ‘आधाकम्मियनामे'त्यादिमूलद्वारगाथायामाधाकर्मग्रहणे आज्ञादयः' आज्ञाभङ्गादयो दोषाः ते इमे, तद्यथा-आज्ञाभङ्गोऽनवस्था मिथ्यात्वं विराधना च॥ तत्र प्रथमत आज्ञाभङ्गदोघं भावयति. मू. (२०६) आणं सव्वजिणाणं गिण्हतो तं अइक्कमइ लुद्धो।
आणं च अइकमंतो कस्साएसा कुणइ सेसं?॥ वृ. तद् आधाकर्मिकमशनादिकंलुब्धःसन्गृह्णानःसर्वेषामपिजिनानामाज्ञामतिक्रामिति, जिनाहि सर्वेऽप्येतदेव ब्रुवन्ति स्म-यदुत मा गृह्णीत मुमुक्षवो ! भिक्षव आधाकर्मेिकां भिक्षामिति ततस्तदाददानो जिनाज्ञामतिक्रामिति,तांचातिक्रामन्कसयनाम!आदेशाद्-आज्ञायाः शेष केशश्मनुलुधनभूशयनमलिनवासोधारणप्रत्युपेक्षणाद्यनुष्ठानंकरोति?,नकस्यापीतिभावः, सर्वस्यापिसर्वज्ञाऽऽज्ञाभङ्गकारिणोऽनुष्ठानस्य नष्फल्यात् ॥ अनवस्थादोषं भावयतिम्. (२०७) एक्केण कयमकजं करेइ तप्पच्चया पुनो अन्नो।
सायाबहुलपरंपर वोच्छेओ संजमतवाणं॥ वृ. इह प्रायः सर्वेऽपि प्राणिनः कर्मगुरुतया दृष्टमात्रसुखभिलाषिणो न दीर्घसुखदर्शिनः तत एकेनापि साधुना यदाऽऽधाकर्मपरिभोगादिलक्षणमकार्यमासेव्यते तदा तत्प्रत्ययात् तेनापि साधुना - तत्त्वं विदुषाऽपि सेवितमाधाकर्म ततो वयमपि किं न सेविष्यामहे ? इत्येवं तमालम्बनीकृत्यान्योऽप्यासेवते तमप्यालम्ब्यान्यः सेवते, इत्येवं सातबहुलानां प्राणिनां परम्परया सर्वथा व्यवच्छेदः प्राप्नोति संयमतपसा, तद्यवच्छेदे च तीर्थव्यवच्छेदो, यश्च भगवतीर्थविलोपकारी स महाऽऽशातनाभागित्यनवस्थादोषभयान कदाचनाप्याधाकर्म सेवनीयं । मिथ्यात्वदोषं भावयति. मू. (२०८) जो जहवायं न कुणइ मिच्छट्टिी तओ हु को अन्नो?।
बडेइ यमिच्छत्तं परस्स संकं जनेमातो॥ वृ.इहयद दशकालसंहननानुरूपं यथाशक्ति यथावदनुष्ठानं तत्सम्यक्त्वं, यत उक्त माचारसूत्रे "जं माणंतिपासहातंसम्मंतिपासहा,जं सम्मतिपासहातम्माणतिपासहा" इति,तता योदशकालसंहननानुरूपं शक्त्यनिगृहनन यथागमऽभिहित तथा न करोति ततः सकाशात्कोऽन्या मिथ्यादृष्टिः? नवकश्चित. किन्तु सएवमिथ्यादृष्टीनांधुरियुज्यते, महामिथ्याष्टित्वात,कथंतस्यमिथ्यादृष्टिता? इत्यतआह-'वढेइ' इत्यादि. चशब्दा हेता यस्मात्स यथावासमकुर्वन् परंग्य शङ्कामुत्पादयति, तथा उतथाहि-यदि यत्प्रवचनऽभिधीयत तत्तत्त्वंतर्हि किमयंतत्त्वंजानानोऽपितथानकरोति?,तस्माद्वितथमेतत्प्रवचनोकतमिति,एवं चपरस्यशङ्का जनयन् मिथ्यात्वं सन्तानेन वर्धयति, तथा च प्रवचनस्य व्यवच्छेदः, शेषास्तु मिथ्यादृष्टयो नैवं प्रवचनस्य मालिन्यमापाद्य परम्परया व्यवच्छेदमाधातमीशाः, ततः शेषमिथ्यादृष्टयपेक्षयाऽसौ यथावादमकुर्वन 261200
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८६
पिण्डनियुक्तिः मूलसूत्रं महामिथ्यादृष्टिरिति॥ अन्यच्चमू.(२०९) वड्डेई तप्पसंग गेही अ परस्स अप्पणी चव।
सजियपि भिन्नदाढो नमुयइ निलंघसोपच्छा। वृ. साधुराधाकर्म गृह्णानः परस्य एक्केण कयमकज्ज' इत्यादिरूपया पूर्वोक्त नीत्या तत्प्रसङ्गम्' आधाकर्मग्रहणप्रसङ्गवर्द्धयति आत्मनोऽपि.तथाहि-सकृदपिचेदाधाकर्मगृह्णाततर्हितद्गतमनोजरसा. स्वादलाकम्पट्यतो भूयोऽपि तद्ग्रहण प्रवर्तते, तत एवमेकदाऽप्याधाकर्म गृह्मान परस्यात्मनथ तत्प्रसङ्गं वर्द्धयति.तत्प्रसङ्गवृद्धोचकालेनगच्छतापरस्यात्मनश्चन्द्रिः अत्यन्तमासक्तिःउपजायते,तता विशिष्टविशिष्टतरमनोज्ञरसास्वादननभिन्नदंष्ट्राको निद्धन्वसः' आगतसर्वथानयावासनाको भूत्वा पश्चात्स्वयं परो वा 'सजीवमपि' सचेतनमपि चूतफलादिकं न मुञ्चति, तदमोचने च दूर दूरतरमयसप्पन्नपगतसर्वधाजिनवचनपरिणामो मिथ्यात्वमपि गच्छत्तीति । सम्प्रति विराधनादोषं भाववति. मू. (२१०) खद्ध निद्धे यरुया सुत्त हानी तिगिच्छणं काया।
पडियरगाणवि हानी कुणइ किलेसं किलिस्संतो॥ वृ. आधाकर्मा प्रायः प्राघूर्णकस्यैव गौरवेण क्रियत. ततस्तत्रवादु स्निग्धं च भवति, तस्मिंश्च खद्धे प्रचुरे स्निग्धे बहुस्नेहभक्षिते रुजा' रोगोज्वरविसृचिकादिरूपः प्रादुर्भवति, इयमात्मविराधना, ततोरुजापडितस्य सूत्रे सूत्राग्रहणमुपलक्षणंअर्थस्यचहानिः, तथादिचिकित्सांनकारयतितर्हिचिरकालसंयमपरिपालनभ्रंशः अथ कारयति तर्हि चिकित्सने क्रियमाणं कायाः तंजस्कायादयो विनाशमाविशन्ति. तथा चसतिसंयमविराधना, तथा 'प्रतिचारकाणामपि परिपालकानामापिसाधूनांतद्वैयावृत्यव्यापृततयासूत्रार्थहानिः, षट्कायोपमईकारणानुमोदनाभ्यांचसंयमस्यापिहानिः, तथाप्रतिचारकास्तदुक्तं यावन्नप्रपारयन्ति तावत्सः 'क्लिश्यमानः' पीडां सोढुमशक्नुवन् भेत्यः कुप्यति, कुप्यंश्च तेषामपि मनसि क्लेशमुत्पादयति, अथवा क्लिश्यमानो दीर्घकालं क्लेशमनुभवन् प्रतिचारकाणमपि जागरणतः कलेशं रोगमुत्पादयति, ततस्तेषामपिचिकित्साविधौषट्कायविराधना।तदेवंव्याख्यातासकलाऽपि आहाकम्मियनाम इत्यादिका मूलद्वारगाथा, सम्प्रत्याधाकर्मण एवाकल्प्यविधि विभणिषः सम्बन्धमाहमू. (२११) जह कम्मं तु अकप्पं तच्छिक्कं वाऽवि भायणठियं वा ।
परिहरणं तस्सेवयगहियमदोसंच तहभणड|| वृ. यथा 'कर्म' आधाकर्म अकल्प्यम. अभोज्यं. यथा च तेनाधाकर्मणा स्पृष्टकल्प्यं यथा च 'भाजनस्थितं यस्मिनभाजनतदाधाकर्मप्रक्षिमतस्मिन्नाधाकम्र्मपरित्यागानन्तरमकृतकल्प्यत्रयप्रक्षालन यतक्षिा शुद्धमशनादितदपि यथानकल्प्यं यथा च तम्याधाकर्मणः परिहारा विध्यविधिरूपा यथा न गृहात सदभक्त मदोष भवतितथा गुरुर्भणति। अननयर्थवागमपिण्डविशुद्धिरभाणितथवाहमपिभणामीत्यावदितं द्रष्टव्यम्, अनया च गाथया पश्च द्वाराणि प्रतिपाद्यान्युक्तानि॥सम्प्रति तान्यव सविशेष प्रतिपाद्यत्वनाहमू. (२९२) अब्भोज्ने गमनाइयपुच्छा दबकुलदेशभावे य।
एव जयंत छलणा दिटुंता तत्थिमे दोन्नि॥ वृ. यथा साधूनामाधाकर्म तत्स्पृष्टं कल्पत्रयाप्रक्षालितभाजनस्थं वा अभोज्यं तथा भणनीय, तथा अविधिपरिहारे गमनादिकाःकायक्लेशादिलक्षणादोषावक्तव्याः, तथाविधिपरिहारेकर्त्तव्येयथाद्रव्यकुलदेशभाव पृच्छा कर्तव्या चशब्दाघथा च न कर्त्तव्या ताथ वक्तव्यम्, एवं यतमानेप्रायश्छलनाया असम्भवो.
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं-२१२
यदि पुनरेवमपि यतमाने 'छलना' अशुद्धभक्तादिग्रहणरूपा भवेत ततस्तत्र दृष्टान्ताविमा वक्तव्यों । इह 'अभोज्य' इत्यनेनपूर्वगाथायादारत्रयंपरामएं गमनाइयएच्छादव्वकुलंदशभावेय' इत्यनेनतुपरिहरणस्य विशेषो वक्तव्य उक्तः, उत्तराद्धेन तु 'गहियमदोस' चेत्यस्य विशेषः। मू. (२१३) जहवतं तु अभोज भत्तंजइविय सुसक्कयं आसि।
एवमसंजमवमणे अनेसणिज्नं अभोज तु॥ वृ. इह यद्यपि वमनकालादार 'भक्तम्' ओदनादिकं सुसंस्कृतं' शोभनद्रव्यसम्पर्ककृतोपस्कारमासीत्तथापितथातद्वान्तमभोज्यम्.एवमसंयमवमनेकतेसाघोरप्यनेषणीयमभोज्यमेव, 'तः एवकारार्थः. इयमत्रभावना-संयमप्रतिपत्तौ हिपूर्वमसंयमावान्तः असंयमरूपंचाधाकर्मा,षट्कायोपननतस्यनिष्पन्नत्वातप, न च वान्तमभ्यवहर्त्तमुचितं विवेकिनाम. अतः साधोरनेषणीयमभोज्यमिति। म. (२१४) मज्जारखडयमंसा मंसासिस्थि कुणिमं सुणयवंत।
वन्नाइ अन्नउप्पाइयपि किं तं भवे भाजं ? ।। मू. (२१५) कई भणंति पहिए उठाणे मंसपेसि बोसिरणं ।
संभारिय परिवेसण वारेइ सुओ करे धेत्तुं॥ वृ.वक्रपुरंनामपुरं,तत्रवसत्युग्रतेजाःपदातिः,तस्यभारुक्मिणी, अन्यदा चउग्रतेजसोज्येष्ठभ्राता सोदासाभिधानः प्रत्यासन्नपुरात प्राघूर्णकः समाययौ, उग्रतेजसा च भोजनाय क्वापि मांसं कृत्वा रुक्मिण्यै समर्पयामासे,तस्याश्चरुक्मिण्यागृहव्यापारव्यापृतायास्तन्मांसंमार्जारोऽवभक्षत्, इतश्चसोदासोग्रतेजसो. भोजनार्थमागमनवेला,ततःसाव्याकुलीबभूव, अत्रान्तरेचक्कापि कस्यापिमृतस्य कार्पटिकस्य शुनामांसं भक्षयित्वा तद्गृहप्राङ्गणप्रदेशे तस्याः साक्षात्पश्यन्त्याः पुरतः कथमपि वातसंक्षोभादिवशावमितं, ततः साऽचिन्तयत्-यदि नाम कुतोऽपि विपणेरन्यमांसंक्रीत्वासमानेष्यामितर्हि महत्सूरं लगिष्यति, प्राप्ता च समीपं पतिज्येष्ठयोभॊजनवेला, तस्मादेतदेव मांसं जलेन सम्यक् प्रक्षाल्य वेसवारेणोपस्करोमि, तथैव च कृतं,समागतौसोदासोग्रतेजसो उपविष्टीचभोजनार्थ,परिवेषितंतयोस्तन्मांसं,ततोगन्धविशेषणोग्रतजसा विजज्ञेयथावान्तमेतदिति, ततस्तेनसाक्षपनिर्भय॑भूयोऽन्यमांसंपाचितद्भक्तं । प्रथमगाथाक्षरयोजना त्वव-भाजरिण खादितं भक्षितं मांसं यस्याः सा मारिवादितमासा मांसाशिन उग्रतेजसः स्त्री महेला अन्यन्मांसमप्राप्नुवतीश्ववान्तंकुणपं-मासंगृहीतवती.तच्चवेसवारोपस्कारेणवर्णादिभिरन्यदिवोत्पादितमपि किं भवति भाज्यं ?, नैव भक्तीति भावः एवमाधाकापि संयमिनामभोज्यं।
केचित्पुनरत्रवकथानकएवमाहुः,तस्यारुक्मिण्यागृहकोऽप्यतीसारणपीडितोदुष्प्रभनामाकाप्पटिकःकिश्चिद्विविक्तं स्थानंयाचिनवान.संचातीसारणमांसखण्डानिव्युत्सृजति.ततःसादासंघाघूर्णकसमागन सतिभत्रांचसमानांतमासमाारणचतस्मिनभक्षितरुक्मिर्णाप्रत्यासन्नासमागताभाजनवलतिभयभीता अन्यन्मांसमप्राप्नुवती तान्यवातासारख्युत्सृष्टानि मांसखण्डानिगृहीत्वा जलन प्रक्षाल्य वेसावारण चापस्कृत्यभोजनायोपविष्टयोःपतिज्येष्ठया: परिवेषितवती अथचसातानिमांसखण्डानिगृह्णन्तीमृतसपत्नीपुत्रणांग्रतजसा जातेन गुणमित्रण ददृश. न च तदाना तेन किमपि भयाद्रक्तुं शक्तं , नतो भोजनकाल तो द्वावपि पितृपितृन्यो तेन करे गृहीत्वा निवारिता, यथा कार्पटिकातीसारसत्कान्यमूनि मांसखण्डानि तन्मा यूयं विभक्षत, तत उग्रतेजसा सा दूरं निर्भसयामासे, तत्त्यजे च तन्मांस। द्वितीयगाथाक्षरयोजना त्वेवं. केचिदभणन्ति पथिके' पथिकस्य उट्ठाणे' अतीसारोत्थान मांसपेशीव्युत्सर्जन, ततस्तन्मांसपेशीरादाय
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
३०८
पिण्डनियुक्तिः मूलसूत्रं तासां सम्भृत्य' वेसवारणोपस्कृत्य परिवेषणे कृत सुतः करण गृहीत्वा तो पितृपितृव्या भाजनाय वारयति स्म, ततो यथा पुरीषमांसमभोज्यं विवेकिनामेवमाधाकापि साधूनामिति। किंचमू. (२१६) अविलाकरहीखीरं ल्हसण पलंडू सुरा य गोमंसं।
वेयसमएदि अमयं किंचि अभोज्नं अपिज्ज च॥ वृ.अविला' ऊरणी करभी' उष्टी तयोः क्षीरं, तथा लशुनं पलाण्डुसुरागोमांसंच वेदे यथायोगंशेषेष च'समयेषु'निर्द्धर्मप्रणीतेषु अमतम' असम्मतं.भोजनेपानेच,तथा जिनशासनेऽपिकिञ्चिदाधाकर्मेिकादिरूपमभोज्यमपेयंचवेदितव्यं, इयमनभावना-पूर्वमिहसंयमप्रतिपत्तावसंयमवमनेनाधाकापिसाधुभिर्वान्तं, पुरीषमिवोत्सृष्टं वा.नचवान्तंपुरुष वा भाक्त मचितविवेकिनामिति युक्तिवशादभोज्यमुक्तमाधाकर्म, अथवामाभूत्युक्तिः ,केवलंवचनप्रामाण्यादभोज्यमवययं तथाचमिथ्यादृष्टयोऽपिवेदेषुयथायोगमन्येष्वपि समयेषु गोमांसादिकं करभीक्षीसदिकं चाभिधीयमानं वचनप्रामाण्याभ्युपगमतस्तथेति प्रतिपद्यन्ते. तद्यदि मिथ्यादृष्टयः स्वसमयप्रामाण्याभ्युपगमतस्तथेति प्रतिपन्नाः ततः साधुभिर्भगवति सर्वज्ञे प्रत्ययदाढर्चमवलम्बमानैर्विशेषतो भगवत्प्रणीते वचस्यभिधीयमानमाधाकादिकमभाज्यमपेयं च तथेति प्रतिपत्तव्यम्। मू. (२१७) वन्नाइजुयावि बली सपललफलसेहरा असुइनत्था।
असुइस्स विप्पुसेणविजह छिक्काओ अभोज्जाओ। वृ. यथा वर्णादियुतोऽपि 'बलिः' उपहारः 'सपललफलशेखरः' इह पललं-तिलक्षोद उच्यते फलंनालिकेरादि तत्सहितः शेखरः शिखा यस्य स तथा, आस्तामनेवंविध इत्यपिशब्दार्थः, एतेनास्य प्राधान्यमुक्तं,सएवंविधोऽपियदाअशुचौन्यस्त:-पुरीषस्योपरिस्थापितःसन्अशुचेः विपुषाऽपि'लवेनापि, आस्तां स्तबकादिनेत्यपिशब्दार्थः, स्पृष्टो भवति तदा अभोज्यो भवति, एवं निर्दोषतया भोज्योऽप्याहार आधाकर्मवयवसंस्पृष्टतया साधूनामभोज्यो वेदितव्यः । भोजनस्थितस्याकल्प्यतां भावयतिम. (२१८) एमेव उन्झियंइमवि आहाकम्ममि अकयए कप्पे ।
होइ अभोज भाणेजत्थ व सुद्धेऽवितं पडियं ।। वृ.यथाआधाकावयवेनसंस्पृष्टमभोज्यम्एवंयस्मिनभाजनेतदाधाकर्मगृहीततस्मिन्नाधाकम्मण्युझितेऽपि अकृतेकल्पे वक्ष्यमाणप्रकारेण कल्पनयेणाप्रक्षालितेयद्वातत्रभाजनेपूर्वशुद्धेऽपिभक्ते गृहीत आधाकर्मसौतोकमात्रंपतितंतस्मिनभाजनेपूर्वगृहीतेशुद्धे आधाकर्मणिचसर्वात्मनात्यक्ते पश्चादकृतकल्पे वक्ष्यमाणप्रकारणाकृतकल्पत्रयेयदभूयःशुद्धमपिप्रक्षिप्यतेतदभोज्यमवसेयं नखुललोकऽपियस्मिन भाजनपुरीषंन्यपतत्तस्मिन्नशुचिपरित्यागानन्तरमप्रक्षालितयद्वायस्मिनभाजनभक्तादिनापूर्णेऽपितदपरि पुरुषंनिपतितं भवततस्मिनपूर्वपरिगृहातभक्तादिपुरुषपरित्यागानन्तरमप्रक्षालितभ्यःप्रक्षप्तिमशनादिक भाज्यं भवति. पुरुषस्थानीयं च संयमिनामाधाकर्म, ततस्तस्मिन सांत्मना परित्यक्त ऽपि पशाददत्त कल्पत्रय भाजन यत्प्रक्षिप्यत तदभोज्यमवसेयम्।। सम्प्रति परिहरणं प्रतिपिपादयिषुरिदमाहमू. (२१९) वंतुच्चावसरिच्छं कम्मं सोउमवि कोविओभीओ।
परिहग्इ सावि य नुहा विहिअविहए य परिहरणा॥ वृ.वान्तसदृशमुच्चारसदृशंचआधाकर्मयतीन्प्रतिप्रतिपाद्यमानं श्रुत्वा अपिः' सम्भावनेसम्भाव्यते एतन्नियमतः 'कोविदः' संसारविमुखपज़तया पण्डितः अत एव 'भीतः' आधाकर्मपरिभोगतः संसारो भवतीत्याधाकर्मणस्त्रस्तस्सतससदाधाकर्म परिहरति' नगृह्णाति.परिहरणंचद्विधा-विधिनाऽविधिना
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं-२१५ च, सूत्रे च परिहरणशब्दस्य स्त्रीत्वेन निर्देशः प्राकृतत्वात, प्राकृते हि लिङ्गं व्यभिचारि। मू. (२२०) सालीओअनहत्थं दर्दु भणई अकोविओ देति।
कत्तोचउत्ति साली वणि जाणइ पुच्छतं गतुं॥ म. (२२१) गंतूण आवणं सो वाणियगंपुच्छए कओ साली ?।
__ पच्चंते मगहाए गोब्बरमामो तहिं वयइ॥ मू. (२२२) कम्मासंकाएँ पहंमोत्तुं कंटाहिसावया अदिसि ।
छायंपि (वि) वज्जयंतो डज्झइ उण्हेण मुच्छाई॥ वृ.शालिग्रामे ग्रामे ग्रामणीनामगा वणिक, तस्यभार्याऽपि ग्रामीणः, अन्यदा च वणिजि विपणिं गते भिक्षार्थमटन्नकोविदः कोऽपि साधुस्तद्गृहं प्रविवेश, आनीतश्च तद्भार्यया ग्रामण्या शाल्यादेनः, साधुना चाधाकर्मदोषाशङ्कापनोदाय सापप्रच्छे. यथाश्राविके! कृतस्त्यएष शालिः? इति.सा प्रत्युवाच नाहं जाने वणिकजानाति ततावणिजं विपणा गत्वापृच्छति.तत एवमुक्तःसन्ससाधुस्तं शाल्यादनमपहाय वणिजं विपणा गत्वा पृष्टवान, वणिजाऽप्युक्तं -मगधजनपदप्रत्यन्तवर्त्तिनो गार्बरग्रामादागतःशालिरेष इति, ततः सतत्रगन्तुंप्रावर्त्तत,तत्रापिसाधुनिमित्तं केनापिश्रावकेनायंपन्थाःकृतोभविष्यतीत्याधाकर्मशङ्कयापन्थानं विमुच्यात्पथेन व्रजति, उत्पथेन च व्रजन्नहिकण्टकश्वापदादिभिरभिद्रूयते, नापिकाञ्चन दिशं जानाति, तथा आधाकर्मश्रङ्कया वृक्षच्छायामपि परिहरन् मूनि सूर्यकरनिकरप्रपातेन तप्यमानो मूमिगमत, क्लेशंच महानौतं प्रापेति। मू. (२२३) इय अविहीपरिहरणा नाणाईणं न होइ आभागी।
___दव्वकुलदेसभावे विहिपरिहरणाइमा तत्थ॥ वृ. 'इति एवमुक्तेन प्रकारेणाविधिना परिहरणात ज्ञानादीनामाभागी न भवति, तस्माद्विधिना परिहरणं कर्त्तव्यं, तच्च विधिपरिहरमण 'इदं वक्ष्यमाणं द्रव्यकुलदेशभावानाश्रित्य तत्र' आधाकर्मणि विषये द्रष्टव्यम्। तत्रप्रथमतो द्रव्यादीन्येव गाथाद्वयेनाहमू. (२२४) ओयणसमिइमसत्तुगकुम्भासाई उ होति दव्वाई।
बहुजनमप्पजण वा कुलं तु देसो सुरट्टाई॥ मू. (२२५) आयरऽनायर भावे सयंव अन्नेण वाऽवि दावणया।
पासिं तु पयाणं चउपयतिपया व भयणा उ॥ वृ. 'ओदनः' शाल्यादिकर: ‘समितिमाः' माण्डादिकाः सक्त कः कुल्माषाश्च प्रतीताः, आदिशब्दा. न्मुगादिपरिग्रहः अमनिभवन्तिद्रव्याणि.कुलप्रल्पजनंबहुजनंवा, दशः साराष्ट्रादिकः भाव आदराऽनादरो वा. एताववस्वरूपाच्याख्यानति-स्वयंवाऽन्येनवा-कर्मकरादिनायददापनंती यथासङ्ग्यमादरानाढरी. एतषांचपदानां भजना विकल्पनाचतुष्पदा त्रिपदावास्यात, विमुक्तं भवति?-कदाचिच्यत्त्वार्यपिपदानि सम्भवन्तिकदाचित त्रीशि.तत्रयदा चत्वार्यपिद्रव्यादीनिप्राप्यन्ते तदाचतुष्पदा,यदातुनादरोनाप्यनादरः कवनमध्यस्थवृत्तिनानाभावग्याभावात्रिपदति। सम्प्रतियादृशेषुद्रव्यादिषुमत्सुपृच्छाकर्त्तव्यायाशंषु (च) न कर्तव्या तान्याहम. (२२६) अनुचियदेसं दव्वं कुलमप्पं आयरोय तो पुच्छा ।
बहुएवि नत्थि पुच्छा सदेसदविए अभावेवि।।
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
पिण्डनियुक्तिः मूलसूत्र वृ. यदा अनुचितदश विवक्षितंदशासम्भविद्रव्यं लभ्यते तदपि च प्रभूतम् एतच्च ‘आयरो य' इत्यत्र चशब्दाल्लभ्यते. एतेनद्रव्यदेशावुक्तौ कुलमपिच अल्पम् अल्पजनम. अनेनकुलमुक्तं,आदरथप्रभूतः. एतेनभाव उक्तः, ततो भवतिपृच्छा, आधाकर्मसम्भवात्, 'बहुकेऽपि चस्वदेशद्राव्ये' प्रभूतेऽपि च तद्देशसम्भविनि लभ्यमाने द्रव्ये यथा मालवके मण्डकादौ नास्ति पृच्छा, यत्र हि देशे यद्दव्यमुत्पद्यते तत्र तत्प्रायः प्राचर्येण जनभुज्यत इति नास्ति तत्र बहकेऽपि लभ्यमाने पृच्छा, आधाकम्मासम्भवात्. परं तत्रापि कुलं • महदपेक्षणीयम्, अन्यथाऽल्पजने भवेदाधाकर्मेति शङ्कान निवर्तते, तथा 'अभावेऽपि' अनादरऽपि नास्ति पृच्छा, यो ह्याधाकर्म कृत्वा दद्यात स प्राय आदरमपि कुर्यात, तत आदराकरणेन ज्ञायते यथा नास्ति तत्राधाकर्मेतिनच्छा॥ तदेवं यदापृच्छाकर्त्तव्यायदाचनकर्त्तव्या तत्प्रतिपादितं. सम्प्रतिपृच्छायां यदा तद् ग्राह्यं भवति यदा चनतदेतत्प्रतिपादयतिमू. (२२७) तुन्झट्टाए कयमिणमन्नोऽन्नमेवेकरखए यसविलक्वं।
वर्जति गाढरुट्ठा का भेतत्तित्ति वा गिण्हे॥ वृ.इहयादात्री ऋज्वीभवति सापृष्टासतीयथावत्कथयति, यथाभगवन्! तवाय कृतमिदमशनादिकमिति. यत्तुभवति मायाविकुटुम्बं तन्मुखेनैवमाचष्टेगृहाथमेतत्कृतं न तवायिति. परं ज्ञाता वयमिति सविलक्षं सर्वाण्यपिमानुपाणिपरस्परमवक्षन्ते,कपोलोदभेदमात्रंचहसन्ति.ततोयदातवार्थायेदंकृतमितिजल्पतियद्वा 'सविलक्षं सलज्जमन्योऽन्यमवेक्षन्तेचशब्दातहसन्तिवातदासाधवस्तद्देयभाधाकम्मेतिपरिज्ञायवर्जयन्ति, यदा तुकस्यायिदंकृतमिति पृष्टासती गाढंसत्यवृत्त्यारुष्टाभवति. यथा काभ'भट्टारक! तवतप्तिः? इति तदा नैवाधाकम्भेति निःशकंगृह्णाति ।। सम्प्रति गहियमदोस' चेत्यवयवव्याचिख्यासुः परं प्रश्नयतिमू. (२२८) गूढायारा न करेंति आयरं पुच्छियाविन कहेंति।
__ थोवंति वनो पुट्ठा तं च असुद्धं कहं तत्थ ? | वृ. इह ये श्रावकाः श्राविकाश्चातीवभक्ति परवशगागूढाचाराश्रते नादरमतिशयेन कुर्वन्ति, मा भून्न ग्रहीष्यतीति, नापि पृष्टाः सन्तो यथावत्कथयन्ति, यथा नवार्थायेदं कृतमिति, अथवा स्तोकमितिकृत्वा ते साधुना नपृष्टाः, अथ च तद्देयं वस्तु अशुद्धम्' आधाकर्मदोषदुष्टम. अतः कथं तत्र साधोःशुद्धिर्भविष्यति? मू. (२२९) आहाकम्मपरिणओ फासुयभोईवि बंधओ होइ।
सुद्धं गवेसमाणो आहाकम्मेवि सो सुद्धो॥ वृ.इहप्रासुकग्रहणनएषणीयमुच्यतसामथ्यात.तथाहि साधूनामयंकल्पः- ग्लानादिप्रयोजनऽपिप्रथमतस्तावदेषीयमषितव्यं, तदभावेऽनेषणीयमपि श्रावकादिना कारयित्वा. श्रावकाभाव स्वयमपि कृत्वा भाक्त व्यं नतु कदाचनापिप्रासुकाभावप्रासुकमिति,नतःकदाचिदप्यप्रासकभाननासम्भव फास्यभाईवि' इतिवाक्यमनुपपद्यमानमात्प्रासुकशब्दमकीयवर्तयति.तताऽयमर्थः पयासकभाज्यपि एषीयभाज्यपि यद्याधाकम्मंपरिणस्नहियोऽशुभकर्मणांबन्धकोभवति. अशुभपरिणामग्यववस्तुस्थित्याबन्धकारणत्वात. 'शुद्धम' उद्गमादिदोषरहितंपुनर्गवषयन आधाकर्मण्यपिगृहीते भुक्त चशुद्रो वेदितव्यः शुद्धपरिणामयुक्त वात। एतदव कथानकाभ्यां भावयतिमू. (२३०) संघुद्दि, सोउं एइ दुयं कोड़ भाइए पत्तो।
दिन्नंति देहि मझंतिगाउ साउंतओ लग्गो।। वृ.शतमुखनामपुरं तत्रगुणचन्द्र श्रेष्ठी, चन्द्रिकातस्यभार्या श्रेष्ठीचजिनप्रवचनानुरक्ताहिमगिरि
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं-२३० शिखरानुकारि जिनमन्दिरं कारयित्वातत्रयुगादिजिनप्रतिमांप्रतिष्ठापितवान, ततः सङ्घभाज्यं दापयितुमा रब्धम् । इतथप्रत्यासन्न कस्मिंश्चिदग्रामे कोऽपिसाधुवेषविडम्बकःसाधुवर्तते. तेन चजनपरम्परयाशुश्रुवे यथा शतमुखपरे गुणचन्द्रः श्रेष्ठी सङ्घभोज्यमद्य ददातीति, ततः स तद्ग्रहणाय सत्वरमाजगाम, सङ्घभक्त चसर्वदत्तं, तेन च श्रेष्ठीयाचितो यथा मह्यं देहि, श्रेष्ठिनाच चन्द्रिकाऽभ्यधायि. देहिसाधवेऽस्मैभक्तमिति, साप्रत्युवाच-दत्तं सवनकिमपीदानींवर्ततततःश्रेष्ठिनासापुनरप्यभाणि-देहिनिजरसवतीमध्यात्परिपूर्णमरमाथिति,ततःसाशाल्योदनमोदकादिपरिपूर्णमदात्, साधुश्च सङ्घभक्त मितिबुद्धयापरिगृह्यस्वोपाश्रये भुक्त वान, ततः स शुद्धमपि भुञ्जान आधाकर्मग्रहणपरिणामवशादाधाकर्मपरिभोगजनितेन कर्मणा बद्धः। एवमन्योऽपि वेदितव्यः. सूत्रसुगम, नवरं देहिमज्झंतिगाउत्तिभार्यया दत्तमित्युक्ते श्रेष्ठी बभाणदेहि ‘मम मध्यात्' मदीयभोजनमध्यात्. दत्ते च स्वादु मिष्टमिदं सङ्घभक्त मिति भुञ्जनो विचिन्तयति, ततो 'लग्नः' आधाकर्मपरिभोगननिताकर्मणाबद्रः। तदेवम आधाकम्मपरिणओ' इत्यादिकथानकेनभावितं. मू. (२३१) मासियपारणगठ्ठा गमनं आसन्नगामगे खमंगे।
सडी पायसकरणं कयाइ अग्लेज्जिहीं खमओ॥ म. (२३२) खल्लगमल्लगलेच्छारियाणि डिभग निभच्छणं च रुंटणया)
हंदि समणत्ति पायस घयगुलजुय जावणट्टाए। मू. (२३३) एगंतमवक्कमणं जइ साहू इज्ज होज्ज तिन्नोमि।
तनुकोद्वंमि अमुच्छा भुत्तमि य केवलं नाणं॥ वृ.पोतनपुरंनामनगर,तत्रपश्रमिःसाधुशतैःपरिवृतायथागमविहरन्तोरत्नाकरनामानःसूरयःसमाययुः, तस्माश्च साधुपञ्चशत्या मध्ये प्रियङ्कारो नाम क्षापकः स च मासमासपर्यन्ते पारणकं विदधाति, ततो मासक्षपणपर्यन्तेमाकोऽपिमदीयंपारणकमवबुध्याधाकम्मादिकंकादित्यज्ञातएवप्रत्यासन्नेग्रामेपारणार्थ व्रजामिति चेतस विचिन्त्य प्रत्यासन्ने क्वचिद गयामे जगाम। तत्र च यशोमतिर्नाम श्राविका, तया च तस्य क्षपकस्य मासक्षपणकं पारणकदिनं च जनपरम्परया श्रुतं, ततस्तया तस्मिन् पारणकदिने कदाचिदद्य स क्षपकोऽत्रपारणककरणायसमागच्छेदितिबद्ध्यापरमभक्ति वशतो विशिष्टशालितण्डुलैः पायसमपच्यत, घृतगुडादीनिचोपबृहकद्रव्याणिपयत्यासन्नीकृतानि, ततोमासाधुःपायसमुत्तमंद्रव्यमितिकृत्वाऽऽकर्मशङ्का कार्षीदितिमातृस्थानतोक्टादिपत्रैः कृतेषुशरावाकारेषुभाजनेषु डिम्भयोग्यास्तोकास्तोकाक्षरेयीप्रक्षिप्ता, भणिताश्च डिम्भा यथा रे बालकाः! यदा क्षपकः साधुरीदृशस्तादृशो वा समायाति तदा यूयं भणत हे अम्त्र! प्रभृताऽस्माकंक्षरया परिवषिता ततो न शक्नुमा भाक्तम, एवं चाक्त ऽहं युष्मानिर्भर्त्सयिष्यामि, तता यूयं भणत किं दिन दिन पायसमुपस्क्रियत? एवं च बालकप शिक्षितषु तस्मिन्नव प्रस्ताव सक्षपका भिक्षामटन कथमपितस्याएवगृहप्रथमतानगाम,ततःसायशामनिरन्तःसमुल्लसत्परमभक्ति मांसाधोःकाऽपिशाभूदिति बहिरादरमकुर्वतीयथास्वभाव-मवतिष्ठत, बालकाश्चयथाशिक्षितंभणितुंप्रवृत्ताः, तथैव चतयानि त्सिंताः, ततःसरूषवानादरपस्याक्षपकोऽपितया बभण. यथाऽमित्ताबालकाःपायसमपिनतेभ्या रोचते,ततो यदि युष्मभ्यमपि गेन तर्हि गृहीत धाग्यां ना चेन व्रतति. तन एवमुक्त सक्षघकयाधुनिःशङ्का भूत्वा पायस प्रतिग्रहीतुमुद्यतःसापिपरम भक्ति मुद्रहन्तीपरिपूर्णभाजनभरणंपायसंधृतगुडादिकंचदत्तवती, साधुश्चमनसि निःशङ्को विशुद्धाव्यवसायः पायसं गृहीत्वा भोजनाय वृक्षस्य कस्यचिदधस्ताद् गतवान. गत्वा च यथाविधिरीयोपथिकादिप्रतिक्रम्यस्वाध्यायंचकियन्तंकृत्वाचिन्तयामास,अहो!लब्धमुत्कृष्टंमयापायसव्यं
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१२
पिण्डनिर्युक्तिः- मूलसूत्रं
घृतगुडादिच, ततो यदि कोऽपि साधुरागत्य संविभागयतिमां तर्हि भवामि संसारार्णवोत्तीर्णो यतो निरन्तरं ये स्वाध्यायनिष्पन्नचेतसःप्रतिक्षणंपरिभावयन्तिसकलमपियथावस्थितवस्तुजातम्,
अतएव चदुःखरूपात् संसाराद्विमुखबुद्धयो मोक्षविधावेकताना यथाशक्ति गुर्वादिषु वैयावृत्योद्यताः ये वा परोपदेशप्रवणाः स्वयं सम्यक् संयमानुष्ठानविधायिनश्च तेषां संविभागे कृते तद्गतं ज्ञानाद्युपष्टब्धं भवति, ज्ञानाद्युपष्टम्भे च मम महाल्लाभः, शरीरकं पुनरिदमसारं प्रायो निरुपयोगी च ततो येन तेन वोपष्टब्धं सुखेन वहतीत्येवं भुञ्जानोऽपि शरीरमूर्च्छारहितः प्रवर्द्धमानविशुद्धाध्यवसायो भोजनानन्तरं केवलज्ञानमासादितवान् । सूत्रं सुगमंनवरं 'खल्लगमल्लागलिच्छारियाणि' त्तिमल्लकं- शरावंतदाकाराणियानिखल्लकानिवटांदिपत्रकृतानि भाजनानि दूतानीत्यर्थः, तानि लेच्छारियाणि डिम्भकयोग्यस्तोकपायसप्रक्षेपणेन खरण्टितानीव खरण्टितानि कृतानि 'रुण्डणया' इति अवज्ञया 'हन्दी' त्यामन्त्रणे, भोः श्रमण ! यदि रोचते तर्हिगृहाणंति शेषः ततःशरीरयापनायघृतगुड्युतं पायसं गृहीत्वैकान्तेऽपक्रमणं. शेषं सुगममप. एवमन्येषामपि भावतः शुद्धं गवेषयतामाधाकर्म्मण्यपि गृहीते भुक्ते वा न दोषः भगवदाज्ञाऽऽराधनात । तथा च भगवदाज्ञाराधन कृतमेवादोषं भगवदाज्ञाखण्डनकृतमेव च दोषंविभावयितुकामः कथानकंरूपकचतुष्केणाहमू. (२३४) चंद्रोदयं च सूरोदयं च रन्नो उदोन्नि उज्जाणा । तेसिं विवरियगमने आणाकोवो तओ दंडो ।
मू. (२३५)
सूरोदयं गच्छमहं पभाए, चंदोदयं जंत तणाइहारा । दुहाखी पच्चु रसंतिकाउं, रायावि चंदोदयमेव गच्छे ॥ पत्तलदुमसालगया दच्छामु निवंगणत्तिदुच्चित्ता ।
मू. (२३६)
मू. (२३७)
उज्जाणपाल एहिं गहिया य हया य बद्धा य ॥ सहस पट्टा दिट्ठा इयरेहि निवंगणत्ति तो बल्दा | नित्तस्स य अवरण्हे दंसणमुभओ वहविसग्गा ॥
वृ. चन्द्रानना नाम पुरी, तत्र चन्द्रावतंसो राजा, तस्य त्रिलोकरेखापयभृतयोऽन्तःपुरिकाः, राज्ञश्च द्वे उद्याने, तद्यथा- एक पूर्वस्यां दिशि सूर्योदयाभिधानं, द्वितीयं पश्चिमायां चन्द्रोदयाभिधानं तत्र चान्यदा पयाप्तं वसन्तमासे कस्मिंश्रिद्दिने राजा निजान्तःपुरक्रीडाकौतुकार्थी जनानां पटहंदापितवान्, यथाभोः श्रृणुतजनाः ! प्रभाते राजा सूर्योदयोद्याने निजान्तःपुरिकाभिः सह स्वेच्छं विहरिष्यति, ततो मा तत्र काऽपि यासीत सर्वेऽपि तृणकाष्ठाहारादयश्चन्द्रोदयं गच्छन्त्विति, एवंपटहेदापितेतस्य सूर्योदयोद्यानस्यरक्षणायपदातीनिरूपितवान. यथा न तत्र कस्यापि प्रवेशो दातव्य इति, राजा च निशि चिन्तयामास, सूर्योदयमुद्यानं गच्छतामपि प्रभात सूर्यः प्रत्युरसं भवति, ततः प्रतिनिवर्त्तमानानामपि मध्याह्न. प्रत्युरसं च सूर्या दुःखावहः, तस्माच्चन्द्रोदयं गमिष्यामीति एवंचचिन्तयित्वा प्रातस्तथैव कृतवान, इतश्च पटहश्रवणानन्तरं केऽपि दुर्वृत्ताचिन्तयामासुर्यथा न कदाचिदपि वयं राजान्तःपुरिका दृष्टवन्तः,
प्रातश्च राजा सूर्योदये सान्तःपुरः समागमिष्यति, अन्तःपुरिकाश्च यथेच्छं विहरिष्यन्ति, ततः पत्रबहुलतक शाखासु लीनाः केनाप्यलक्षिना वयं ताः परिभावग्रामः, एवं च चिन्तयित्वा ते तथैव कृतवन्तः, ततःउद्यानरक्षकः कथमपि ते शाखास्वन्तर्लीना दृष्टाः, ततो गृहीता लकुटादिभिश्च हता रज्ज्वादिभिश्च बद्धाः ये चान्ये तृणकाष्ठहारादयो जनास्ते सर्वेऽपि चन्द्रोदयं गताः, तैश्च सहसा प्रविष्टैरग्रे यथेच्छं राज्ञान्तःपुरिकाः क्रीडन्त्यो दृष्टाः ततस्तेऽपि राजपुरुषैर्बद्धाः, ततो नगराभिमुखामुद्यानान्निर्गच्छतो राज्ञउद्यानपालकैः पुरुषैर्द्धयेऽपिबद्धा
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं.२३५ दर्शिताः, कथितश्च सर्वोऽपि यथावस्थिता वृत्तान्तः, तत्र ये आज्ञाभङ्गकारिणरंते विनाशिताः. इतर मुक्ताः , सूत्रं सुगम, नवरं तओ दंडो'त्ति दण्डो-मारणम्, एतद्भावनार्थ रूपकत्रयं सूरोदयमित्यादि, तत्र पच्चुरसं' प्रत्युरसम-उरसःसम्मुखं, नितस्सयत्तिउद्यानादपरालंनिर्यतः राज्ञउभयेषांदर्शनं,ततोयथाक्रमवधविसर्गों, एतेन यदुक्त म्- 'अब्भोज्जे गमनाइय' इत्यादिगाथायां दिटुंता तत्थिमा दोन्नि' तद्व्याख्यातं। मू. (२३८) जह ते दंसणकखी अपूरिइच्छा विनासिया रना।
दिटेवियरे मुक्का एमेव इहं समायारो॥ वृ. यथा ते दुर्वृत्ता दर्शनकाङ्गिणः अपूरितेच्छा अपि आज्ञाभङ्गकारिण इति राज्ञा विनाशिताः, 'इतरे' च तृणकाष्ठाहारादयश्चन्द्रोदयोद्यानगतादृष्टेऽपितरन्तःपुरेआज्ञाकारित्वान्मुक्ताः, एवमेव इहापिआधाकर्मविषये समवतारो' योजनाकार्या, साचैवम्-आधाकर्मभोजनपरिणामपरिणताःशुद्धमपिभुञ्जानाआज्ञाभङ्गकारित्वात्कर्मणाबध्यन्ते.साधुवेषविडम्बकसाधुवत शुद्धंगवेषयन्तआधाकापिभुनानाभगवदाज्ञाऽऽराधनात् न बध्यन्तं. प्रियङ्कराभिधक्षपकसाधुवदिति।। आधाकर्मभोजिनमेव भूयोऽपि निन्दतिमू. (२३९) आहाकम्मभुंजइन पडिक्कमए य तस्स ठाणस्स।
एमेव अडइ बोडो लुक्कविलुक्को जह कवोडो॥ वृ.यआधाकर्मभुङ्क्ते,नचतस्मात् स्थानात्' आधाकर्मपरिभोगरूपात् प्रतिक्रामति प्रायश्चित्तग्रहणेननिवर्तते, स बोडः' मुण्डोजिनाजाभङ्गेनिष्फलंतस्यशिरोलुचनादीतिबोडइत्येवमधिक्षिपति,एवमेव निष्फलम् ‘अटति' जगति परिभ्रमति, अधिक्षेपसूचकमेव दृष्टान्तमाह-'लुक्कविलुक्को जह कवोडो' लुचितविलुचितोयथा कपोतः' पक्षिविशेषः, यथातस्यलुचनमटनंचनधर्मायतथासाधोरप्याधाकर्मभोजिन इत्यर्थः, तत्र सामान्यतो लुश्चनं विच्छित्त्या विशबरं वालुचन विलञ्चनम् ॥ म. (२४०) आहाकम्मदारंभणियमिदानि पुरा समुद्दिढं।
उद्देसियंति वोच्छं समासओ तं दुहा होइ॥ वृ.भणितामाधाकर्मद्वारम,इदानीं 'पुरा'पूर्वम औदेशिकमितियद्वारं समुद्दिष्टं तद्वक्ष्ये।तच्च समासतो द्विधा भवति, द्वैविध्यमाहमू. (२४१) ओहेन विभागेन य ओहे ठप्पं तु बारस विभागे।
उट्टिकडे कम्मे एक्कक्कि चउक्कओभेओ॥ व.द्विविधादेशिकं.तद्यथा- आधेन विभागनच.तत्र ओघः' सामान्य विभाग:' पृथक्करणम, इयं चात्र भावनानादत्तमिह किमपिलभ्यते ततः कतिपया भिक्षा मइति बुझ्या कतिपयाधितण्डुलादिप्रक्षेपेण यन्निवृत्तमशनादितदोघादेशिकम. ओवन सामान्यनम्बपरपृथग्विभागकरणाभावरूपणाशिकमाघाद्दशिकमिति व्युत्पत्तः तथा वीवाहप्रकरणादिषु यदुद्धरितं तत पृथक्कृत्वा दानाय कल्पितं सत विभागाद्दशिकं. विभागन. स्वसत्ताया उत्तार्य पृथक्करणनाद्दशिक विभागाइशिकमिति व्युत्पत्तः, तत्र यत ओघ' आविषयमाद्दशिकं तत्स्थाप्यं. नात्र व्याख्येयं किन्त्वग्रे व्याख्यास्यते इति भावः, यत्तु विभागे' विभागविषयं तत बारस'त्ति 'सूचनात्सूत्र मितिन्यायात द्वादशधा द्वादशप्रकारंडादशप्रकारनामवसामान्यतः कथयनि- उदिट्ट इत्यादि. प्रथमतस्त्रिधाविभागौदेशिकं. तद्यथा-उद्दिष्टंकृतंकर्मच,तत्रस्वार्थमवनिष्पन्नमशनादिकंभिक्षाचराणांदानाय यत पृथक्कल्पितं तदुद्दिष्टं, यन्पुनरुद्भरितं सत्शाल्योदनादिकं भिक्षादानाय करम्बादिरूपतया कृतं तत्कृतमित्युच्यते, यत्पुनर्विवाहप्रकरणादावलन्द्ररितं मोदकच्यादि तदभयोऽपि भिक्षाचराणां दानाय गुडपाक
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१४
पिण्डनियुक्तिः-मूलसूत्र दानादिनामादकादिकृतंतत्कम्मत्यभिधीयते। एककस्मिथउद्दिष्टादिकेभंद चतुष्कको वक्ष्यमाणश्चतुःसङ्ग्या भेदाभवति,जयश्चतुर्भिगुणिताद्वादश,ततोविभागादेशिकं द्वादशधा सम्प्रत्योधौदेशिकस्यपूर्वस्थाप्यतया मुक्तस्य प्रथमतः सम्भवमाहमू. (२४२) जीवामु कहवि ओमे नियय भक्खाव कइवई दमो।
___हंदिह नस्थि अदिनं भज्जइ अकयं न य फलेई॥ वृ. इह दुर्भिक्षानन्तरं केचिद्गृहस्था एवं चिन्तयति 'कथमपि महता काप्टेन जीविताः अवमे' दुर्भिक्षे ततः 'नियतं' पयतिदिवसं कतिपया भिक्षा दयो यतः 'हु' निश्चितं हन्दी ति स्वसम्बोधने नास्त्येतद् यदुत भवान्तरेऽदत्तमहि जन्मनि भुज्यते, नापीह भवेऽकृतं शुभं कर्म परलोके फलति. तस्मात्परलोकाय कतिपयभिक्षादानेन शुभं कर्मोपार्जयाम इत्योघौद्देशिकसम्भवः । सम्प्रत्योघौद्देशकस्वरूपं कथयतिमू. (२४३) सा उअविसेसियं चिय मियंमिभत्तमि तंडले छहड़।
___पासीण गिहीण व जो एहिड़ तस्स भिक्खट्टा ॥ वृ. सा तु गृहनायिका योषित् प्रतिदिवसं यावत्प्रमाणं भक्तं पच्यते तावत्प्रमाण एव भक्ते पक्तु मारभ्यमाणे पाखण्डिनां गृहिणां वा मध्ये यः कोऽपि समागमिष्यति तस्य भिक्षार्थ' भिक्षादानार्थम् 'अविशेषितमेव'एतावत्स्वार्थमेतावच्चभिक्षादानार्थमित्येवंविभागरहितमेवतण्डुलानअधिकतरान्प्रक्षिपति. एतदोघाद्देशिकम् अत्र परस्य पूर्वपक्षमाशङ्कयोत्तरमाह. मू. (२४४)
छउमत्याधुद्देसं कहं वियाणाइ चोइए भणइ।
___ उवउत्तो गुरु एवं निहत्थसद्दाइचिट्टाए। वृ. छद्मस्थः' अकेवली कथमोधौदेशिक-पूर्वोक्त स्वरूपं विजानाति?.न ह्येवं छद्मस्थाने ज्ञातुं शक्य यथानात स्वार्थमारभ्यमाणेपाकेभिक्षादानायकतिपयतण्डुलप्रक्षेपआसीदिति, एवं चोदिते' प्ररेणेकृते गुरु. भणति- 'एवं वक्ष्यमाणप्रकारेणगृहस्यशब्दादिचेष्टायामुपयुक्तो-दत्तावधानोजानातीति। एतदेवभावयति. मू. (२४५) दिनाउतापंचविरेहाउ करेइ देइ व गणति।
देहि इओ मा य इओ अवनेह य एत्तिया भिक्खा।। वृ. यदि नाम भिक्षादानसङ्कल्पतः प्रथमत एवाधिकतण्डुलप्रक्षेपः कृतो भवेत् तर्हि प्राय एवं गृहस्थानां चेष्टाविशेषाभवेयुः यथादात्तस्ता:पश्चापिभिक्षा: इयमत्रभावना-वापिगृहेभिक्षार्थप्रविष्टायसाधवेतत्स्वामी निजभायंया भिक्षा दापयति. या च साधोः श्रृण्वत एवेत्थं प्रत्युत्तरं ददाति-यथा ताः प्रतिदिवसं सङ्कल्पितकः पचापिभिक्षाअन्यभिक्षाचरभ्योदत्ताइति, यद्रा-भिक्षाददतीदत्तभिक्षापरिगणनायभत्त्यादिषु रेखाःकरोति, अथवा पर्यथमयं भिक्षा द्वितीययं भिक्षत्यवंगणयन्ती ददाति, यदिवा काचिन कस्या अपि समुखमवं भणति. यथा रमादुद्दिष्टदत्तिसत्कपिटकादमध्यद्दिहि. मा च इति इति. अथवा प्रथमतः साधा विवक्षित गृह भिक्षार्थ प्रविष्ट काचित्कस्याः सम्मुखमवमाह-अपनय' पृथक्कुरु विवक्षितात स्थानादतावाभिक्षा भिक्षाचरभ्या दानायत्ति, तत एवमुल्लपश्रवणे रेखाकर्षणादिदर्शन च छद्मस्थेनाप्योधौदेशिकं ज्ञातुं शक्यते, ज्ञात्वा च परिहियत. तता न कश्चिद्दोषः । अत्र चायं वृद्धयम्प्रदायः सङ्कल्पितायु दत्तिषु दत्तासु पृथगुब्द्धृतागु बा शेषमशनादिकं कल्प्यमवसंयमिति। इहोपयुक्त : सन शुद्धमशुद्धं वाऽऽहारं ज्ञातुं शक्नोति, नानुपयुक्तः ततो गोचरविषयां सामान्यत उपयुक्तता प्रतिपादयति
मू. (२४६) सद्दइएसु साह मुच्छं न करेज्ज गोयरगओ य।
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
मलं-२४६
३१५
एसणजुत्ता होज्जा गोणीवच्छा गवत्तिव्व॥ . वृ. इह साधुः ‘गोचरगतः भिक्षार्थं प्रविष्टः सन ‘श्दादिषु' शब्दरूपरसादिषु मृच्छा न कुर्यात्. किन्त्वेषणायुक्त उद्गमादिदोषगेवषणाभियुक्तोभवेत. यथा गोवत्सः ‘गवत्तिव्य'त्ति गोभक्त इव ।। मू. (२४७) ऊसव मंडणवग्गा न पाणियं वच्छए न वा चारि।
वणियागम अवरराह वच्छगरडणं खरंडणया॥ म. (२४८) पंचविहविसयसोक्खक्वी वह समहियं गिह तंत्।
न गणेइ गोणिवच्छो मुच्छिय गढिओ गवत्तंमि ।। वृ.गुणालयंनागनगरं,तत्रसागरदत्तोनामश्रेष्ठीतस्यभार्या श्रीमतीनामा.श्रेष्ठिनाचपूर्वतरंजीणमन्दिरं भक्त्वा प्रधानतरं मन्दिरं कारयामासे, तस्य च चत्वारस्तनयाः, तद्यथा-गुणचन्द्रो गुणसेनो गुणचूडो गुणशेखरच एतेषांचतनयानांक्रमेण चतराइमावध्वः, तद्यथा-प्रियङ्गलतिका प्रियङ्गचिका प्रियङ्गसारिका च,कालनचगच्छताश्रष्ठिनोभार्यामरणम्पजगाम ततःश्रेष्ठिना प्रियङ्गलतिकवसर्वगृहतप्ता निरापिता.गह च सवत्सा गाविद्यत, तत्र गौर्दिबसे बहिर्गत्वा चरति. वत्सस्तु गृह एव बद्धोऽवतिष्ठते, तस्मै च चारिं पानीयं चचतम्रोऽपिवध्वोयथायोगंप्रयच्छन्ति। अन्यदाचगुणचन्द्रप्रियङ्गुलतिकापुत्रस्यगुणसागरस्यविवाहदिवस उपतस्थे ततस्ताःसर्वा अपिवध्वस्तस्मिन्दिनेसविशेषमाभरणविभूषिताःस्वपरमणौडनादिकरणव्याप्ता अभूवन. ततो वत्सस्तासां विस्मृतिंगतो, न कयाचिदपि तस्मै पानीयादि ढौकितं. ततो मध्याह्ने श्रेष्ठी यत्र प्रदेशे वत्सो वर्तते तत्र कथमपि समायातः. वत्सोऽपि च श्रेष्ठिनमायान्तं पश्यन्नारटितुमारब्धवान. ततो जज्ञ श्रेष्ठिना-यथाऽद्यापि वत्सा बभक्षितस्तिष्ठती ततः कुपितेन तेन ताः सर्वा अपि पुत्रवध्वी निर्भर्त्सयामासिरे, ततस्त्वरितं प्रियङ्गुलतिका अन्या च यथायोगं चारिं पानीयं च गृहीत्वा वत्साभिमुखं चचाल. वत्सश्च ताभिः सुरसुन्दरीभिरिव समलङकृतमपि तादृशं गृहं नावलोकते. नापिताःसरागदृष्टया वधूः परिभावयति. किन्तु तामेव केवलां चारिं पानीयं वा समानीयमानं सम्यक् परिभावयति।
सूत्रं सुगम, नवरं पञ्चविह' इत्यादि, पचविधविषयसौख्यस्य खनय इव खनयो या वध्वस्ताभिः 'समधिकम' अतिशयेन रमणीयतयाअधिकतरं तद्गृहं नगणयति'नदृष्टया परिभावयति.नापितावधूएवं साधुरपि भिक्षार्थमटन्न रमाया रमणीरवलोकयेत, नापि गीतादिषु चित्तं निबन्धीयात. किन्तु भिक्षामात्रानयनदानाधुपयुक्तो भवेत, तथा च सति जाम्यति शुद्धमशुद्धं वा भिक्षाटिकम । तथा चाह. मू. (२४९) गमनागमनुक्खव भासिय सायाइइंदियाउत्ता। .
एरणमनसणं वा तह जाणइ तम्मणो समणा।। १. गमन साधाभिक्षादानार्थं भिक्षानयनाय दाच्या वजनम 'आगमनं भिक्षा गृहीत्वा साधारभिमुख चलनम उत्क्षपः' भाजनादीनामध्वमुत्पाटनम, उपनक्षणमंतत, तन निक्षेपपरिग्रहः. ततो गमनादिपदानां समाहाराद्वन्द्वःतस्मिन तथा भाषितषु नल्पितषुदहिभिक्षामस्मैसाधवइत्यादिरूपेषु श्रोत्रादिभिरिन्द्रियरुपयुक्तः, तथावत्सइव तन्मनाः स्वयोग्यभक्त पानीयपरिभावनमनाःसर्ने थमाएषणामनेषणांवासम्यग जानानि.तता न कश्चिदोषः। उक्तमाघाद्दशिक, सम्प्रति विभागाद्दशकं बिभणिषुःप्रथमतः तस्यसम्भवमाहमू. (२५०) महईए संखडीए उव्वरियं कूरवंजणाईयं।
परं दट्टण गिही भणइ इमं देहि पुण्णट्टा ।। वृ. इह सडिर्नाम विवाहादिकं प्रयकरणं. सझंड्यन्ते-क्यापाद्यन्ते प्राणिनोऽस्यामिति सङ्घडिरिति
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१६
पिण्डनियुक्तिः मूलसूत्रं व्युत्पत्तः, तस्यां सङ्खड्यां यदुद्धरित कूरव्यञ्जनादिकं' शाल्यांदनदध्यादिकं प्रचुरं, तदृष्टा गृहीभणति स्व. कुटम्बतप्तिकारकं मानुष-यथेदं दहि पुण्यार्थ भिक्षाचरेभ्यः। तत्र यदा यथैवास्ति तथैव ददाति तदा तदुद्दिष्ट, यदा तु तद्देयं करम्बादिकं करोति तदा तत्कृतं. यदा तु मोदकादिचूर्ण भूयोऽपि गुडपाकदानादिना मोदकादि करोति तदा तत्कर्म, एवं विभागोदेशिकस्य सम्भवः। तथा चाह भाष्यकृत्मू. (२५१) तत्थ विभागुद्देसियमेवं संभवइ पुन्वमुट्ठि।
सीसगणहियट्ठाए तं चेव विभागओ भणइ॥ वृ.तत्रोद्धरितेप्रचुरकूरादी एवं पूर्वोक्त नप्रकारेण विभागौदेशिकंपर्वमुद्दिष्टं सम्भवति।सम्प्रतितदेव विभागौद्देशिक विभागतोभेदेन शिष्यगणहितार्थ ग्रन्थकारोभणतिमू. (२५२) उद्देसियं समुद्देसियं च आएसियं समाएसं।
एवं कडेय कम्मे एक्कक्ति चउक्कओ भेओ॥ वृ. उद्दिष्टं विभागाद्देशिकंचतुर्दा, तद्यथा-आदशिकंसमुद्देशिकमादशंसमादेशच.एवंकृतचकर्मणि च एकैकस्मिन् ‘चतुष्कः' चतुःसङ्ग्यो भेदा दृष्टः, सर्वसङ्ख्यया द्वादशधा विभागौद्देशिकम।। मू. (२५३) जावंतियमुद्देसं पासंडीणं भवे समुद्देस।
समणाणं आएसं निग्गंथाणं समाएसं।। वृ.इह यत् उद्दिष्टं कृतं कर्मवायावन्तःकेऽपि भिक्षाचराःसमागमिष्यन्तिपाखण्डिनोगृहस्थावातेभ्यः सर्वेभ्योऽपि दातव्यमिति सङ्कल्पितं भवति तदा तदौदेशिकमुच्यते, पाखण्डिनां देयत्वेन कल्पितं समुद्देशं, श्रमणानामादेशं, निर्ग्रन्थानां समादेशं । सम्प्रत्यमीषामेव द्वादशानां भेदानामवान्तरभेदानाहमू. (२५४) छिन्नमछिन्नं दुविहं दब्वे खेत्ते य का भावे य।
निप्फाइयनिष्फलं नायव्वं जंजहिं कमइ।। . वृ.उद्दिष्टमुद्दशादिकंप्रत्येकंद्विधा,तद्यथा-छिन्नमच्छिन्नंच, छिन्नंनियमितम्अच्छिन्नमनियमितं,पुनरपि छिन्नमच्छिन्नं च चतुर्दा, तद्यथा-द्रव्ये क्षेत्रे काले भाव च, एवं यथा उद्दिष्टमौद्देशिकादि प्रत्येकमष्टधा तथा निष्पादितनिष्पन्नमिति निष्पादितेन-गृहिणास्वार्थ कृतेन निष्पन्नंयत्करम्बादिमोदकादिवा तनिष्पादितनिष्पन्नमित्युच्यते, ततो यन्निष्पादितनिष्पन्नं यत्र कृते कर्मणि वा 'क्रामति' घटते, यथव यदि करम्बादितर्हि कृते अथ मोदकादि तर्हि कर्मणि, तत्प्रत्येकमौद्देशिकादिभेदाभिन्नं छिन्नमिच्छिन्नं चेत्यादिना प्रकारेणाष्टधा ज्ञातव्यम् ॥ सम्प्रत्यमुमंव गाथार्थव्याचिख्यासुः प्रथमती द्रव्याधच्छिन्नं व्याख्यातिमू. (२५५) भत्तुष्वरियं खलु संखडीए तहिवसमन्नदिवस वा।
अंता बहिं च सव्वं सचदिन दहि अच्छिन्नं। वृ. यत सबड्यां भक्तमुरितं प्रायः प्राप्यत इति सङ्गडिग्रहणम, अन्यथा त्वन्यदाऽपि यथासम्भवं - द्रष्टव्यं,तदिवसमिति व्यत्ययाऽप्यासा मितिप्राकृतलक्षणवशात्सप्तम्यर्थप्रथमा,ततोऽयमर्थः-यस्मिदिवस सङ्घडिः तस्मिन्नेव दिवस. यद्वा-अन्यस्मिन दिवसं गृहनायको भार्यादिना दापयति. यथा यदन्तर्गृहस्य यच्च बहिः अनेनक्षेत्राच्छिन्नमुक्तं तत्सर्व-समन्नम्, अननद्रव्याच्छिन्नमुक्नं सर्वदिनं सकलमपिदिनं यावद. उपलक्षणमेतततेन कर्मरूपं मोदकादिप्रभूतान्यपि दिनानियावदितिद्रष्टव्यम,अनेन कालच्छिन्नमुक्ताम, अच्छिन्नम-अनवरतं देहि, भावाच्छिन्नं तु स्वयमभ्यूां, तच्चवं-यटितव रोचते यदिवानरोचते तथाप्यवश्यं दातव्यमिति। सम्प्रति द्रव्यादिच्छिन्नमाह
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१७
मुलं.२५६ म. (२५६) देहि इमं मा सेससं अंतो बहिरगयं व एगयरं।
जाव अमुगत्तिवेला अमुगवलंच आरब्भ || वृ. इदं शाल्योदनादिकमुद्धरितं देहि मा 'शेष' कोद्रवकूरादि, अनेन द्रव्यच्छिन्नमुक्तं तदपि च शाल्योदनादिकमन्तर्व्यवस्थितंबहिव्यवस्थितं वा एकतरं नशेषम्, अनेन क्षेत्रच्छिन्नमुक्तं . तथाऽमुकस्या वेलायाआरभ्य यावदमुकावला.यथाप्रहरादारभ्य यावत्महरद्वयंतावहेहि. अनेन कालच्छिन्नमुभावच्छिन्नं तु स्वयमभ्यू तच्यैवं-यावत्तव रोचते तावद्देहि मा स्वसचिमतिक्रम्यापि। मू. (२५७) दव्वाईछिन्नपि ह जइ भणई आरओऽविमा देह।
नो कप्पइ छिन्नपि हु अच्छिन्नकडं परिहरंति ।। वृ. इह यद् द्रव्यक्षेत्रादिभिः पृथग्निर्धारितं तदतिरिव्य शेषं समस्तमपि कल्पते, तस्य दानार्थ सङ्कल्पितत्वाभावात.कवलंद्रव्यादिच्छिन्नमपि-द्रव्यक्षेत्रादिभिपृथग्निर्धारितमपि हुः निश्चितंयदिगृहस्वामी आरत एव-देयस्यवस्तुनो नियतादवधेरगिपि भणति, यथामाइत ऊवं कस्मायपि देहीति. यथा प्रहरद्वयं यावत्पूर्व किञ्चिदातं निरोपितं. ततो दानपरिणामाभावादागेव निषेधति-'मा इत ऊध्वं दद्या दिति तदा तच्छिन्नमपिकल्पते,तस्यसम्प्रत्यामीयसत्ताकीकृतत्वात्,यत्पुनरच्छिन्नकृतमुच्छनम-अनिर्धारिनंकृतंवर्तते तत्परिहरन्ति,अकल्प्यत्वात्, इत्थमेवभगवदाज्ञाविजृम्भणा,यदात्वच्छिन्नमपिपश्चादानपरिणामाभावादवागवात्मार्थीकृतं भवति तदा तत्कल्पते। सम्प्रति सम्प्रदानविभागमधिकृत्य कल्प्याकल्प्यविधिमाहमू. (२५८) अमुगाणंति व दिजउ अमुकाणं मिति एत्थ उविभासा।
जत्थ जईण विसिट्ठो निद्देसो तं परिहरति॥ वृ.अमुकेभ्यो दद्यात्माऽमुकेभ्य इत्येवंसम्प्रदानविशेषविषयेसङ्कल्पे कृतेविभाषाद्रष्टव्या,कदाचित्कल्पते कदाचिन्न, तत्र यदा कल्पते यदा च न तदाह-जत्थे'त्यादि, यत्र देये वस्तुनि यतीनामप्यविशेषेण निर्देशो भवति, यथा ये केचन गृहस्था अगृहस्था वा भिक्षाचरा यदिवा ये केचित्पाखण्डिनो यद्वा ये केचन श्रमणास्तेभ्यो दातव्यमिति तत्परिहरन्ति, यत्र तु यतीनामेव विशेषेण निर्देशो यथा यतिभ्यो दातव्यमित्ति तत्परिहरन्त्येव नात्र कश्चित्सन्देह इति तत्पृथग्विशेषेण नोक्तं , यदि पुनर्गृहस्थेभ्य एव दीयतां. यदिवा चरकादिभ्य एव पाखण्डिडभ्यो नशेषेभ्यस्तदा कल्पते, अपि च । मू. (२५९) । संदिरसंतं जो एणड कप्पए तस्स सेसए ठवणा।
संकलिय साहणं वा करेंति असुए इमा मेरा॥ वृ. यन्नाद्याप्योद्देशिकं जातं वर्तते केवलं तदानीमेवोद्दिशयमानं वर्तत, यथा इदं दहि मा शेषमित्यादि, तत्सन्दिश्यमानम अर्थिभ्योदानायवचनेन सङ्कल्प्यमानंय साधुःशृणोतितस्यतत्कल्पतेतंटेव. दोषाभावात, तदपिच उद्दिष्टादशिकादि द्रष्टव्यं न कृतं कर्मच, यत उक्तं मूलीकायाम-"अत्र चायविधिः-संदिरसंत जो सुणइ साहू उद्देसुद्दसेयं पडुच्च, न य कडकम्माई, तं कप्पए तंदव दोषाभावा"दिति । यस्तु सन्दिश्यमानं न श्रृणोतितस्यनकल्पते,कुतः? इत्याह-ठवण'त्तिस्थापनादोषात्, सचनिर्गतःसन्नन्येभ्यःसाधुभ्यानिवेदयति, तथा चाह-'यङ्कलिगत्यादि अश्रुते शेषसाधुभिरनाकर्णित इयं पूर्वपुरुषाची मर्यादा, यदत सङ्कलिकया एक: सङ्घाटकोऽन्यस्मै कथयति सोऽप्यन्यस्मायित्येवंरूपया साहणं' कथनं करोति. वाशब्दो यदि साधवो बहुप्रमाणास्तदैकस्यावस्थानमितिसूचनार्थः, ससर्वेभ्यो निवेदयति, यथा माऽस्मिन् गृहे वाजिषुः, अनेषणा वर्तत इति । एवमपि यैः सङ्घाटकैः कथमपिन ज्ञातं भवति तेषां परिज्ञानोपायमाह
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
३१८
पिण्डनियुक्तिः-मूलसूत्रं मू. (२६०) मा एयं दहि इमं पुट्ट सिटुंमितं परिहरंति।
जं दिन्नतं दिन्नं मा संपड् देहि गेहति ॥ वृ. साधुनिमित्तं कुतोऽपि स्थानाद भिक्षामाददती कयाचिन्निषिध्यते-मैतहेहि, किन्त्विदं विवक्षितभाजनस्थं देहिः तत एवं कृते निषेधिते साधुः पृच्छति-किमेतन्निषिध्यते? किंवा इदंदाप्यते? इति, ततः सा प्राह-इदमेव दानायकल्पितं. नेदमिति ततएवं शिष्ट' कथिते साधवस्तत्परिहरन्ति, यदिपनर्यहत्तं तहत्तंमा शेषं सम्प्रति दद्यादिति निषिध्यात्मार्थीकृतमाद्देशिकं भवति तदा तत्कल्पत इतिकृत्वा गृह्णन्ति, तदेवमुक्त मुद्दिष्टौद्देशिकं । सम्प्रति कृतौदेशिकस्य सम्भवहेतून स्वरूपं च प्रतिपादयतिमू. (२६१) रसभायणहेउं वा मा कुच्छिहिई सुहं व दाहामि।
___ दहिमाई आयत्तं करेइ कूरं कडं एयं॥ मू. (२६२) . मा काहंति अवरुणं परिक्ट्टलियंव दिज्जइ सुहं तु ।
वियडेन फाणिएण व निद्रेण समं तु वटुंति॥ वृ. रसेन'दध्यादिनारुद्धिमदंभाजनंतस्मादेतेनदध्यादिनायदुद्धरितंशाल्योदनादितत् करम्बीकृत्य रिक्त मिदंभाजनं करोमि येनान्य प्रयोजनमनेन क्रियते इति रसभाजनहेतोः. यद्वा-इदं दध्यादिनाऽमिश्रितं कोथिष्यति,नचकुथितंपाखण्ड्यादिभ्योदातुंशक्यते,यद्वा-दध्यादिसम्मिश्रमेकेनैवप्रयासेनसुखंदीयते, इत्यादिना कारणजातेन 'दध्याद्ययत्तं दध्यवदिसम्मिश्रंकरोति 'कूरम्' ओदनम्, एतत् कृतं ज्ञातव्यं, तथा यदि भिन्नभिन्नमोदकाशोकवादिचूर्णीदस्यिामि ततो मे पाखण्ड्यादयः ‘अवर्णम्' अश्लाघां करिष्यन्ति, यद्वा- परिकट्टलितम्' एकत्र पिण्डकृतं सुखेन दीयते, अन्यथा क्रमेण मोदकाशोकवादिचूर्णीः स्वस्वथानादानीयानीया दाने भूयान् गमनागमनप्रयासो भवति, अपान्तराले वा सा चूर्णिहस्तात् क्षरित्वा पतति, ततो 'विकटेन' मद्येन देशविशेषापेक्षमेतत्, यद्वा- ‘फाणितेन' कक्कवादिना यद्वा स्निग्धेन' प्रतादिनामोदकचूण्ांदिसमं वर्त्तयन्ति' पिण्डतयाबघ्नन्ति।अत्रद्वयोरपिगाथयोः पूर्वार्द्धाभ्यांसम्भवहतव उक्ताः, उत्तरार्द्धाभ्यां तु स्वरूपमा सम्प्रति कमौदिशिकस्य सम्भवहेतून स्वरूपं. म. (२६३) एमेव य कम्मंमिऽवि उण्हवणे नवरितत्थ नाणत्तं।
तावियविलीनएणं मोयगचुन्नीपुणकरणं॥ वृ.यथाकृतस्यसम्भवःस्वरूपंचोक्तमएवं कर्मण्यपिद्रष्टव्यं नवरंतत्रकर्मणि उष्णापन' उष्णीकरणे नानात्वं' विशेषः. तथाहि-तापितविलीनेन' तापितेन विलीनेन च गुडादिना मोदकचूयाः पुनोदकत्वेन करणं नान्यथा, तथा तुवर्यादिभक्त मपि रात्र्युषितं द्वितीयदिन भूयः संस्कारापादनेन कर्मतया निष्पाद्यमानं नाग्निमन्तरण निष्पाद्यत तताऽवश्यं कर्मण्युषणापन नानात्वम् । सम्प्रत्यत्रैव कल्प्याकल्प्यविधिमाहमू. (२६४) अमुगति पुनो र दाहमकप्पं तमार कप्प।
... खते अंतो बाहिँ काल सुइब्वं परेव्वं वा॥ वृ.भिक्षार्थप्रविष्टंसा,प्रतियदिगृहस्थोभणति-यथाऽन्यस्मिन्गृहेविहृत्यव्यावर्तमानेनत्वयाभूयोऽपि मदगृहसमादातितहितन्नकल्पते.कद्दिशिकत्वान, आरात्'भृपःपाकाराभादकपुनःकल्ल्यं दाषाभावान, तथा क्षेत्रेऽन्तर्बहिवा काले श्वस्तनं परतरदिनभवं वाऽकल्प्यमारतः, कल्प्यम, इयमत्र भावना यद् गृहस्यातबहिर्वा मोदकचूादिकं मोदकादितयोपस्कारिष्यामि कालविवक्षायां यदद्य श्वः परतर वा दिने भूयोऽपिपक्ष्यामितत्तुभ्यं दास्यामीत्युक्त तथैव चेत्कृत्वा ददाति ततो न कल्पते, भूयोऽपि पाकाद, आरत.
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं - २६४
स्त्वसंसक्तं कल्पते । तथा चाहमू. ( २६५ )
मू. (२६६ )
[प्र. 3]
जं जह व कयं दाह तं कप्पर आरओ तहा अकयं । कयपाकमनिट्टत्ति ठियंपि जावत्तियं मोत्तुं ॥ छक्काय निरनुकंपा जिनपवयणबाहिरा बहिफोडा, एवं वयंति क्रोडा लुक्कविलुक्का जह कवांडा ॥ वृ. यत् सामान्यतो द्रव्यं यद्धा यथा क्षेत्रनिर्द्धारणेन वा भूयोऽपिकृतं दास्यामीत्युक्ते तथैव कृतं चेद्ददाति न कल्पते, तथाऽकृतं तु भूयोऽपि पाकादारतः कल्पते. यत्तु निर्धारित क्षेत्रकालव्यतिरेकेण पच्यते तन्न दातु सङ्कल्पितमिति कल्पते, यत्तु क्षेत्रकालनिर्द्धारणमविवक्षित्त्वैव सामान्यतो भूयोऽपि पक्त्वा दास्यामीति सङ्कल्पितं तदन्तर्बहिर्वा श्वस्तनेवानकल्पते । अथकम्र्म्मोद्दिशिकंकृतपाकमात्मार्थीकृतमपियावदर्थिकंमुक्त्वा शेषमनिष्टं नानुज्ञातं तीर्थकरगणर्धरः, यावदार्थिकत्वात्मार्थीकृतं कल्पते। अथाऽऽधाकर्म्मिकम्मेद्दशिकयोः कः परस्परं प्रतिविशेषः ?, उच्य यत् प्रथमत एव साध्वर्थं निष्पादितं तदाधाकम्मं यत् प्रथमतः स भूयोऽपि पाककरणेन संस्क्रियतं तत्कम्र्म्माद्दिशिकमिति । उक्त मौद्देशिकद्वारं, सम्प्रति पूतिद्वारं वक्तव्यं पूतिश्रुतुर्द्धा, नामपूतिः स्थापनापूर्तिर्द्रव्यपूतिर्भावपूतिश्च तत्र नामस्थापने सुज्ञानत्वादनादृत्य द्रव्यभावपूतीपूर्वकम्मं दुविहं दव्वे भावे य होइ नायव्वं । दव्वंमि छगणधम्मिय भावंमि य बायरं सुहुमं ॥
मू. (२६७)
वृ. 'पूतिकर्म्म' पूतीकरणं द्विधा तद्यथा- 'द्रव्ये' द्रव्यविषयं भावे' भावविषयं तत्रद्रव्ये 'छगणधार्मिकः' गोमयोपलक्षितो धार्मिको दृष्टान्तः । भावविषयं पुनर्द्विधा - बादरं सूक्ष्मं च, इह यद् द्रव्यस्य पूतिकरणं तद् द्रव्यपूतिः, येन पुनर्द्रव्येण भावस्य पूतिकरणं तद् द्रव्यमप्युपचारात भावपूतिः, ततो वक्ष्यमाणमुपकरणादि भावपूतित्वेनाभिधीयमानं न विरुध्यते । तत्र प्रथमतो द्रव्यपूतिलक्षणमाह
मू. (२६८)
गंधा गुणसमिद्धं जं दव्वं असुइगंधदव्वजुयं ।
३१९
पूइत्ति परिहरिज्जइ तं जाणसु दव्वपूइत्ति ॥
वृ. इह यत्पूर्वस्वरूपतो' गन्धादिगुणाविशिष्टं सुरभिगन्धादिगुणविशिष्टमपि, अपिरत्रसामर्थ्याद्गम्यते पश्रादशुचिगन्धद्रव्ययुक्तं सत् पूतिरिति परिहियते तद्रव्यं जानीहि द्रव्यपूतिरिति ।
मू. (२६९ )
गोडिनिउत्तो धम्मी सहाए आसन्नगोट्टिभत्ताए । समयसुरवल्लमीसं अजिन सन्ना महिसिपोहो ।। संजयत्तिभत्ते गोट्टिगगंधात्ति वल्लवणिआयो । उक्त्रणिय अन्न छगन लिंपनं दव्वपूई उ ॥
मू. (२७०)
वृ. समिल्लं नाम पुरं तत्र बहिरुद्यान सभाकलितंदेवकुनिकायां माणिभद्रा नाम यक्षः, अन्यदा च तस्मिन पुर शीतलकाभिधमशिवमुपतस्थे, ततः कैश्चित्तस्य यक्षस्यापयाचितकमिष्टं यद्यस्मादशिवाद्भयं निस्तरामस्ततस्तवकवर्षमष्टम्यादिषूद्यापनिकां करिष्यामः, ततां निस्तीर्णाः कथमपितस्मादशिवात्, जातच तेषां चेतसि चमत्कारी यथा नूनमयं सप्रातिहार्यो यथ इति, ततादेवशर्माभिधो भाटकप्रदानेन पूजाकारको बभण, यथा वर्षमेकं यावदष्टम्यादिषुप्रातरेवयक्षसमां गामयेनोपलिम्पेः, येनतंत्र पवित्रीभूतायांवयमागत्योद्यापनिकां कुर्मः, तथैवर्तन प्रतिपन्नः, ततः कदाचिदद्योद्यापनिका भवष्यितीतिकृत्वा सभोपलेपनार्थमनुद्गत एव सूर्ये सक्यापि कुटम्बिनो गोपाटके छगणग्रहणाय प्रविवेश, तत्र च केनापि कर्म्मकरेण रात्री मण्डकवल्लसुराद्यभ्यवहारतो जाताजीर्णेन
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
पिण्डनियुक्तिः-मूलसूत्रं पश्चिमरात्रीभागे तस्मिन्नेवगापाटके क्वचित्प्रदेशी दुर्गन्धमजीणं पुरीव्युदसज्जितस्य चोपरि कथमपि महिषी समागत्य छगणपोहं मुक्तवती. ततस्तेन स्थगितं तदजीर्णपुरीष देवशर्मणानज्ञातमिति देवशर्मातं छगणपोहं सकलमपि तथैव गृहीत्वा तेन सभामुपलिप्तवान, उद्यापनिकाकारिणश्च जना नानाविधमोदनादिक भोजनमानीय यावद भोजनार्थं तत्रोपविशन्ति तावत्तेषामतीव दरभिगन्धः समायातः, ततः पृष्टो देवशर्मा, यथा कुतोऽयमशुचिगन्धः, समायाति ? इति, तेनोक्तं न जा ततस्तैः सम्यक् परिभावयभिरुपलेपनामध्ये वल्लाद्यवयवा ददृशिरे दागन्धश्च निर्जातः, नतो जजे यदपलेपनमध्ये पुरीष-मवतिष्ठते इति, ततः सर्व भोजनमशुचीतिकृत्वा परित्यक्त्म्, उपलेपनं च समूलमुन्रवातम्, अन्येन च गोमयेन सभोपलेपि भोजनादिकं चानयत् पक्त्वा भुक्तमिति। सूत्रं सुगम, नवरं धर्मी' धार्मिकः. 'समिय'त्ति मण्डका 'सज्ञा' पुरीषम्. अत्र यदपलेपनं यच्च तत्र न्यस्तंभोजनादिकं तत्सर्व द्रव्यपूतिः॥ उक्ताद्रव्यपूतिः, अथ भावपूतिमाहम. (२७१) उग्गमकोडिअवयवमित्तेणवि मीसियं सुसद्धंपि।
सुद्धपि कुणइ चरणं पूई तंभावओ पूई।। वृ. उद्गमस्य' उद्गमदोषजालस्ययाकोटयोऽस्त्रयः विभागा आधाकादिरूपाभेदाइत्यर्थः, ताश्च द्विधा विशोधयोऽविशोधयश्च, तत्रेहाविशोधयो ग्राह्याः, तासामविशोधिरुणणामुद्गमकोटी नामवयवमात्रेणापिमिश्रितमशनादिकंस्वख्तः सुशुद्धमपि उद्गमादिदोषरहितमपिसत्यद्भुज्यमानंचरणं शुद्धमपि' निरतिचारमपि पूर्ति करोति, तदशनादिकं भावपूतिः। 'उग्गमकोडी' इत्युक्तं , ततस्ता उद्गमकोटी:मू. (२७२) आहाकम्मुद्देसिय मीसंतह बायराय पाहुडिया। .
पूई अन्झोयरओ उम्गमकोडी भवे एसा।। वृ.आधाकर्मसकलंतथाऔदेशिकंयावदर्थिकमुक्त्वाशेषकर्मोद्देशिकं मिक्षं'पाखण्डिसाधुभिवजातं बादराचप्राभृतिका पूतिः'भावपूतिःअध्यवपूरकश्चोत्तरभेदद्वयात्मकः, एषाभवतिउद्गमकोटिरविशोधिकोटिरूपा, तदेवं भावपूर्ति स्वरूपत उपदर्य सम्प्रतिभेदत आह. .. मू. (२७३) . बायर सुहुमं भावे उपूइयं सुहुममुवरि वोच्छामि।
उवगरण भत्तपाने दुविहं पुन बायरं पूई॥ वृ. 'भावे' भावविषया पूतिर्द्विधा, तद्यथा-बादरा सूक्ष्मा च, सूत्रे च नपुंसकनिर्देशः प्राकृतत्वात, तत्र सूक्ष्माभावपूतिमुपरिवक्ष्ये, बादरापुनधिा तद्यथा उपकरणे' उपकरणविषया भक्तपाने भक्त पानविषया, तत्र भक्त पानपति सामान्यतो व्याचिख्यासुराहम. (२७४) चुल्लुक्खलिया डोए दब्बीछूढे य मीसगं पूई।
डाए लोण हिंगू संकामण फोडणे धूमे। वृ. 'चुल्ली' प्रतीता, 'उखा' स्थानी ‘डायः' बृहद्दामहस्तकः, महांश्रट्टक इत्यर्थः, ‘दब्बी' लर्घायान दासहहस्तकः, एतानिचसाण्याधाकम्मादिरूपाणि द्रष्टव्यानि,सर्वत्रापिच तृतीयार्थे सप्तमी, ततोऽयमर्थःपतैःसम्मिश्रंशद्धमपियदशनादिततपूतिः, तत्रचुल्लधुरवाभ्यांमिश्रित्ताभ्यांकृत्वारन्धननयद्वातत्रस्थापनेन, तथा डायं' शाकं लक्षणं हिङ्गुचप्रतीतम्, एतराधाकर्मिकः सम्मिश्रंपूतिः, तथा संक्रामणरफोटनधूमः' इति, तत्र संक्रामणम आधाकर्मभक्तादिखरण्टिते स्थाल्यादौ शुद्धस्याशनादेः पचनं मोचनं वा, यद्रा दारुहस्तेनाधाकर्मणाऽन्यत्रस्थाल्यांसञ्चारणं,स्फोटनम्-आधाकर्मणाराजिकादिनासंस्कारकरणंधूमःहिङ्ग्वादिसत्को वधारः॥ एनामेव गाथांव्याचिख्यासुः प्रथमत उपकरणशब्दं व्याख्यानयति
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं - २७५
मू. (२७५)
सिज्झतस्सुवयारं दिज्जंतस्स व करेइ जं दव्वं । तं उवकरणं चुल्ली उक्खा दब्वी य डोयाई ॥
वृ. यच्चुल्ल्यादिकं सिद्धयतोऽन्नस्य यहा यद्दर्व्यादिकं दीयमानद्य भक्त स्योपकारं करोति तच्छुल्लयादिकं दयादिकं च 'उपकरणम' इत्युच्यते. उपक्रियते अनेनेत्युपकरणमितिव्युत्पत्तेः च । तत्र चुल्लयुवयोः स्थितमशनादिकमाश्रित्य कल्प्याकल्प्यविधिमाह
मू. (२७६)
चुल्लुक्खा कम्माई आइमभंगेसु तीसुवि अकप्पं । पड़िकुट्टं तत्थत्थं अन्नत्थगयं अणुन्नायं ॥
वृ. इह चुल्लयुखे कदाचिद् छे अप्याधाकर्मिक आधाकर्मिककर्दमसम्मिश्रे वा भवेतां, कदाचिदेकतरा काचित्, तत्र च भङ्गाश्रत्वारः, तद्यथा - चुल्ली आधाकर्मिकी उखा च १ चुल्ली आधाकर्मिकी नोखा २ उखा आधाकर्मिकीन चुल्ली ३ नोखा आधाकर्मिकी नापि चुल्ली ४ । तत्रादिमेषु त्रिष्वपि भङ्गेषु रन्धनणेनावस्थानमात्रेण वा स्थितमकल्प्यं पृतिदोषात् । अकल्प्यस्थापि तस्य विषयविभागेन कल्प्यतामकल्प्यतां चाह - 'तत्र' चुल्ल्यादा रन्धनेनान्यतो वाऽऽनीयस्थापनन स्थितं सत् 'प्रतिक्रुष्टं' निराकृतम्, अन्यत्र गतं पुनस्तदवानुज्ञातं तीर्थंकरादिभिः, इयमत्र भावना यदितन्त्र राष्ट्रमथवाऽन्यतः समानीय स्थापितं ततो यदि तदेवान्यत्रस्तयोगेन नीरतं भवति न साध्वर्थं तर्हि कल्पते । तदेवं चुल्लयुखास्थितस्य कल्प्याकल्प्यविधिमुपदर्श्य सम्प्रति चुल्लयाद्युपकरणानां पूतिभावं दिदर्शयिषुः 'चुल्लुक्खलिया डोए' इति पूर्वोक्त गाथावयवं व्याख्यानयतिमू. (२७७) कम्मियकद्दममिस्सा चुल्ली उक्खा य फड्डगजुया उ । उवगरण इमेयं डोए दंडे व एगयरे ॥
३२१
वृ. आधाकर्मिकेन कर्द्दमेन या मिश्रा, किमुक्तं भवति ? कियता शुद्धेन कियता चाधाकर्मिकण या निष्पादिता चुल्ली उखा च सा आधाकर्मिककर्दममिश्रा, कथम्? इति, आह- 'फड्डगजुया उ'त्ति अत्र हेतौ प्रथमाततोऽयमर्थः-यतःफड्डुगेन- आधाकर्मिकनकर्दमसूचकेनयुतातत आधाकर्मिककर्दममिश्रा, साइत्थंभूता उपकरणपूतिः, तथा डोए' इति देशे समुदायशब्दोपचारात डोय इत्युक्ते डोयस्याग्रभागो गृह्यते, तस्मिन् यद्वा दण्डे एकतरस्मिन्नाधाकर्मणि सदारुहस्तकः पूतिर्भवति, एवमनया दिशा अन्यस्याप्युपकरणस्थ पूतित्वं भावनीयं, तत्र चुल्लयुखाविषये षल्प्याकल्प्यविधिरनन्तरमेवोक्तो दारुहस्तकं चाधाकर्मणि पूतिरूपे वा स्वयोगेन स्थाल्ल्या बहिष्कृते स्थाल्यां स्थितमशनादि कल्पते. न तु तेन सम्मिश्रमिति ।
मू. (२७८)
दवीछूढेत्ति जं वृत्तं कम्मदवीएँ जं दए ।
कम्मं घट्टिय सुद्धं तु. घट्टए हारपूइयं ॥
वृ. 'दव्वीद्धृढ इतियतपयागुक्तं, तस्यायमर्थः- 'कम्मंदर्व्या' आधाकर्मिकदर्व्यायत शुद्धमप्यशनादिकं घट्टयित्वा ददाति तद् आहारपृतिः ' भक्त पुतिः । सा चेदवीं स्थाल्याः सकाशान्निष्काशिता तर्हि स्थाल्याः · सत्कं कल्पते, यद्धा मा भूदाधाकर्म्मिकी दवीं, केवलं शुद्धयाऽपि दर्व्या यदि पूर्वामाधाकर्मिक 'बट्टयित्वा' चालयित्वा पथादाधाकर्मावश्ववरण्टितया यदपरं शुद्धमपि भक्तादिकं घट्टयति घट्टयित्वा च ददाति तदध्याहारपूतिः । अस्यां च दय स्थाल्या निष्काशितायामपि पाश्रात्यं स्थालीभक्तं न कन्पते, आधाकर्म्मवयवमिश्रिततत्वात् । 'डाए' इत्याद्युत्तरार्द्ध व्याचिरख्यासुराह
मू. (२७९)
अतट्टिय आया डाोणं च कम्म हिंगुं वा ।
तं भत्तपानपूर्व फांडण अन्नं व जं छुहइ ॥
26! 21
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
ફર
पिण्डनियुक्तिः - मूलसूत्र मू. (२८०) संकामेउं कम्मं सिद्धं जं किंचि तत्थ छूढं वा ।
अंगारधूमि थाली वेसण हेट्टा मुनीहि धूमो॥ वृ.आत्मार्थम् आदान तक्रादिपाकारम्भकरणरूपेसतियदाधाकर्मिक डायं' शाकंयदिवालवणंयद्वा हिगुःअन्यद्वास्फोटनं राजिकाजीरकादितत्तकादिकंतेनसम्मिश्रभक्त पानपूतिः, एतेन डाए' लोणेहिंगू फोडण' इति व्याख्यात । तथा यस्यां स्थाल्या राद्धमाधाकर्म तदन्यत्र संक्रमय्य-प्रतिक्षिप्य तस्यामेव स्थाल्यामकृतकल्पत्रयायांयदात्मार्थसिद्धं किञ्चित्यद्वातत्रप्रक्षिप्ततदपिभक्त पानपूतिः अनेन संकमण'ति व्याख्यातं,तथा अङ्गारेषु' निर्द्धमाग्निरूपेषु'वेसने'वेसनग्रहणमुपलक्षणंतेनवेसनहिङ्गुजीरकादीप्रक्षिप्ते सति यो धूम उच्छलतिसवेसनाङ्गारधूमइति ज्ञातव्यं, पूर्वागाथायां धूम इत्यस्यपदस्यायमर्थोभावनीय इत्यर्थः । वेसनशब्दस्सयचव्यस्तःसम्बन्धआर्षत्वात्, अङ्गारादीनांचमध्येएकंद्रेत्रीणिवाऽऽधाकुर्मकाणिद्रष्टव्यानि, अनेन च धूमेन या व्याप्ता स्थाली तक्रादिकं वा तदपि पूतिः।। उक्ता बादरपृतिः? अथ सूक्ष्मपतिमाहमू. (२८१) इंघनघूमगंघअवयवमाईहिं सुहुमपूई ट।
सुंदरमेयंपूईचायगणिएगुरूभण।। वृ.अत्रकारद्वयस्यछन्दोऽर्थत्वादादिशब्दस्यव्यत्ययान्मकारस्यचालाक्षणिकत्वादोवं निर्देशोद्रष्टव्यः'इन्धनधूमगन्धाद्यवयवैः' इति, इन्धनग्रहणं चोपलक्षणं, ततोऽङ्गारा अपि गृह्यन्ते, आदिशब्दन च बाष्पपरिग्रहः, ततोऽयमर्थः इन्धनाङ्गारावयवधूमगन्धबाष्पैराधाकर्मसम्बन्धिभिःसम्मिश्रयत्शुद्धमशनादिकं तत्सूक्ष्म पूतिः।एषाचकिलसूक्ष्मपूतिर्नआगमेनिषिध्यते,ततश्चादकआह-सुन्दर युक्त मेनाप्रतिवर्जयितुं, तत्तिनागमेनिषिध्यते?, एवंपरणोक्ते गुरुर्भणतिमू. (२८२) . इंधनधूमेगंधेअवयवमाईन पूइयं होइ।
जेसिं तु एसपूई सोही नवि विज्जए तेसिं॥ वृ. अत्रापि पदयोजना प्रागिव, ततोऽयमर्थः इन्धनाङ्गारावययवधूमगन्धबाष्पंराधाकर्मसम्बन्धिभिर्मिश्रं पूतिनं भवति, येषां तु मतेन पूतिर्भवति तेषां मतेन साधोः शुद्धिः सर्वथा न विद्यते । एतदेव भावयतिमू.(२८३) इंघनअगनीअवयव धूमो बप्पो य अन्नगंधोय।
सव्वं फुसंति लोयं भन्नइ सव्वं तओ पूई॥ वृ.इन्धनाग्न्यवयवाःसूक्ष्मायेधूमेनसहादृश्यमानागच्छन्ति तथा धूमोबाष्पोऽन्नगन्धश्च एतेसर्वेऽपि प्रयरन्तःकिलसकलमपिलोकंस्पृशन्ति,तत्पुदगलानांसकलमपिलोकयावद्गमनअसम्भवात.ततस्तवाभिप्रायेण सर्वमपि प्रतिरापद्यते, तथा च सति साधाः कथं शुद्धिः? अत्र पर: प्रागक्त विराधं दर्शयन स्वपक्ष समर्थयति. मू. (२८४) ननु सुहमपूइयरया पुदिट्टरमऽसंभवा एवं ।
इंधनघूमाईहिं तम्हा पूइत्ति सिद्धमिण ।। वृ.ननुयदीन्धनाःयवयवादिभिःपूतिनं भवत, एवं सतितर्हिपूर्वादिष्टस्य भावंमिउबायरंसुहम इत्येवमुक्त स्य सूक्ष्मपूतेरसम्भवः प्राप्नाति, अन्यस्य यूक्ष्मपूरभावात्, नम्मान्सिमिदंयद्त इन्धनधूमादिभिः सम्मिश्रं पूतिः सूक्ष्मपूतिरिति। अत्र गुरुराहमू. (२८५) चायग इंधनमाईहिं चउहिंवी सुहुमपूइयं होइ।
पन्नवणामित्तमियं परिहरणा नत्थि एयस्स॥
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
मृत-२८५
३२३ वृ.हचादक!' प्रेरक! इन्धनादिभिः' इन्धनाग्न्यवयवधूमबाष्पगन्धेचतुर्भिरपिस्पृष्टंसूक्ष्मपूतिर्भवति. नात्र कश्चिद्विवादः, एनामेव च सूक्ष्मपूतिमाधिकृत्य पयागुक्तं 'भावंमि उ बायरं सुहुम' इति, केवलमिदं सूक्ष्मपूतित्वेनभणप्रज्ञापनामात्रं,परिहरणंपुनस्तस्याः-सूक्ष्मपूतनास्ति,अशक्यत्वात्।।एतदेवप्रपश्चयतिम. (२८६) सन्झमसझं कज्ज सज्झं साहिजए न उ असझं॥
जो उअसज्झं साइकिलिस्सइ न तं च साहेई। वृ.इह द्विविध कार्यमाध्यमसाध्यं च शक्यमंशक्यं चेत्यर्थः तत्र साध्यं साध्यते न त्वयाध्य, यस्त्वसाध्यंयुष्मादृशःअसाधयतिसनियमात क्लिश्यते,नचतत्कार्यसाधयति,अविद्यमानोपायत्वात.एषोऽपि चानन्तरोक्तःसूक्ष्मपूतिशरशक्यपरिहारः, ततोनपरिह्नियते।सम्प्रतिपरो बायरंसुहुमंतिसमर्थयमानोऽपरं सूक्ष्मपूर्ति तस्य परिहरणं च शक्यं प्रतिपादयतिमू. (२८७) आहाकम्मियभायमपप्फोडण काय अकयए कप्पे।
गहियं तु सुहमपूई धावणमाईहिं परिहरणा॥ वृ. यत्र भोजन गृहीतमाधाकर्म्मतस्मिन भाजने आधाकर्मपरित्यागानन्तरं प्रस्फोटनं कृत्वा' हस्ते. नास्फालनादिना सर्वानप्याधाकर्मवयवानपसार्य अकत कल्ये' कलग्नये यद गृहीतं तत्क्ष्म पतिर्भवति. कतिपयोद्धरितसूक्ष्माधाकर्मावयवमिश्रणसम्भवात्, तस्य च सूक्षमपूतेः परिहरणं धावनादभिः, किमुक्तं भवति ? पात्रस्याधाकर्मिकपरित्यागानन्तरं कल्पयत्रधावनेनप्रक्षालनं क्रियतेतर्हि सूक्ष्मपूतिर्न भवति, तत एवं सक्ष्मपतेः परिहरणमपिघटते. तस्मादिदमेव सूक्ष्मपतिस्वरूपमुच्यतामितिभावः तदेतदयुक्तं यत इयं बादरपूतिरेव, तथाहि-गृहीतोऽस्ति तस्याधाकर्मणः सत्कैः स्थूलैः सिक्थाद्यवयवैः, । तन्मिश्रं सत्कथं स सूक्ष्मपूतिः। किञ्चमू. (२८८) धोयंपि निरावयवं न होइ आहच्च कम्मगहणमि।
नय अहव्वा उगुणा भन्नई सुद्धीकओ एवं?॥ वृ.कदाचित् 'कर्मग्रहण' आधार्मिकग्रहणेसतितत्परित्यागानन्तरंपश्चात धौतमपि प्रक्षालितमपि पात्रं सर्वथा न निरवयवं भवति, पश्चादपिगन्धस्योपलभ्यमानत्वात्. अथ गन्ध एव केवल उपलभ्यते न तु तटवयवःकश्रिदस्तीतिब्रूषे,ततआह-नच'अद्रव्याः' द्रव्यरहिताः 'गुणाः गन्धादयःसम्भवन्ति,ततोगन्धोपलम्भादवश्यं तत्रौतेऽपिकेचन सूक्ष्मा अवयवा द्रष्टव्याः, ततोभण्यते- 'एवमपि' अपिरत्र सामर्थ्यादगम्यते भवत्परिकल्पितप्रकारेणापि कुतः सूक्ष्मपूतेः 'शुद्धिः परिहारो?,नैवकथश्चन इति भावः, तस्मात्पूर्वोक्त एव सूक्ष्मपूतिः, तस्य चप्रज्ञापनामात्र,नतुपरिहरणं कर्तुं शक्यमिति स्थित। ननु यदि स परमार्थतः सूक्ष्मपूतिस्ततग्नग्यापरिहारनियमादंशुद्धिःप्राप्नोति.सोऽपिचसूक्ष्मतिःसकललोकव्यापीष्यंत,गन्धादिपुद्गलानां क्रमण सकललोकव्यापनसम्भवात. तता यदा तदा वा क्वाप्याधाकम्मसम्भव सर्वेषामपि साधूनामशुद्धि: प्राप्नातीति, नैष दोषा, गन्धादिपुद्गलानांचरणभ्रंशापादनसामायोगात,नचैतदनुपपन्नं, लोकऽपितथा दर्शनात. तथाहि. मू. (२८९) लागवि अमुइगंधा विपरिणया दूरी न दूसति।
नय मारंति परिनया दूरगयाओ अवि विसावयवा॥ वृ.लोकेऽपि अशुचिगन्धाः' अशुचिमत्कागन्धपुद्गलादूरत आगता विपरिणताः सन्तः परिणताः' पर्यायान्तरमापन्ना मारयन्ति, तहाप्याधाकर्मणः सम्बन्धिनो गन्धादिपुदगला दृरतः समागच्छन्तो
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
पिण्डनियुक्तिः मूलसूत्रं
विपरिणता न चरणप्राणान् विनाशयितुमीशाः, नाप्याधाकर्मसंस्पर्शलक्षणं दोष जनयन्तीति। तदेवमिन्धनाद्यवयवापेक्षयाय सूक्ष्मपूतिस्तमपरिहार्यप्रतिपाद्यसम्प्रतिशेषद्रव्यपूर्तिपरिहार्यप्रतिपादयतिम.(२९०) सेसेहि उदव्वेहिं जावइयं फुसई तत्तियं पूई।
लेवेहिं निहि उपूई कप्पइ कप्पे कर तिगुणे॥ वृ. 'शेषः' इन्धनाद्यवयवव्यतिरिक्तैः शाकलवणादिभियांवत्स्थाल्यादिपरिमितं द्रव्यं स्पृष्टं भवति तावत्प्रमाणपूतिः, तथा त्रिभिलेषःपूतिः, इयमत्रभावना-स्थाल्यांकिलाधाकर्मरान्न, ततस्तस्याअपनीतम, अपनीते चतस्मिन्यापाश्चात्यावरण्टिः साएकोलेपः,ततस्तस्यामेवस्थाल्यामकृतकल्पत्रयायांशुद्धंराद्धं पूतिः, एवंवारद्वयमन्यदपिराद्धंपूतिः, चतुर्थे तुवारेराद्धंनपूति: अथात्मयोगेनयदिगृहस्थाःतस्याःस्थाल्याः निःशेषावयवापगमाय कल्पयत्रं ददाति तर्हि का वार्ता?, तत आह-कल्पते तस्यां स्थाल्यां शुद्धमशनादि राद्धं, यदि कल्पे' प्रक्षालने त्रिगुणे' त्रिसङ्घय कृते सति राध्य न शेषकालम। एतदेव भावयतिमू. (२९१) इंधनमाई मोत्तुं चउरा संसाणि होति दव्वाई।
तेसिंपुन परिमाणं तयप्पमाणाउ आरब्भ। वृ. इन्धनावयवारीनिचत्वारि पूर्वोक्तानिमुक्त्वाशेषाणि 'द्रव्याणि' अशनादीनितिकण्णप्रवणानि ज्ञातव्यानि, तेषां च शुद्धाशनादिपूतिकरणविषये परिमाणं त्वक्प्रमाणादारभ्य द्रष्टव्यम्, इयमत्र भावना. तण्डुलादीनामाधाकर्मणां गन्धादिचतुष्टयं परिहृत्य शेषं त्वगवयवमात्रमप्यादौ कृत्वा यद्वर्त्तते तेन स्पृष्टं शुद्धमप्यशनादि पूतिर्भवतीति। सम्प्रति दातृगृहं साधुपात्रं चाश्रित्य पूतिविषयं कल्प्याकल्प्यविधिमाहमू. (२९२) पढमदिवसंमि कम्मतिनि उदिवसानि पूइयं होइ।
पूईसुतिसुन कप्पइ कप्पइतइओ जया कप्पो॥ वृ. इह यस्मिन् दिने यत्र गृहे कृतमाधाकर्मतत्र तस्मिन् दिने 'कर्म' आधाकर्म व्यक्त मेतत्, शेषाणितु त्रीणिदिनानिपूतिर्भवति,तद्गृहपूतिदोषवद्भवतीत्यर्थः तत्रच पूतिषु पूतिदोषवत्सुत्रिषुदिनेषुआधाकर्मदिने च सर्वसङ्ख्यया चत्वारि दिनानि यावन्न कल्पते, साधुपात्रेचपूतिभूते तदाशुद्धमशनादिग्रहीतुं कल्पते यदा तृतीयः कल्पो दत्तो भवति, नशेषकालं. पूतिदोषसम्भवात। मू. (२९३) समणकडाहाकम्मं समणाणं जं कडेण मीसंतु।
आहार उवहि वसही सव्वं तं पूइयं होड़। व. श्रमणानामर्थाय कृतमाहारोपधिवसत्यादिकं यत तत्सर्वमाधाकर्म, यत्पुनः श्रमणानामाय कृतनाधाकर्मणा मिश्रमाहारादि तत्सर्व पूतिर्भवति। सम्प्रति परिज्ञानोपायमाह__ मू. (२९४) सहरस थेवदिवसमुसंखडी सि संघभत्तं वा।
पुन्छित्तु निउणपुच्छं संलावाआ वडगारीण ॥ वृ.इहप्रथमतआगतनश्रान्द्रगृहे तथाविधकिमपिसङ्ख्यादिचिह्नमुपलभ्यपूतिदोषसंशयभाव श्राद्रस्य पार्थे उपलक्षणमेतत् श्राविकादेश पार्श्वे निपुणपृच्छं प्रष्टव्यं? यथा-युष्माकं गृहे 'स्तोकदिवसेषु' स्ताक. दिवसमध्ये, प्रभूतदिवसातिक्रमणपूतिदोषानसम्भवतीतिस्ताकदिवसग्रहणं, सद्धिः वीवाहादिप्रकरणरूपा सङ्घभक्तं वा दत्तमासीत् ?, सङ्घड्यां वा साधुनिमितं किमपि कृतं आभवत् ?, ततस्तद्दिनादाग दिनत्रयं पूतिरितिकृत्वापरिहर्त्तव्यं, चतुर्थादिषुतुदिनेषुपरिग्राह्यम्, अथवाक्वापिप्रश्नमन्तरेणाप्यगारिणीनां संलापात पूतिरपूतिर्वेति ज्ञातव्यं, ता हि अपृष्टा एवान्यमुदिश्य कथयन्ति, यथाऽस्माकं श्वः परतरे वा दिने सङ्घभक्तं
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूल-२९४
३२५ द्वत्तमासीत्, यदा-सङ्गडिः सड़यां च कृतं साधय प्रभूनमशनादिकमिति, तत एवं तासां सनापानाकर्ण्य प्रत्यपूती ज्ञात्वा परिहारग्रहणे कायें, उक्तं पूतिद्वारं । सम्प्रति मिश्रजातद्वारमाहमू. (२९५) मीसज्जायं जावंतियं पासंडिसाहुमीसं च।
सहसंतरं न कप्पइ कप्पड़ कप्पे कर तिगुणे । वृ.मिश्रजातंत्रिधा.तद्यथा-यावदर्थिकंपारखण्डिमिश्रंसाधुमिधेच.तत्रयावन्त केचनगृहस्थाअगृहस्था वाभिक्षाचराः समागमिष्यन्तितेषामपिभविष्यतिकुटुम्बेचनिबुझ्यासामान्येनभिक्षाचरयोग्यंकुटुम्बयोग्य चैकत्रमिलितंयत्पच्यतेतद्यावदर्थिकंमिश्रजातं यत्तु केवलपाखण्डियोग्यमात्मयोम्यंचैकत्रपच्यतेतत्पाखण्डिमिश्रं । यत्पुनः के वलसाधुयोग्यमात्मयोग्यं चैकत्र पच्यते तत्साधु मिश्रं । श्रमणानां पाखण्डिष्वन्तर्भावविवक्षणात् श्रमणमिशं पृथयोक्तम् । एतच्च मिश्रजातं 'सहस्रान्तरमपि' सहस्रान्तरे गतमपि-येन तत्कृतं तेनान्यस्मै यावत्सहसतमाय दत्तं, ततोऽपि परं यदि साधव ददाति तथापि न कल्पते। भाजनशुद्धी विधिमाह-यनभाजननतन्मिभंगृहीततस्मिनभाजनमिश्रपरित्यागान्तरं कल्पे प्रक्षालनेत्रिगुणे कृतेऽन्यत् शुद्धं ग्रहीतुं कल्पते, नान्यथा। मू.(२९६) दम्गासे तं समइच्छिउंव अद्भाणसीसए जत्ता।
सड्डी बहुभिक्खयरे मीसज्जायं करे कोई॥ वृ.दःखेनग्रासोयत्रतद्ग्रास-दर्भिक्षतस्मिन भिक्षाचरसत्त्वानुकम्पया,यद्वातदभिक्षसमतिक्रान्तः कश्रिबुभुक्षाकाटमहत्परिज्ञाययदिवा अध्वशीर्षके'कान्तारादिनिर्गमपेप्रवेशरूपेखिन्नभिक्षाचरानुकम्पया यद्वा यात्रायां' तीर्थयात्रादिरूपे उत्सवविशेषे दानश्रद्ध्याकाऽपि श्रद्धी' श्रद्धावान्बहूभिक्षाचरानुपलभ्य मिश्रजातं' पूर्वोक्त शब्दार्थ करोति। सम्प्रति यावदर्थिकस्य मिश्रजातस्य परिज्ञानोपायमाहमू. (२९७) जावंतहा सिद्धं नेयं तं देह कामियं जइणं ।
बहसुव अपहप्पंतेभणाइ अन्नपि रंधेह ॥ वृ.काचित किमपि साधवेददती कयाचित्प्रतिषिध्यते नेदं दीयमानं यावदर्थसिद्धं-यावन्तः केचनापि भिक्षाचराः समागमिष्यन्ति तेषामर्थाय सिद्धं किन्तु विवक्षितं. तस्मात्तद्देहि यतिभ्यः कामितं यावद्गृह्णन्ति तावत्प्रमाणं, यद्राप्रचुरेषुभिक्षाचरेषुसमागच्छत्सुअग्रेतनप्रमाणेराध्यमाने अप्रभवति' अपूर्यमाणगृहनायको भणति-नैतावताराद्धेन सरिष्यतिततोऽन्यदप्यधिकंप्रक्षिप्य राध्नुहि. एवं श्रुते यावदर्थिकं मिथंपरिज्ञायते, ज्ञात्वा च परिहत्तव्यमिति।सम्प्रति पाखण्डिमिश्रसाधमिश्रे प्रतिपादयति. म.(२९८) अत्तट्टा रंधतेपासंडीपि बिइयओभणड़।
निग्गंथट्टा तइओ अत्तट्ठाए विरंधते। वृ. आत्मार्थ कुटुम्बार्थगृहिण्या राध्यमान पच्यमान गृहनायकायावर्थिकमिश्रप्रवर्तकगृहनायका. पक्षयादितीया भणति,यथापाखण्डिनामप्यायाधिकंप्रक्षिपातथाऽऽत्मार्थमवराध्यमानेतृतीयागृहनायका ब्रूते, यथा-निर्ग्रन्थानामायाधिकं प्रक्षिपेति । तत एवं श्रुत पाखण्डिमिश्रसाधुमिश्रयोरपि परिज्ञानं भवति। सम्प्रति यदुक्त मंतत मिश्रनानं पुरुषसहस्त्रान्तरगतमपि न कल्पत इति तदृष्टान्तन भावयनिमू. (२९९) विसघाइय पिसियासी मरइ तमन्नोवि खाइरं मरइ।
इय पारंपरमरण अनुमरइ सहस्ससो जाव॥ वृ.इहकोऽपिवेधकेन विषेणघातितः तस्यपिशितंयोऽमानिसाऽपिम्रियते,तस्यापिमांसंयोभक्षयति
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
पिण्डनियुक्ति:-मूलसूत्र सोऽपि म्रियत. एवं परम्परया मरण तावद् अनु' पाचात्यः पाशात्या म्रियते, यावत्ते म्रियमाणाः सङ्ख्यया सहस्रशा भवन्ति । इत्थं सहस्रवेधकस्य विषस्य प्रभावः यत्सहस्रान्तरगतमपिमारयतीति भावः। मू. (३००) एवं मीसज्जायं चरणप्पं हणइसाहुसुविसुद्धं ।
तम्हातंनो कम्पइ परिससहस्संतरगयंपि॥ वृ. एवं सहस्रवेधकविषमिव यावदर्थिकपाखण्डिसाधुविषयं मिश्रजातमप्येकेनान्यस्मै दत्तं तेनाप्यन्यस्मायित्वेयंपरम्परयापुरुषसहस्त्रान्तरगतमपिसाधोःसुविशुद्धंचरणात्मनहन्ति, तस्मान्नकल्पत साधूनां सहस्रान्तरगतमपि मिश्रं । सम्प्रति साधुविषयं विधिमाहमू. (३०१) निच्छोडिए करीसेन वावि उट्टिए तओ कप्या।
सुक्कावित्ता गिण्हइ अन्न चउत्थे असुक्केऽवि॥ वृ. मिश्रे कथमपि गृहीते पश्चात्तास्मिंस्त्यक्ते सति भाजने निच्छोटिते' अङ्गुल्यादिना निखयवे कृते यद्वा करीषेन' शुष्कगोमयरूपण उद्धर्तित पश्चात त्रयः कल्पा दीयन्ते. तत आतप तद् भाजन शोषयित्वा पश्चात्तास्मिन्नव्यते-शुद्धं गृह्णाति, नान्यथा, पूतिदोषसम्भवात्, अन्य तु सूरयः प्राहुः चतुर्थे कल्पे दत्ते सति शुष्केऽपि, गृह्णन्ति, नास्ति कश्चिद्दोषः, अयंचप्रक्षालनविधिः सर्वत्राप्यशोधिकोटिग्रहणे वेदितव्यःमू. १३०२) सटाणपरट्ठाणे दुविहं ठवियं तु होइ नायव्यं ।
खीराइ परंपरए हत्थगय घरतरं जाव।। वृ. स्थापितं साधुनिमित्तं घृतभक्तादि, तच्च द्विधा, तद्यथा-स्वस्थाने परस्थाने च, तत्र स्वस्थान चुल्ल्यवचुल्ल्यादि,परस्थानंछब्बकादि,एकैकंद्विधा-अनन्तरंपरम्परंच,तत्रयस्यसाधुनिमित्तंस्थापितस्य सतो विकारान्तरं न भविष्यति यथा छतादेस्तदनन्तरस्थापितं । क्षीरादिकं तु परम्परके परम्परास्थापितं. तथाहि-क्षीरं स्थापितं सद्दधिभवति, तदधिभूत्वा नवनीतं, नवनीतंभूत्वा घृतं, ततो यंदेव साधुनिमित्त क्षीरं घृत्वाघृतीकृत्यददातितदातत्क्षीरंपरम्परास्थापितंभवति, एवमन्यदपीक्षरसादिकंद्रष्टव्यं,तथापञ्जित स्थिते गृहत्रये उपयोगावकाशसम्भवे सति हस्तगतासु तिसृषु भिक्षास्वेकः साधुरेका भिक्षा सम्यगुपयोगेन परिभावयन् गृह्णाति, द्वितीयस्तुद्रयोहयोर्हस्तगतेद्वेभिक्षे परिभावयति,ततो गृहत्रयात्परतो यावगृहान्तरं नभवतितावन्नतस्यस्थापनादोषः, गृहान्तरेतुसाधुनिमित्तंहस्तगताभिक्षास्थापना,तत्रोपयोगासम्भवात् । मू. (३०३) चुल्ली अवचुल्लो वा ठाणसठाणं तु भायणं पिढरे।
सट्टापट्टाणमियभायणठाणे य चउभंगा॥ __ वृ.द्विविधंस्थान,तद्यथा-स्थानस्वस्थानभाजनस्वस्थानंच,तत्रस्थानरूपस्वस्थानचुल्लीअवचुल्लो वा. चुल्नया अव-पधादवचुल्ला,राजदन्तादित्वावशब्दस्य पूर्वनिपाताऽदन्तताच. तत्र चल्नी प्रतीता.
अवचुल्लः अवल्हक:एतयाश्चस्थितंसद्भक्तं पच्यते.ततएतास्थानररूपस्वस्थान,भाजनरस्पंतुस्वस्थानं ‘पिटर स्थाली, तत्र स्थानस्वस्थानभाजनस्वस्थानं चचत्त्वारा भङ्गाः, तद्यथाचुल्लयां स्थापितं पिठर च?. चुल्ल्यांस्थापितंनपिठरेछब्बकादौस्थापितत्वात २,नचुल्ल्यांकिन्तुपिटरे, तच्च चुल्ल्यवचुल्लाभ्यामन्यत्र प्रदेशान्तरे स्थायितं द्रष्टव्यं ३.नचुल्ल्यांनपिठरचुल्ल्यवचुल्लाभ्यामन्यत्रछन्बकादीग्थापितमित्यर्थः । मू. (३०४) छब्बगवारगमाई होइ परट्ठाणमो वऽनेगविहं।
सट्टाणे पिढरे छब्बगे य एमेव दूरे य॥ वृ.छब्बकवारकादिकमनकविषंभाजनपरस्थानं भवतिद्रष्टव्यं तत्र छन्बकं पटनिकादिरूपं, 'वारकः'
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं.३०४ लघुवंटः, आदिशब्दात्पाकभाजनवर्जचुल्ल्यवचुल्मवशेषसकलभाजनपरिग्रहः, अत्रापि स्वस्थानपरस्थानापेक्षया चतुर्भङ्गी, तद्यथा-स्वस्थान स्वस्थाने. स्वस्थान परस्थाने, परस्थाने स्वस्थाने, परस्थाने परस्थाने। एनामेवचतुर्भङ्गीदर्शयति-सट्ठाण' इत्यादि.अत्र सट्ठाणे पिढरेछब्बगेय' इत्यननभङ्गद्वयंमृचितं. स्वस्थानस्यपिठरछब्बकाभ्यांप्रत्येकमभिसम्बन्धात,तद्यथा- स्वस्थानेचुल्ल्यादौपिठरेच,तथास्वस्थाने चुल्ल्यादौ छब्बके च परस्थान, एमेव दूरे यत्ति इह दूरं चुल्ल्यवचुल्लाभ्यामन्यत्प्रदेशान्तरं, तत्रापि पदपेक्षयाऽपि एवमेव भङ्गद्वयं द्रष्टव्यं, यद्यथा-भाजनरूपे स्वस्थाने पिटर परस्थानेऽन्यत्र प्रदेशान्तरे, तथा परस्थानेऽन्यत्र प्रदेशान्तरे परस्थाने छब्बगादाविति सर्वसङ्ख्यया चत्वारो भङ्गाः । तदेवं मूलगाथायाः सट्टाणेत्यादिपूर्वाद्धं व्याख्यातम् । अथ खीराइपरंपरए' इति व्याचिख्यासुराहमू. (३०५) एकेक तं विहं अनंतरपरंपरे य नायव्वं ।
अविकारिकयं दव्वं तं चेव अनंतरं होड़॥ __ वृ. तत्साधुनिमित्तं स्थापितमककं स्वस्थानगतं परस्थानगतं च द्विविधं ज्ञातव्यं, तद्यथा-'अनन्तर' अन्तराभावे, विकाररूपव्यवधानाभावे इत्यर्थः, ‘परम्परके विकारपरम्परायामित्यर्थः, तत्र यत् का स्व. योगेनाविकारिभूयोऽसम्भविविकारंघतगडादि कृतन हितस्यभूयोऽपि विकारःसम्भवति तत्याधुनिमित्त स्थापितमनन्तरम् अनन्तरस्थापित, उपलक्षणमेतत् तेनक्षीरादिकमपियस्मिन्दिने साधुनिमित्तं स्थापितं यदि तस्मिन्नेव दिने ददाति तर्हि तदपि दध्यादिरूप विकारान्तरमनापद्यमानमनन्तरस्थापितं द्रष्टव्य, तदेवतु क्षीरं साधुनिमित्तं घृतं सद्दध्यादिरूपतया परिकर्यमाणं परम्परास्थापितं भवति, एवमिक्षुरसादिकमपि तस्मिन्नेव दिनस्थापितंदीयमानमनन्तरस्थापित,ककबादिरूपतयातुपरिकर्म्यमाणंपरम्परास्थापितमिति । मू. (३०६) अच्छुकखीराईयं विगारि अविगारि घयगुलाईयं ।
परियावज्जणदोसा ओदनंदहिमाइयं वावि॥ द. इक्षक्षीरादिकं विकारितस्य कक्कबादिदध्यादिविकारसम्भवात. घतगडादिक त्वधिकारि तस्य भूयाऽपि विकारासम्भवात,तथा ओदनदध्यादिकमपि'करम्बादिरल्पविकारि,कुतइत्याह-पयांपादनदोषात्, करम्बादिकहिथ्रियमाणंनियमातपर्यापद्यते-कोथमायातीत्यर्थः, ततस्तदपिविकारिद्रव्यातदेवं विकारीतराणि द्रव्याण्यमिहितानि, सम्प्रति क्षीरादिकं परम्परास्थापितं भावयतिम. (३०७) उभट्टपरिन्नायं अन्नं लन्द्रं पओयणे घेथी।
रिणमीया व अगारी दहित्ति दाहं सप ठवणा॥ मू. (३०८) नवीय मंथतिकं व जाव अत्तट्ठिया व गिण्हंति।
दसृणा जाव घयं कुमणपि य नत्तियं कालं ।। वृ. अन्भट्ठ'त्ति केनापि साधुना कस्याश्चिदगारिण्याः सकाश क्षारमभ्यर्थितं. ततस्तया प्रतिज्ञाक्षणान्तर दास्यामि, साधुना चान्यत्रान्यत क्षीरं लब्धं, ततः पूर्वमभ्यर्थितयाऽगारिण्या दुग्धसम्प्राप्ता सत्यां साधुप्रतिप्रत्यपादि-गृहाणभगवन्निदंदग्धमिति, साधुनाचोक्तं लब्धमन्यत्रमयादग्धं, ततोयदिभ्योऽपि प्रयोजनं भविष्यति नहिं 'घया ग्रहीष्यामि, एवमुक्त साऽगारिणी ब्राणभीतव स्वयं नापबुभुने. किन्त्व चिन्तयामास श्वः कल्ये दधि कृत्वा दास्यामीति, तत एवं चिन्तयित्वा स्थापयति. ततो द्वितीयदिने दधि जातं तदपि साधुना न गृहीतं, ततो नवनीतं तवं च जातं, नवनीतमपि घृतं कृतं, इह क्षीरादिकं सकलमपि स्थापनादोषदुष्टत्वात साधूनां न कल्पते. यद्वा क्षीरादिकं यावन्नवनीतं मस्तु तकं वा तावदेतानि
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
पिण्डनियुक्तिः- मूलसूत्र सर्वाण्यप्यात्मार्थीकृतानि मा गृह्णीयात् साधुः कुटुम्बे भविष्यतीत्यवमात्मसत्ताकीकृतानि साधवां गृह्णन्ति । घृतं त्वात्मार्थीकृतमपि तेजः कायाऽऽरम्भादाधाकर्मेतिन कल्पते, घृतं च स्थापितं सत तावद्घटतेयावद्देशोना पूर्वकोटी, तथाहि पूर्वकोट्यायुषा केनापि साधुना वर्षाष्टकप्रमाणेन कस्याश्चित्पूर्वकोट्यायुषोऽगारिण्याः पार्श्वे घृतंययाचे, तयोक्तं - क्षणान्तरे दास्यामि, साधुना चान्यत्रघृतं लब्धं ततः सा ऋणभीतेव तावद् धृतं घृतवती यावत् साधोरायुः, ततो मृते साधौ तदन्यत्रेोषयुक्त मिति नास्ति स्थापना, इह वर्षाष्टकस्याधः पूर्वकाटस्परि च चारित्रं न भवति, चारित्रिणं चाधिकृत्य स्थापनादोषः, ततो देशोना पूर्वकोटीत्युक्तम् । एवं गुडादेरप्यविनाशिनो द्रव्यस्य यथायोगंस्थापनाकालपरिमाणं द्रष्टव्यं । 'कुसुणियंपि' त्तिकुसुणितमपि करम्बादिरूपतया कृतमपि यावन्तं कालमविनाशि तावत्कालं तस्य स्थापना द्रष्टव्या, परतस्तु कुथितत्त्वादुज्यते एवेति भावः । तदेवं क्षीरादिकं परम्परास्थापितमुक्तं ।
मू. (३०९)
रस कक्कब पिंडगुला मच्छंडिय खंडसक्कराणं च ।
३२८
होइ परंपरठवणा अन्नन्थ व जुज्नए जत्थ ।
वृ . इह केनापि साधुना किमपि प्रयोजनमुद्दिश्य कोऽपीक्षुरसं याचितः, स च प्रतिज्ञातवान् क्षणान्तरे दास्यामि, साधुना चान्यत्रेक्षुरसोलैब्धः, पूर्वमस्यर्थितश्रऋणभीतवतमिक्षुरसं कक्कबंकरोतियावत शर्करति एषांचक्षुरसकक्कबादीनामुत्तरोत्तरपिण्डगुल्पादिपर्यायापादनपुरस्सरध्रियमाणानां स्थापनापरम्परास्थापना. एवमन्यत्रापि द्रव्यान्तरे यत्रैवं परम्परया स्थापना घटते तत्र परम्परास्थापना द्रष्टव्या । यावच्च स्थापितस्य नाधाकर्मसम्भवस्तावदात्मार्थीकृतं कल्पते, कृतपाकारम्भं तु न कल्पते ।
मू. (३१०)
भिक्खागाही एगस्थ कुणइ बिइओ उ दोसु उवओगं । तेन परं उक्खित्ता पाहुडिया होइ ठवणा उ ॥
वृ. भिक्षाग्राही एकत्रोपयोगं करोति द्वितीयस्तु द्वयगृहयोः, तत्र त्रिषु गृहेषपयोगसम्भवे स्थापनादोषो न भवति, गृहत्रयात्परं साध्वर्थमुत्पाटिता भिक्षा प्राभृतिका स्थापना भवति । उक्तं स्थापनाद्वारं । मू. (३११) पाहुडियावि हु दुविहा बायर सुंहुमा य होड़ नायव्वा । ओस्क्कमणमुक्कण कब्बडीए समोसरणे ॥
वृ. द्विविधा प्राभृतिका, तद्यथा- बादरा सूक्ष्मा च, एकैकापि द्विधा, तद्यथा-अवष्वष्कणेनोत्ष्वष्कणेन च. सृते चात्र विभक्ति लोप आर्षत्वात, तंत्र' अवष्वष्कणं' स्वयांगप्रवृत्तनियतकालावधेर्वाक्करणम उत्ष्व'ष्कणं' परतःकरणं तत्रत्रादरप्राभृतिकाविषयमाह- 'कब्बडीए समासरणं' इहसमयपरिभाषया कबड्डीलवी दारिका भण्यते तस्याः सत्कस्य, उपलक्षणमेतत्, पुत्रादेन सत्कस्य वीवाहस्यावष्वष्कणमुत्ष्वष्कणं वा समवसरणं साधुसमुदायविषये, इयमत्र भावना- साधुसमुदायं यथाविहारक्रममायातं दृष्ट्वा कांऽपि श्रावकचिन्तयति, यथा - ज्योतिर्विदापदिष्टं विवाहदिने यदि विवाहः क्रियते ततोऽवांगंव सुविहितजनां विहारक्रमेण गमिष्यति ततो न किमपि मदीयं विवाहसम्भवं मादकादिकं तण्डुलधावनादि वोपकरिष्यते, तत एवं चिन्तयित्वाऽर्वाग विवाहं करोति यदिवा भूयान् सुविहितजनो विहारक्रमेण गमिष्यति ततो न किमपि मदीयं विवाहसम्भवं मादकादिकं तण्डुलधावनादि वोपकरिष्यते, ततएवं चिन्तयित्वाऽवांग विवाह करोति.
वा भूयान् सुविहितजनो यथाविहारक्रमागच्छन् श्रुयते वीवाहश्च तदागमनादवांक् ततो न किमपि तेषां मदीयमुपकरिष्यतीति, तत एवं विचिन्त्य परतो वीवाहं करोति, इदं च विवाहस्वावष्वष्कणमुत्वकणं वा कृत्वा यदुपरिस्क्रयते भक्तादि सा बादरा प्राभृतिका ! सम्प्रत्यपसर्पणरूपां सूक्ष्मप्राभृतिकां
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं- ३.१२
मू. (३१२)
[भा. २६]
मू. (३१३)
[भा. २७]
कन्तामि ताव पलुं तो ते देहामि पुत्त ! मा रोव । तं जड़ सुणेइ साहू, न गच्छए तत्थ आरंभी ।। अन्न उट्टिया वा तुब्भवि देमित्ति किंपि परिहरति । किह दानि न उद्दिहिसी ? साहुपभावेण लब्भामी ।। वृ. काचित्कर्त्तनं कुर्वती भोजनं याचमानं बालकं प्रति वदति- कृणन्मि तावदिदं 'पेलूं' रूतपूणिकां. कृणन्मीति 'कृदुपवेष्टने' इत्यस्य रौधाविकस्य प्रयोगः, ततः पश्चात् 'ते' तुभ्यं दास्यामीति मा रोढ़ी:, . अत्रान्तरे च साधुरागतो यदि शृणोति तर्हि तत्र गृह न गच्छति न तत्र भिक्षां गृह्णातीत्यर्थः माभूत्साधुनिमित्त आरम्भ बालकभोजनदानतदनन्तरहस्तधावनादिरूपः, सा हि साध्वर्थमुत्थिता सती बालकस्यापि भोजनं ददाति, ततो हस्तधावनादिनाऽप्कायादिकंचविनाशयति, इहरूतपूर्णिकाकर्त्तनसमाप्त्यनन्तरंदातव्यतया बालकाय प्रतिज्ञाते भोजन साधुनिमित्तमर्वाग्रत्थानेनयदवगिव बालस्यभोजनदानं तदवसर्पणम्, अथवा गृहस्थाकर्त्तनं कुर्वतीभोजनं याचमानंपुत्र प्रतिवदति- 'अन्यार्थम' अन्यन प्रयोजननोत्थिता सती ' तवापि तुभ्यमपिकिमपि खादिमादिदास्यामि, अत्रान्तरे च साधुरागत एवं श्रुते परिहरति, अथवा तथाभूतगृहस्थावचनानाकर्णनेऽपि साधौ समागते बालको जननींवदति-कथमिदानी नोत्थास्यसि ?, समागतो ननु साधुस्ततोऽवश्यमुत्थातव्यं त्वया, तथा च सति साधुप्रभावेण वयमपि लप्स्यामहे, तत एवं बालकवचनं श्रुत्वा तथा दीयमानं परिहरति, मा भूदवसर्पणरूपसूक्ष्मप्राभृतिकादोषः । सम्प्रत्युत्सर्पणरूपां सूक्ष्मप्राभृतिकां गाथाद्वयेनाहमा ताव झंख पुत्तय ! परिवाडीए इहेहि सो साहू । एयस्स उट्टिया ते दाहं सोउं विवज्नेइ ।।
मू. (३१४)
भू. (३१५)
( अहवा) अंगुलियाए घेत्तुं कहुइ कप्पट्टओ घरं जत्तो ।
किंति कहिए न गच्छइ पाहुडिया एस सुहुमा उ ॥
वृ. se काचिद्गृहस्था भोजनं याचमानं पुत्रं प्रतिपादयति- हे पुत्रक! मा तावज्झष वारं वारं जल्प, इह परिपाट्या साधुरागमिष्यति ततस्तस्यार्थमुत्थिता सती 'ते' तुभ्यं दास्यामि, अत्रान्तरे च साधुरागत इन्द वचः श्रुत्वा विवर्जयति मा भूदुत्सर्पणरूपसूक्ष्मप्राभृतिकादोषः, अत्रार्वाग् विषक्षितस्य भोजनदासस्य साधुभिक्षादानेन समंघरतःकरणमुत्सर्पणम्, अथवाप्राक्त ने जनन्योक्ते बालकेन श्रुते सतिस ' कप्पट्टओ' बालकस्तं साधुमङ्गुल्या गृहीत्वा यतो निजगृहं ततः समाकर्षति, ततः साधुस्तं बालकं पृच्छति यथा किं मामाकसि ? ततः स यथावस्थितं कथयति, बालकत्वेन ऋजुत्वात् ततः कथिते तत्र न गच्छति मा भूडुतसर्पणरूपरसूक्ष्मप्राभृतिकादीषसम्पर्कः, एषा सर्वाऽप्यनन्तरोक्ता सूक्ष्मप्राभृतिका ।
मू. (३१६)
पुत्तस्स विवाहदिन ओसरण अइच्छिएं मुणिय सहीं ।
ओसक्कतासरणं संखडिपाणगदवट्टा ॥
वृ. पुत्रस्य, उपलक्षणमेतत् पुत्रिकांदेश, विवाहदिनं ज्योतिविंदा 'अवसरणं' साधुसमुदाये यथाविहारक्रममतिक्रान्तेऽन्यत्र गते सत्युपदिश्यमानं श्रुत्वा श्री विवाहमवष्यष्कते, अर्वाग्दिनं दृष्ट्वा विवाह कंगति, किमर्थम ? इत्याह- समवसरणे षष्टीसप्तम्योरर्थं प्रत्यभेदात्समवसरणस्य साधुसमुदायस्य विवाहरूपायां सङ्ख्यां प्रहेणकं मादकादिद्रवं तण्डुलघावनादि तदर्थं तद्दानार्थं, भावना चप्रथमगाथायामेन कृता ॥ उत्सर्पणरूपां बादरप्राभृतिकामाह
मू. (३१७/१)
अप्पत्तंमि यदवियं ओसरणे होहिङत्ति उस्सकणं ।
300
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३०
पिण्डनियुक्तिः-मृत्लसूत्र - वृ. स्थापितं विवाहदिनं किलाप्राप्त-यथाविहारक्रममनागत अवसरण' साधुसमुदायरूपे भविष्यति, ततोनकिमपिमदीयंविवाहसत्कंसाधूनामुपकरिष्यतीतिकृत्वाविवाहस्योत्सर्पणकरोति.साधुसमागमकाल एव करतीत्यर्थः। उक्ता बादरा प्राभूतिका। सम्प्रति द्विविधाया अप्यवसप्पणोत्सर्पणरूपायाः कतार
मू. १३१७/२) तंपागडमियरं वा करेइ उज्जू अनुज्जू वा।।
वृ. 'नाम' अवष्वष्कगोत्ष्वष्कणरूपां द्विविधामपि ऋजुः प्रकटं करोति, सकलजननिवेदनेन करोति, अनृजुरितरत-प्रच्छन्नं, यथा न कोऽपि नानाति भावः, तत्र यदि प्रकटं करोति तर्हि तां जनपरम्परात एव ज्ञात्वा परिहरन्ति, अथाप्रकटं तर्हि निपुणं शोधयित्वा वर्जयन्ति, निपुणशोधनेऽपि यदि कथमपिनपरिज्ञानं भवति तदा न कश्चिद्दोषः, परिणामस्य शुद्धत्त्वात् ॥ अथ किमर्थं बादरमवष्वष्कणादिकं करोति?, तदाह. __मू. (३१८) मंगलहेउं पुन्नट्टया व ओसक्कियं दुहा फ्गयं।
उस्यक्कियपि किंति य पट्टे सिढे विवज्जति॥ वृ. 'प्रकृतं' विवाहादिकं द्विधा' द्वाभ्यां प्रकाराभ्यामवध्वष्कितं भवति. तद्यथा-'मङ्गलहताः' वीवाह गृहस्थ साधुचरण स्पर्शनतेभ्यो दानंचमङ्गलायेतिकृत्वा, यद्वा-पुण्यार्थम्, एवमुत्वष्कितमपि द्विधा.ततो निपुगपृच्छं किमिदम् ? इति पृष्टे गृहस्थेन च यथावस्थिते कथिते तीवाहसत्कं परिहरन्ति. मा भूबादरप्राभृतिकादोषानुषङ्ग इति। ये तु न परिहरन्तितेषां दोषमाहमू. (३१९) पाहुडिभत्तं भुंजइन पडिक्कमए अ तस्स ठाणस्स।
एमेव अडइ बोडो लुक्कविलुक्का जह कवाडो॥ वृ. यः प्राभृतिकाभक्तं भुङ्क्ते नच तस्मात् प्राभृतिकापरिभोगरूपात स्थानात्प्रतिक्रामति स बोडः मुण्ड एवमेव-निप्फलमटति यथा लुश्चितविलुश्चितकपोतः। उक्तं प्राभृतिकाद्वारम्, अथ प्रादष्करणद्वार
लोयविरलुत्तमंगंतवोकिसं जल्लखरियसरीरं।
जुगमेत्तंतरदिदि अतुरियचवलं सगिहमित॥ मू. (३२१) दद्णय अनगारं सड्डी संवेगमागया काइ।
विपुलन्नपाण घेत्तूण निग्गया निग्गओ सोऽवि॥ म. (३२२) नीयद्वारंमि वरे न सुज्झई एसणत्तिकाऊणं |
नीहमिए अगारी अच्छड़ विलिया व गहिएणं ।। मू. (३२३) चरणकरणानसंमि य अन्नंमिय आगए गहिय पुच्छा।
इहलोगंपरलोग कहइ चइउं इमं लागं॥ मू. (३२४) नीयवारंमि घर भिक्ग्वं निच्छंति एसणासमिया।
जं पुच्छसि मज्झ कह कप्पइ लिंगावावीऽहं ।। मू. (३२५)
साहुगुणेसणकहणं आउट्टा तंमि तिप्पइ तहेव।
कुक्कुडि चरंति एए वयं तु चिन्नव्वया बीओ॥ वृ.काचित् श्राविका अनगारं' माधुमकाकिविहारिणण लाचविग्लोत्तमाङ्गम. अवात्तमाङ्गशब्दनात्तमा - इस्था केशाउच्यन्ते,ततोऽयमर्थः-लोचनविरलोत्तमाङ्गेकशंतपःकृशंमनकलुषितशरीरंयुगमात्रान्तरन्यस्तदृष्टिम् अत्वरितमचपलं स्वगृहमागच्छन्तं दृष्ट्रा संवेगमागता, ततो गृहमध्ये विपुलं भक्तं पानं च गृहीत्वा गृहमध्याद्विर्निर्गता, साऽपिचसाधुनींचद्वारऽस्मिनगृहेनशुध्यतिममैषणेतिकृत्वाततःस्थानादिनिर्जगाम.
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं- ३२५
निर्गत च तस्मिन् गृहीतेन भक्त पानेन सञ्जातविप्रियेवावतिष्ठते, अवान्तरे चरणकरणालसोऽन्यस्तस्मिन् गृहे साधुर्भिक्षार्थमागतः, ततस्तस्मै सा भिक्षा तया दत्ता, गृहीतायां च भिक्षायां स साधुः पृष्टः- यथा भगवन् ! इदानीमेव साधुरीदृशस्तादृशां वाऽत्र समागतः परं तेन भिक्षान गृहीता, त्वया गृहीबा, तत्र किं कारणं ?, ततः स ऐहलौकिकं भिक्षालाभमात्रादिकं पारलोकिकं धर्म यथाक्रमल्यगुणं बहुगुणं च विचिन्त्येमं लोकं - लोकात लभ्यं भिक्षामात्रादिकं परित्यज्योक्त वान् यथा नीचद्वारे गृहे साधव एषणासमितिसमिता भिक्षा नेच्छन्ति, तत्रान्धकारभावात् एषणाशुद्ध्यभावात, सोऽपि च भगवान् साधुरेषणासमितस्ततो न गृहीतवानिति
युक्तं किं कारणं त्वया गृहीता? इति, तत्राहं लिङ्गमात्रोपजीवी, न साधुगुणयुक्त:, ततः साधूनां गुणानेषणां च यथागमं कथितवान्, ततः सा स्वचेतसि चिन्तयामास - अहो ! जगति निजदोषप्रकटनं परगुणात्कीर्त्तनं चातिदुष्करं, तदप्येतेन कृतमिति तस्मिन्नतिशयेन भक्तिं कृतवती, विपुलं च भक्त पानं 'तिप्पड़' इति तेपते क्षरति ददाति स्मेति भावार्थः गते च तस्मिन्नन्यः कोऽप्यगणितदीर्घसंसारपरिभ्रमणभयो निर्द्धर्मा साधुराजगाम, सोऽपि भिक्षां दत्त्वा यथैव पृष्टः, ततः स पापीयानुक्त वान् एते इत्थंभूताः 'कुक्कट्या' मायया चरन्ति, ततस्तदीयचित्तावर्जनार्थं तनमातृस्थानतो नभिक्षा गृहीता; यावता नतत्र कचिद्दोषः, ईदृशानि चमातृस्थानबहुलानिव्रतान्यस्माभिरपि पूर्वं चीर्णानि, परमिदानीं चिन्तितं किं मातृस्थानकरणेनेति नमायां कुर्मः ?, ततः सा चिन्तितवती - अहो ! अयं निर्द्धर्मा महापापीयान् यस्तादृशमपि साधुं निन्दतीति विसर्जितः । इत्थंभूता च भक्ति परवशगा साधुदानाय प्रादुष्करणमपि कुर्यादिति प्रादुष्करणसम्भवः । पाओकरणं दुविहं पागडकरणं पगासकारणं च ।
मू. (३२६ )
पागड संकामण कुडदारपाए य छिन्नेव || पड़वे जोईन कप्पड़ पगासणा सुविहियाणं । अत्तट्टि अपरिभुत्तं कप्पइ कप्पं अकाऊणं ।।
332
मू. (३२७)
वृ. प्रादुष्करणं द्विधा, तद्यथा प्रकटकरणं प्रकाशकरणं च तत्र प्रकटकरणम्' अन्धकारादपसार्य बहिः प्रकाशे स्थापन, 'प्रकाशकरणं' स्थानस्थितस्यैव भित्तिरन्ध्रकरणादिना प्रकटीकरणम्, एतदेवाह - तत्र प्रकटकरणमन्धकारादन्यत्र सङ्क्रामणेनप्रकाशकरणं, 'कुड्डदारपाए' इत्यादि, अत्र सर्वत्रापितृतीयार्थे सप्तमी, कुड्यस्य द्वारपातन- रन्ध्रकरणेन, यदिवा कुड्येनमूलतएवछिन्नेनयेन कुड्यन कुड्यैकदेशेनवाऽन्धकारमासीत् तेन मूलत एवापनीतेनेत्यर्थः, चशब्दादन्यस्य द्वारस्य करणेन चेत्यादिपरिग्रहः, तथा रत्नेन' पद्मरागादिना 'प्रदीपन' प्रतीतेन' ज्योतिषा' ज्वलता वैश्वानरेण तत्रैवं प्रकाशना सुविहितानां न कल्पते, किमुक्तं भवति ? - प्रकाशकरणेन प्रकटकरणेन च यद्दीयते भक्तादि तत्संयतानां न कल्पत, तत्रैवापवादमाह 'अत्तट्टित्ति आत्मार्थीकृतं तदपि कल्पत, नवरं ज्योतिः प्रदीपा वर्जयेत. ताभ्यां प्रकाशितमात्मार्थीकृतमपि न कल्पते. तेजस्कायदीप्तिसंस्पर्शनात. साधुपात्रमाश्रित्य विधिमाह - इहसहसाकारादिना प्रादुष्करणदीपाप्रातं कथमपि भक्तं पानंवा गृहीतं ततस्तद् अपरिभुक्तम् उपलक्षणमेतद् अर्द्धमुक्तमपि परिस्थाप्योन्द्धरितसिक्युलेपादिना खरण्टिंतऽपि तस्मिन पात्रे 'कल्प' जलप्रक्षालनरूपमकृत्वाप्यन्यत शुद्धं ग्रहीतुं कल्पते । मू. (३२८) संचारमा चुल्ली बहिं व चुल्ली पुरा क्या तेसिं ।
तहि रंथति कयाई उवही पूई य पाओ य ॥
वृ. इह त्रिधा चुल्ली, तद्यथा-एका सञ्चारिमा या गृहाभ्यन्तरवर्त्तिन्यपि बहिरानेतुं शक्यते, चशब्दात्साऽप्याधाकर्मिक्री द्रष्टव्या. द्वितीया बहिरेव तषां साधूनां निमित्तं चुल्ली पुरा कृता आसीत्. चशब्दात्तदानीं
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३२
पिण्डनिर्युक्तिः- मूलसूत्रं
वा साधुनिमित्तं बहिश्रुल्ली कृता वेदितव्या, सा चतृतीया । ततो यदिकदाचितत्र तिसृणां चुल्लीनामन्यतमस्यां गृहस्था राध्यन्ति ततो द्वौ दोषी, तद्यथा - उपकरणपूतिः प्रादुष्करणं च, यदा च चुल्ल्याः पृथकृतं तद्देयं वस्तु तदा प्रादुष्करणरूप एवंकाः केवलो दोषः, पूतिदोषस्तूत्तीर्णः यदा चुल्ल्योऽपि शुद्धास्तदापि प्रादुष्करणरूप एवैको दोषः । यदर्थं प्रादुष्करणं गृहस्था कृतवती तं भिक्षायै गृहमागच्छन्तं दृष्ट्वा यदृजुत्वेन भाषते तदाहमू. (३२९) नेच्छह तमिसंमि तओ बाहिरचुल्लीएँ साहु सिद्धण्णे । इय सोउं परिहरए पुढे सिद्धमिवि तहेव ॥
बृ. हे साधो ! त्वं 'तमित्र' अन्धकारे भिक्षां नेच्छसि ततो बहिश्चुल्ल्यां सिद्धं पक्कम् अन्न' मिति अस्माभिर्भक्त मिति श्रुत्वा तया दीयमानं परिहरति, प्रादुष्करणदोषदुष्टत्वात् तथा प्रादुष्करणशङ्कायां किमर्थमयमाहारोऽद्य गृहस्थ बहिस्तात्पक्वः ?, इत्येवं पृष्टेतयाऋजुतया यथावस्थिते कथिते तथैव परिहरति, एतेनाद्यगाथायां संकामण' इत्यवयवो व्याख्यातः । नन्वयंसङ्क्रामणकृत आहारः केनापि प्रकारेण कल्पते ? किंवा न ? इति उच्यते, आत्मार्थीकृतः कल्पते, कथमस्यात्मार्थीकरणसम्भव ? इति चंदत आहमू. (३३०) मच्छिम्मा अंतो बाहि पवायं पगासमासन्नं ।
इ अत्तट्टियहणं पागडकरणे विभासेयं ॥
वृ. साध्वर्थं पूर्वं बहिश्रुल्ल्यादि कृत्वा काचिदेवं चिन्तयति गृहस्यान्तर्मक्षिका धर्मश्च, उपलक्षणमेतत्, तेनान्धकारं दूरं च पाकस्थानाद्भोजनस्थानमित्यादिपरिग्रहः, बहिश्रप्रवातं तेनमक्षिकादयो न भवन्ति, तथा प्रकाशमासन्नं च पाकस्थानाद्भोजनस्थानं, ततो वयमत्रैवात्मनिमित्तमपि सदैव पक्ष्याम इत्येवमात्मार्थीकृते ग्रहणं, कल्पते इति भावः । इयं प्रकटकरणे कल्प्याकल्प्यविषया विभाषा, सम्प्रति प्रकाशकरणं स्पष्टयन् 'कुड्डदारपाए' इत्यादि व्याचिख्यासुराह
मू. (३३१)
कुड्डुस्स कुणइ छिड्डुं हारं वड्डेइ कुणइ अन्नं वा । अवनेइ छायणं वा ठावइ स्थणं व दिप्पतं ।
मू. (३३२)
वृ. प्रकाशकरणार्थं कुड्यस्य छिद्रं करोति, यद्वाद्वारलघुसद् वर्द्धयति' बृहत्तरं करोति, यदिवाऽन्यद्वितीयं द्वारे करोति, अथवा गृहस्योपरितनं छादनं स्फेटयति, यढिवा टीप्यमानं रत्नं स्थापयति यहा-ज्योतिः प्रदीपं वा करांति. तथैवानन्तरोक्तं न प्रकारेण स्वयमेव यदिवा पृष्टे सति प्रादुष्करणे कथिते यदभक्तादि प्रादुष्करणदोषदुष्टं तत साधूनां न कल्पते । यदि पुनः प्राक्त नेन प्रकारेणात्मार्थीकरोति तदा ग्रहणं कल्पगते इतिभावः । ज्योतिः प्रदीपाभ्यां प्रकाशमात्मार्थीकृतमपि न कल्पते, तेजस्कायसंस्पर्शात । सम्प्रति अपरिमुतं ates कप्पं अकाऊ' इति व्याचिख्यासुराह
मू (३३३)
पागडपयासकरणं कर्यामि सहसा व अहवऽनाभांगा ।
जोइ पड़वे कुइग व तहेव कहणं तु पुट्ट दुट्टे वा ! अत्तट्टिए उ गहणं जोइ पइवे उ वज्जित्ता ॥
गहियं विगिंचिऊ मेण्हइ अन्नं अकयकप्पे |
बृ. प्रकटकरणं प्रकाशकरणं वा कृते सति यत् सहसाऽनाभोगतां वा गृहीतं तद् विगिंचिऊणं' परिष्ठाप्य तस्मिन् पात्रे उज्झित लेशमात्ररवरण्टितेऽपि 'अकृतकल्पे' जलप्रक्षालनरूपकल्पदानाभावेऽप्यन्यत शुद्ध गृह्णाति, नास्ति कथिद्दोषा, विशोधिकोटित्वात । उक्तं प्रादुष्करणद्वारम, अथ क्रीतद्वारमाहकीयंगडंपि य दुविहं दुव्वे भावे य दुविहमेक्वेक्कं ।
मू. (३३४)
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३३
मूलं-३३४
आयकियं च परकियं परदन्नं तिविह चित्ताई॥ वृ.क्रयणक्रीतं तेनकृतं निष्पादितंक्रीतकृतं.क्रीतमित्यर्थः तदपिआस्ताप्रादष्करणमित्यपिशब्दार्थः, 'द्विविध' द्विप्रकार, तद्यथा-'दव्वे भाव च' अत्र तृतीयार्थ सप्तमी, ततोऽयमर्थः-द्रव्येण क्रीतं भावेन च क्रीतमित्यर्थः, पनरप्येकैकं द्रव्यक्रीतंभावक्रीतं च प्रत्येकं द्विधा, तद्यथा-आत्मक्रीतं परक्रीतं च, आत्मद्रव्य. क्रीतमात्मभावक्रीतंच परद्रव्यकीतं परभावक्रीतं चेत्यर्थः, तत्रात्मनास्वयमेव द्रव्येणोजयन्तभगवत्प्रतिमाशेषादिरूपेण प्रदानतः परमावर्त्य यद्भक्तादि गृह्यते तदात्मद्रव्यक्रीतं. यत्पुनरात्मना स्वयमेव भक्ताद्यर्थं धर्मकथादिना परमावर्त्य भक्तादि ततो गृह्यते तदात्मभावक्रीतं. तथा यत परेण साधुनिमित्तं द्रव्येण कीतं तत्परद्रव्यक्रीतं, यत्पुनः परेण साध्वर्थं निजविज्ञानप्रदर्शनेनापरमावन्यं ततो गृहीतं तत्परभावक्रीतं, तत्र 'विचित्रा सूत्रगति'रिति प्रथमतः परद्रव्यक्रीतस्य स्वरूपमाहपरद्रव्यं गृहस्थसत्कं द्रव्यं त्रिविधं, तद्यथा'चित्तादि' सचित्तमचित्तं मिथंच. तेन परेण साध्वर्थ यत्कीतं तत्परद्रव्यकीतम ।। उक्तं परद्रव्यक्रीतं. मू. (३३५) आयकिय पुन दुविहं दव्चे भाव य दव्य चुन्नाई।
भावंमिपरस्सट्टाअहवावा अप्पणाचेव।। वृ.आत्मक्रीतंपुनर्द्विविधं तद्यथा-'दव्वभावेय'त्तिअत्रापितृतीयार्थेसप्तमी.ततोऽयमर्थः-आत्मनाऽपि क्रीतं द्विधा, तद्यथा-द्रव्येण भावेन च, तत्र द्रव्येण-चूर्णादिना वक्ष्यमाणेन, भावेन पुनः परस्य साधोराय यन्निनविज्ञानप्रदर्शनादिनोपाय॑ते तद्भावक्रीतं, परभावक्रीतमित्यर्थः, अथवा भावेन तदात्मना स्वयमेवाहारार्थ धर्मकथादिना परमावर्त्य ततो गृह्यते तदभावक्रीतम, आत्मभावक्रीतमित्यर्थः। तदेवं सामान्यतस्त्रयोऽपि भेदा उक्ताः , सम्प्रत्यात्मद्रव्यक्रीतं सप्रपश्च विवरीषुरिदमाहमू. (३३५) निम्मल्लगंघगुलिया वन्नय पोत्ताइ आयकय दव्वे।
गेलने उड्डाहो पुउणे चड़गारि अहिगरणं॥ । वृ. 'निर्माल्य तीर्थादिगतसप्रभावप्रतिमाशेषा'गन्धाः' पटवासादयः 'गुलिका' मुखेप्रक्षेपकस्यस्वरूपपरावादिकारिका गुटिका वर्णकः' चन्दन पोतानि लघुबालकयोग्यानि वस्त्रखण्डानि, आदिशब्दात्कण्डकादिपरिग्रहः, एतानि कार्ये कारणोपचारादात्मद्रव्यकीतानि, किमुक्तं भवति ?-निर्माल्यादिप्रदानेन परमावय॑यत्तताभक्तादिगृह्यतंतदात्मद्रव्यक्रीतमिति अत्रदोषानाह-'गेलने' इत्यादि निर्माल्यप्रदानान्तरं यदि कथमपि दैवयोगतोग्लानताभवति तर्हि प्रवचनस्योड्डाइ: साधुनाऽहंग्लानीकृत इत्यादि साधना प्रगुणीकृतोऽतिशयी चासी साधुः सकलज्ञातव्यकुशलः परहितनिरत इत्यादि समक्ष परोक्षंवा सदैव प्रशंसा करोति, तथा च सत्यधिकरण-भूयस्तस्याधिकरणप्रवृत्तिः, तादृशी हितस्यप्रशंसामाकण्यन्यिोडन्यः समागत्यतं साधु निर्माल्यगन्धादियाचन, ततस्तत्प्रार्थनापरवशा:अधिकरणमपि समारभंत।सम्प्रतिपरभावक्रीतंक्वृिण्वन्नाहमू. (३३७) वझ्याइ मरखमाई परभावकयं तु संजयट्ठाए।
उप्पायणा निमंतण कीडगडं अभिहड ठविए। वृ. 'जिका' लघुगोकुलम्, उपलक्षणमेतत्. तेन पत्तनादिपरिग्रहः, तत्र जिकादौ मसादिः' मङ्खःकेदारको यः पटमुपदर्य लोकमावजयनि, आदिशब्दात्तथाविधान्यपरिग्रहः, भक्तिवशात संयतार्थं यद घृतद्ग्धादेरुत्पादनं करोति कृत्वा च निमन्त्रयति तत्परभावक्रीतं, परेण-मयादिना संयतार्थं भावेनस्वपटप्रदर्शनादिरूपेण क्रीतं परभावक्रीतम, इत्थंभूते च परभावक्रीते त्रयो दोषाः, एक तावत्क्रीतं, द्वितीयमन्यस्मादन्यस्माद्हादानीतमित्यभ्याहृतम.आनीयानीयचकत्रसाधुनिमित्तंस्थाप्यतइतिस्थापितं.
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३४
पिण्डनियुक्तिः-मूलसूत्र तस्मात्तादृशमपि साधूनां न कल्पत्त । एतदेव गाथाद्रयेन स्पष्टयन्नाहमू. (३३८) सागारि मंख छंदन पडिसेहो पुच्छ बह गए वासे।
कयरिं दिसिं गमिस्सह ? अमुइंतहिं संधवं कुणइ। म. (३३९) दिज्जते पडिसेहो बज्ने घेत्थं निमंतणंजाणं।
पव्वगय आगएमुं संछुहई एगगेहमि॥ वृ. शालिग्रामो नाम ग्रामः तत्र देवशर्माभिधानो मङ्गः, तस्य च गृहैकदेशे कदाचित केचित साधवो वर्षाकालमवस्थिताः. स च मङ्गस्तेषां साधूनामनुष्ठानमरक्तादिष्टता चोपलभ्यातीव भक्ति परीतो बभूव, प्रतिदिवसंचभक्तादिनानिमन्त्रयति.साधवश्रशय्यातरपिण्डोऽयमितिप्रतिषेधन्ति,ततःसचिन्तयामासयथैतेममगृहेभक्तादिनगृह्णन्ति यदिपुनरन्यत्रदापयिष्यामितथापिनग्रहीप्यन्ति, तस्माद्वर्षाकालानन्तरं यत्रामीगमिष्यन्तितत्राग्रेगत्वाकथमप्येतेभ्योददामीति.ततःस्तोकशेषेवर्षाकालेसाधवस्तनपप्रच्छिरेयथा भगवान् ! वर्षाकालानन्तरं कस्यां दिशि गन्तव्यं?. ते च यथाभावं कथयामासुः- यथाऽमुकस्यां दिशि. ततः स तस्यामेव दिशि चिश्ये (याचे) तदा दातव्यमिति, साधवश्व वर्षाकालानन्तरं यथाविहारक्रम तवाजग्मुः, तेन चात्मानमज्ञापयता पूर्वप्रतिषिलधृतदुग्धादिकंप्रतिगृहं याचित्वैकत्रचगृहेसंमील्य मुक्तं , ततः साधवो निमन्त्रिताः तैश्चयथाशक्ति छद्मस्थदृष्ट्यापरिभावितं, परंनलक्षितं,ततःशुद्धमितिकृत्वागृहीतं.नचतेषां तथा गृह्णतां कश्चिद्दोपः, यथाशक्ति परिभावनेन भगवदाज्ञाया आराधितत्वात्, यदि पुनरित्थंभूतं कथमपि ज्ञायते तर्हि नियमतः परिहर्त्तव्यं, कीताभ्यवहृतस्थापनारूपदोषत्रयसभावादिति । सूत्र सुगम नवरं 'सागारिकः' शय्यातरः 'संस्तवः' परिचयः, निजपटप्रदर्शनेन लोकावर्जनमिति तात्पर्यार्थः । मू. (३४०) धम्मकह वाय खमणं निमित्त आयावणे सुयट्टाणे।
जाई कुल गुण कम्मे सिप्पम्मिय भावकीयंत।। वृ. धर्मकथादिषु भावक्रीतं भवति, इयमत्र भावना-यत परचित्तावर्जनार्थ धर्मकथां वादं क्षपणं' षष्टा. ष्टमादिरूपंतपोनिमित्तमातापनांवा करोति, यद्वा-श्रुतस्थानमाचार्योऽहमित्यादिकं कथयति, यदिवा जाति कुलंगणंशिल्पंकर्मवापरेभ्यःप्रकटयति, इत्थंचपरमावय॑यत्ततोभक्तादिगृह्णातितदात्मभावक्रीतं. यदा तुःखक्षयार्थकर्मक्षयार्थचधर्मकथादिकंयथायोगंकरोतितदासप्रवचनप्रभावकतयामहानिर्जराभागभवति. उक्तं “पावयणी धम्मकही वाई नेमित्तिओ तवस्सी य। विज्जा सिद्धो य कई अद्वैव पभावगा भणिया। मू. (३४१) धम्मकहाअक्खित्त धम्मकहाउट्टियाण वा गिण्हे।
. कडंति साहवा चिय तुमं व कहि पुच्छिए तुसिणी।। वृ.आहाराद्यर्थधर्मकथांकथयतायदातश्रोताराधर्मकथयासम्यगाक्षिप्ताभवन्तितदातेषांपाायद्याचत. न हि तदा प्रहर्षमागताः सन्ताऽभ्यर्थिना न निष्ठन्ति, यद्वा धर्मकथात उत्थितानां सतां तेषां पायदगृह्णाति तदात्मभावक्रीतम,आत्मना-स्वयमेवभावन-धर्मकथनरूपेणक्रीतमात्मभावकृतमिति, यद्वा-धर्मकथाकथकः कोऽपि प्रसिद्धो वर्तते. तदनुरूपाकारश्च विवक्षितः साधुः, ततस्तं श्रावकाः पृच्छन्ति-य: 'कथी' धर्मकथाकथकःश्रूयत.यकिंवम? इति.ततःसभक्तादिलाभादेवं वक्ति-यथा साधवएवप्रायोधर्मकथा कथयन्ति, नान्यः यदिवा तृष्णी-मौनेनावतिष्ठते. ततस्ते श्रावका जानन्ते- यथा स एवाय, केवलं गम्भीरत्वादात्मानन साक्षादचसाप्रकाशयतीति,ततःप्रभूततरंतस्मैप्रयच्छन्ति.तच्चतेभ्यःप्रभूततरंलभ्यमानमात्मभावकृतम, आत्मना-स्वयमेव भावन-स्वयमसोऽपि कथकः सोऽहं कथक इतिज्ञापनलक्षणेन क्रीतमितिकृत्वा।अथवा
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
मृलं.३४२ मू. (३४२) किंवा कहिज्न छारा दगसोयरिआ व अहवऽगारस्था।
कि छगलगगलवलया मुंडकुडुबीव किं कहए?॥ .. यो जगति निपुणो धर्मकथाकथकः श्रूयते स किं त्वम् ? इति पृष्ट एवमुत्तरमाह- किं 'क्षाराः' क्षारावगुण्डितवपुषः कथयेषुः१, नैवते कथयन्ति. किंवादकशौकरिका? दकं-जलं तस्य निरन्तरं विनाशकतया शौकरिकाइवपापद्धिकारिणइववादकशौकरिका:-साङ्ख्याः , किंवा अगारस्थाः'गृहस्थाःशास्त्राध्ययनाध्यापनविकलाः?, यद्वाकिंछगलकस्य-पशोर्गलं-ग्रीवांवलयन्ति मोटयन्तियेतेछगनकगलवलकाः,यदिवा किं मुण्डाः सन्तो ये कुटुम्बिनःशौद्धोदनीयास्ते कथयेषुः?, नैव ते कथयन्ति, किन्तु यतय एव, तत एवमुक्ते श्रावकाचिन्तयन्ति-नूनं स एवायं धर्मकथाकथक इत्यादि तदेव शेषं द्रष्टव्यं । तदेवं धर्मकथाद्वार। ___ मू. (३४३) एमेव वाइखमए निमित्तमायावगम्मि य विभासा।
सुयटाणं गणिमाई अहवा वाणायरियमाई॥ वृ. यथा धर्मकथाकथक विभाषा-भावना कृता 'एवमव' अननैव प्रकारण वादिनि' क्षपके निमित्तज्ञे आतापके च विभाषा कर्तव्या, यथावादेनाक्षिस याचते. यद्रा-ये वादिनः श्रूयन्तेते किंयूयम् ? इति प्रक्षेप्राया यतयएववादिनोभवन्तीतिब्रूते,यद्रा-मोनेनावतिष्ठते, यद्वा- किंभस्मावगुण्ठिनवपुषः?, किंवादकशौकरिका यदिवा धिग्रजातीया यद्वा शौद्धोदनीयावादमेवं दद्युः, नैव ते ददति किन्तु यतयः, एवमुक्त तेएवं परिजानतेयथा तएवामी, ततो विशिष्टमाहारादिकं तस्मै वितरन्ति तच्च तथाप्रभूतं लभ्यमानमात्मभावक्रीतमवसेयं । तथा श्रुतस्थान-गण्यादि, तत्र 'गणित्वम' आचार्यत्वम् आदिशब्दात उपाध्यायत्वादिषरिग्रहः, यता वाचनाचार्यत्वं आदिशब्दात् प्रवर्तकत्वादिपरिग्रहः, तत्र भक्ताद्यर्थमाचार्या वयमुपाध्याया वयमित्यादि जनेभ्यः प्रकाशयति येन जना आचार्यत्वादिकमवगम्य प्रभूततरं वितरन्ति, यद्वा-ये आचार्या महाविद्वांसः श्रूयन्तेते किंयूयम? इत्यादि तथैवभावनीय, जात्यादिकं त्वेतदर्थ कथयति येन समाजात्यादिकमुत्कृष्टं च शिल्पादि ज्ञात्वाप्रभूतं प्रयच्छन्ति, तच्च तथा प्रभूतं लभ्यमानमात्मभावक्रीत। तदेवमुक्तं क्रीतद्वारं। मू. (३४४) पामिच्चंपि य दुविहं लोइय लोगुत्तरं समासेन।
लोइय सन्झिलगाई लोगुत्तर वत्थमाईसु॥ वृ. प्रामित्यमपि समासेन द्विविधं द्विप्रकार, तद्यथा-लौकिकं लोकोत्तरं च. तत्र लोके भवं लौकिकं, तच्च साधुविषयं 'सन्झिलगाई' सज्झिलगा-भगिनी, आदिशब्दाभात्रादिपरिग्रहः तस्मिन. किमुक्तं भवति?-भगिन्यादिभिःक्रियमाणंद्रव्यमिति,अनचभगिनीशब्देनकथानकंसुचितं.तदनेस्ववमेववक्ष्यति. लोकोत्तरंपामित्य वस्त्रादिषु' वस्त्रादिविषयंसाधूनामेदपरम्परमवसयमाइह लौकिकंभगिन्यादा वित्युक्तं। म. (३४५) सुयअभिगमनाय विहीं बहि पुच्छा एग जीवई समाते।
पविसण पाग निवारण उच्छिंदण तल्ल जइदानं ।। मू. (३४६) अपरिमिय नेहवुड्डी दासत्तं सा य आगआ पुच्छा।
दासत्तकहण मा रुय अचिरा मोएमि एताहे || मू. (३४७) भिक्खदगसमारंभे कहणाउट्टा कहिंति वसहित्ति।
संवेया आहरणं विसज्जु कहणा कइवया उ॥ वृ. कोशलाविषय कोडपि ग्रामस्तत्र देवराजो नाम कुटुम्बी. सारिकामिधा तस्य भार्या, तस्याश्च सम्मतप्रमुखा बहवः सुताः, सम्मतिप्रभृतयश्च प्रभूता दारिकाः तच्च सकनमपि कुटुम्ब परमश्रावकं, तथा
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
पिण्डनियंक्तिः-मूलसूत्रं
तस्मिन्नेव ग्राम शिवदेवो नामश्रेष्टी, तस्यभार्या शिवा, अन्यदाच समुद्रघोषाभिधाः सूरयः समागच्छन, तेषां समीप जिनप्रणीतं धर्ममाकर्ण्य जातसंवेगःसम्मतो दीक्षा गृहीतवान् कालक्रमेण च गुरुचरणप्रसादतोऽनीवे गीतार्थः समजनि। सचान्यदा चिन्तयामास-यदिमदीयः कोऽपिप्रव्रज्यांगृह्णाति ततःशोभनं भवति, इदमेव हि तात्विकमुपकारकरणं यत्संसाराणवाद्तारणमिति, तत एवं चिन्तयित्वा गुरूनापृच्छ्य निजबन्धुग्रामे समागमत्, तत्र चबहिःप्रदेशेकमपिपरिणतबयसंपृष्टवान् पुरुष-यथाऽत्रदेवराजाभिधस्य कुटुम्बिनः सत्कः कोऽपि विद्यत? इति, सप्राह-मृतं सर्वमपि तस्य कुटुम्बकेवलमेका सम्मत्यभिधा विधवापुत्रिका जीवतीति, ततःसतस्या गृहे जगाम, साचभ्रातरमायान्तं दृष्ट्वामनसिबहुमानमुद्रहन्तीवन्दित्वाकश्चित्कालं पर्युपास्य च तन्निमित्तमाहारं पक्तु मुपतस्थे, साधुश्च तां निवारितवान्-यथा न कल्पतेऽस्माकमस्मन्निमित्तं किमपि कृतमिति, ततो भिक्षावेलायांसा दर्गतत्वेनान्यत्रक्वचिदपितैलमात्रमप्यलभमानाकथमपिशिवदेवाभिधस्य वणिजो विपणेस्तैलपलिकाद्वयं दिन दिने द्विगुणवृद्धिरूपेण कलान्तरण समानीय भ्रात्रे दत्तवा भात्रा चतं वृत्तान्तमजानताशुद्धमितिज्ञात्वाप्रतिजगृहे,साचतद्दिनंभ्रातुःसकाशेधर्मश्रुतवती,तेननपानीयानयनादिना नततैलपलिकाद्रयं द्विगुणीभूतं प्रवेशयितुं शक्त वती, तृतीये च दिने कर्षद्वयमृणे जातं तच्चातिप्रभूतत्वान्न प्रवेशयितुं शक्तम, अपिच भोजनमपि पानीयानयनादिना कर्त्तव्यं, ततो भोजनायव यत्नविधौ सकलमपि दिनं जगामेति न ऋणं प्रवेशयितुं शक्रोति, ततो दिन दिने द्विगुणवृद्ध्या प्रवर्द्धमानमृणमपरिमितघटप्रमाणं जातं, ततः श्रेष्ठिना सा बभणे. ___ यथा मम तैलं देहि यहां मे दासी भव, ततः सा तैलं दातुमशक्नुवती दासत्वं प्रतिपेदे, कियत्सु च वर्षेष्वतिक्रान्तेषुभूयोऽपि सम्मताभिधःसाधुस्तस्मिन्नेवग्रामेयथाविहारक्रममागमत्, साचभगिनीस्वगृहे न दृष्टा, तत आगता सती पप्रच्छे, तयाच प्राचीनः सर्वोऽपिंव्यतिकरस्तस्मैन्यवेदि यावदासत्वं शिवदेवगृहे जातमिति, निवेद्यचस्वदःखंरोदितुंप्रवृत्ता,ततःसाधुरवोचत-मारोदीरचिरादहत्वांमोचयिष्यामि, ततस्तस्या मोचनोपायंचिन्तयन्प्रथमतःशिवदेवस्यैवगृहेप्रविवेश, शिवाचतस्यभिक्षादानार्थेजलेनहस्तौप्रक्षालयितु लग्ना, तां च साधुर्निवारयामास, यथैवमस्माकंन कल्पते भिक्षेति, ततःसमीपदेशवर्ती श्रेष्ठी प्रोवाच-कोऽत्र दोषः?,ततःसाधुःकायविराधनादीनदोषान्यथागमंसविस्तरमचीकथत्ततःसआदतोभणतियथाभगवन् ! कुत्र युष्मांक वसतिर्येन तत्रागता वयं धर्म श्रृणुमः ततः साधुरवादीत-नास्ति मेऽद्यापि प्रतिश्रयः, ततस्तेन निजगृहेकदेशेवसतिरदायि.प्रतिदिनंचधर्मश्रृणोति,सम्यक्त्वमणुव्रतानिचप्रतिपन्नानि.साधुचकदाचनापि वासुदेवादिपूर्वपरुषाचीर्णाननकानभिग्रहान व्यावर्णयामास, यथावासुदेवनायमभिग्रहाजगृहे-यदि मदीयः पुत्रोऽपिप्रव्रज्यांप्रतिपद्यते ततोऽहं ननिवारयामीति, अत्रान्तरे चशिवदेवस्यतनयोज्येष्ठःसाचसाधुभगिनी सम्मतिः प्रवज्यां ग्रहीतुमुफ्तस्थ.श्रेष्ठिना चतौ द्वावपि विसर्जिता. ततः प्रव्रज्यां प्रतिपत्राविति। सूत्रं सुगम, कवलं श्रुताधिगमज्ञातविधिः' श्रुनाधिगमात् ज्ञातो विधिः क्रियाविधिर्येन च तथा. अत्राह नन्वतत्प्रामित्यं साधुना विशेषतो ग्रहीतव्यं, परम्परया प्रव्रज्याकारणत्वात्, अत आह- कइक्या उ' एवंविधा गीतार्था विशिष्ट श्रुतविदो देशनाविधिनिपुणाः कतिपया एव भवन्ति, न भूयांसः कतिपयानामेव च प्रव्रज्यापरिणामः, ततःप्रामित्यंदोषायैव।नदेवतलविषयेप्रामित्येदोष उक्तः सम्प्रत्यतिदशेनवस्त्रादिविषयदोषानभिधित्सुगहमू. (३४८) एए चेव य दोसा सविसेसयरा उ वत्थपाएसुं।
लोइयपामिच्चेसुं लोगुत्तरिया इमे अन्ने॥ वृ. एते एव' दासत्वादयो दोषा वस्त्रपात्रविषयसु लौकिकेषु प्रामित्येषु सविशेषतरा निगडा
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूल-३४८ दिनियन्त्रणपुरस्सरा द्रष्टव्याः, 'लोकोतरिकाः' लोकोत्तरप्रामित्यविषयाः पुनरिमेऽन्ये दोषाः, तानेवाहमू. १३४९) मइलिय फालिय खोसिय हियनढे वावि अन्न मग्गंते।
. अवि सुंदरेवि दिन्ने दुक्कररोई कलहमाई॥ वृ.इह द्विधालोकोत्तरंपामित्यं-कोऽपिकस्यापिसत्कमेवंवस्त्रादिगृह्णाति यथाकियदिनानिपरिभुज्य पुनरपितेसमर्पयिष्यामि.कोऽपिपुनरेवम् एतावद्दिनानामुपरितवैततसदृशमपरंवस्त्रादिदास्यामि, तत्रप्रथमे प्रकारे मलिनिते' शरीरादिमलेन क्लेदिते यदिवा पाटितेऽथवा ‘खोसिते' जीर्णप्राये कृते यदिवा चौरादिना हृते यदा-क्कापिमार्गपतितेकलहादयोदोषाः।द्वितीयेचप्रकारेऽन्यद्वस्त्रादिकंयाचमानोयाचमानस्य अपिः' सम्भावनायां सुन्दरेऽपि' पूर्वभुक्ताद्वस्त्रादेविशिष्टतरेऽपि दत्ते कोऽपिदुष्कररुचिर्भवति, महता कष्टेनतस्य रुचिरापादयितुं शक्यते, ततस्तमधिकृत्य कलहादयो दोषाः सम्भवन्ति, तस्माल्लोकोत्तरमपि प्रामित्यं न कर्तव्यम। अत्रैवापवादमाहमू. (३५०) उच्चत्ताए दानं दुल्लभ खग्गूड अलस पामिच्चे।
तंपिय गुरुस्स पासे ठवेइ सो देहमा कलहो । द इह दर्लभे वस्त्रादौ सीदतः साधोर्यदि वस्त्रादिकमपरेण साधना दातुमिष्यते तर्हि तस्य 'उच्चतया' मुधिकतया दानं कर्त्तव्यं,नप्रामित्यकरणेन, तथा यः खग्गूडः कुटिलो वैयावृत्यादौ न सम्यग् वर्तते योऽपि चालसातौदुर्लभवस्त्रादिदानप्रलोभनेनापिवैयानृत्यकार्येत,ततस्तद्विपयंप्रामित्यंसम्भवति,तत्रापितद्दीयमानं वस्त्रादिकं दायकोगुरोःपार्श्वे स्थापयेत्, नस्वयं दद्यात्, ततः स गुरुर्ददाति,माभूदन्यथातयोः परस्परं कलह इतिकृत्वा । उक्तं प्रामित्यद्वारम्, अधुना परावर्तितद्वारमभिधित्सुराहमू. (३५१) परियट्टियंपिदुविह लोइय लोगुत्तरं समासेणं।
एक्ककंपि अदुविहं तहव्वे अन्नदव्वे य॥ वृ. परिवर्तितमपि' उक्त शब्दार्थ समासेन सङ्केपेणद्विविधं, तद्यथा-लौकिकलोकोत्तरंच, एकैकमपि द्विविघ, तद्यथा-लौकिकं लोकोत्तरं च, एकैकमिपि द्विविघं, यद्यथा-तद्रव्ये' तद्रव्यविषयम् 'अन्यद्रव्ये' अन्यद्रव्यविषयं च, तत्र तद्रव्यविषयं यथा कुथितं घृतं दत्त्वा साधुनिमित्तं सुगन्धि घृतं गृह्णातीत्यादि, अन्यद्रव्यविषयं यथा कोद्रक्कूरं समर्पयित्वा साधुनिमित्तं शाल्यांदनं गृह्णातीत्यादि, इदं च लौकिकम्, एवं लोकोत्तरमपि भावनीया सम्प्रति लौकिकस्योदाहरणं गाथात्रयेणाहम्. (३५२) अवरोप्परसन्झिलगा संजुत्ता दोवि अन्नमन्त्रण।
पोग्गलिय संजयट्टा परियट्टण संखड बाही ।। मू. (३५३) अनुकंप भगिनिगेहे दरिह परियट्टणा य कृरस्स।
... पुच्छा कादवकूरे मच्छर नाइक्ख पतावे ।। मू. (३५४) इयराऽविय पंताव निसि ओसवियाण तसि दिक्खा या
तम्हा उनघेत्तव्वं कइवाजे ओसमेहिति॥ वृ. वसन्तपुरे नगरे निलया नाम श्रेष्ठी, तस्य सुदर्शना नाम भार्या, तस्या द्वौ पुत्री, यद्यथा-क्षेमङ्करा देवदत्तश्च,लक्ष्मीनामाचदुहिता, तत्रैववसन्तपुरेतिलको नामश्रेष्ठी, सुन्दरीनामतस्यमहेला,तस्याधनदत्तः पुत्रो बन्धुमतीदुहिता,तत्रक्षेमङ्करःसमितसूरीणामुपकण्ठेदीक्षांगृहीतवान, ढवदत्तेनचबन्धुमतीधनदत्तेनच लक्ष्मीः परिणीता, अन्यदा च कर्मवशतो धनदत्तस्य दारिद्रयमुपतस्थे, ततः स प्रायः कोद्रवकूरं भुङ्क्ते, 26 1 22
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
३३८
पिण्डनियुक्तिः-मूलसूत्रं देवदत्तश्चेश्वरः, ततःससर्वदेव शाल्यांदनंभुङ्क्त, अन्यदा च सक्षमङ्करः साधुर्यथाविहारक्रमतत्राजगाम.स चचिन्तयामास-यदि देवदत्तस्य भ्रातुमुहं गमिष्यामितता में भगिनी दारिद्रयणाहमभिभूता ततो न मम गृह साधुरपि भ्राता समुत्तीर्ण इति परिभवं मंस्यते इति, ततोऽनुकम्पया तस्या एव गृहे प्रविवेश, भिक्षावलायां च तया लक्ष्म्या चिन्तितं-यथैकं तावदयं भ्राता द्वितीयं साधुः तृतीयं प्रापूर्णकः, मम च गृहे कोद्रवकूरः, ततः कथमसावस्मै दीयते ?, शाल्योदनश्च मम गृहे न विद्यते, ततो भ्रातृजायाया बन्धुमत्याः सकाशात कोद्रवौदनपरावर्तननशाल्पादनमानीय ददामीति तथैव कृतम्. अत्रान्तरेचदेवदत्तो भोजनार्थं स्वगृहमागतः, बन्धुमत्या च पप्रच्छे यथाऽघ कोद्रवादनो जेमितव्यः, तेन चाविज्ञातपरिवर्तनवृत्तान्तेन चिन्तितयथाऽनया कृपणतया कोद्रवौदनो राद्धो न शाल्योदनः ततस्तां ताडयितुमारेभे, सा च ताड्यमाना प्राह-किं मां ताडयसि ?, तवैव भगिनी कोद्रवीदनं मुक्त्वा शाल्योदनं नीतवती, घनदत्तस्यापि च भोजनार्थमुपविष्टस्य यः शाल्योदनः क्षेमङ्करस्य दीयमान उद्धरितः स गौरवेण लक्ष्म्या परिवेषितः ततस्तेन सा पृष्टा कुतोऽयं शाल्यादनः?,ततःकथितः सर्वोऽपितया वृत्तान्तः, श्रुत्वाचतंवृत्तान्तंचुकोपधनदत्तो-यथाहा! पापे किमिति त्वयामानमे शालेः पक्त्वा पक्त्वा साधव शाल्योदनो न दत्तो यत्परगृहादानयनेन मममालिन्यमापादित, ततस्तेनापिसाताडिता,साधुनाचार्यवृत्तान्तोगृहद्वयवर्तीसर्वोऽपिजनपरम्परातःशुश्रुचे,ततोनिशिसण्यपि तानिप्रतिबोधितानि,यथेत्थमस्माकंनकल्पतेपरमजानतामयागृहीतम्, अतएवचकलहादिदोषसम्भावाद्भगवता प्रतिषिद्धं, ततो जिनप्रणीतं धर्म सविस्तरं कथितवान्, जातः सर्वेषामपि संवेगो, दत्ता च दीक्षा तेषां सर्वेषामिति । सूत्रं सुगम, नवरम अवरुप्परसज्झिलगा' इति लक्ष्मीदेवदत्तौ बन्धुमतीधनदत्ता परस्परं 'सन्झिलगौ'भ्रातरौ,तेच द्वेअपि'लक्ष्मीबन्धुमत्यौ अन्नमन्नेण तिअन्योऽन्यमपिसम्बद्भेदेवदत्तस्यभगिनी लक्ष्मीर्धनदत्तेन धनदत्तस्यापि भगिनी बन्धुमती देवदत्तेन परिणीता इत्यर्थः, पोग्गलिय'त्ति पौगलिकस्य शाल्योदनस्य 'संयतार्थ' क्षेमकरसाधुनिमित्तं परिवर्तनं कृतं, तत: 'संखडं' कलहस्ततः 'बोधिः' प्रव्रज्या. अस्या एव गाथाया विवरणभूतमुत्तरंगाथाद्रयं, तदपि च सुगम, नवरं मच्छर'त्ति विभक्ति लोपात् मत्सरेण 'नाइक्ख'त्ति परिवर्तन कथिते पंतावे' अताडयत्, ‘उवसमियाण'त्ति उपशमिताना, ननु परिवर्तनमधीद प्रव्रज्यायाः कारणं बभूव ततो विशेषतः साधुभिरिदमाचरणीयमत आह-'कइ वत्ति कति वा कियन्तो वा क्षेमकरसाधुसदृशा भविष्यन्ति ये इत्थं परिवर्तनसमुत्थं कलहमपनीय प्रव्रज्यां ग्राहयिष्यन्ति. तस्मान्नैवेदमाचरणीयम्। उक्तं लौकिकं परिवर्तनम्, अथ लोकोत्तरं तद्वक्त व्यं, तत्रयत साधुः साधुना सह वस्त्रादिपरिवर्तनं करोति तल्लोकोत्तरं परिवर्तनं, तत्र दोषानुपदर्शयतिमू. (३५५) ऊणहिय दुब्बलं वा खर गुरु छिन्न मझ्नं असीयसहं ।
दुब्वन्नं वा नाउंत्रिपरिणमे अन्नभणिओ वा। ६. वस्त्रपरिवर्तन कत यतीदं न्यनं यत्तु मदीयं वस्त्रं बभूव तन्मानयुक्तं -प्रमाणापपन्नं. यहा इदमधिकं मदीयंपुननियुक्त मेबंसर्वत्र भावना,नवरं दबलं जीर्णप्राय खरं कर्कशस्पर्श गुरुः स्थूलसूत्रनिष्पन्नतया भारयुक्त छिन्नं'निपुष्पक मलिनं मलाविलम् अशीतसहं' शीतरक्षणाक्षम 'दुर्वर्ण' विरपच्छायम, इत्थंभूतं स्वयमेव ज्ञात्वा विपरिणमेत' पृष्टोऽहमिति विचिन्तयेत. यद्धा-अन्येनसाधुना खग्गुडेनमणित उत्पासितो विपरिणमत् । अत्रवापवादमाहम. (३५६) एगस्स मानजुत्तं न उ बिइए एवमाइ कनसु।
गुरुपादमूले ठवणं सो दलयइ अन्नहा कलहो।
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं-३५६
वृ. एकस्यसाघोर्यस्यसत्कं तन्नभवति तस्य मानयुक्त प्रमाणोपपन्नं वस्त्रादि, नद्वितीये-द्वितीयस्स साघोबस्स सत्कंतस्य मानयुक्तं . किन्तु?-न्यूनमधिकं वा. तत एवमादिषु कार्येषु समुत्पन्नेषु परिवर्तनस्य सम्भवोभवति,तत्रपरिवर्तनस्यसम्भवेयस्यसत्कंतद्वस्त्रादितेनगुरुपादमूलेतस्यवस्त्रादेःस्थापनकर्त्तव्यं, गुरुपादमूले मोक्तव्यमित्यर्थः, ततो वृत्तान्तः कथनीयः, वृत्तान्ते च कथिते सति स गुरुर्ददाति 'अन्यथा' गुरुपादमूलस्थापनाद्यभावे कलहः परस्परंराटि सम्भवतीति।उक्तं परिवर्तितद्वारम्, अथाभ्याहृतद्वारमाहमू. (३५७) आइन्नमणाइन्नं निसीहऽभिहडं न नोनिसीहं च।
निसिहाभिहडं ठप्पं वोच्छामी नोनिसीह तु॥ वृ.अभ्याहृतंद्विधा,तद्यथा-आचीर्णमनाचीणंच,तत्रानाचीर्ण द्विघा.तद्यथा-निशीथाभ्याहृतंनोनिशी. याभ्याहृतं च, तत्र निशीथम-अर्द्धरात्रं तत्रानीतं किल प्रच्छन्नं भवति, एवं साधूनामपि यदविदितमभ्याहृतं तन्निशीथाम्याहृतमिवनिशीयाभ्याहृतं. तद्विपरीतनोनिशीथाभ्याहृतं यत्साधूनामभ्याहृतमितिविदितंभवति. तत्र निशीथाभ्याहृतं स्थाप्यम, अग्रे वक्ष्यते इति भावः, सम्प्रति पुनर्वक्ष्यामि। नोनिशीथाभ्याहृतं। मू. (३५८) सग्गामपरम्गामे सदेस परदेसमेव बोद्धव्वं।
दुविहं तु परग्गामे जलथल नावोडुजंघाए॥ वृ.नोनिशीथाभ्याहृतं द्विविधं, तद्यथा- 'स्वग्रामे' स्वग्रामविषयं 'परग्रामे' परग्रामविषयं, तत्र यस्मिन् ग्रामेसाधुर्निवसतिचकिलस्वग्रामः,शेषस्तुपरग्रामः, तत्र परग्रामे' परग्रामविषयमभ्याहृतंद्विविधं,तद्यथास्वदेशं परदेशं च, स्वदेशपरग्रामाभ्याहृतं परदेशपरग्रामाभ्याहृतं चेत्यर्थः । तत्र स्वदेशो यत्र देशे मण्डले साधुर्वर्तत, शेषस्तुपरदेशः। एतद्विविधमपि प्रत्येकं द्विधा, तद्यथा- 'जलथल त्ति सूचनात्सूत्र' मितिकृत्वा जलपथैनाभ्याहृतंस्थलपथेनाभ्याहृतं च, तत्रजलपथेनाप्यभ्याहृतं द्विधा-नावा उड्डपेनच, उपलक्षणमेतत्, तेनस्तोकजनसम्भावनायांजड्याभ्यामपि,तत्रनौः-तरिकाउड्डपः-तरणकाष्ठंतुम्बकादिचोडुपग्रहणेनगृहीतं द्रष्टव्यं, स्थलपथेनाप्यभ्याहृतं द्विधा, नद्यथा-जङ्घाभ्या-पद्भ्याम्, उपलक्षणमेतत् तेन गन्त्र्यादिना च ।। तत्रामूनेव जलस्थलाभ्याहृतमेदान् सप्रपञ्च विभावयन् दोषान प्रदर्शयत्तिमू. (३५९) जंघा बाह तरीइ वजले थले खंध आरखुरनिबद्धा।
संजमआयविराधन तहियं पुन संजमे काया॥ म. (३६०) अत्थाहगाहपंकामगरोहाराजले अवाया उ।
कंटाहितेनसावय थलंमि गए भवे दोसा ॥ वृ.तत्रजलमार्गस्तोकजलसम्भावनायांजवाभ्याम् अस्ताघसम्भावनायांबाहुभ्यांयदिवातरिकया, उपलक्षणमेनत, उड्डपेन चाभ्याहृतं सम्भवति, स्थलमार्गे स्थलमार्ग तु स्कन्धन यद्वा आरपुरनिबन्द्र'त्ति अत्र तृतीयार्थ प्रथमा,ततोऽयमर्थः आरकनिबद्धागन्त्रातयाखुरनिबद्धारासभबलीवदयस्तः अञ्चदोषाः संयमविराधनाऽऽत्मविराधनाच, तत्र' संयमाऽऽत्मविराधनामध्येसंयमविषयाविराधनाजलमार्गस्थलमार्गे च 'काया' अपकायादयो विराध्यमाना द्रष्टव्याः । जलमार्गे आत्मविराधनामाह-'अत्थाह' इत्यादि. अच प्राकृतत्वात् क्वचिद्विभक्ति लोपः कचिद्विभक्ति परिणामश्च, तताध्यमर्थः अस्ताधे पदादिमिरलभ्यमानेऽधोभूमागेऽयोनिमज्जनलक्षणोऽपायोभवति,तथा ग्राहेभ्यः' जलचरविशेषेभ्यःयद्वा पङ्कतः'कलरूपात्अथवा मकरेभ्यः, यदिवा 'ओहरे'त्ति कच्छपेभ्यः, उपलक्षणमेतत्, अन्येभ्यश्च पादबकतन्त्वादिभ्यः 'अपाया' विनाशादयोदोषाःसम्भवन्ति।स्थलमार्गेआत्मविराधनामाह-कंटे त्यादिकण्टकेभ्योयदिवाऽहिभ्योयद्वा
www.ja
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४०
पिण्डनियुक्तिः-मूलसूत्रं स्तेनेभ्योऽथवा श्वापदेभ्यः, उपलक्षणमेतत, ज्वराद्युत्पादकरपरिश्रमादिभ्यश्च ‘स्थले' स्थलमार्गे एत एवापायरूपा दोषाः प्रतिपत्तव्याः॥उक्त मनाचीर्ण परग्रामाभ्याहृतं नोनिशीयंमू. (३६१) सग्गामेऽवि यदुविहं घरतरं नोघरंतरं चेव।
तिघरंतरा परेणं घरंतरतंतु नायव्वं ॥ मू. (३६२) नोघरंतरऽनेगविहं वाडगसाहीनिवेसणगिहेसु।
काये खंधे मिम्मय कंसेण व तं तु आनेज्ना॥ वृ. 'स्वग्रामेऽपि स्वग्रामविषयमप्यभ्याहृतं द्विविधं, तद्यथा-गृहान्तरं नोगृहान्तरंच, तत्र त्रिगृहान्तरात् परेण-त्रीणि गृहाण्यन्तरं कृत्वा परतो यदानीतं यद्गृहान्तरं, एवं च सति किमुक्तं भवति ?-यद्गृहत्र. यमध्यादानीयते उपयोगथत(य)त्रसम्भवति तदाचीर्णमवसेय, नोगृहान्तरमनेकविधं, तच्च वाटकादिविषय, तत्र 'वाटकः' परिच्छन्नः प्रतिनियतः सन्निवेशः 'साही' वर्तनी सैवैकाऽपान्तराले विद्यतेनतु ग्रहान्तरमित्यर्थः 'निवेशनम्' एकनिष्क्रमणप्रवेशानिळ्यादिगृहाणि गृहं' केवलंमन्दिरम्, एतच्च सकलमपिवाटकादि-विषयमना र्णमनुपयोगसम्भवे वेदितव्यं, तदपि च गृहान्तराख्य नोगृहान्तराख्यं न नोनिशीयं स्वग्रामाभ्याहृतं प्रतिलाभयितुमीप्सितस्यसाघोरुपाश्रयमानयेत्कापोत्या यदिवास्कन्धेन, उपलक्षणमेतत. तेन करादिनाच, यदिवा मृन्मयेनभाजनेन यद्वा कांस्येन।। सम्प्रत्यस्यैवस्वग्रामविषयनोनिशीथाभ्याहृतस्य सम्भवमाहमू. (३६३) सुन्नं व असइ कालो पगयंव पहेणगंवपासुत्ता।
इयएइकाइ घेत्तुं दीवेइय कारणं तं तु॥ वृ.इहसाधुर्भिक्षामटनकापिगृहेप्रविष्टः, परंतत्तदानीं 'शून्य' बहिनिर्गतमानुषमासीत्, यद्वाऽद्यापितन राध्यते इति असन्' अविद्यमानो भिक्षाकालः, यदिवा तत्र प्रकृतं-गौरवार्हस्वजनभोजनादिकंवर्तते, न ततो तदानीं साधवे भिक्षा दातुं प्रपारिता, यदिवा विहृत्य साधोर्गतस्य पश्चात् 'प्रहेणकं' लाहनकमागतं, तच्चोत्कृष्टत्वात् किल साधवेदातव्यम्, अथवातदा श्राविका ‘प्रसुप्ता' शयिताऽऽसीत्, ततोनसाधवेभिक्षा दत्ता इति, एतैःकारणैः श्राद्धिका स्वगृहाद्गृहीत्वा साधोरुपाश्रयमानयेत्, तच्चानयनस्य कारणं तदा शून्यं गृहमासीदित्यादिरूपं दीपयति' प्रकाशयति, तत एवं नोनिशीथस्वग्रामाभ्याहृतसम्भवः । तदेवमुक्तं स्वग्रामपरग्रामभेदभिन्नंनोनिशीथाभ्याहृतम्,अथस्वग्रामपरग्रामभेदभिन्नमेवनिशीथाभ्याहृतमतिदेशेनाह. मू. (३६४) एमेव कसो नियमा निसीहऽभिहडेऽवि होइ नायन्यो।
अविअदायगभाव निसीहिअंतं तु नायव्यं ॥ वृ. य एव क्रमः स्वग्रामपरग्रामादिको नोनिशीथाभ्यात उक्तः स एव निशीथाभ्याहृतेऽपि नियमात ज्ञातव्यः । सम्प्रति निशीथाभ्याहतस्वरूपं - ‘अविइय' इत्यादि, अविदितो-यतिना न विज्ञातो दायकस्याभ्याइतदानपरिणामो यत्र तदविदितदायकभावं निशीथाभ्याहृतमवगन्तव्यं, किमुक्तं भवति ? सर्वथा साधुनाऽभ्याहृतत्वेन यदपरिज्ञातं तन्निशीथाभ्याहृतम्। परग्रामाभ्याहृतस्य निशीथस्य संभवमाह. म. (३६५) अइदूरजलंतरिया कम्मासंकाएँ मानघेच्छंति।
___ आनंति संखडीओ सो सड्डी व पच्छन्नं ।। मू. (३६६) निग्गम देउल दानं दियाइ सन्नाइ निग्गए दान।
सिटुंमि सेसगमण दितऽन्ने वारयंतऽन्ने॥ मू. (३६७) भुंजण अजीरपुरिमडगाइ अच्छंति भुत्तसेसंवा।
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं - ३६७
आगमनिसीहिगाई न भुंजई सावगासंका ॥
मू. (३६८)
उक्खित्तं निक्खिप्पर आसगयं मल्लगंमि पास गए। खामित्त गया सड्डा तेऽवि य द्वा असढभावा ॥
वृ . क्वचिद्ग्रामे घनावहप्रमुखा बहवः श्रावकाः घनवतीप्रभृतयश्च श्राविकाः, एते च सर्वेऽप्येककुटुम्ब - वर्त्तिनः । अन्यदा तेषामावसये वीवाहः समजाने, वृत्तं च तस्मिन् प्रचुरं मोदकाद्युद्धरितं, ततस्तैरचिन्तिपथैतत्साधुभ्यो दीयतां येन महत्पुण्यमस्माकमुपजजायते, अथ च केचित्साघवो दूरेऽवतिष्ठन्ते, केचित्पुनः प्रत्यासन्नाः परमन्तराले नदी विद्यते, ततस्तेऽप्यप्कायविराधनाभयतो नागमिष्यन्ति, आगता अपि च प्रचुरं मोदकादिकमवलोक्य कथ्यमानमपि शुद्धमाघाकर्मशङ्कया न ग्रहीष्यन्ति ततो यत्र ग्रामे साधवो निवसन्ति तत्रैव प्रच्छन्नं गृहीत्वा व्रजाम इति, तथैव च कृतं, ततो भूयोऽपि चिन्तयन्ति यदि साधूनाहूय दास्यामस्ततोऽशुद्रमाशङ्क्य ते न ग्रहीष्यन्ति तस्मात् द्विजादिभ्योऽपि किमपि दद्मः तच्च तथा दीयमानमपि यदि साधवो न प्रेक्षिष्यन्ते ततस्तदवस्थैव तेषामशृङ्का भविष्यति ततो यत्रोच्चारादिकार्यार्थ निर्गताः सन्तः साधवः प्रेक्षन्ते तत्र दद्म इति, एवं च चिन्तयित्वा विवक्षिते कस्मिश्रित्प्रदेशे कस्यचिद्देवकुलस्य बहिर्भागे द्विजादिभ्यः स्तोकं स्तोकं दातुमारब्धं, तत उच्चारादिकार्यार्थ विनिर्गताः केचन साधवो दृष्टाः, ततस्ते निमन्त्रिता यथाभोः ! साधवः ! अस्माकमुद्धरितं मोदकादि प्रचुरमवतिष्ठते ततो यदि युष्माकं किमप्युपकरोति तर्हि तत्प्रतिगृह्यतामिति, साधवोऽपि शुद्धमित्यवगम्य प्रत्यगृह्णन, तैश्च साधुमिः शेषाणामपि साधूनामुपादेशियथाऽमुकस्मिन् प्रदेशे प्रचुरमेषणीयमशनादि लभ्यते, ततस्तेऽपि तद्रहणाय समाजग्मुः, तत्र चैके श्रावकाः प्रचुरं मोदकादिकं प्रयच्छन्ति, अन्ये च मातृस्थानतो निवारयन्ति, यथैतावद्दीयतां माऽधिकं, शेषमस्माकं भोजनाय भविष्यति, अन्ये पुनस्तानेवनिवारयतः प्रतिषेधयन्ति यथानकोऽप्यस्माकंभोक्ष्यते, सर्वेऽपिप्रायो भुक्ताः, ततः स्तोकमात्रेण किञ्चिदुद्धरितेन प्रयोजनं, तस्माद्यथेच्छं साधुभ्यो दीयतामिति ।
साधवश्च ये नमस्कारसहित प्रत्याख्यानास्ते भुक्ताः, ये च पौरूषीप्रत्याख्यानास्ते भुञ्जाना वर्त्तन्ते, . ये चाजीर्णवन्तः पूर्वार्द्धादि प्रतीक्षमाणा वर्तन्ते ते नाद्यापि भुञ्जते, श्रावकाश्च चिन्तयामासुः- ग्रथेदानीं साघवो भुक्ता भविष्यन्ति ततो वन्दित्वा निजस्थानं व्रजाम इति, एवं चिन्तयित्वा समधिक प्रहरवेलाया साधुवसतावागत्यनैषेधिक्यादिकां सकलामपि श्रावकक्रियां कृतवन्तः, ततो ज्ञातंयथाऽमी श्रावकाः परमविवेकिनो, जाताश्च परम्परया विवक्षितग्रामवास्तव्याः, ततः सम्यग्विमर्शतो निश्रितं नूनमस्मन्निमित्तमेतत् स्वग्रामादभ्याहृतमिति ततो येर्भुक्तं तर्भुक्त मेव. ये त्वद्यापि पूर्वादि प्रतीक्षमाणा न भुञ्जते तैनं भुक्तं, येsपि च भुञ्जाना अवतिष्ठन्ते तैरपि यः कवल उत्क्षिप्तः स भाजनेऽमुच्यत, यत्तु मुखे प्रक्षिप्तं नाद्यापि गिलितं तन्मुखाद्विनिःसार्य समीपस्थापितं मल्लके प्रचिक्षिपे, शेषं तु भाजनगतं सर्वमपि परिष्ठापितं, श्रावकाः श्राविकावर्ग सर्वोपि क्षमयित्वा स्वस्थानं जगाम, तत्रये भुक्ता ये चार्द्धभुक्तास्ते (ऽपि ) सर्वेऽप्यशदभावा इति शुद्धाः । सूत्रं सुगमं, केवलम् 'अइदूरजनंतरिय ' त्ति केचिदतिदूरे कंचिन्नद्याऽन्तरिताः ॥ लद्धं पण मे अमुगत्थगयाएँ संखडीए वा । वंदनगपविद्या देतयं पट्टिय नियत्ता ।।
मू. (३६९)
मू. (३७०)
पण मे नियगाणं निच्छियं व तं तेहिं । सागार सयज्झियं वा पडिकुट्टा संखडे रुट्टा ।।
वृ . इह काचिदभ्याहताशङ्कानिवृत्त्यर्थं किमपि गृह प्रति प्रस्थिता. ततो निवृत्ता सति साधोः
૪
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
पिण्डनियुक्तिः-मूलसूत्रं प्रतिलाभनायोपाश्रयंप्रविश्यसाधुसम्मुखमेवमाह-भगवन्! प्रहणकमिदममुकास्मिन्गृहेगतयानब्धं, यद्वा कापिसङ्खड्यां.सम्मतिवन्दनार्थमत्रप्रविष्टा,ततोयदियुष्माकमिदमुपकरोतितर्हिप्रतिगृह्यतामितितकदानीतं ददाति, यद्वाएवमाह-निजकानां स्वजनानामर्थायग्रहेणकंमयास्वगृहात् नीतं. परंतेनेप्सितं,ततःस्वजनगृहात् प्रतिनिवृत्ता वन्दनार्थमत्रागतेति, ततस्तद्ददाति । यदिदा मायया काचिदभ्याहृतमानीय सागारिकांशय्यातरीयद्वा सइन्झितं वसतीप्रवेशनींपूर्वग्रहीतसङ्केतायथासाधवःश्रृण्वन्तितथाप्रवक्ति - गृहाणेदंप्रहेणकमिति, तया चमातृस्थानतः प्रतिषिन्दा यथात्वयाऽप्यमुकस्मिदिन मदीय प्रहेणकंन जग्रहे ततोऽहमपि त्वदीयं न ग्रहीष्यामीत्येवं निषिद्धा, ततः साऽपि मातृस्थानतः किश्चित्परुषं प्रत्युक्त वती, द्वितीययाऽपि तथैवभाषितं. ततएवं परस्परं 'संखडे' कलहे सति सा प्रहेणकनेत्री 'रुष्टा' रोषवती वन्दनार्थं वसतौ प्रविशति, ततोऽनन्तरवृत्तं वृत्तान्तं कथयित्वा तदानीं ददाति। उक्तं स्वग्रामाभ्याहृतमपि निशीथं। मू. (३७१) एयं तु अणाइन्नं दुविहंपि य आहडं समक्खायं।
आइन्नंपिय दुविहं दसे तह देसदेह अ॥ वृ. एतत्' पूर्वोक्तमभ्याहृतंनिशीथनोनिशीथभेदायद्वास्वग्रामपरग्रामभेदाद्विविधमप्याख्यातमनाचीर्णम् अकल्पनीय, सम्प्रत्याचीर्ण वक्ष्ये, तदपि द्विविधं. तद्यथा-देशे देशदेशे च। मू. (३७२) हत्थसयं खलु देसो आरेणं होइ देसदेसो य।
आइन्नमि(उ)तिगिहा ते चिय उवओगपुव्वागा॥ वृ. हस्तशतं' हस्तशतप्रमितं क्षेत्रं देशः, हस्तशतादाराद्धस्तशतमध्ये इत्यर्थः, देशदेशः, तत्र हस्तशतप्रमाणेआचीर्णेयदिगृहाणित्रीणिभवन्तिनाधिकानिततःकल्पते,तान्यपिचेट्टहाण्युपयोगपूर्वकाणि भवन्ति उपयोगस्तत्रदातुंशक्यतइत्यर्थः, ततःकल्पते नान्यथेवि।सम्प्रतिगृहत्रयव्यतिरेकेणहस्तशतादिसम्भवं तद्विषयं कल्प्याकल्प्यविधिं चाहम. (३७३) परिवेसणपंतीए दूरपवेसो य घंघसालगिहे।
हत्थसया आइन्नं गहणं परओ उ पडिकुटुं॥ मू. (३७४) होइपुणदेसदेसो अंतो गिह सा न दीसा जत्थ। उक्खेवाई तत्थ उ सोपाई देह उवओगं॥
[प्र.२] वृ. परिवेष्यते भोजनं दीयते येभ्यस्ते परिवेषणा: भुआनाः पुरुषास्तेषां पद्धितः श्रेणिस्तस्यां, नत्र ह्येकस्मिन पर्यन्त साधुसङ्घाटको वर्तते द्वितीये तु देयं तिष्ठति, नत्र च स्पृष्टास्पृष्टमयादिना गन्तुं न शक्यते. एवमुत्तरयोरपिपदयोभाव यं,ततःपारेवेषणपङ्क्त्यां , यहादरप्रवेश प्रलम्बगमनमागेंछिण्डिकादौ, यदिवा घशालाग्रहहस्तशनादानातस्यग्रहणमाीणं. कल्पतइत्यर्थः परतरत्वानीतस्यग्रहण प्रतिकुष्टं निराकृतं तीर्थकरादिभिः ।। सम्प्रत्यस्यवाणिस्यभेदान प्रदर्शयतिमू. (३७५) उकास मन्झिम जहन्नगंतु तिविहं तु होइ आइन्नं ।
करपरियत्त जहन्न सयमुक्कोसं मन्झिमं संस।। वृ.त्रिविधमाार्णमभ्याहृतं, नद्यथा उत्कृष्टंमध्यमंजघन्यंच तत्रयदा ऊद्रौपविष्टावा कयमपिस्वयोगेन मष्टिगृहीतन मण्डकादिना. यदिवा स्वापत्यादिपरिवेषणार्थमोदनभृतया करोटिकयोत्पाटितया व्यवतिष्ठते, अत्रान्तरेचकथमपिसाधुरागच्छतिभिक्षार्थं, तस्मैचयदिकरस्थंददातितदाकरपरिवर्तनमानजघन्यमभ्या. हृतमा चीर्णं, हस्तशादभ्याहृतमुत्कृष्टं, शेषं तु हस्तशतमथ्यवर्ति मध्यमं । तदेवमुक्त मभ्याहृतद्वारम।
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं- ३७६
मू. (३७६)
पिहिउभिन्न कवाडे फासूय अप्फासुए य बोद्धव्वे ।
अप्फासु पुढविमाई फाय छगणाइदद्दरए ||
बृ. उद्भिन्नं द्विधा, तद्यथा-पिहितोद्भिन्न कपाटोद्भिन्नं च तत्र यत् कुतुषादेः स्थगितं मुखं साधूनां तैलघृतादिदानार्थमुद्भिद्य तैलादि साधुभ्यो दीयते तद्दीयमानं तैलादि पिहितोभिन्नं, पिहितमुद्भिन्नं यत्र तत्त्पहितोद्भिन्नमितिव्युत्पत्तेः, तथा यत् पिहितं कपाटमुद्भिद्य उद्घाट्य साधुभ्यो दीयते तत् कपाटोद्भिन्नं, व्युत्पत्तिः प्रागिव, तत्र पिहितोद्भिन्ने यत्पिधानं तदिधा तद्यथा- प्रासुकमप्रासुकंच, सचेतनमचेतनं चेत्यर्थः, तत्र 'अप्रासुकं' सचित्तपृथिव्यादिमयं, 'प्रासुकं' छगणादिदद्दरके, तत्र छगणं- गोमयः, आदिशब्दाभस्मादिपरिग्रहःदर्द्दरकः-मुखबन्धनं वस्त्रखण्डम् । अत्र पिहितोद्भिन्ने कपाटोद्भिन्ने चदोषानमिधित्सुराहमू. (३७७) उभिने छक्काया दाने कयविक्कए य अहिगरणं । ते चैव कवाडंमिवि सविसेसा जंतमाईसु ।।
वृ. उद्भिन्न-पिहितोद्भिन्नघटकायाः उद्भेदकाले षटकायाः पृथिवीकायादयां विराध्यन्ते, ततः प्रथमतः साधुनिमित्तं कुतुपादिमुखे उद्भिन्ने सति पुत्रादिभ्यस्तैलादिप्रदाने, तथा क्रयविक्रयं क्रये विक्रये चाधिकरणंपापप्रवृत्तिरुपजायते, तथा एत एव षट्कायविराधनादयो दोषाः 'कपाटेऽपि' कपाटोद्भिन्नेऽपि सविशेषास्तु 'यन्त्रादिषु' यन्त्ररूपकपाटादिषु द्रष्टव्याः, तत्र यान्यतीव सम्पुटमागतानि कुञ्चिकया चोद्घाट्यन्ते यानि च दद्दरकोपरि पिट्टणिकाया एकदेशवर्त्तिनिमालप्रवेशरूपद्वारेतानियन्त्ररूपकपाटानि आदिशब्दात्परिघादिग्रहः । सम्प्रत्येनामेव गाथां व्याचिरख्यासुः प्रथमत: 'उब्भिन्ने छक्काया' इत्यवयवं व्याख्यानयन् गाथाद्रयमाहमू. ( ३७८) सच्चित्तपुढविलित्तं लेलु सिलं वाऽवि दाउमोलितं । सच्चितपुढविलेवो चिरंपि उदगं अचिरलिते ।। एवं तु पुब्वलित्ते काया उल्लिंपणेऽवि ते चैव । तिम्मेउं उचलिंपड़ जउमुद्दे वावि तावेउं ॥
मू. (३७९)
वृ. इहकुतुपादिमुखं दद्दरकोपरिकदाचित् 'लेलु' लेष्टुं शिलांवा- पाषाणखण्डप्रक्षिप्यजलाईकृतसचित्तपृथिवीकायलिप्तं भवति, तत्र सचित्तपृथिवीलेपः सचित्तः सन् चिरकालमप्यवतिष्ठते. उदकं तु 'अचिरलिप्ते' अचिरकाललिप्ते सम्भवति, किमुक्तं भवति ? - यदिचिरकालसचित्तपृथिवीकायलिप्तमुद्भिद्यते तर्हि सचित्तपृथिवीकायविनाशोऽचिरलिपे तृभिद्यमानेऽकायस्यापि विनाशः अचिरलिप्तमप्यत्रान्तर्मुहूर्त्तकालस्य मध्यवर्तिद्रष्टव्यम. अन्तर्मुहूर्त्तानन्तरं पृथिवी कायशस्त्रसम्यक्कत उदकमचितीभवति, ततां न तद्विराधनादोषः, उपलक्षणमेतत्, तेन त्रसादेरपि तदाश्रितस्य विनाशसम्भवां द्रष्टव्यः । एवम् अनंन प्रकारेण पूर्वलिप्ते साध्वर्थमुदिभद्यमानं दोषा उक्ताः एत एवं पृथिवीकायादिविराधनादोषा उपलिप्यमानेऽपि कुतुपादिमुखातैलघृतादिकं साधवे दत्वा शेषस्य रक्षणार्थं भूयोऽपि कुतुपादिमुखे स्थस्यमानं द्रष्टव्याः. . तथाहि - भूयांऽपि कुतुपादिमुखं सचित्तपृथिवीकायन जलाद्रीकृतनापलिम्पति, ततः पृथिवीकायविराधनाऽप्कायविराधना च पृथिवीकायमध्यं च मुद्गादयः कीर्टिकादयश्च सम्भवन्ति ततस्तेषामपि विराधना । तथा कोऽप्यभिक्षानार्थं तु नापयित्वा कुतुपादिमुखस्योपरि जतुमुद्रां ददाति तदा तेजः कार्याविराधनाऽपि यत्राग्निस्तत्र वायुरिति वायुकायविराधना च ततः पिहितादिभन्ने षट्कार्याविराधना । अमुमेवार्थं स्पष्टं भावयति
मू. (३८०)
जह चैव पुव्वलित्ते काया दाउं पुणोऽवि तह चेव । उवलिप्पत काया मुइअंगाई नवरि छड़े ।।
३४३
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
पिण्डनियुक्तिः मूलसूत्रं वृ. यथा चैव पूर्वलिप्ते 'कायाः' पृथिवीकायादयो विराध्यन्ते तथा साधुभ्यस्तैलादिकं दत्त्वा भूयोपि कुतुपादिमुखेउपलिप्यमानेकायाविराध्यन्ते नवरंषष्ठेकायेत्रत्पकायरूपे विराध्यमानाजन्तवःपृथिव्याश्रिताः 'मुझ्गादयाः' पिपीलिकाकुन्थ्वादयो द्रष्टव्याः । सम्प्रति दाने कयविक्कए य' इत्यवयवं व्याचिख्यासुराहमू. (३८१) परस्सतं देइ स एव गेहे, तेल्लं व लोणं व घयं गुलं वा।
उग्धाडिए तमि करे अवस्सं, सविनयं तेन किणाइ अन्नं॥ वृ. तस्मिन् कुतुपादिमुखे साध्वर्थमुद्घाटिते सति परस्मै' याचकग्राहकादिकाय यद्रा-स्वकीय एव गृहे पुत्रादिभ्यस्तैलं लवणंघृतं गुडंवा ददाति. यदिवास करोत्यवश्यं विक्रयं तेन चमूल्येनान्यत् क्रीणाति. एतच्च सर्वसाध्वर्थमुद्घाटिते सति प्रवर्तते इति साधोः प्रवृत्तिदोषः। 'अगिरणम्' इत्यवयवं व्याख्याम. (३८२) दाने कयविक्कए वा होई अहिगरणमजयभावस्स।
निवयंति जे य तहियं जीवा मुइयंगमूसाई॥ वृ. दान क्रये विक्रय वाऽनन्तरोक्त स्वरूपे प्रवर्त्तमाने साधोः 'अयतभावस्य' अयतोऽशुद्धाहारा परिहारकत्वेन जीवरक्षणरहितः भावः अध्यवसायो तस्य स तथा तस्य अधिकरणं' पापप्रवृत्तिरुपजायते, तथा तस्मिन कुतुपादिमुखे उद्घाटिते ये जीवा मुइ नमूषकादयो निपतन्ति निपत्य च विनाशमाविशन्ति तदप्यधिकरणं साधोरेव। सम्प्रति 'ते चेव कवाडंमि' इत्यवयवं व्याचिख्यासुराहमू. (३८३) जहेव कुंभाइसुपुष्वलित्ते. उभिज्नमाणे य हवंति काया।
ओलिंपमाणेवि तहा तहेव, काया कवाडंमि विभासियव्दा।। वृ. यथैव 'कुम्भादी' घटादौ, आदिशब्दात्कुतुपादिपरिग्रहः, पूर्वलिप्ते उद्भिद्यमाने 'कायाः' पृथिवीकायादयोविराध्यमानाभवन्ति,उपलक्षणमेतत.तेनदानक्रयविक्रयाधिकरणप्रवृत्तित्रभवति,तथाकपाटेऽपि पूर्वदत्ते साध्वर्थमुद्घाट्यमाने वेदिताव्याः, तथाहि-यदा कपाटात् प्राक्कथमपि पृथिवीकायो जलभृतः करको वा बीजपूरादिकं वा मुक्तं भवति तदा तस्मिन्नुयाट्यमाने कपाटे तद्विराधना भवति, जलभृते करकादौ तु मिद्यमाने (वा) पानीयं प्रसर्पत् प्रत्यासन्नचुल्ल्यादावपि प्रविशेत, तथा च सत्यग्निविराधना, यत्र चाग्निस्तत्र वायुरितिवायुविराधनाच,मूइकादिविवरप्रविष्कीटिकागृहगोधिकादिमत्त्वविनाशेत्रसकायविराधनाचेति, दानक्रयाविक्रयाधिकरणप्रवृत्तिभावनाचपूर्ववत्कर्त्तव्या।'सम्प्रति सविसेसा' इत्यवयवं व्याचिख्यासुराहमू. (३८४) घरकोडलसंचारा आवत्तण पीढगाइ हेटवरिं। .
नितेवि एयअंतो डिभाईपल्लणे दासा॥ वृ. कपाटस्य सञ्चारात सचलनाद्ग्रहगोधिका, उपलक्षणमेतत् कीटिकोन्दुरादयश्च विराध्यमन्ते. तथाप्रासाढस्याधाभृमिरूपापाटिकवपीठिका- चायिका तत्राधअपरितलचकपाटकंदशस्यावर्त्तन तदाश्रिताः कुन्थुपिपीलिकादया विनाशमश्नुवत, तथादघाट्य कपाटं पश्रान्मुखं नीयमानऽन्तःस्थित (रिति) अन्तःस्थितस्य डिम्भादः प्ररण दोषाः-शिरःस्फोटनादयो भवन्ति। सम्प्रत्यपवादमाह. मू. (३८५) घेप्पइ अकुंचियागंमि कवाडे पइदिने परिवहते।
अजऊमुद्दिय गंठी परिभुज्जइ दद्दरो जो य॥ वृ. 'अकुचिकाक' कुचिकारहिते, कुश्चिकाविवररहिते इत्यर्थः, तत्र हि किल पृष्ठभागे उल्लालको न भवतितेननघर्षणद्वारेणसत्त्वविराधना,यदा- 'अकूझ्यागेत्तिपाठः, तत्र अकूजिकाके कूजिकारहिते अक्रेडारारावे, किमुक्तं भवति?-यघाट्यमानंकपाटंक्रेङ्काररवनकरोति.तद्धिपश्चात्क्रियमाणमूर्ध्वमधास्तियंग
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं.३८५
३४५ घर्षत्प्रभूतसत्त्वव्यापादनंकरोतितेनतद्वर्जनं,तस्मिन्नपिकिंविशिष्टं? इत्याह-प्रतिदिन प्रतिदिवसं-निरन्तरं 'प्रतिवहति' उद्घाट्यमानेदीयमानेचेत्यर्थःतस्मिन्प्रायोनगृहगोधिकादिसत्त्वाश्रयसम्भवः, चिरकालमवस्थानाभावात् । इत्थंभूते कपाटे साध्वर्थमप्युद्घाटिते यद्ददाति गृहस्थः तदृह्यते, स्थविरकल्पिकानामाचीर्णमतेत, तथा या 'दर्दरकः' कुतुपादीनां मुखबन्धरूपः प्रतिदिवसं परिभुज्यते-बध्यते छोड्यते चेत्यर्थः, तत्र यदि जतुमुद्राव्यतिरेकेण केवलवस्त्रमात्रग्रन्थिीयेत नापि च सचित्तपृथिवीकायादिलंपः तर्हि तस्मिन् साध्वर्थमुद्भिन्नेऽपि यद्दीयते तत्साधुभिर्गृह्यते इति उक्त मुभिन्नद्रारम्, अथमालापहृतद्वारमाहम. (३८६) मालोहडंपिदुविहं जहन्नमुक्कोसगं च बोद्धव्वं।
अम्गतलेहि तबिवरीयं तु उक्कोसं॥ वृ.मालापहृतंद्विविधं तद्यथा-जघन्यमुत्कृष्टंच,तत्रयद्भन्यस्ताभ्यांपादयोरग्रभागाभ्यांफलकसञ्ज्ञाभ्यां पाणिभ्यां चोत्पाटिताभ्यामूर्ध्वविलगितोच्चसिक्कादिस्थितंदाच्या दृष्टेरगोचरं यहीयते तज्जघन्य मालापहृतं. जघन्यविपरीतं बृहन्निःश्रेण्यादिकमारुह्य प्रासादोपरितलादानीय दीयते तदुत्कृष्टं मालापहृतं । मू. (३८७) भिक्खू जहन्नगंमी गेरुय उक्कोसंगमि दिट्ठतो।
अहिडसणमालपडणे य एवमाई भवे दोस्सा॥ वृ.जघन्येमालापहृतेभिक्षुर्वन्दकोदृष्टान्तः,उत्कृष्टे गेरुकाः कापिलः, तत्रजघन्येमालापहते अहिदशनं' सर्पदशनम्. उत्कृष्ट मालात्यतनमित्येवमादयो दोषा अभूवन् । तत्र भिक्षुदृष्टान्तं गाथाद्वयेनाहमू. १३८८) मालाभिमुहं दद्रूण अगारिं तओ साहू।'
। तच्चन्निय आगमनं पुच्छा य अदिन्नदाणंति॥ मू. (३८९) मालंमि कुडे मोयग सुगंधि अहि पविसणं करे डक्का।
अन्नदिन साहु आगम निद्दय कहणा य संबोही॥ वृ.जयन्तपुरंनामनगर,तत्रयक्षदिन्नोनामगृहपतिः तस्यभावसुमती,अन्यदाचतद्गृहेधर्मरुचिर्नाम संयतोभिक्षार्थप्रविवेश.तंचनियमितेन्द्रियमरक्त द्विष्टमेषणासमितमवलोक्यसमुत्पन्नविशिष्टदानपरिणामेन यक्षदिन्नेन वसुमती सादरं बभणे. यथा देहि साधवेऽस्मै अमुकानग मोदकानिति, ते च मोदका ऊर्ध्वं विलगितोच्चसिक्ककमध्ये व्यवस्थिते घटेऽवतिष्ठन्ते, ततःसा तद्ब्रहणार्थमुत्थिता, साधुश्च तामालापहृतां भिक्षापवबुध्यमानस्तदगृहानिर्जगाम।ततस्तत्कालंतस्मिन्नेवगृहेभिक्षायैभिक्षुरागमन.पप्रच्छचतंयक्षदिन्नो यथा किंभो: ? (सम) तेन सिक्काकादानीय! दीयमाना भिक्षानजगृहे, ? ततःस प्रवचनमात्सदिवमुवाचअदत्तदानाअमीखनुवराकास्ततानलभन्तपूर्वकमेविनियोगतोयुष्मादृशामीश्वराणांगृहेषुस्निग्धमधुरादिक भोजनं भोक्तं किन्तु दंगतगृहम्वन्तमान्तादिकंलब्ध्वाभोक्ताव्यमिति,तता यक्षदिन्नेन तस्मायपितानव मादकान वसुमती दापिना, सा तस्मिन्नेव सिक्ककविलागते घटे मोदकानादातुमचालीत. घंटे च महोत्तमद्रव्यनिष्पन्नमादकगन्धाध्राणवशतःकथमपिभुजङ्गमःसमागतोऽवतिष्ठते,वसुमती चात्पाट्यपाणी पादाग्रतलमरेण यावन्मोदकघटे कइकेल्लिपल्लवोपमं कर प्रक्षिपति तावद्भुजङ्गमः कामुक इव सादरं तं प्रत्यगृह्णात्, नताहा! दष्टा दटनिपूत्कारं कुर्वाभूमौ निपपात, ददृशे च यक्षदिन्ननफूत्कारं कुर्वन् दन्दशूकः, नतस्तत्क्षणादेव समाहूताः परममन्त्रवादिनः, समानीतानि च नानाविधानि भेषजानि, ततोऽद्याप्या. युरत्रुटितमिनिमन्त्रौषधप्रभावतःसानीरुग्बभूव,समाजगामचभूयोऽप्यपरस्मिनदिनेसएवधर्मचिःसंयतो भिक्षायैः. उपालेभे च यक्षदिन्नेन यथा दयाप्रधानो धर्मस्तत्किं भोः साधो ! सुविहित तव तदानीं सर्प
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
पिण्डनियुक्तिः-मूलसूत्र पश्यताऽप्युपक्षाप्रावर्तिप्ट?,सप्राह-नाहमद्राक्षंतदानीं दन्दशुकं, केवलमयमस्माकंसार्वजं उपदेशा यथामा ग्राहिषुः साधवो! मालापहृतं भिक्षामिति, ततोऽहं प्रतिनिवृत्तः। ___ एवं चोक्ते यक्षदिन्नः स्वचेतसि चिन्तयामास-अहो ! निरपायो भगवता निरुपादेशि भिक्षणां धर्मः, य एव चेत्थं निरपार्य धर्ममुपदिशति स्म स एव सर्वज्ञान खलु सुधाभ्यवहारमन्तरेण सुधोद्गार उज्जृम्भते, एवं न यावत्ज्ञेयव्यापिज्ञानमन्तरणत्थं सकलकालमनपायिनो धर्मस्योपदेशप्रवृत्तिः, बुद्धिप्रागल्भ्ये हि वचसि प्रागल्भ्यमुपालम्भितस्मात्सण्वसर्वज्ञइति, इत्थंचविचिन्त्यभक्ति वशोच्छलितपुलकजालोपशोभिततनुः सादरं धर्मरुचिश्रमणमवन्दत, वन्दित्वा च जिनप्रणीतं धर्म पप्रच्छ, स च कथयामास सझेपतः, ततो जिनप्रणीतवाक्यामृतरसास्वादतस्तेषामवजगामसकलमपिमायासूनवीयादिसम्पादितकुवासनामयंगरलं. पश्यतिसयथावस्थितानिहेयपादयानिवस्तूनि, प्रमोदतेचजात्यन्धइवचक्षुभिसविशेषतर, ततो मध्या विशेषतो गुरुसमीपे समागत्य धर्म श्रुत्वा जातसंवगा दम्पती अपि प्रव्रज्यांप्रपेदाते। सूत्रं सुगम। मू. (३९०) आसंदिपीढमंचकनताइवल पडत उभयवहे।
वोच्छेय पओसाई उड्डाहमनाणिवाओ य॥ वृ. 'आसंदी' मश्चिका पीठं' गांमयादिमयमासनं मञ्चकः' प्रतीतः ‘यन्त्रं' व्रीह्यादिदलनोपकरणम्. 'उडूखलः'प्रतीतः, एतेष्वारुह्य, उपलक्षणमेतत्,पाणीचोत्पाट्यऊर्ध्वविलगितसिक्ककादिस्थितमोदकादिग्रहणकथमपियदिमश्चकादिह्रसनतोदात्रीनिपततितर्हि उभयवधः' दात्र्याः पृथिव्यादिकायादीनांचविनाशः । तत्रदान्याहस्तादिभङ्गतोयदिवा विसंस्थुलपतनतःकथमप्यस्थानाभिघातसम्भवात्प्राणव्यपरोपणमपि,तया चनिपतन्त्या भूम्याद्याश्रितानां पृथिवीकायादीनामपि विनाशः, यथैतस्मै भिक्षामहं ददती प्रागपिमहत्यनर्थे पतितति न कोऽप्यस्मै दास्यतीति तद्गृहे तव्यान्यद्रव्यव्यवच्छेदः, तथा मुण्डेनानेन परमार्थतः पातितेति कस्यापि गृहस्वामिनः साधुविषयः प्रद्वेषोऽपि भवति, आदिशब्दात्ताङनादिपरिग्रहः, प्रद्वेषदग्धो हि कोऽपि कोपान्धतया ताडनमपिकुर्यात, कोऽपि निर्भर्त्सनं, कोऽपिवयमपि, तथा च प्रवचनस्योड्डाह: खिंसा यथासाध्वर्थमेषा भिक्षामाहरन्ती परासुरभूत्, तस्मान्नामी साधवः कल्याणकारिणः, लोके चाज्ञानवाद:एवंविधमपिदाव्याअनर्थमेतेनजानन्तीत्येवंमूर्खताप्रवादः, तस्माजघन्यमपिमालापहृतमवश्यंपरिहर्त्तव्यं । तदेवमुक्तो जघन्यस्यमालापहृतस्य सदोषो दृष्टान्तोऽन्येऽपि च दोषाः, सम्प्रत्युत्कृष्टस्य तानाहमू. (३९१) एमेव य उक्कोसे वारणनिस्सेणि गुम्विणीपडणं।
गम्भित्थिकुन्छिफोडण पुरओ मरणं कहण बोही। वृ.जयन्तीनामपुरी,तत्रसुरदत्तो नामगृहपतिः तस्यभार्यावसुन्धरा, अन्यदा चतद्गृहेगुणचन्द्रामिधः साधुमिक्षार्थं प्राविशत. त च प्रशास्तमनसमिहपरलोकनिःस्पृह मूर्त धर्ममिव समागच्छन्तमवक्ष्य सरदत्तो वसुन्धराममिहितवान-यथा हि साधव मालादानीव मादकानिति. सा च तदानीमन्तवत्नी, परं पन्युरादर्श दवताशेनामिवप्रतीच्छन्तीमादकानयनाथमालाभिमुखांनिश्रेणिमारादमयतिष्ट, साधुश्चनकल्पतमालापहता भिक्षा संयतानामिति तां विनिवार्य तद्गृहान्निःसंसार, ततस्तत्क्षण एव कोऽपि कापिला भिक्षार्थ तस्मिन्नेव गृह प्राविशत. सुरुदत्तन च स पृष्टो तथा भोः ! किं संयतेन मालादानीयमाना भिक्षा न प्रतिजगृह ?, ततः स मात्सर्यवशादसम्बद्ध किम्पयमाविष्ट. ततस्तस्मायापि सुदत्तो वसुन्धरया मोदकान दापितवान, वसुन्धरा च मोदकानयनार्थं निःश्रेणिमारोहन्ती कथ मपि पादहसनतो विसंस्थुलाङ्गीन्यपतत, अधश्च व्रीहिदलनयन्त्रकमासीत्, ततस्तत्कीलकस्तस्यानिपतन्त्याः कुक्षि द्विधापाटयामासनिर्गतश्चपरिस्फुरस्ततोगर्भः,
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं-३१२
३४७ कीलकविदारिततया महापाडाडतिशयभावतः पश्यतामेव सकललोकनां सदुःखं स्पन्दमानः पश्चत्वमगमत, तथा वसुन्धरा च, तत उच्छलितःपापीयसः कापिलस्यावर्णवादः, अन्यदा च भूयोऽपि तस्मिन्नेव गृहे स एव साधुर्भिक्षार्थमाजगाम,सुरदत्तश्रतमप्राक्षीत् भगवन्! यथायूयंज्ञानचक्षुषादात्र्याविनाशमवेक्षमाणाभिक्षा परिहृतवन्तःतथाङस्माकमपिकिनाचीकथत?.येनतदानींसामालंनारोहेत.ततःसाधुरखोचत्-नाहंकिमपि जाने, केवलमयमस्माकं सार्वज्ञ उपदेशः-यथा न कल्पते साधूनां मालापहृता भिक्षेति, ततः स पूर्ववदचिन्तयन्द्रममश्रौषीत प्रव्रज्यां चाग्रहीदिति, सूत्रं सुगम, नवरम्, एवमेव जघन्यमालापहते इवोत्कृप्टेऽपि मालापहृते पडन्त उभयवहो' इत्यादयो दोषावक्त व्याः। तत्रदाच्यावधेउदाहरणं वारणनिस्सेणि इत्यादि । मू. (३९२) उड्डमह तिरियपि य अहवा मालोहडं भवे तिविहं।
उः य महोयरणं भणियं कुंभाइसू उभयं ।। वृ. अथवा मालापहृतं त्रिविधं. तद्यथा-ऊर्ध्वमस्तिर्यकच. तत्र ऊर्ध्वमेतदनन्रोक्त मूर्ध्वविलगिनसिक्ककादिगतम. अधाभूमिगृहादाववतरणं-प्रवेशः, तत्राघाऽवतरणनयहीयते तदप्युपचारा-दधाऽवतरणं, तथा कुंभादिषु'कुम्भोष्ट्रिकाप्रभृतिषुयद्वर्त्ततदयंतदुभयम् ऊर्ध्वाऽधामालापहृतस्वभावंभणितंतीर्थकरादिभिः, तथाहि बृहत्तरोच्चस्तरकुम्भादिमध्यव्यवस्थितस्य देयस्य ग्रहणाय येन दात्री पाण्युत्पाटनादि करोति तेनोर्ध्वमालापहृतं, येन त्वधोमुखं बाहुमतिप्रभूतं तेनाधोमालापहृतं, दोषा अत्रापि पूर्ववद्भावनीयाः। मू. (३९३) दद्दर सिल सीवाणे पुव्वारूढे अनुच्चमुक्खित्ते।
मालोहडं नहोई सेसं मालोहडं होइ॥ वृ.दईरः'निरन्तरकाष्ठफलकमयोनिःश्रेणिविशेषः शिला' प्रतीता सोपानानि' इष्टकामयान्यवतरणानि, एतान्यारुह्य यद्ददाति तन्मालापहृतं न भवति, केवलं साधुरप्येषणाशुद्धिनिमित्तं प्रासादस्योपरि दर्दरादिना चटति,अपवादेनभूस्थोऽप्यानीतंगृह्णाति, तथापूर्वाद्धःसाध्वागमनादग्रतःस्वयोगेननिःश्रेण्यादिनाप्रासादो. परि चटितो दाता यद्ददाति साधुपात्रक, कथंभूते? इत्याह- अनुच्चोत्क्षिप्ते, किमुक्तं भवति ?-भूमिस्थः संयतो दृष्टेरथः पात्रं धारयन्यावत्प्रमाणे उच्चैःस्थाने स्थितोदाता पात्रे हस्तंप्रक्षिप्य ददाति तावत्प्रमाणे पूर्वारूढा यद्ददातितन्मालापहृतंनभवति,शेषतुसर्वमप्यनन्तरोक्तं मानापहतमवसेयमाइहानुच्चोत्क्षिप्तोच्चाक्षिप्तयोःमू. (३९४) तिरियायय उज्जुगएण गिण्हईगजं करण पासंतो।
एयमनुच्चुक्वित्तं उच्चुक्चित्तं भवे सेसं॥ वृ. तिथंग आयतन-दीण ऋजुकन' सरलेन 'करण' हस्तेन पात्रं दृष्ट्या निभालयन यद्गृह्णाति तदित्थंभूतंपात्रमनुचोक्षिप्तमुच्यते.शेषपुनरुच्चात्क्षिप्तं. इयमनभावना-यदृष्टरुपारबाहप्रसार्य देयवस्तुग्रहणाय पात्रं धियते तत्तथा ध्रियमाणमच्चाक्षिप्तमिति, एतन चावधिामालापहृतव्याख्यानेन नियंगपि मालापहनव्याख्यातंद्रष्टव्यं तत्राप्यर्थंकल्प्याकल्प्यविधिः-यत्पादस्याचा मजिकादिदत्त्वागवाक्षादास्थितं दानाय बाहं प्रसार्य महता कप्टन समाकर्षति समाकर्षति तन्न कल्पत, तच्च भूमा स्वभावस्था गवाक्षादा स्थितमयत्नेन किश्चिद्वाह प्रसार्य साधोर्दानाय गृह्णाति तन्मालापहृतं न भवति, अतस्तत्कल्पते। मू. (३९५) अच्छिन्जपि य तिविहं प¥य सामी य ननग चंब।
अच्छिज्ज पडिकुटुं समणाण न कप्पए घेत्तुं।। वृ.आच्छेद्यमपिप्रागुक्त शब्दार्थ 'त्रिविधं त्रिप्रकार,तद्यथा-'प्रभो' प्रभुविषयंप्रभरूपकाश्रितमित्यर्थः, एवं स्वामिनि स्वामिविषयं स्तेनकविषयंच।एतच्चत्रिविभ्रमप्याच्छयंतीर्थकरगणघरैः प्रतिकुष्टं निराकृतम.
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
३४८
अतः भ्रमणानां तद्ग्रहीतुं न कल्पते । तत्र प्रथमतः तत्र प्रथमतः प्रभुविषयं भावयतिगोवालए य भयएऽखरए पुत्ते य घूय सुण्हाए। अचियत्त संखडाई केइ पओसं जहा गोवो ॥
मू. (३९६)
पिण्डनिर्युक्तिः- मूलसूत्र
वृ. प्रभुकर्त्तकमाच्छेद्यं गोपानके' गोपालविषयं, तथा 'मृतकः' कर्मकरस्तद्विषयम्, अक्षरको द्रव्यक्षरकामिधानो दान इत्यर्थः, तद्विषयं पुत्रविषयं दुहितृविषयं स्नुषाविषयम्, उपलक्षणमेतत् भार्यादिविषयं च) अत्रैवदोषमाह- 'अचियत्त' इत्यादि, 'अचयत्तम्' अप्रीतिः 'सङ्घर्ड' कलङ, आदिशब्दादात्मघातादिपरिग्रहः केचित्पुनः प्रदेषमपि साधौ गच्छन्ति, यथा 'गोपः' गोपालकः । एनमेव दृष्टान्तं गाथाद्वयेन भावयतिमू. (३९७) गोवपओ अच्छेत्तुं दिनं तु जइस्स भइदिने पहुणा । भाणं दद्रु खिसs भोई रुवे चेडा ||
पडियरणपओसेणं भावं नाउं जस्स आलावो ।
मू. (३९८ )
तन्निब्बंधा गहियं हंदि स मुक्कोसि मा बीयं ॥
वृ. वसन्तपुरंनामनगरं, तत्र जिनदासो नाम श्रावकः, तस्या भार्या रुक्मिणी, जिनदासस्यगृहे वत्सराजो नाम गोपालः, स चाष्टमे अष्टमे दिने सर्वासामपि गोमहिषीणां दुग्धमादत्ते, तथैव तस्य प्रथमतो घृतत्वात्. अन्यदा च साधुसङ्घाटको भिक्षायै तत्रागमत्, इतश्च तस्मिन् दिने गोपालस्य सर्वदुग्धादानवारकः, ततस्तेन सर्वा अपि गोमहिष्यो दुग्धा महती पारिर्दुग्धस्यापूर्णा, जिनदासश्र जिनवचनभावितान्तःकरणतया साधुसङ्घाटकं परमपात्रभूतमायातमवलोक्य भक्ति तो यथेच्छ भक्त पानादिकं तस्मै दत्तवान्, ततो 'दुग्धान्तानि भोजनानी' तिपरिभाव्यभक्ति तरलितमनस्कतया गोपालस्य दुग्धं बलादाच्छिय कतिपयंददौ, ततः सगोपालो मनसिसाधो रुपरिमनाक्प्रद्वेषंथयौ, परंप्रभुभयान्न किमपिवक्तु मीशितः, ततस्तत्पपोभाजनं कतिपयन्यूनं स्वगृहे नीतवान्, तच्च तथाभूतं न्यूनमवलोक्य भार्या सरोषं पृष्टवती, किमिति न्यूनमिदं पयोभाजनम् ?, इति, ततो गोपेन यथावस्थिते कथिते साऽपि साधुमाक्रोष्टुं प्रावर्त्तत, चेटरूपाणि च दुग्घं स्तोकमवलोक्य किमस्माकं भविष्यतीति रोदितुं प्रवृत्तानि, तत इत्थं सकलमपि स्वकुटुम्बमाकुलमवेत्य स गोपःसञ्जातसाधुविषयमहाकोपः साधुं व्यापादयितुं चन्नितवान् दृष्टश्च भिक्षार्थं परिभ्रमन् क्वापि प्रदेशे साधुः, ततः प्रधावितो लकुटमुत्पाट्य साधोः पृष्ठतः, साधुनापि कथमपि पश्चादवलोकने तं गोपं तथाभूतं कोपारुणनयनमालोक्य परिभावयामासे, नूनमेतस्य दुग्धं बलाढाच्छिद्य जिनवासेन मह्यं ददे तेन मम मारणार्थमिव कुपित एवं समागच्छन्नुपलक्ष्यते, ततः साधुर्विशेषतः प्रसन्नवदनो भृत्वा तस्वैव सम्मुखं प्रत्यागन्तुं प्रावर्त्तत, बभाणचयथा-भो भोः क्षीरगृहनियुक्त क! तवप्रभुनिर्बन्धेनमया तदानीं दुग्धमात्तंसम्प्रतितुगुहाणत्वमात्मीयं दुग्धमिति, एवं चोक्ते सत्युपशान्तकोपः साधुं प्रति स्वस्वभावं प्रकटितवानं यथा भोः साधा ! सुविहित ! तव मारणार्थमहमिदानीमागतः परं सम्प्रति त्वद्रचनामृतपरिसंकत उपशशाम में सर्वः कोपानलः, ततो गृहाण त्वमेवेदं दुग्धं, मुक्तश्चाक्षतप्राणां मया, परं भूयोऽप्यवमाच्येद्य न ग्रहीतव्यमिति निवृत्तां गोपः, स्वस्थानं च गतः साधुरिति । सूत्रं सुगमं, नवरं 'पयभाणूणं ति विभक्ति लोपात्पयोभाजनमूनं दृष्ट्वा 'भोई' इति भोम्याभायां इत्यर्थः, गंव 'त्ति रुदन्ति, 'हंदी 'ति आमन्त्रणं, तन्निर्वन्धात त्वदीयजिनदासाख्यप्रभुनिर्बन्धाद्गृहीतं, ततः स प्राह- मुक्तोऽसि सम्प्रति मा द्वितीयं वारमेवं गृहीथाः ।
मू. (३९९)
नानिब्बिनं लब्भइ दासीवि न भुज्जए रिते भत्ता । दोनेयरपओसं जं काही अंतराय च ॥
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं.३९९
३४९ ... वृ. प्रभुणा बलादाच्छिद्यमाने दुग्धे कोऽपि गोपो रुष्टः प्रभोः सम्मुखमेवमपि ब्रुवाणः सम्भाव्यते, यथा किमिति मदीयं दुग्धं बलादागृह्णासि ?, न खलु अनिवृष्टम्' अनुपार्जितमिह किमपि लभ्यते, ततो मया स्वशरीरायासबलेनेदं दुग्धमुपार्जितम्, अतः कथमत्र प्रभवसि ?, न हि दास्यप्यास्तामुत्तवेश्यादिकमित्यपिशब्दार्थः, 'भक्ताहते' भक्तपानमृते.भरणपोषणमृतेइत्यर्थः, 'भुज्यते'भोक्तुं लभ्यते,ततोमदीयं भोजनमिदम्, अतोन तेऽत्र प्रभुत्वावकाशः, एवं चोक्ते सति कदाचिद्वयोरपिप्रभुगोपालकयाः परस्परमेकतरस्य वाद्वितीयस्योपरिप्रद्वेषोवर्द्धते. प्रद्वेषेचवर्द्धमानेयत्करिष्यतिधनहरणमारणादिकंतत्स्वमेवाऽऽच्छेद्यादाने दोषत्वेनविज्ञेयं तथायच्चान्तरायंगोपालकस्यतत्कुटुम्बस्यचतदपिदोषत्वेनविज्ञेयमिति तदेवं गोवानपइ' इति व्याख्यातम् । एतदनुसारेण च भृतकादावपि यथायोगमप्रीत्यादिकं सम्भावनीयमिति । सम्प्रति स्वामिविषयमाच्छेद्यं विभावयिषुराहमू. (४००) सामी चारभडा वा संजय दद्रूण देसि अट्टाए।
कलुणाणं अच्छेज्ज साहणन कप्पए घेत्तुं । वृ.इहस्वगृहमात्रनायकःप्रभुःग्रामादिनायकःस्वामीचारभटावा-स्वामिभटावा,तेऽपिस्वामिग्रहणेन गृह्यन्ते।संयतान्दृष्टातेषां संयतानामर्थाय करुणानां कृपास्थानानांदरिद्रकौटुम्बिकादीनांसम्बन्ध्याऽऽच्छिद्य तद्ददाति तत्साधूनां न कल्पते एतदेव व्यक्तं भावयतिमू. (४०१) आहारोवहिमाई जइअट्टाए उ कोइ अच्छिदे।
संखडि असंखडीएतं गिण्हते इमे दोसा।। वृ.यदिकोऽपिस्वामीभटोवायतीनामायकेषाञ्चित्सम्बन्ध्याहारोपध्यादिकं सवड्या' कलहकरणेन 'असङ्गड्या' कलहाभावेन, कोऽपिहितत्सम्बन्धिनिबलादाच्छिद्यमानेकलहकरोति,कोऽपिस्वामिभयादिना नकिमपिवक्ति ,तत उक्तं सङ्खड्याऽसङ्गड्यावेति. बलादाच्छिद्ययतिभ्यो ददातितद्यतीनांनकल्पते । यतस्तद्गृह्णति यत्ताविमे दोषाः॥ तानेवाहमू. (४०२) अचियत्तमंतरायं तेनाहड एगऽनेगवोच्छेओ।
निच्छुभणाइदोसा तस्स अलंभे यजंपावे ॥ वृ. येषां सत्कमाच्छिद्य बलात् स्वामिना दीयते तेषाम् ‘अचियत्तम्' अप्रीतिरुपजायते, तथा तेषाम् 'अन्तराय' दीयमानवस्तुपरिभोगहानिः कृता भवति, तथेत्थं साधूनामाददानानां स्तेनाहृतं भवति-अदत्तादानदोषो भवति, दीयमानवस्तुनायकनाननुज्ञातत्वात्.तथा येषांसम्बन्धिस्वामिनाबलादाच्छिद्य दीयते ते कदाचित्प्रद्विष्टाः सन्तोऽन्यदाऽपि तस्यकस्य साधोभक्त पानव्यवच्छेद कुर्वन्ति, यथाऽनेन सम्प्रति बलादस्माकं भक्तादि गृहीत ततः कालान्तरेऽन्यस्मं न किमपि दातव्यमरम्माभिरिति. अथवा सामान्यत: प्रद्वषमुपयान्ति, यथाऽनेन संयतन बलादस्माकंभक्तादि गृह्यते तस्मात्कालान्तरण न कस्यापि संयताय दातव्यमित्यनकसाधूनांभक्तादिव्यवच्छंदः,तथातेरुष्टाःसन्तायःपूर्वमुपाश्रयोदत्तःतस्मानिष्काशयन्ति, आदिशब्दात्खरपरुषाणिभाषन्ते इति परिगृह्यते। तथा तस्य उपाश्रयस्यालाभे यत किमपि कष्टं प्राप्नुवन्ति तदप्याच्छंद्यादाननिमित्तमिति दोषः। सम्प्रति स्तनाच्छेद्यं भावयतिमू. (४०३) तेनो व संजयट्ठा कलुणाणं अप्पणो व अट्ठाए।
वोच्छेय पओसंवान कप्पई कप्पणुन्नायं ॥ वृ. इहस्तेना अपिकेचित्मयतान्प्रतिभद्रका भवन्ति, संयताअपिक्कापिदरिद्रसार्थेन सह व्रजन्ति, तत
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
पिण्डनियुक्तिः- मूलसूत्रं स्तान भिक्षावेलायां भिक्षामप्राप्नुवतो दृदा संवतानामर्थाय यद्वा स्वस्याऽऽत्मनोऽर्थाय तेषां करुणानां कृपास्थानानां दरिद्रसार्थमानुषाणां सकाशादाच्छिद्य यद्ददाति स्तनः तत् स्तनाच्छेद्य द्रष्टव्यं तच्च साधूनां न कल्पते, यतस्तस्मिन् गृह्यमाणे येषां सम्बन्धि नद्रव्यं ते पूर्वोक्त प्रकारेणैकानेकसाधूनां भक्तादिव्यवच्छेद कुर्वन्ति.यद्वा-'प्रद्वेष' रोषमुपयान्ति तथाचसतिसान्निष्काशनकालान्तरेऽपितेषांपाचे उपाश्रयाप्रतिलम्भ इत्यादयो दोषाः, यदि पुनस्तेऽपि सार्थिका वक्ष्यमाणप्रकारेणानुजानतेतर्हि कल्पते। मू. (४०४)
संजयभद्दा तेना आयंती वा असंथरे जइणं ।
जइ देति न घेत्तव्यं निच्छुभवोच्छेउमा होजा॥ मू. (४०५) घयसत्तुयदिट्ठता समणुन्नाया वघेत्तुणं पच्छा।
देति तयं तेसिंचिय समणुन्नाया व ति॥ मू. (४०६) घयसत्तुगदि}तो अंबापाए य तप्पिया पियरो।
___ काममकामेधम्मानिओइएअम्हविकयारं।। वृ.इहस्तनाअपिकचित्संयतभद्रकाभवन्ति,साधवश्रकदाचिदरिद्रसार्थनसहक्कापिव्रजन्ति,ततस्तेषां साधूनांभिक्षावेलायाम् असंस्तरे अनिवहितेस्तेनाःस्वग्रामाभिमुखंप्रत्यागच्छन्तोवाशब्दातस्वग्रामादन्यत्र गच्छन्तो वा यदि तेषां दरिद्रसार्थमानुषाणां बलादाच्छिद्य भक्तादिप्रयच्छन्ति तर्हि न ग्राह्यं यतो मा भूत 'निच्छोभः' सान्निष्काशनं एकानेकसाधूनां तेभ्यो भक्तादिव्यवच्छेदो वा, यदि पुनस्तेऽपि सार्थिका स्तेनैर्बलाद्दाप्यमाना एवं ब्रुवते, यच्चास्माकमहो घृतसक्तु दृष्टान्त उपातिष्ठत, घृतं हि सक्तु मध्ये प्रक्षिप्त विशिष्टसंयोगाय जायते, एवमस्माकमप्यवश्यं चौरेग्रहीतव्य, ततो यदि चौराअपियुष्मभ्यं दापयन्ति ततो महानस्माकसमाधिरिति, ततएवंसार्थिकैरनुज्ञाताःसाधवोदीयमानंगृह्णन्ति, पशाच्चौरेष्वपगतेषुभूयोऽपि तद्दव्यं गृहीतं तेभ्यः समर्पयन्ति, यथा तदानीं चौरप्रतिभयादस्माभिर्गृहीतं, सम्प्रति ते गतास्तत एतदात्मीय द्रव्यं यूयं गृह्णीथेति, एवं चोक्ते सतियदितेऽपिसमनुजानतेयथा-युष्मभ्यमेतदस्माभिर्दत्तमितितर्हि भुञ्जते. कल्पनीयत्वादिति। अनेन 'कप्पणुन्नायं' इत्यवयवो व्याख्यातः। तदेवमुक्त माच्छेद्यद्वारम। मू. (४०७) अनिसिट्ट पडिकुछ अणुनायं कप्पए सुविहियाणं ।
लड्डग चोल्लगजंते संखडि खीरावणाईसु॥ वृ.निसृष्टम अनुज्ञातं तद्विपरीतमनिसृष्टमननुज्ञातमित्यर्थः, तत 'प्रतिकृष्ट' निराकृतं तीर्थकरगणधरैः, अनुज्ञातंपुनःकल्पतेसुविहिताना, तच्चानिसृष्टमनेकथा तद्यथा- 'लड्डुकविषयं मोदकविषय,तथा चोल्लकविषयं भोजनविषयं, 'यन्त्रे' इति कोल्हकादिघाणकविषयं तथा 'संखडिविषयं' विवाहादिविषयं, तथा क्षारविषयं दग्धविषयं, नथा आपणादिविषयम, आदिशब्दागृहादिविषयमवयेयम. इयमत्र भावना वह सामान्यता निसष्टंविधा, तद्यथा-साधारणानिसृष्टंभोजनानिसृष्टंच.नत्रभाजनानिसृष्टंचाल्लकशब्दनाक्तं, साधारणानिसृष्टं तु शेषभदरिति । तत्र मोदकविषयसाधारणानिसृष्टादाहरणं गाथाचतुष्टयनाह. . (१०८) बत्तीसा सामन्ने ते कहिं हाउंगयत्ति इअ वुत्ते।
परसंतिए पुन्नं न नरसि काउंति पच्चाह ।। मू. (४०९) अविय हु बत्तीसाए देन्निहिं वेगमोयगो न भवे।
अप्पवयं बहुआयंजइ जाणसि देहि तो मझं। मू. (४१०) लाभिय नेता पुट्टो किं लद्धं नत्थि पेच्छिमो दाए।
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं - ४१०
इयरोऽवि आह नाहं देमित्ति सहोद चोरत्ति ।।
मू. (४११)
गिहण कढण ववहार पच्छकडुड्डाह पुच्छ निव्विसए ।
अपहुंमि भवे दोसा पहुंमि दिन्ने तओ गहणं ॥
वृ. रत्नपुरे पुरे माणिभद्रप्रमुखा द्वात्रिंशद्वयस्याः, ते कदाचिदुद्यापनानिमित्तं साधारणान् मोदकान् कारितवन्तः, कारयित्वा च समुदायेनोद्यापनिकायांगताः, तत्रचैको मोदकरक्षको भक्तः, शेषास्त्वेक त्रिशन्नद्यां स्नातुं गताः, अत्रान्तरे च कोऽपि लोलुपः साधुर्भिक्षार्थमुपातिष्ठत, दृष्टाश्र तेन मोदकाः, तत्तो जातला पट्यो धर्मलाभयित्वा तं पुरुषं मोदकान् याचितवान् स प्राह भगवन् ! न ममैकाकिनोऽधीना एते मोदकाः. किन्त्वन्येषामप्येकत्रिशज्जनानां, ततः कथमहं प्रयच्छामि ?, एवमुक्ते साधुराह ते 'कहिं' ति कुत्र गताः ? स प्राह- नद्यां स्नातुमिति, तत एवमुक्ते भूयोऽपि साधुस्तं प्रत्याह-परसत्केन मोदकसमूहेन त्वं पुण्यं कर्तुं न शक्नोषि ? यदेवं याचितोऽपि न ददासि महानुभाव ! मूढस्त्वं यः परसत्कानपि मोदकान् मह्यं दत्त्वा पुण्यं नोपार्जयसि, अपि च द्वात्रिशतमपि मोदकान यदि मे प्रयच्छसि तथापि तव भागे एक एव मोदको याति तत एवमल्पव्ययं ब्रह्वायं दानं यदि जानासि सम्यगहृदयेन तर्हि ततो देहि मे सर्वानपि मोदकानिति, तत एवमुक्ते दत्तास्तेनसर्वेऽपिमोदकाः, भृतं साधुभाजनं, ततः सञ्जातहर्षः साधुस्तस्मात्स्थानाद्विनिर्गन्तुप्रवृत्तः, अत्रान्तरे चसम्मुखमागच्छन्तिग माणिभद्रादयः पृष्टश्रुतैः साधुः- भगवन्! किमत्रत्वया लब्धं ?, ततः साधुनाचिन्तितं, यथैते ते मोदकस्वामिनस्ततो यदि मोदका लब्धा इति वक्ष्ये तर्हि भूयोऽपि ग्रहीष्यन्ति, तस्मान्न किमपि लब्धमिति वच्मीति, तथैवोक्तवान् ।
३५१
ततस्तैर्माणिभद्रप्रमुखैर्भाराक्रान्तं साधुमवलोक्य सञ्जतशङ्करभाणि दर्शय निजभाजनं साधो ! येन प्रेक्षामहे, साधुश्चन दर्शयति, ततो बलात्प्रलोकितं, दृष्टा मोदकाः, ततः कोपारुणलो चनैः साधिक्षेपं रक्षक पुरुषः पृष्टः- यथा किं भोः ! त्वयाऽस्मै सर्वेऽपि मोदका दत्ताः ?, सभयेन कम्पमानोऽवोचत् न मया दत्ताः, एवं चोक्ते माणिभद्रादिभिः साधुरूचे चौरस्त्वं पाप साधुवेषबिडम्बकः 'सहोढ' इति सलोपूत्र इदानीं प्राप्तोऽसि ? कुंतस्तं मोक्ष इति गृहीतो वस्त्रअले ?, कर्षितो बहुना, ततः पचात्कृत इति गृहीत्वा सकलमपि पात्ररजोहरणादिकमुपकरणं गृहस्थीकृतः ततः 'उड्डाह' इति नीतो राजकुलं, कथितो धर्माधिकरणिकानां पृष्टश्च तैः साधुन न किमपिलज्जया वक्तुं शक्तवान्, ततस्तैः परिभावितं- नूनमेषचोरइति, परंसाधुवेषधारीतिकृत्वा प्राणैर्मुक्तो निर्विषयश्राज्ञापितः एवमत्र भावना - अनायके दातरि एतेऽनन्तरोक्ता ग्रहणकर्षणादयो दोषा भवन्ति 'पहुमि' तितृतीयार्थे सप्तमीः यथा निसुतेसु अलंकिया पुहवी' इत्यत्र, ततोऽयमर्थः तस्मात् प्रभुणा' नायकेन दत्ते सति साधुना ग्रहणं भक्तादेः कर्त्तव्यं तत्राप्याच्छेद्यादिकं सम्यक् परिहर्त्तव्यमिति ।
मू. (४१२)
एमच य जंतमिवि संखडि खीर य आवणाई ।
सामन्न पडिक कप्पड़ धत्तु अणुन्नाय ॥
-
वृ. एवमेव मोदकांदाहरणप्रकारणयन्त्रेऽपिसङ्खड्यामपिक्षीरे चाऽऽपणादिषुचयत् 'सामान्य' साधारणं तत स्वामिभिः सर्वैरप्यनिसृष्टंसत् प्रतिक्रुष्टं तीर्थकरगणधरैः, अनुज्ञातं पुनः सर्वैरपि स्वामिभिः कल्पते ग्रहीतुं नत्र दोषाभावात् । सम्प्रति चुल्लकद्वारस्य प्रस्तावना चुल्लकस्य भेदं च प्रतिपादयतिचुल्लत्ति दारमहुणा बहुवत्तव्वंति तं कयं पच्छा ।
मू. (४१३)
तन्ने गुरु सो पुण सामिय हत्थीण विन्नेओ ।
वृ. अधुना चुल्लकद्वारं व्याख्येयम्, अथोच्यते-मूलगाथाया द्वितीये स्थाने निर्दिष्टमपि कस्माद्वाख्या
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५२
पिण्डनियुक्तिः मूलसूत्रं वेलायापश्चात्कृतं?,ततआह-बहुवक्त व्यमिदंदारमतोव्याख्यावेलायांपश्चात्कृतं, तत्र गुरुः तीर्थकरादिः 'वर्णयति' प्ररूपयति यथा च चुल्लको द्विधा, तद्यथा-स्वामिनो हस्तिनश्च। मू. (४१४) छिन्नमछिन्नो दुविहो होइग अछिन्नो निसिहअनिसिट्टो।
छिन्नंमि चुल्लगमी कप्पड्ग घेत्तुं निसिट्ठमि ।। वृ. इह द्विधा चुल्लकः, तद्यथा-छिन्नोऽच्छिन्नश्च, इयमत्र भावना-इह कोऽपि कौटुम्बिकः क्षेत्रगतहालिकाना कस्यापि पार्श्वे कृत्वा भोजनं प्रस्थापयति, स यदेकैकाहालिकयोग्यं पृथक् पृथग भाजने कृत्वा प्रस्थापयति तदास चुल्लकश्छिन्नः, यदा तु सर्वेषामपिहालिकानां योग्यमेकस्यामेव स्थाल्या कृत्वा प्रेषयति तदा सोऽच्छिन्नः, एवमन्यत्राप्युद्यापनिकादौ छिन्नाच्छिन्नत्व चुल्लकस्य भावनीयम्। अच्छिन्नोऽपि द्विघा, तद्यथा-निसृष्टोऽनिसृष्टश्च,तत्रनिसृष्टःकौटुम्बिकेनयेषांचहालिकानायोग्यसचुल्नकः तैश्वसाधुभ्योदानाय मत्कलितः इतरस्त्वमत्कलितोऽनिसष्टः। तत्रयस्यनिमित्तं छिन्नःसएवचेत्तस्यात्मीयस्यछिन्नस्यदाता तर्हि तस्मिंश्छिन्नेऽपिचुल्लकेतत्स्वामिनादीयमानेसाधूनांग्रहीतुंकल्पते.दोषाभावात्,तथाऽच्छिन्नेऽपिसवेरपि तत्स्वामिभिर्निसृष्ट-अनुज्ञातेतंग्रहीतुंकल्पते,तत्रापिदोषाभावात्।एनमेवार्थसविशेषतरमाहमू. (४१५) छिन्नो दिट्टमदिट्टो जो यनिसिट्टोभवे अछिन्नोय।
सोकप्पइ इयरो उन अदिदिट्ठो वडणनाओ। व. यश्चल्लको यस्य निमित्तं छिन्नः सतेने दीयमानो मूलस्वामिना कौटम्बिकेनादृष्टो दृष्टो वा कल्पते. तथायश्वाच्छिन्नोयोऽपिचयस्यनिर्मितछिन्नःसस्वस्त्रस्वामिभिरनुज्ञातोऽन्येनदीयमानःस्वस्वस्वामिभिरदृष्टो दृष्टो वा कल्पते, 'इयरोउण'त्ति इतर एतद्व्यतिरिक्तःतुः-पुनरर्थे छिन्नोऽछिन्नो वा स्वस्वस्वामिभिरननुसातोऽदृष्टोदृष्टोवानकल्पते,प्रागुक्त ग्रहणादिदोषसम्भवात,अयंचविधिःसाधारणानिसृष्टेऽपिवेदितव्यः ।
मू. (४१६/२) अनिसिट्टमणुन्नायं कय्यइ घेत्तुं तहेव अट्ठि। .
वृ.अनिसृष्टं साधारणानिसृष्टंपूर्वस्वस्वामिभिःसर्वैरननुज्ञातमपियदिपश्रादनुज्ञातंभवतितहिकल्पते तद्ग्रहीतुं।तथाऽनुज्ञातंसत्सर्वेःस्वामिभिरन्यत्रगतत्वादिनाकारणेनादृष्टमपिग्रहीतुंकल्पते, दोषाभावात् । सम्प्रति हस्तिनश्चुल्लकानिसृष्टं गाथोत्तरार्द्धन भावयति.
मू. (४१६/२) जडस्स यअनिसिलुन कप्पई कप्पइ अदिटुं।
वृ.हस्तिनोभक्तं मिण्ठेनानुज्ञातमपिराज्ञागजेनचानिसृष्टम-अननुज्ञातंनकल्पते, वक्ष्यमाणग्रहणादिदोषप्रसङ्गात, तथा मिण्ठेन स्वलभ्यं भक्तं दीयमानं गजेनादृष्टं कल्पते, गजदृष्टग्रहणे तु वक्ष्यमाणोपाश्रयभङ्गादिदोषप्रसङ्गः। अस्यैव विधेरन्यथाकरण दोषानाहमू. (४१७) निवपिंडो गयमत्तं गहणाईंग अंतराइयमदिन्नं ।
डुबस्स संतिएवि हुअभिक्ख वसहीए फेडणया। वृ.इहयद्गजस्यभक्तं तद्राज्ञःपिण्डा-राज्ञोभक्तं, ततोराज्ञाऽननुज्ञातस्य ग्रहणे ग्रहणादयो-ग्रहणाकर्षणवेषोद्दालनाक्यो दोषा भवेयुः, तथा 'आन्तराकियम्' अन्तरायनिमित्तं पापं साधोः प्रसज्यते, राजा हि मायाजामन्तरणष माधव पिण्ड ददाति कष्टः सन् कदाचिद् मिण्टं स्वाधिकाराद्भशयति. तनो मिण्ठम्य वृत्तिच्छेदः साधुनिमित्त इति साधोरन्तरायिकंपापं, तथा अदिन्न' तिअदत्तादानदोषो, राजाऽननुज्ञातत्वात् तथा डुम्बस्य' मिण्ठस्यसत्केपिण्डेमिण्ठेनस्वयंदीयमाने अभीक्ष्णं प्रतिदिवसंयदिसाधुस्तंपिण्डंगजस्य पश्यतो गृह्णाति तदा मदीयकवलमध्यादनेन मुण्डेन पिण्डो गृह्यते गृह्यते इत्येवं कदाचिद्रष्टः सन यथायोगं
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं-४१७
३५३ मागें परिभ्रमन्नुपाश्रयेतं साधं दृष्ट्वा तमुपाश्रयं स्फोटयत्. माधुंच कथमपि प्राप्य मारयेत. तम्मान गजस्थ पश्यतो मिण्ठस्यापि सत्कं गृह्णीयात् । तदवमुक्त मनिसृष्टद्वारम, अधुनाऽध्यवपूरकद्धारमाह. म. (४१८) अज्झोयरओ तिविहो जावंतिय सघरमीसपासंडे।
मूलंमि य पुवकये ओयरई तिण्ह अटाए॥ वृ.अध्यवपूरकः त्रिविधः त्रिप्रकारः तद्यथा-'जावंतिय' इति स्वगृहमिश्रशब्दयोस्त्रापि सम्बन्धनात् स्वगृहयावदर्थिकमिश्रः सघरमीसे तिअत्रसाधुशब्दोऽध्याहियते, स्वगृहसाधुमिश्रः, पासंडे' इनिअत्रापि यथायोमस्वगृहमिश्रशब्दसम्बन्धः, स्वगृहपाषण्डेिमिश्रः, स्वगृहश्रममिश्रःस्वगृहपापण्डिमिश्रेऽन्तभांवित इति पृथग्योक्तः। विविधस्यापि सामान्यती लक्षणमाह-'मूलंमी'त्यादि, मूले-आरम्भेऽग्रिसन्धुक्षणस्थालीजन्नप्रक्षेपादिरूपे पूर्व यावदर्थिकाद्यागमनात प्रथममेव स्वार्थं निष्पादिते पश्चाद्यथासम्भवं त्रयाणां' यावदर्थिकार्दानामर्थाय अवतारयति' अधिकतरांस्तण्डलादीन प्रक्षिपति. एषोऽध्यवपूरकः अत एव चास्य मिश्रजातादभेदः, यत्तो मिश्रजातं तदच्यतेवत्प्रथमत एव यावदर्थिकाद्यर्थमात्मार्थच मिश्रं निष्पाद्यते. यत्पुनः प्रथमत आरभ्यत्त स्वार्थ पश्चात्प्रभूतान र्थिनः पाचण्डिनः साधून समागतानवगम्य तेधामायाधिकत्तरं जलतण्डुलादि प्रक्षिप्यते सोऽध्यवपूरक इति मिनातादस्य भेदः। अममेव भेदं दर्शयत्ति. म. (११९) संडुलजलआयाणे पुप्फफले सागवेसणे लोणे।
परिमाणे नाणत्तं अज्झोयरमीसजाए य ।। वृ.इह'न्यत्ययोऽप्यासा'मितिवचनात्सप्तमी यथायोगंषष्ठ्यर्थे तृतीयार्थे चवेदितव्या. ततोऽयमर्थःअध्यवपूरकस्यमिश्रजातस्यचपरस्परंनानात्वंतण्डुलजलपुष्पफलशाकवेसनलवणानाम् आदाने आदानकालेयविचित्रंपरिमाणंतेनद्रष्टव्यं तथाहिमिश्रजातेप्रथमतएवस्थाल्यांप्रभृतंजलमारोप्यते.अधिकतराश्च तण्डुलाः कण्डनादिभिरुपक्रम्यन्ते, फलादिकमपि च प्रथमतएव प्रभूततरं संरभ्यते. अध्यवपूरके तु प्रथमतः स्वार्थस्तोकतरंतण्डुलादिगृह्यते,पश्चाद्यावदर्थिकादिनिमित्तमधिकतरंतण्डुलादिप्रमिप्यते.तस्मात्तण्डुलादीनामादानकाले यदिचित्रं परिमाणं तेन मिश्राध्यवपूरकयोनानात्वमवसेयं। मू. (४२०) जावंतिए विसोही सघरपासंडि मीसए पूई।
छिन्ने विसोही दिन्नंमि कप्पइन कप्पई सेसं॥ वृ. 'यावदर्थिक' यावदर्थिकमिश्रेऽध्यवपूरके शुद्धभक्त मध्यपतिते यदि तावन्मात्रमपनीयते ततो विशोधिर्भवति, अत एव च स्वगृहयावदर्थिकमिश्राऽध्यवपूरको विशोधिकोटिर्वक्ष्यते. स्वगृहपापण्डिमिश्रे उपलक्षणमेतत् स्वगृहसाधुमिश्ने च शुद्धभक्त मध्यपतिने पतिर्भवत्ति, सकलमपि तदभक्तं पूतिदोषदुष्टं भवतीत्यर्थः तथा विशाधिकाटिरूप यावदर्थिकाध्यवपूरक छिन्न यावन्तः कणाः कार्पटिकाद्यर्थ पदाक्षिप्ता: तावन्मात्ररथाल्याः पृथकृते गति यद्वा तावन्मात्र कार्पटिकादिभ्योदत्त सतिशेषमुन्द्ररितं यदभक्तं तत्साधूनां कल्पत शेष पुनः स्वगृहपाषण्डिमिश्रस्वगृहसाधुमिश्राध्यवपूरकल्पं न कल्पते, विमुक्तं भवति ? यदि तत्तावन्मानं स्थाल्याः पृथक्कृतं दत्तं वा पापंण्ड्यादिभ्यस्तथापि यच्छेषं तन्न कल्पते इति। मू. (४२१) छिन्नंमितओ उक्कडियंमि कप्पड़ग पिहीकर सेमं।
आहावणाए दिन्नं च तत्तियं कप्पए सेसं॥ वृ. विशोधिकोटिरूपे यावदर्थिकऽध्यवपूरके यावदधिकं पश्चात प्रक्षिप्त तावन्मात्रे 'छिन्ने' पृथक्कृते तत्र छेदो रेखयापि भवतितदाह-'तओउक्कटियमिततःस्वस्थानादत्कर्षित-उत्पाटिते, इहोत्कर्षितं स्वस्थाना126123
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૬૪
पिण्डनिर्युक्तिः- मूलसूत्रं
दुत्पाट्य शेषभक्तस्योपरि निक्षिप्तमपि भण्यत तता विशेषणान्तरमाह - पृथक्कृते स्थाल्या बहिर्निष्काशित शेषं यद्भक्तं तत्साधूनां कल्पते । अथवा 'आभावनया' उद्देशेन न तु सिक्थादिपरिगणनेन यदि तावन्मात्र कापटिकादिभ्यां दत्तं स्यात् ततः शेषं कल्पते । तदेवमभिहितमध्यवपूरकद्वारं, तदभिधानाच्चाभिहिताः षोडशाप्युद्गमदोषाः । सम्प्रत्येतेषामेव विभागमाह
मू. (४२२)
एसो सोलस ओ. दहा कीरइ उग्गमा । एगो विसाहिकांडी, अविसोही उचावरा ।।
वृ. एष षोडशभेद उद्गमः सामान्येन द्विधा, तद्यथा- 'एका विशाधिकादिः एको भेदो विशोधिकोटिरूपः अपरा च 'अविशोधिः' 'अविशोधिकोटि:' अविशांधिकोटिरूपो द्वितीयो भेद इत्यर्थः । तत्र यद्दोषस्पृष्टमक्ते तावन्मात्रेऽपनीतं सति शेषं कल्पते स दोषो विशोधिकोटिः शेषस्त्वविशोधिकोटिः ।
मू. (४२३)
आहाकम्मुदसिय चरमतिगं पड़ मीसजाए य । बायरपाहुडियावि य अज्झायरण य चरिमदुगं ॥
वृ. आधाकर्म सप्रभेदम्, १ आशिकस्य' विभागाद्दशिकस्यान्त्यभेदत्रयं २ तथा 'पृतिः भक्त पानरूपा ३ मिश्रजात' पाषण्डिगृहमिश्रसाधुगृहमिश्ररूपं ४ बादरा प्राभृतिका ५ अध्यवपूरकस्य च 'चरमद्रिक' स्वगृहपाषण्डिमिश्रस्वगृहसाधुमिश्ररूपम् ६, एते उद्रमदोषा अविशोधिकोटिः । अनया चाविशोधिकोट्या अवयवेन स्पृष्टं शुद्धं भक्तं यद्दोषदुष्टं भवति तं दोवमाह -
मू. (४२४)
उग्गमकोडी अवयव लेवालेव य अकयए कप्पे । कंजियआयामगचाउलोयसंसट्टपूईओ ॥
वृ. 'उद्गमकोट्याः' उद्गमदोषरूपाया अविशांधिकोट्या 'अवयवेन' शुष्कसिक्थादिना तथा 'लेपेन' तक्रादिना 'अलेपेन' वल्लचणकादिना संस्पृष्टयदृभक्तं तस्मिन्नुज्झितेऽपियत् अकृते कल्पे अकृतकल्पये इत्यर्थः पात्रं यत्पश्चात्परिगृह्यते तत्पूतिरवगन्तव्यम् । इह कश्चिन्मतिदीर्वल्यादित्यं विकल्पेत- यथा यदेव साधूनाध्यय निर्वर्त्तितं तदेवकमादनमायाकर्म भवति, न शेषमवश्रावणकाञ्जिकादि, ततस्तत्संस्पृष्टं पूतिर्न भवतीति ततस्तदभिप्रायनिराकरणार्थमाह- 'कंजि' इत्यादि. इह साध्वर्थमोदनेऽभिनिर्वत्र्त्यमाने यत्तत्सत्कं काञ्जिकादि तदप्याघाकर्मैव, तदवयवरूपत्वात्, ततः काञ्जिकनाऽऽयामेन - अवश्रावणेन चाउलोदकेन च यत्संस्पृष्टं तदपि पूतिर्भवति । एतदेव ख्पकत्रयेण भाष्यकृद्याख्यानयति
मू. (४२५ )
सुक्केऽवि जं ठिक्कं तु असुइणा धावए जहा लाए। इह सुक्काऽवि छिक्कं धावड़ कंमण भाणं तु ? ॥ वालवत्ति जं वृत्तं जपि दव्वमलेवई ।
[भा. २८]
मू. (४२६)
[भा. २९]
मू. (४२७)
[भा. ३० ]
वृ. सुगमं नवरमाद्यरूपकण अवयव' इतिपदंव्याख्यानं द्वितीयरूपकण लेवालेव' इनि, जत्राय भावार्थ:वल्नचनकादिद्रव्यमलेपकृत यदि प्रथममनाभागादिकारणतः पात्रं गृहीत्वा पश्चात्कथमपि परिज्ञातं परित्यज्य पात्रं कल्पयन्ति-कल्पत्र्येण प्रक्षालयन्ति, किं पुनस्तक्राटिक लेपकृगृहीत्वा तत्र सुतरां कल्पत्रयेण प्रक्षालनं कर्त्तव्यम् इति परिज्ञापनार्थ लेपालेप इत्युक्तं तथा यंदेव मुख्यवृत्त्या साधूनाधाय क्रियते तदेवाधाकर्म
तंपि वत्तुं न कप्पंति, तक्काड़ किमु लेवई ? ।। आहाय नं. कीरड तं तु कम्म, वज्जेहिही आयणमंगमेव । सांवीर आयामग चाउली वा, कम्मंति तो तग्गहणं करेति ॥
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
मृलं-४२७ नान्यदिति बदध्या शिष्या वर्जयिष्यन्ति ओदनमवक केवलं न शेषं तण्डुलोदकादिकं ततो गुरवा. भद्रबाहुस्वामिनःसौवीरावश्रावणतण्डुलोदकान्यप्याधाकर्मेतिपरिज्ञापनार्थतद्रहणं-सौवीरादिग्रहणविशेषतः कुर्वन्ति । तदेवमविशोधिकोटिरुक्ता, सम्प्रति विशोधिकोटिमाह. मू. (४२८) सेसा विसोहिकोडी भत्तं पानं विगिंच जहसत्तिं।
अणलक्खिय मीसदवे सब्वविवेगेऽवयव सुद्धो ।। वृ. शेषांघादेशिकं नवविधमपि च विभागौदेशिकम्-उपकरणपूतिर्मिश्रस्याद्यो भेदः स्थापना सूक्ष्मप्राभृतिका प्रादृष्करणं क्रीनप्रामित्यकं परिवर्तितमभ्याहृतमुभिन्नं मालापहृतमाच्छेद्यमनिसृष्टमध्य. वपूरकस्याद्या भेदश्रेत्येवंरूपा विशोधिकोटिः, विशुध्यति शेषं शुद्धं भक्तं यस्मिन्नुभृते यद्वा विशुद्ध्यति पात्रमकृतकल्पत्रयमपि यस्मिन्नुज्झितेसा विशोधिः, सा चासौ कोटिश्च-भेदश्र विशोधिकोटिः, उक्तं च
उद्वेसियंमि नवगं उवगरणे जंच पझ्य होई। जावंतियमीसगयं च अज्झायरए यपढमपयं ।। परियट्टिए अभिहडे उब्भिन्ने मालोहड इय। अच्छिन्ने अणिसिट्टे पाआयर कीय पामिच्चे ।। सहमा पाहडियावि य ठवियगपिंडा यजोभव विहो । सव्वावि एस रासी विसोहिकाडी मुणेयव्यो।।
अत्र विधिमाह-'विगिंन जहसत्ति' अनया विशोधिकोट्या यत् संस्पृष्टं भक्तं पानं वा तद्यथाशक्ति 'विगिश्च परित्यज, इयमत्र भावना-भिक्षामटता पूर्वपात्रेशुद्धं भक्तं गृहीतं,ततस्तत्रैवानाभोगादिकारणवशतो विशोधिकोटिदोषदृष्टंग्रहीत. पश्चाच्च कथमपिज्ञातं-यथैतद्विवक्षितंविशोधिकोटिदोषदष्टंभया गृहीतमिति, ततो यदि तेन विनापि निर्वहति तर्हि सकलमपि तद्विधिना परिष्ठापयति, अथ न निर्वहति तदा यदव विशोधिकोटिदोषदृष्टं तदेव तावन्मात्रं सम्यक परिज्ञाय परित्यजति, यदि पुनरलक्षितेन सदृशवर्णगन्धादितया पृथक परिज्ञातुमशक्येन मिश्रितं भवति यद्वा 'द्रवेण' तक्रादिना तदा सर्वस्यापि तस्य विवेकः. कृते च सर्वात्मना विवेके यद्यपि केचित्सूक्ष्मा अवयवालगिताभवन्ति तथापि तत्रपात्रेऽकृतकल्पेऽप्यन्यतः परिगृह्यन शद्धो यतिः त्यक्तभक्तादेर्विशोधिकोटित्वाद. विवेकशतभिवतिमू. (४२९) दव्वाइओ विवेगो दव्वे जं दव्यजंजहिं खेत्ते।
काले अकालहीनं असढो जंपस्सई भावे॥ वृ. 'द्रव्यादिकः' द्रव्यक्षेत्रकालभावविषयोविवेकः, तत्रयव्यंपरित्यजतिसद्रव्यविवेकः, तथापरित्याज्यं यत्र क्षेत्रे परित्यन्यते स क्षेत्रविवेकः क्षेत्रे विवेकः क्षेत्रविवेक इति व्युत्पत्तेः, तथा यदिशोधिकोटिदोषदष्टमकालद्दीन-शीघ्रंपरित्यज्यतएषकालतो विवकः इहयदेवदोषदष्टंभक्तादिपरिज्ञातंतदैवतत्कालविलम्बाभावन परित्यक्त व्यं, परित्यागबुद्ध्या वा पृथग-भिन्न स्थाने कर्त्तव्यमन्यथा भावतस्तत्परिग्रहात्संयमहानिप्रसक्तः तत उक्त मकालहीनमिति.तथांयत अशठः अरक्त दिए:सनदोषदष्टंपश्यतिहष्टाचाका. लहीन शीघ्र परित्यजति स 'भाव' भावतो विवकः । इह निर्वाह सति विशाधिकाटिदोषसम्मिअंसकलमपि परित्यक्तव्यम, अनिवहि तु तावन्मानं, तत्र विधिमुपदर्शयितुकामः प्रथमतचतुर्भङ्गिकामाह . मू. (४३०) सुक्कोल्लसरिसपाए असरिसपाए य एत्थ चउभंगा।
__ तुल्ने तुल्लनिवाए तत्थ दुवे दान्नऽतुल्ला उ॥ वृ. अत्र शुष्कस्याऽऽर्द्रस्य च ‘सहशे' समानेऽन्यस्मिन वस्तुनि मध्ये पतिते सति तथा 'असदृशे' असमानेऽन्यस्मिन् वस्तुनिमध्ये पतिते सति चतुर्भङ्गीभवति, सूत्रे चपुंस्त्वनिर्देशआर्षत्वात, चत्वारोभङ्गा भवन्तीत्यर्थः ते चेमे शुष्क शुष्कंपतितं. शुष्क आर्द्रम, आर्टेशुष्कम, आद्रे आमिति, तत्र येन येन पंदन या
___
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
३५६
पिण्डनियुक्ति:- मूलसूत्रं
भी लब्धा तौ तौ तथा दर्शयति- 'तत्थ' त्ति तत्र तुल्ये' समाने सति अन्यस्मिन् वस्तुनि मध्ये तुल्यनिपातेऽधिकरणसदृशस्य वस्तुनः प्रक्षेपे ' द्वौ' प्रथमचतुर्थरूपौ भङ्गा लब्धी, तौ च 'सुक्कोल्लसरिसपाए' इत्यनेन पदेन सूचितौ, तथा द्वौ भङ्गौ द्वितीयतृतीयरूप 'अतुल्यात्' विसदृशात् प्रक्षिप्यमाणात् लब्धी, ताँच 'असरिसपाए य' इत्यनेन पदेनोक्तौ । तदेवं चतुर्भङ्गिकामभिधाय सम्प्रत्यत्रैवोद्धरणविधिमाहसुक्के सुक्कं पडियं विगिंचिउ होइ नं सुहं पढमो । मि दवं छोढुं गालंति दवं करं दाउ ।। तइयंमि करं छोढुं उल्लिंचइ ओयणाइ जं तरइ ।
मू. (४३१)
मू. (४३२)
दुल्लहदव्वं चरिमे तत्तियमित्तं विगिंचंति ।।.
वृ. 'शुष्के' वल्लचनकादौ मध्ये यत् 'शुष्कं' वल्लचनकादि पतितं तत्सुखं जलप्रक्षेपदिकष्टमन्तरेण 'विगिंचिउं होइ' परित्यक्तुं भवति, परित्याज्यं भवतीत्यर्थः, एष प्रथमो भङ्गः तथा द्वितीये भङ्गे 'शुष्के' बल्ल चनादौ मध्ये कथमप्यार्द्र तीमनादि विशोधिकाटिदोषवत पतितमित्यवरूप 'द्रवं काशिकादि तत्र मध्ये प्रभूतं प्रक्षिप्य पश्चात्पामवनभ्य पात्रकर्णेकदेशे च शुद्धभक्त पानरक्षणार्थं करं च दत्त्वा सर्व द्रवं गालयन्ति । तथा तृतीये शुद्धे आई तीमनादी मध्यपतितं शुष्कं कूरवल्लचनकादिरूपमोदनमित्येवंरूपे तत्र तीमनादी मध्ये 'करं' हस्तं प्रक्षिप्यौदनादि यद्यावन्मात्रं शक्रोति तावन्मात्रमशठः सन् 'उल्लिंचति' आकर्षति, ततः शेषं तीमनादि कल्पते, यथा‘चरमे' आर्द्रे आर्द्रपतितमित्येवरूपे यदि तद्रव्यं दुर्लभम्' अन्यत्रनप्राप्यते तत्रोद्देशतस्तावन्मात्रं परित्यजन्ति, शेषं कल्पते, एषा चतुर्भङ्गिका साधुनामसंस्तरणे वेदितव्या, संस्तरणे च सकलमपि परित्यजन्ति । तथा चाहमू. (४३३)
संघरे सव्वमुज्झति, चउभंगो असंथरे । असढो सुज्झई जेसु, मायावी जेसु बज्झई ॥
वृ. 'संस्तरे' निर्वाहि सति सर्वमपि पात्रस्थितं निशोधिकोटिसंसृष्टमुज्झन्ति, 'असंस्तरे' अनिवहि पुनः 'चतुर्भङ्गी' चत्वारोऽनन्तरोक्ता भङ्गाः, सूत्रे च पुंस्त्वनिर्देश आर्षस्वात् कथंभूतास्ते भङ्गाः ? इत्याह-येषु भङ्गेषु ‘अशठः' अरक्त द्विष्टः सन् वर्त्तमानः शुध्यति शुद्धिमापद्यते, मायावी च येषु बध्यते । तदेवं विशोध्यविशांधिरूपं कोटिद्रयं सप्रपञ्चमुक्त म, इदानीं तदेवोपसंहारव्याजेन सङ्क्षेपत आहकोडीकरणं दुविहं उग्गमकोडी विसोहिकोडी य ।
मू. (४३४)
उग्गमकांडी छक्क विसोहिकोडी अनेगविहा ॥
वृ. कोटीकरणं द्विविधं द्विप्रकारं, द्विधाकोटिरित्यर्थः तद्यथा-उद्गमकोटिविंशाधिकोटिन, तत्रोद्रमकोटिः 'षटकम' आधाकर्मिकौंदशिकान्त्यभेदत्रिकादिषड्भेदाः विशोधिकाटिः पुनरनेकविधा- आघादृशिकादिरूपा । मू. (४३५ ) नव चैव अढारसंग सत्तावीसा तहव चउ पन्ना । नउड़ दी चैव सया उ सत्तरी होड़ कांडीणं ॥
वृ. प्रथमतः कोटयां नव भवन्ति, तद्यथा- स्वयं हननमन्येन घातनमपरेण हन्यमानस्यानुमोदनं, तथा स्वयं पचनमन्येन पाचनमपरेण पच्यमानस्यानुमोदनं, तथा स्वयं क्रयणमन्येन क्रायणमपरेण क्रीयमाणस्यानुमोदनम्, इहाद्याः षडविशोधिकोटयोऽन्तिमास्तु तिस्रो विशोधिकोटयः, एता अपि नवकोटीः कोऽपि सेवते कोsपि षेण, ततो द्विकेन गुणिता अष्टादश भवन्ति, अथवैवं ताः कोऽपि मिथ्यादृष्टिः कुशास्त्रसम्पर्कसमुत्थवासनावशतो निःशङ्क सेवत, कोऽपि सम्यगृदृष्टिः सन विरतोऽप्यनाभोगा-दिकारण
"
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं-४३५
३५७ तोऽपरिज्ञानतः, कोऽपि पुनः सम्यग्दृष्टिरपि सन्नविरतत्वेन गार्हस्थ्यमवलम्बमानः, ततो मिथ्यात्वाज्ञानाविरतिरूपेणत्रिकेणनवगुणिताःसप्तविंशतिर्भवति.रागद्वेषोत्वत्रपृथग्नविवक्ष्येते, यदात्तु पृथगविवक्ष्येते तदा ताभ्यांसप्तविंशतिर्गणिताचतुष्पश्चाशदभवति तथा ताएवनव कोटयःकदाचित् पुष्टमालम्बनमधिकृत्य दशविधक्षान्त्यादिधर्मपरिपालनार्थसेव्यन्ते, यथादुर्भिक्षेकान्तारेचान्येनफलादिनाऽभ्यवहृतेनाहंदेहंधृत्वा क्षान्तिमार्दवमा दयावद्दह्यपालयिष्यामीति हन्ति.एवमन्यनघातनाद्यपिभावनायं ततोनवदशभिगणिता जाता नवनिः इयं च सामान्यतश्चारित्रनिमित्ता,काचित पुनश्चारित्रनिमित्ता विशिष्टज्ञानलाभसम्भवनिमित्ता च. यथाऽस्मिन कान्तारादावनेन फलादिनाऽभ्यवहतेन देशमहंघृत्वा क्षान्त्यादिकं पालयिध्यामि प्रभूतानि च शास्त्राण्यध्येष्ये इति हन्तीत्यादि, एषा च ज्ञानस्य प्राधान्यविवक्षणात् ज्ञाननिमित्ता भण्यत्ते, काचित्पुनश्चारित्रनिमित्ता दर्शनस्थिरीकरणहेतुशास्त्रार्थपरिज्ञाननिमित्ता च, यथाऽस्मिन कान्तारादावनेन फलादिनाऽभ्यवहतेन देहं परिपाल्य ज्ञान्त्यादिकंघालयिष्यामि दर्शनं च निर्मल विधास्ये इनिहन्तीत्यादि. एषा च दर्शनग्यप्राधान्यविवक्षणा दर्शननिमित्ताभिधीयते.ततएवं त्रिप्रकारानवतिरिति त्रिभिनवतिर्गुण्यते. ततो द्वे शते सप्तत्यधिके कोटीनां भवतः, उक्तं च.
सगाई मिच्छाई रागाई समणधम्म नाणोंई। नव नवसत्तावीसा नव नरइए उ गुणकारा॥ यातुदर्शनस्थिरीकरणार्थप्रभूतशेषशास्त्रावगाहनार्थचारित्रार्थचसेव्यतेसासामान्यतयारित्रनिमित्तायामन्तर्भाव्यते,ततोनसूत्रोक्त भेदसंख्यानियमव्याघातः सम्प्रत्युद्गमद्वारदोषाणांवक्ष्यमाणोत्पादनाद्वारदोषाणां च यतः सम्भवस्तांस्तदुत्थितान् वैविक्त्येनाह. मू. (४३६) नाम ठवणादविए भावे उप्पायणा मुनेयव्वा।
दव्वंमि होइ तिविहा भावंमि उ सोलसपया उ॥ वृ. उत्पादना चतुर्द्धा. तद्यथा-'नाम'ति नामोत्पादना स्थापनोत्पादना 'द्रव्ये' द्रव्यस्योत्पादना भावे' भावस्योत्पादना च, तत्र नामस्थापने द्रव्यस्योत्पादना च यावन्नो आगमतो भव्यशरीरद्रव्योत्पादना प्रागुक्त गवेषणादिवि भावनीया, ज्ञशरीरभव्यशरीव्यतिरिक्ता तु द्रव्योत्पादना त्रिधा-सचित्तद्र-व्यो. त्पादनाऽचित्तद्रव्योत्पादना मिश्रद्रव्योत्पादना च। भावोत्पादना द्विधा, तद्यथा-आगमतो नोआगमतच, तत्रागमत उत्पादनाशब्दार्थजस्तत्रचोपयुक्तः,नोआगमतोभावोत्पादनातुद्विधा.तद्यथा-प्रशस्ताऽप्रशस्ता च: तत्र प्रशस्ता जानाद्युत्पादना, अप्रशस्ता 'षोडशपदा' वक्ष्यमाणघात्रीदत्यादिषोडशभेदा। मू. (४३८) आस्यमाइएहिं वालचियतुरंगबीयमाईहिं।
सुयआसदमाईणं उप्पायणया उसच्चित्ता। वृ. सुनाश्चद्रुमादीनां द्विपदचनुष्पमापदरूपाणाम, अत्रादिशब्दः प्रत्यकमभिन्सम्बध्यत. सतादीनामवादीना मादीनां च यथासाव्यमास्यादिभिः, आसूयम' आपयाचितकम. आदिशब्दादभाटकजलादि. परिग्रहः।तथा बालचिततरङ्गबीजादिभिध' तत्रबालः-केशरामादिभदभिन्नश्चिता-व्याप्तावालचितः-पुरुषा
लोमशः पुरुष' इति वचनात, तुरङ्गवीजे च सुप्रसिद्धे. आदिशब्दादन्यहेतुपरिग्रहः. या उत्पादना. तथाहि. कचिन्निनभायांयाः कथमपि पुत्रागाभव देवताया आपयाचितकन ऋतुकाल स्वसंप्रयोगण च सुतः पुत्रिका वोत्पादयते. तथा निजघोटिकायाः परस्य भाटकप्रदानेन परघोटकमारोप्य तुरङ्ग उत्पाद्यते, एवं यथायोग बनीवादिरपि, नथा जलसेकेनबीजारोपणेनगुमवल्यादिः, तत इत्थं सुतादीनामुत्पादनासा सचित्तद्रव्यो. त्पादना । सम्प्रत्यचित्तद्रव्योत्पादनां मिश्नद्रव्योत्पादनां च प्रतिपादयति
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
३.८
पिण्डनियुक्तिः-मूलसूत्रं मू. (४३९) कणगरययाइयाणं जहेट्टयाउविहिया उ अचित्ता।
___ मीसा उसभंडाणं दुपयाइकया उउप्पत्ती ।। वृ. 'कनकरजत्तादीनां' सुवर्णरुप्यताम्रादीनां यथेष्टधातुविहिता' यथेष्टोयो यस्येष्टोऽनुकूलोधातुस्तस्माद्विहिता-कताउत्पत्तिःसा अचित्ता' अचित्तद्रव्योत्पादना, यथाया द्विपदादीनां दासादीनां सभाण्डाना' सालङ्कारादीनां वेतनप्रदानन या कृता आत्मीयत्वनोत्पत्तिः सा मिश्रा' मिश्रद्रव्योत्पादना। मू. (४४०) भावे पसत्थ झ्यरो कोहाउप्पायणा उ अपसत्था।
कोहाइजुया धायाइणं च नाणाइ उपसत्था॥ व. 'भाव' भावविषया उत्पादना द्विधा, तद्यथा-प्रशस्ता 'इतरा' अप्रशस्ता, तत्र या क्रोधादीनां क्रोधादियुता धात्रीत्वादीनां वोत्पादना साऽप्रशस्ता | या तु 'ज्ञानादेः' ज्ञानदर्शनचारित्राणामुत्पादना सा प्रशस्ता। इहचाप्रशस्तयाभावोत्पादनयाऽधिकारः, पिण्डदोषाणांवक्त मपक्रान्तत्वातासाचषोडशभेदा. म. (४४१) धाई दइ निमित्त आजीव वामगे तिगिच्छा य।
कोहे मान माया लोभे य हवंति दस एए॥ मू. (४४२) पुब्बिं पच्छा संथव विज्जा मंते य चुन्न जोगे य।
__ अप्पायणाइ दोसा सोलसमे मूलकम्मे य॥ वृ. धात्री' बालकपरिपालिका, इह यात्रीत्वस्य यत्करण कारणं वा तदात्रीशब्देनोक्तं द्रष्टव्यं तथा विवृक्षणात्. एवं दूत्यपि भावनीया, नवरं दूती परसन्दिष्टार्थकथिका निमित्तम्' अतीताद्यर्थपरिज्ञानहेतुः शुभाशुभचेष्टादि, तथा चामुमेव निमित्तशब्दवाच्यमर्थमङ्गीकृत्य पूर्वसूरयो निमित्तशब्दस्य नरुक्तिं . शब्दव्युत्पत्तिमेवमाचक्षते, नियतमिन्द्रियेभ्यः इन्द्रियार्थेभ्यः समाधानं चात्मनः समाश्रित्य यस्मादत्पद्यते शुभाशुभातीताद्यर्थपरिज्ञानं तस्मात्तदिन्द्रियार्थादि निमित्तमिति, उक्तं चाङ्गविद्यायाम
___ इंदिएहिंदियत्येहिं, समाहाणं च अप्पणो। नाणंपवत्तए जम्हा, निमित्तं तेण आहियं ।।
तच्याङ्गादिभेदादष्टधा, तदुक्तम्-अंग सरो लक्खण, वंजणं सुविणा तहा। छिन्नं भामंतलिक्खा य, एमेए अट्ट वियाहिया|
एए महानिमित्ता उ, अट्ट संपरिकित्तिया। एएहिंभावा नज्जती, तीतानागयसंपया।। निमित्तहेतुकं च यद ज्ञानं तदप्युपचारानिमित्तं तदेवेहाधिकृतं. तथा चाङ्गादिनिमित्तहेतुक ज्ञानमेव प्रयत्नाना यतिदोषवानग्रे वध्यत, 'आजीवः' आजीविका वीपकः' भिक्षाचरस्तस्येव यत्समाचरणं तदपि वनीपकः, शब्दव्युत्पत्तिं च स्वयमेवाग्रे वक्ष्यति, 'चिकित्सा रोगप्रतिकारः क्रोधमानमायालाभाः प्रतीताः. पूर्वसंस्तवः' मात्रादिकल्पनया परिचयकरण पश्चात्संस्तवः' श्वश्रवादिकल्पनयां परिचयकरण विद्या रास्पदवनाधिष्टिता ससाधना वाऽक्षरविशेषपन्द्रतिः सवपुरुषंदवताधिष्ठिता असाधना वामन्त्रः, चूर्ण: साभाग्यादिननकोद्रव्यक्षादः, योगः' आकाशगमनादिफलोद्रव्यसङ्घातः, एतऽनन्तरोक्ताउत्पादनायादाषाः, षोडशो दोषो मूलकर्म वशीकरणम। इहधान्यापिण्ड:-धात्रीपिण्डः, किमुक्तं भवति?-धात्रीत्वस्यकरणेन कारणनचयइत्पाद्यत पिण्ड:मधानीपिण्डः, यग्नु त्वम्यकरणनोत्पाद्यते यदीपिण्टा एवंनिमित्नादिवपि भावीयं । तत्र प्रथमतो धात्रीपिण्डं व्याचिख्यासुर्धात्रीभेदानाहमू. (४४३)
खीरे य मज्जणे मंडणे य कीलावणंकधाईय। एकंकावि यदविहा करणं कारावणे चेव॥
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
मृलं.४४३
३५.
वृ. क्षार क्षारविषय एका धात्री या स्तन्यं पाययति, द्वितीया मज्जनविषया, तृतीया मण्डनविषया, चतुर्थी क्रीडनधात्री. पश्रम्यङ्कधात्री । एककाऽपि च द्विधा, तद्यथा स्वयं करण कारणे च. तथाहि-या स्वयं स्तन्यपाययति बालक सास्वयंकरण क्षीरधात्री. यात्वन्ययापाययतिसाकारणे. एवं मज्जनादिधात्र्योऽपि भाव नीयाः। सम्प्रति धात्रीशब्दस्य व्युत्पत्तिमाहमू. (४४४) धारेइ धीयए वा धयंति वा तमिति तण थाई उ।
जहविहवं आमि पुरा खीराई पंच धाईओ॥ वृ. धारयति बालकमिति धात्री, यद्वा धीयते भाटकप्रदानेन ध्रि(धी)यते' पोष्यते इनिधात्री. अथवा 'धयन्ति पिबन्तिबालकास्तामितिधात्री. धात्री'तिनिपातनसूत्रादूपनिष्पत्तिः ताश्रधान्यः पुरा' पूर्वस्मिन् काले यथाविभवं' विभवानुसारण क्षीरादिविषया बालकयोग्याः पञ्च आसन सम्प्रति तथारूपविभवाभावेन ता न दृश्यन्ते । तत्र यथा स्तन्यदापनधात्रीत्वं साधः करोति तथा दर्शयतिमू. (४४५) वाराहारो रोबइ मज्झ कयासाय दहिणं पिज।
पच्छा व मज्झदाही अलं व भुज्जा व एकामि ।। वृ. पूर्वपरिचिते गृहे साधुर्भिक्षार्थ प्रविष्टः सन् मदन्तं बालकं दृष्ट्रा तज्जननीमवमाह-एप बालोऽद्यापि क्षीराहारस्ततःक्षीरमन्तरेणावसीदन रोदिति' आरटति,तस्मान्मयकृताशाय-विहितभिक्षालाभमनारथाय झटित्येव भिक्षादेहि.पश्चात् णम्' एनंबालकं पेज्ने पायय स्तन्यं यद्वा प्रथमत एनं स्तन्यंपाययपश्चान्मह्य भिक्षा दहि, यदिवाऽत्न में सम्मति भिक्षया पायय स्तन्यं बालकमहं पुनर्भूयोऽपि भिक्षार्थमष्यामि । तद्यथामू. (४४६) मइमं अरोगिदहाउआय होइ अविमाणिओ बालो।
दुल्लमयं खु सुयमुहं पिज्नाहि अहं व से देमि ।। वृ. 'अविमानितः' अनपमानितो बालो मतिमानरोगी दीर्घायुश्च भवति. विमानितः पुनर्विपरीतः। तथा दुल्लम खलु लोके सुतमुखं पुत्रमुखदर्शनं, तस्मात्सर्वाण्यप्यन्यानि कर्माणिमुक्त्वा त्वमेन बालकंस्तन्यं पायय, यदि त्वं न घाययसितर्बाह वा ददाम्यस्यै क्षीरं बालकाय, अन्यया वा स्तन्यं पाययामि। अत्र अहं वा सं देमि' इत्यनेन स्वयंकरणा(णेन धात्रीत्वं साधोर्दर्शितं, शेषपादैः कारणेन। अत्र दोषमाहम. १४४७), अहिगरण भद्दपंता कम्मुदय गिलायण य उड्डाहां।
चड़कारी य अवन्नो नियगो अन्नं चणं संक॥ वृ.यदिबालकजननीभद्रा-धर्माभिमुखीभवनितर्हिप्राक्तनःसाधवचनराजितासती अधिकरणमआधाकादि कगति, अथ प्रान्ता-धर्मानभिमरवी तर्हि प्रद्वेष यातीति शेषः, तथा यदि स्वकर्मोदयात्कथमपि यबाला ग्नाना भवति तर्हि उहाह. प्रवचनमालिन्यं, यथा साधना तदानीमालपितः क्षीरं वा पाविनान्यत्र वा नीत्या कन्या अपि स्तन्यं पावितस्तन ग्लाना जातः. तथाऽतीव चाटुकाति लोक 'अवर्णः अश्लाघा. तथा निजकः भत्तां अन्यछा' मथुनादिकं णम्' इति वाक्यालङ्कार तथारूपसाधुवचनश्रवणतः शकत' सम्भावयति । अथवा प्रकारान्तरेण धात्रीकरणे यो दोषस्तं दर्शयति. मू. (४४८) अग्रमवग उबिकल्पा भिक्वायर यहि अन्द्रिई एच्छा।
दक्खसहाय विभासा हिय में धाइत्तणं अज्न। मू. (४४९) वयगंडथल्लतण्यत्तणेहिं तं पुच्छिर अयाणतो।
तत्थ गओ तरसमक्वंभणाइतं पासिउं बालं ॥
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
पिण्डनियुक्तिः मूलसूत्रं ___ वृ. अयमपरो विकल्या धात्रीकरण, तमेवाह-भिक्षाचयांप्रविष्टन साधुना काचित श्राद्रिका अधृतिः धृतिरहिता दृष्टा, ततः पृष्टा यथा-किमधत्वं सशोका दृश्यसे?, तत एवमुक्तासती साप्राह-यो दुःखसहायो भवति तस्मै दुःखं निवेधते. दुःखसहायश्च स उच्यते यो दुःखप्रतीकारसमर्थः, ततः साधुराह-अहं दुःखसहायस्तस्मान्निवेधता मे दुःखं, ततः सा प्राह-अद्य मे-मम धात्रीत्वममुकष्मिन्नीश्वरगृहे 'हृतं' स्फेटितं ततोऽहंविषण्णा, ततःसाधुराह-मात्वं विषादंकाषी अहमवश्यंत्वांतत्राचिरणधात्रीनस्थापयामीतिप्रतिज्ञा विधायतस्याः पार्श्वेऽभिनवस्थापितायाधान्यावयःप्रभृतिकमजानानःपृच्छति.यथा किंतस्याक्यः- तारुण्य परिणतंवा?, गण्डावपिस्तनापरपर्यायो किं कूपराकारबद्दीघौ यद्वाऽतिशयेन स्थूलो?. शरीरेऽपि तस्याः किंस्यूलत्वं किंवा कृशस्वं?.तत एवं पृष्टा तंत्रेश्वरगहे गतः सन् तत्समक्षं' गृहस्वाम्यादिसमक्षं तं बालक दृष्ट्वा भणति। किं तद्भणनि? इत्यत आहमू. (४५०) अहुट्टियं व अनविक्खियं व इणमं कुलं तु मन्नामि ।
पुन्नहिं जहिताए तरई बालेण सृएमा॥ वृ. अहमिदमन्य इदं' युष्मदीयंकुलमधुनोत्थितं-सम्प्रत्येवेश्वरीभूतं. यदिपुनःपरम्परागनलक्ष्मीकमिदमवयित तर्हि कथं न परम्परया धात्रीलक्षणे कुशलमपि अभविष्यत ? इति भावः, यद्वा ‘अनवक्षितम' अपरिभावितंमहत्तरपुरुषैः ततएव,यावासावाधात्रीध्रियते, एतच्च वालेनासङ्गतधात्रीस्तनापानविच्छायेन 'सूचयामः' लक्षयामः, ततएवंभूतधानीयुक्तमपीदंकुलं तरति क्षेमेणवर्त्ततेतत्मन्येपुण्यैःप्राक्त नजन्मकृतैः यदिवा यहच्छया-एवमव॥ ततएवमुक्त सतिससम्भ्रमंबालकस्यजननी जनको वासाधुंप्रत्याह-भगवन् ! के धात्र्या दोषाः ?, ततः साधुर्धात्रीदोषान् कथयतिम. (४५१) थरी दब्बलखीरा चिमिदा पेल्लियमहो अइथणीए।
तनुई उमंदीरा कुप्परथणियाए सूइमुहो। व.याकिलधात्रीस्थविरासा अबलारा' अबलस्तन्याइति,तताबालोनबलंगृह्णाति,यात्वतिस्तनी तस्याः स्तन्यं पिबन स्तनन प्रेरितमुखः' चम्पितमुखावयवोष्ठनासिकश्चिपिटनासिकोभवति, या तशरीरण कृशामा मन्दीरा' अल्पीरा, ततःपरिपूर्णतस्याःस्तन्यं बालोन प्राप्नोति. तदभावाच्च सीदति, तथा या कूपरस्तनी तस्याः स्तन्यं पिबन बालः सूचमखो भवति. सहि मुखं दीर्घतया प्रसार्य तस्याः स्तन्य पिबति. ततस्तथारूपाभ्यासतस्तस्य मुरव सृच्याकारं भवति. उक्तं च- . निग्थामा ग्यविरा धात्री. गृच्याम्यः कृप्परस्तीम। चिपिटः स्थूलवक्षाजां. धयंस्तन्वीं कृशा भवत ।। जाड्यं भवति स्थूरायास्तुनुक्या-स्त्वबलंकरम । नग्मान्मध्यबलस्थायाः स्तन्यं पुष्टिकर स्मृतम।। अतिगतना तु चिपिट बरपानां तु दन्नुग्म । मध्यननी महाच्छिन्द्रा. धात्री साम्यसुखारी॥ इत्यादि। चाभिनवस्थापिता धात्री उक्त दोषदष्टा तम्मान्न यक्ताः किन्तु चिरंतन्यवति भावः। तथा. म. (४५२) जाजेन हाड़ बन्नण उक्कडा गरहार यतं ननं।
गरहड़ समाण तिव्व पयत्यमियरं च वन्न । वृ. या अभिनवस्थापिनाधात्रीयन वर्णन कृष्णादिनाकटा भवनितांतनवर्णन गहन निन्द्रनि. यथा
कृष्णा भ्रंशयने वर्ण, गौरी तु बलवर्जिता।
तस्माच्छयामा भवेन्द्धात्री, बलवणैः प्रशंसिता॥ इत्यादि।तथायामभिनवस्थापितांगर्हततम्या: समाना समानवर्णा चेच्चिरन्तनीस्थाप्यमानाभवति
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं-४५२ तहिं तां तीव्रम् अतिशयन प्रशस्तां' प्रशस्तवां श्लाघते. इतरांत्वभिनवस्थापितां दर्वांम। एवं चाक्ते सति गृहस्वामी साध्वमिप्रेतां धात्री धारयति इतरां तु परित्यजति, तथा च सति यो दोषस्तमाहमू. (४५३) उम्बट्टिया पआसं छोभग उभामओ य से जंतु।
होजामन्झवि विग्यो विसाइ इयरीवि एमेव ॥ वृ.याअभिनवस्थापिताधात्री उद्वर्तिता-धात्रीत्वात् च्यावितासासाधोरुपरिप्रद्वेष कुर्यात,तथासति छोभगं दद्याद्-यथा अयम् 'उभ्रामकः' जारोऽनया धान्या सह तिष्ठतीति. तथा से तस्य साधार्यन्प्रद्वेषक्शात्कर्त्तव्य वधादि यत्तदोनित्याभिसम्बन्धात्तदपि कुर्यात्. याऽपि चिरन्तनी सम्प्रति स्थापिता साऽपि कदाचिदेवं चिन्तयति-यतेतस्या धात्रीत्वात् च्यावनं कृतम, एवमेव कदाचिद्दष्टमनसा ममापि विघ्नो' धात्रीत्वात च्यावनस्पोऽन्तरायः करिष्यते. तत एवं विचिन्त्य मारणाय विषादि' गरप्रवृत्तिं प्रयुनीत। म. (४५४) एमेव सेसियासुविसुयमाइसु करणकारणं सगिह।
इट्टासुंधाईसु य तहव उव्वट्टियाण गमो॥ वृ. अत्र षष्ठ्यर्थे सप्तमी, ततोऽयमर्थः एवमव यथा क्षारधान्यास्तथा 'शेषिकास्वपि' शेषाणामपि मन्ननादिधात्रीणां सुतमातृषु' सुतमातृकल्पनानांयतस्वयंकरणंमज्जनादेर्यच्चान्ययाकारणंतत 'स्वगृहे' बालकमातृगृहे गतःसन्साधुर्यथा करोतितथावाच्य, तथा चसति अहिगरणभद्दपंता' इत्यादिगाथोक्ता दोषा वक्तव्याः, तथा तथैवक्षीरधात्रीगतेनैव प्रकारेण ऋद्धिषु' ऋद्धिमत्सु ईश्वरगृहेषु अभिनवस्थापितानां मन्जनादिधात्रीणां 'धाईसु यत्ति भावप्रधानोऽयं निर्देशः पञ्चम्यर्थे च सप्तमी, ततोऽयमर्थः धात्रीत्वेभ्य उद्वतिताना-च्यावितानां (गमो-योगः 'उध्वट्टिया पओसं' इत्यादिरूपः स सकलोऽपि तथैव वक्तव्यः । अतिसङ्क्षिप्तमिदमुक्तम. अतो विशेषत एतद्विभावयिषुः प्रथमतो मज्जनधात्रीत्वस्य करणं कारणं च तथाऽभिनवधाच्या दोषप्रकटनं च यथा साधुः कुरुते तथा भावयति. मू. (४५५) लोलड़ महीएं धूलीए गंडिओ ण्हाणि अहवणं मज्जे।
जलभीरु अबलनयणो अइउप्पिलण अरत्तच्छो॥ वृ.एषबालोमह्या लोलयति लोटतेततोधल्यांगुण्डितोवर्त्तततस्मात्स्नापय, एतत्मज्जनधात्रीत्वस्य कारणम. अथवा यदि पुनस्त्वं न पारयसितहिं 'मज्जामि' स्रपयामि, एतत्स्वयं मजनधात्रीत्वस्यकरणम्, अथवाऽन्यथामज्जनधात्रीत्वस्य कारणं.क्वापीश्वरगहे काऽपिमज्जनधात्री धात्रीत्वात स्फेटिता साधर तस्या गृहं भिक्षार्थ प्रविष्टः, तां च धात्रीत्वात्परिभंशन विषण्णां दृष्ट्वा पूर्वप्रकारेण च पृष्टा कृत्वा च प्रतिजामाश्वरग्रहं चगत्वाऽभिनवमज्जनधात्रीदोषप्रकटनायाह- जलभीर इत्यादि.अतिशयेनात्प्लावनप्रभूनजलप्लावननगप्यमानाबालागुरुपि नातो नद्यादाननप्रवेश जलभ गर्भवति.तथानिग्न्तग्नलनात्मनाव्यमानः अवलनयनः अवनष्टिजांयत रक्ताक्षश्च बढि पुनःसर्वथाऽपिनमज्ज्यतनशरीरं बलमादत्तनापि कान्तिभाग दृष्ट्या चाबला जायत, एषा च धात्री बालमतिजलात्प्लावन मन्जयति तता जलभीरुतादया दाषाबालस्यभविष्यन्ति.तस्मान्नषामज्जनधात्रीयुक्ता.एवमुक्ते सतिताममिनवस्थापितामजनधात्री गृहस्वामी स्फटति, चिरन्नमव कुरुत. तथा च सति त एन प्राक्त ना उच्चट्टिया पास' इत्यादिरूपा दोषावाच्याः,एवमुत्तत्रापिप्रतिगार्थ भावनाभावनीया।अथमन्जनधात्रीकथमूतं बाल कृत्वामण्डनधान्याः समर्पयति? ततआह.
मू. (१५६) अभंगिय संवाहिय उव्वट्टिय मज्नियं च तो बालं ।
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६२
पिण्डनियुक्तिः मूलसूत्र
उवनइमज्जधाईमंडणधाइंसुइदह॥ वृ. स्नानधात्री प्रथमतः स्त्रहनाभ्यङ्गितं ततो हस्ताभ्यां सम्बाधितं तदनन्तरं पिष्टिकादिनोद्वर्तितं ततो मज्जितं-शुचीभूत देहबालंकृत्वामण्डनधान्या:समर्पयति। उक्तामज्जनधात्रीःसम्प्रतिमण्डनधात्रीत्वस्य कारण करणं च तथाऽभिनवस्थापिताया धान्या दोषप्रकटनं च यथा साधुः करते तथा दर्शयतिमू. (४५७) उसआइएहि मंडहि ताव णं अहवणं विभूसेमि।
हत्थिच्चगा व पाए कया गलिच्चा व पाए वा । वृ. इषुकः' इषुकाकारमाभरणम अन्ये तिलकामित्याहुः. आदिशब्दात क्षुरिकाकाराद्यामरणपरिग्रहः, इह भिक्षार्थप्रविष्टः सन श्रादिकाचित्तावजनार्थ बालकमनामरणमवलोक्य तज्जननीमेवमाह-इषुकादिभिः आभरणविशेषस्तावदनं बालकं गण्डव विभूषय. एतन्मण्डनधात्रीत्वस्य कारणम।अथवा यदि पुनस्त्वं न प्रपारयसि तहिं बिभूषयामि. एतत स्वयं मण्डनधात्रीत्वस्य करणं | पर्वधात्रीस्थानीयाभिनवस्थापिताया मण्डनधान्यादोषानाह-'हल्थिच्चगा हस्तयाग्यान्याभरणानिपादकतानि.अथवा गलिब्बा गलसत्कानि आभरणानिपाद कृतानितस्मान्नेयं मण्डनधात्रीमण्डनेभिक्षा.ततस्तस्यामण्डनधात्रीत्वाड्यावनमित्यादि पूर्ववदभावनीयम। उक्तामण्डनधात्री, सम्प्रत्यभिनवस्थापितायाः क्रीडनधान्या दोषप्रकटनं क्रीडनधात्री. त्वस्य करणं कारणं च यथा विदधाति साधुस्तवाऽऽह. मू.(४५८) ढङ्करसर छुन्नमुहो मउयगिरो मउयमम्मनुल्लावो।
डल्लावणगाईहिंव करेइ कारड़वा किडु।। वृ. एषाऽभिनवस्थापिता क्रीडनधात्री ढड्वरस्वरा, ततस्तस्याः स्वरमाकर्णयन् बाला 'छुन्नमुखः' क्लीबमुखो भवति, अथा मृद्गारषा ततोऽनया रम्यमाणो बालो मृदगीभवति, यदिवा 'मृदमन्मनोल्लापः' अव्यक्त वाक, तस्मान्नषा शोभना, किन्तु चिरन्तन्येवेत्यादि प्रागिव. तथा भिक्षार्थं प्रविष्टः श्राद्धिकाचित्ता. वर्जनार्थबालमुल्लापनादिभिःस्वयंक्रीडांकारयंति। उक्ताक्रीडनधात्री, सम्प्रत्यकंधात्र्याअभिनवस्थापिताया: स्फेटनाय सामान्यतो दोषप्रकटनं यथा साधुः करोति तथा दर्शयति. मू. (४५९) थुल्लीएँ वियडपाओ भग्गकडीमुक्कडाए दुक्खं च ।
निम्मंसकक्खडकरहिं भीरुओ हाइ धप्पंत॥ वृ,इह स्थलया मांसलयाधान्याकट्याध्रियमाणोबालः विकटपादः' परस्परवहन्तरालपादोभवति, भनकट्या शुष्ककट्या वा कट्यां ध्रियमाणा दुःखं तिष्ठति, निर्मायकर्कशकराभ्यां च ध्रियमाणा बालो भीरुभवति. एवा चामिनवस्थापिता धात्री अन्यतमदोषदृष्टा तस्मान्न युक्ता किन्तु प्राक्तन्यवत्यादि । प्रागिर। अजधानीत्वस्य कारणं स्वयं करणचस्वयमव भावनायं तच्चवकोऽपिसाधर्भिक्षार्थप्रविष्टा बालक मदन्तमवलोक्य तन्जननामवमाह-अङ्क गृहाणदं बालकं यन नरादिति, यदि पुनस्त्वं न प्रपारयसि ताहवा गृह्णामि । सम्प्रति क्रीडनधात्रीत्वस्य करण दोष दृष्टान्तन भावयतिम. (४६०) कोल्लइरे वत्थव्वा दत्तो आहिंडओ भव सासा।
अवहग्इ धाइपिड अंगुलिनलणे य यादिव्यं । वृ.कोल्लकिरनगरवार्द्धकवर्तमानाःपरिक्षीणजवाबलाः सङ्गमावरानामसूरयः तश्चान्यदादर्भिक्षे जाते सति सिंहाभिधानः वशिष्य आचार्यपद स्थापयित्वा गच्छंच सकलं तस्य समप्यान्यन मुभिक्षे देशे विहारक्रमण प्रेषितः स्वयं चकाकी तत्रैव तस्थी. ततः क्षेत्र नवभिर्भागविभज्य नव यतनया मासकल्पान
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं-४६०
वर्षारानंचकृतवान.यतनाचचतुर्विघा, तद्यथा-द्रव्यतः क्षेत्रतःकालतीभावतश्वतत्रद्रव्यतःपीठफलकादिषु क्षेत्रतो वसतिघाटकंषु कालत एकत्र पाटके मासं स्थित्वा द्वितीयमासेऽन्यत्र वसतिगवेषण भावतः सर्वत्र निर्ममत्वं ततश्चकिश्चिदूनवर्षेऽतिक्रान्तसिंहाचार्यस्तेषांप्रवृत्तिनिमित्तंदत्तनामा शिष्यप्रेषितवान,सचागतो. यस्मिन्नेव क्षेत्रविभाग पूर्व मुक्ताः सूरयस्तस्मिन्नेव स्थिता दृष्टाः, ततः स स्वचेतसि चिन्तयामास अहो! भावतोऽप्यमीमासकल्पंनव्यदधुः, तस्मान्नशिथिलः महकत्र वस्तव्यमितिपरिभाव्यवसंतर्बहिर्मण्डपिकायामुत्तीर्णः, ततो वन्दिताः सूरयः, पृष्टाः कुशलवार्ता, कथितं सिंहाचार्यसन्दिष्टं, ततो भिक्षावेलायामाचार्य: सहभिक्षार्थप्रविवेश.अन्नप्रान्तेषुचगृहेषुग्राहितोभिक्षांजानोविच्छायमुखः, ततःसूरयस्तस्यभावमवगम्य क्वचिदीश्वरगृहे प्रविष्टः तत्र व्यन्तयधिष्ठितः सदैव बालको रोदिति. ततः सूरयस्तं दृष्ट्वा चप्पुटिकापुरस्सरमालापयामासुः।
यथा-वत्स!मात्वरोदीरिति.ततएवमालापितेसृरिप्रभावतःसापतनान्यन्तरीप्राणेशत.स्थितोरोदित (तात) बालकः जातः प्रहृष्टा गृहनायकः, ततो दापिताम्तन भृासा मोदकाः. ताँच ग्राहितो दत्तः सूरिभिः. अजायत प्रहृष्टः ततो मुत्कलितो वसती, ततः सूरयः स्वशरीरनिःस्पृहा यथाऽऽगमविधि प्रान्तकुलेष्वटित्वा वसतावुपाजग्मुः प्रतिक्रमणवलायां च दत्तो भणितो वत्स! धानीपिण्डंचिकित्सापिण्डंचालोचय. सप्राहयुष्माभिरेवसहाहं विहतः, ततःकथं मेधात्रीपिण्डादिपरिभोगः?,सूरयोऽवाचन-लघुबालकक्रीडननक्रीडन. धात्रीपिण्डः, चप्पटिकाकरणतः पूतनातामोचितत्वाच्चिकित्सापिण्ड:.ततःसप्रदष्टः स्वचेतसि चिन्तयति. स्वयंभावतोऽपिमासकल्पनविदयातिएतादृशंचपिण्डंदिनदिने गृह्णातिमांपुनरेकदिनगृहीत-मप्यालाचयति, ततएवंविचिन्त्यप्रदूषतावसबहिःस्थितः ततस्तस्यसूरिविषयप्रदेषदर्शनतःकुपितयासृरिगुणावर्जितयादवतया तस्य शिक्षार्थं वसतावन्धकारंसवातं च वर्ष विकुर्वितं ततःसभयभीतःसूरीनाह-भगवन! कुत्राहं व्रजामि?. ततस्तैःक्षीरोदलवदतिनिर्मलहृदयैरमाणि-वत्स! एहि वसतौ प्रविशेति. दत्त आह-भगवन!नपश्याम्यन्ध. कारणद्वारमिति.ततोऽनुकम्पया श्लेष्मणासूरिभिर्निजालिरुद्धत्याकृिता. साचदीपशिखेबज्वलितुं प्रवृत्ता,ततःसदुरात्मादत्तोऽचिन्तयत्-अहो! एतस्यपरिग्रहवहिरप्यस्ति,एवंचचिन्तयनदेवतयानिभसितो हा! दृष्टशिष्याधम एतादृशानपिसर्वगुणरत्नाकारनसूरीनन्यथाचिन्तयसि.ततोमोदकलाभादिको वृत्तान्तः सर्वोऽपि यथावरिस्थता देवतया कथयमासे, जाता तस्य भावतः प्रत्यावृत्तिः, क्षामिताः सूरयः, आलोचितं - मम्यक् । सूत्रं सगमं. नवरं सादिव्वं' देवताप्रातिहार्यम मू. (४६१) आमे संगमर्थरा गच्छ विसज्जति जंघबलहीना।
नवभाग खत्त वसही दत्तस्य य आगमा ताह॥ [भा. ३१] मू. (४६२) उवमयबाहिं ठाणं अन्नाउंछण संकिलेसा य। पृयणचंड मा लय पदिनाभण क्यिङणा सम्म।।
[भा. ३२] वृ. सुगर्म. नवरं घृयणचंड'त्ति पूतना दुष्टच्यन्तरी तया गृहीत चंटे बालक रोदिति. 'विकटना आलोचनम। उक्तं धात्रीद्वारम. अथ दूतीद्वारमाहम. (४६३) सग्गाम परग्गाम दविहा दुई द हाइ नायवा।
सा वा सो वा भणई भणइ व तं छन्नवयणणं ।। वृ. इह दूती दिवा. तद्यथा-स्वग्राम परग्रामे च, तत्र यस्मिन ग्रामे माधुर्वमति तस्मिन्नेव ग्रामे यदि सन्देशकथिका तर्हि सा स्वग्रामदृती, या तु परग्रामे गत्वा सन्देशं कथयति सा परग्रामदती, एककाऽपि च
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
पिण्डनियुक्तिः मूलसूत्रं द्विधा, नद्यवा-प्रकटा छन्नाच. तत्र सातवमाता मवा तव पिता एवं भणति-सन्देशं कथयति, सा प्रकटा, या तु तं सन्देश छन्नवचनेन कवयति सा छन्ना। एनमवार्थं सविशेष व्यक्तीकरांतिमू. (४६४) एकेक्कावि य दविहा पागड छन्ना य छन्न दविहाउ।
लोगुत्तरि तत्थेगा बीया पुन उभयपक्खेऽवि॥ वृ. इह दूतात्वसमाचरणमपि दूती, साऽपि चकका स्वग्रामविषया परग्रामविषया च द्विधा, तद्यथाप्रकटा छन्ना च. तत्र छन्ना पुनरपि द्विधा, तद्यथा-एका लोकोत्तरे' लोकोत्तर एव, द्वितीयसवाटकसाधारेपि गुप्ता -इत्यर्थः । द्वितीया पुनरुभयपक्षेऽपि. लोके लोकोत्तरे च, पाश्ववर्तिनी जनस्य सङ्घाटकसत्कद्वितीयसाधोरपि च गुप्तेति भावः । स्वग्रामपरग्रामविषयां प्रकटा दूतीमाहमू. (४६५) भिक्खाई वच्चंते अप्पाहणि नेइ खंतियाईण।
साते अमगं माया सो व पिया ते इमं भणड। वृ.भिक्षादा भिक्षादिनिमित्तं चत्यर्थः व्रजस्तस्यैव ग्रामस्यसत्कपाटकान्तरेपरग्रामेवा खंतियाईणं' जनन्यादीनाम् अप्पाहणि' सन्दशंकथयति. यथासातेमाताऽमुकंभणति,सवाते पिताइदंभणति। सम्प्रति स्वग्रामपरग्रागविषयां लोकोत्तरे छन्नां दूतीमाह नाम 'अप्पाहणि' सन्देशं कथयति. यथा सा ते माताऽमुक्तंभणति, स वा ते पिता इदं भणति। सम्प्रति खप्रमापरग्रामविषयां लोकोत्तरे छन्ना दतीमाहमू. १४६६) दूइत्तं खु गरहियं अप्पाहिउ बिझ्यपच्चयाभणति।
अविकोविया सुया ते जा आह इमं भणसुखंति॥ वृ.कोऽपिसाधुः कस्याचित्पुत्रिकया अप्पाहितः सन्दिष्टःसन् एव विचिन्तयति दूतीत्वं खलुगहिंत, सावद्यत्वात्, तत एवं विचिन्त्ययात्-द्वितीयसङ्गाटकसाधुर्मामांदूतीदोषदृष्टज्ञासीदित्येवमर्थभङ्गयन्तरेणेद भणति-यथा अविकोविदा' अकुशलाजनिशासने वातवसुतायाआह-इदंभण मदीयां 'खंति' जननीमिति, साऽव्यवगतार्थसन्देशिका हतिय सङ्गाटकसाधुचित्तरक्षणार्थमवं भणति-वारियिष्यामि तां निजसुता येन पुनरेवं न सन्दिशतीति। सम्प्रति स्वग्रामविषयामुभयपक्षप्रच्छन्नां दूतीमाहम.(४६७) उभयेऽवि य पच्छन्ना खंत । कहिनाहि खतियाएँ तम।
तंतह संजायंति त तहेव अहतं करेज्जासि॥ - वृ. उभयस्मिन्नपिच'लोकलोकोत्तररूपेप्रक्षेप्रच्छन्नादूतीयं यथा खंत निविभक्तिलोपानरवन्तस्यपितरथवा वन्तिकायाः'जनन्यास्त्वं कथय तथानदविदितं विवक्षितंकार्यतथैवसनातम.अथवानद्विवक्षित तथैव कुर्याः । सम्प्रति प्रकट परग्रामदतीत्वमाश्रित्य दोषान् दृष्टान्तेनोपदर्शयति. मू. (४६८) गामाण दोण्ह वर सज्जायरि घूयं तत्थ खंतस्य।
वहपरिणय खंतज्झत्थ(प्पाह) ण वनाएकाए जल्लं ।। मू. (१६९) जामाइपुत्तपइमारणं च केन कहियंति जनवाआ।
जामाइपुत्तहपइमारएण खंतेण मे सिट्ट।। वृ.विस्ताणां नामग्राम: तस्यापकण्ट गोकुलाभिधाग्रामः वस्तिर्णग्राम चधनदत्ता नाम कुटुम्बी तस्य भार्या प्रिय भतिः, तस्या दुहिता देवकी, सा च तस्मिन्नेव ग्रामे सुंदरेम परिणी, तस्याः पुत्रो बलिष्ठो. दुहिता रेवतिः साचगोकुलग्रामेसङ्गमेनपरिणिन्ये, प्रियमतिश्चायुःक्षयात्पश्चत्वमुपगता, धमदत्तोऽपिसंसारभयभीतः प्रवज्यामग्राहीद, गुरुमिश्च साविहरति । ततः कालान्तरे पुनरपि यथाविहारक्रमं तन्नेव ग्रामे समागतो
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं ४६१, निजदुहितर्दवक्यावसतावस्थात, तदानीं च तयोर्द्रयारपि ग्रामयोः परस्परं वरं वर्तते, विस्तीर्णग्रामवासिना चलोकन गोकुलग्रमस्योपरि घाटी सूत्रिता, धनदत्तश्च साधुर्गोकुलग्रामे भिक्षायै चलितवान्.ततो देवक्या दुहित्रा शय्यातर्या भणितो-यथा हे पितः। त्वं गोकुलग्रामे यास्यसि, ततो निजदौहित्र्या रेवत्याः कथय यथा तवजनन्यासन्दिष्टम-अयंग्रामस्तवग्रमस्योपरिछन्नघाटयासमागमिष्यतिततःसकलमपिस्वकीयमेकान्त स्थापयेरति. ततः साधुना तथैव तस्याः कथितं, तथा च निजभर्तुः तेन च सकलग्रामस्य, ततः सर्वोऽपि ग्राम: सन्नद्रबद्रकवचोऽभवत, आगतथ दतियदिने घाटया विस्तीर्णग्रामो, जातं परस्परं महधुळ, तत्र सुन्दरो बलिष्ठश्च घाटया सह गतौ, सङ्गमश्च गोकुलग्रामे वसति, तत्र त्रयोऽपि च युन्द्रे पञ्चत्वमुपजग्मुः, देवकी च पतिपुत्रजामातृमरणमाकर्ण्य क्लिपितुं प्रावर्तत, लोकश्चतनिवारणाय समागतोऽवादीत्- यदि गोकुलग्रामो घाटीमागच्छन्नी नाज्ञास्यत् ततोऽसन्नद्धो नायोत्स्यत, तथाच नतवपत्यादनो म्रियरेन, ततः केनदुरात्मना गोकुलग्रामो ज्ञापितः? एतच्च लोकस्य वचः श्रुत्वा सनातकोपा सैवमवादीन-भयाऽजान्त्या पित्रा दहितः यन्दिष्ट. ततस्तेन साधुवेषविम्बकन मत्पतिपुत्रजामातृमारकेण पित्रा ज्ञापितः ततः स लोक स्थाने स्थाने धिक्कार लभत्ते। प्रवचनस्य चमालिन्युमुदपादि। सूत्रं सुगमम्, उक्तंदूतीद्वारम्, अथ निमित्तद्वारमाहमू. (४७०) नियमा तिकालविसएऽवि निमित्ते छव्विहे भवे दोसा।
सज्जंतु वठ्ठमाणे आउभए तस्थिमं नायं ॥ म. (४७१)
लाभालां सुहं दखं जीविथं मरणं तहा
छब्बिहेऽवि निमित्ते उदोसा होंति इमे सुण।। वृ.त्रिकालविषयेऽपि' अतीतविषयेवर्तमानविषयेभविष्यद्विषयेचप्रत्येकं षविधे'लाभालाभसुख. दःखजीवितमरणरूपे निमित्त नियमाद्दोषा भवन्ति, ते च दोषा आउभए'त्ति केचिदात्मविधातिनस्तस्य साधाारणादिहेतव इत्यर्थः, केचिदुभयविघातिनःये साधोःशेषस्य चजीवस्यघातहेतवः, उपलक्षणमेतते, केचित्केवलपरविधातिनश्श, तत्र 'वर्तमाने' वर्तमानकालविषये निमित्ते प्रयुज्यमाने 'सद्यः' तत्क्षणं परविघातकारिणीदं वक्ष्यमाणं ज्ञातमुदाहरणं । तदेवाहमू. (७४२) आकंपिया निमित्तेन भोइणी भोइए चिरगयमि।
पुव्वभणिए कहं ते आगउ ? रुठ्ठो य वडवाए। वृ.कोऽपिग्रामनायकोनिजभार्यांपश्चान्मुकत्वाढिग्यात्रांगतः साचतभाकिनापियाधुनानिमित्तनावर्जिता. ग्रामनायकेन च दगतेन चिन्तितं. यथाऽहमेकाकी प्रच्छन्नो गत्वा निजभार्यायाचेष्टितमवक्षिष्य, सा किं दुःर्शाला सुशीला? इति । अथ च तद्भार्यया साधोः सकाशात्तदागमनमवगत्य परिजनः सर्वोऽपि तत्सम्मुख प्रषितः, पृष्टश्च भाजकन परिजनी-यथा भाः । कथं मदागमनज्ञायि ? इति. स प्राह भागिन्या कथितमिति.माधुश्चनदानी भाजकगृह समागता वर्तत, भोगिन्याश्रप्रत्ययपरस्परं नायकन यह यजल्पितं यअष्टतियावाऽनयास्वप्नादृष्टो यद्राशरीरमषितलकादितत्सर्वकथयन्नास्त, अनान्तर चसमागताभाजक: कृतशतथायथोचित उपचारः, पृष्टाचतेन-कथं त्वयाममागमनमवजम्मे? इति साऽवादीत् साधुनिमित्तात, ततम्तन भणितम, अस्ति कोऽप्यन्योऽपि प्रत्ययः?, सा ततामवात्-पुष्याभिः सह पूर्व जल्पितं चष्टितं च वो या मया स्वप्नो दृष्टः यश्च मम गुह्यप्रदेशे तिलकस्तत्सर्वमनेनावितयं कथयामास, ततः स ईष्यावशविस्फुरितकोपह्तवह:साधुमपृच्छत्-कथयसाधो किमस्यावढवायागर्भेऽस्ति? इति, साधुःप्राह-पञ्चपुण्ड: किशोरः, तत सोऽचिन्तयत्-यदीदं सत्यं भविष्यति तर्हि मद्भार्यामषितकादिकथनमपि सत्यम्, इतरथा
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
पिण्डनियुक्तिः मृत्लसूत्रं अवश्यमषविरुद्रकर्मसमाचार्रातिविनिपात्यः ततएवंविचिन्त्यवडवायागर्भःपाटितः, पातितःपरिस्फुरन. पञ्चपुण्डः किशारः, ततस्तं दृष्ट्वा सनातकोपापशमः साधुमवादीत-यदादं न भवेत्तर्हि त्वमपि न भवेरिति । म. (४७३) दूराभोयणएगागि आगओ परिनयस्सपञ्चोणि।
पुच्छा समणे कहणं साइयंकार सुमिणाई॥ मू. (४७४) कोवो वडवागन्भं च पुच्छिआ पंचपुंडमासु।
___ फालणदिढे जइ नेव तो तुहं अवितह कड़वा ।। वृ. सुगमा नवरं । 'पञ्चाणी' सन्मुखागमन, 'साइयंकार'त्ति सप्रत्ययं स्वप्नादि अपिच अत्र साधना समत्पयकयनेनात्मनो वधः पारदारिकत्वं च दूषणं परिहृतं, कति पुनरेवंविधाः ‘अवितथं' निमित्तं कथयिष्यन्ति ?.तस्मात्सर्वथासाधुना निमित्तं न प्रयोक्तव्यमिति। उक्तं निमित्तद्वारं,साम्प्रतमाजीवद्वारं. म. (४७५) जाई कल गण कम्मे सिप्पे आजीवणा उपंचविहा।
सूयाएँ असूयाँ व अप्पान कहहि एक्कक्क ॥ वृ. आजीवना पश्चविद्या, तद्यथा- जातिविषया' जातिमाजीवनीकरोतीत्यर्थः, एवं कुलविषया गणविषया॥कर्मविषयाशिल्पविषयाच,साचाऽऽजीवनैकैकस्मिनभेदद्विधा तद्यथा-सूचयाऽऽत्मानंकथयति. असूचया च, तत्र सूचा' वचनभङ्गिविशेषण कथनं असूचा' स्फुटवचनेन। तत्र जात्यादीनां लक्षणमाह. मू. (४७६) जाईकुले विभासा गणो उमल्लाइ कम्म किसिमाई।
तुलाई सिप्पडणावज्जगंच कमेयराऽऽवज्ज। व.जातिकुले विभाषा' विविधंभाषणकार्य,तच्चैव-जातिः-ब्राह्मणादिकाकुलम-उग्रादि,अथवामातुः समुत्या जातिः पितृसमुत्थं कुलं । गणंः' मल्लुदिवृन्दं, कर्म-कृष्यादि, 'शिल्पं तूर्णादि-तूर्णनसीवनप्रभृति, अथवा 'अनावर्जकम्' अप्रीत्युत्पादकं कर्म इतरत्तु आवर्जकं' प्रीत्युत्पादकं शिल्पम्, अन्ये त्वाहुःअनाचार्योपदिष्टंकर्म आचार्योपदिष्टंतुशिल्पमिति तथाह साधुःसूचयास्वजातिप्रकटनाजातिमुपजीवतिमू. १४७७) होमायवितहकरणे नज्जइ जह सोत्तियस्स पुत्तोत्ति।
वसिओ वेस गुरुकुले आयरियगुणे व सूएइ ।।। वृ. साधुभिक्षार्थमटन ब्राह्मणग्रहे प्रविष्टः 'संस्तस्य पुत्र होमादिक्रियाः कुर्वाणं दृष्ट्रा तदभिमुखं प्रति स्वजातिप्रकटनायजल्पति होमादिकियाणामवित्तथकरणेएषतवतवपुत्रीज्ञायते-यथाश्रोत्रियस्यपत्रइति, यदिवाषितएव सम्यग्गुरुकुलइति जायत, अथवा सूचयत्यषतवपुत्र आत्मन आचार्यगुणानतता नियमादेष महानाचायाँ भविष्यतीति । तत एवमुक्त स ब्राह्मणो वदति-साधो । त्वमवश्यं ब्राह्मणा येनेत्थं हामार्दानामविनथत्वं जानामि.साघुश्चमाननावतिष्ठित,एतश्चसूचया स्वनातिप्रकटनम।अनचानक दोषाः, तथाहि-यदि स ब्राह्मणों भद्रक स्तर्हि स्वजातिपक्षपाततः प्रभूतमाहारादिकं दापयति. तदपि च जात्युपजीवनिमित्तमिति भगवता प्रतिषिद्धम्, अथ प्रान्तस्तर्हि भ्रष्टाऽयं पापात्मा ब्राह्मण्यं परित्यक्तमिति विचिन्त्यस्वगृहनिष्कासनादिकरोति. असूचयातुजात्याजीवनपृष्टोऽपृष्टोवाऽऽहारार्थस्वजातिप्रकटयति. यथाऽहं ब्राह्मण इति. तत्राप्यनन्तराक्ता एव दोषाः, क्षत्रियादिजातिष्वपि, एवं कुलादिम्वपि. भावनायम। मू. (४७८) सम्ममसम्मा किरिया अनेन ऊनाऽहिया व विवरीया।
समिहामंताहुइठाणजागकाले य घोसाई।। वृ. साधुभिंभार्थमटन क्वचिद् ब्राह्मणगृहे प्रविष्टः संस्तस्य पुत्रं होमादिक्रियाः कुर्वाणं दृष्ट्रा पितरं प्रति
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं-४७८
३६७
स्वजातिप्रकटनायजल्पति अनन तव पुत्रण सम्यगसम्यग्वा होमादिका क्रिया कृता. तत्रासम्यक् त्रिधा, तद्यथा-ऊनाऽधिका विपरीता वा, सम्यक् समिधाान् घोषादीश्च यथाऽवस्थितानाश्रित्य, तत्र 'समिधः' अश्वत्थादिवृक्षाणां प्रतिशाखाखण्डानि मन्त्राः' प्रणवप्रभृतिका अक्षरपद्वतयः आहुतिः' अग्ना धृतादेः प्रक्षेपः 'स्थानम्' उत्कटादि यागः अश्वमेघादिः कालः प्रभातादि घोषा' उदात्तादयः, आदिशब्दा स्वदीर्घादिवर्णपरिग्रहः, एवं चोक्ते स साधु ब्राह्मणं जानाति. तथा च सति भद्र प्रान्ते वा पूर्ववद्दाषा वक्तव्याः। मू. (४७९) उग्गाइकुलेसुवि एमेद गणे मंडलप्पवेसाई।।
देउलदरिसणभासाउवनयने दंडमाईया।। वृ. 'एवमेव जाताविव कुलादिष्वपि उग्रादिधूपजीवनं अवगन्तव्यं, यथा कोऽपिसाधुरुपकुले भिक्षार्थं प्रविष्टः तत्रचतत्पुत्रंपदातीन्यथावदारक्षककर्मसुनियुञ्जानंदष्ट्रातत्यितरमाह-ज्ञायतेतवपुत्रोऽप्रवदितोऽपि यथायोगपदातीनां नियोजनेनाग्रकलसम्भत इति.ततःसजानाति-एषोऽपि साधुरुग्रकुलसमुत्पन्नइति. इदं तु सूचया स्वकुलप्रकाशनं, यदा तु स्फुटवाचव स्वकुलमावदति यथाऽहं उग्रकलः भागकुल इत्यादि तदाऽसूचयाप्रकटन्,तषाभद्रप्रान्तवपूर्वोक्तानुसारेणदोषावक्तव्याः। तथा गणेगणविषयमण्डलप्रवेशादि, इहारकवल(करवाट) के प्रविष्टस्यकस्यमल्लस्ययल्लभ्यं भूखंड तन्मण्डलं, तत्र वर्तमानस्य प्रतिद्वन्द्विनो मल्लस्य विघाताय यः प्रवेशस्तदादि, आदिशब्दाढीवाग्रहादिपरिग्रहः, तथा देवकुलदर्शन' युद्धप्रवेशे चामुण्डाप्रतिमाप्रणमनं, 'भाषोयफ्नयनं' प्रतिमल्लाह्यानाय तथा तथा वचनढीकनं 'दण्डादिका' घरणिपातच्छुप्ताङ्कयुद्धप्रभृतयः, एतान् गणगृह प्रविष्टः सन्, तत्पुत्रस्य प्रशंसति, तथा च सति तेन ज्ञायतेयथेषोऽपि साधुमल्ल इत्यादि प्राग्वत । कर्मशिल्पयोराजीवनमाहमू. (४८०) कत्तरि पओअणावेक्खवत्थु बहुवित्थरेसु एमेव।
कम्मेस्सुय सिप्पे सुयसम्ममसम्मेसु सृईयरा॥ वृ.कर्मसुशिल्पषुचैवमेव-कुलादाविवोपजीवनं वक्तव्यं, कथम? इत्याह- 'कतरि' कर्मणां शिल्पानां च विधायक, उपलक्षणमेतन, विधापके चवणिजादौ, सप्तमी चात्र षष्ठयथे, ततोऽयमर्थः कर्तुःकारापकस्य च प्रयोजनापेक्षेषु भूमिविलिखनादिषुप्रयोजननिमित्तंग्रियमाणेषुहलादिषुवस्तुषु,सूत्रेचात्रविभिक्त लोप आर्षत्वात्, बहुविस्तरेषु'प्रभूतेषुनानाविधेषु च.सम्यगसम्यगितिवाणाच्यमानेषु-शोभनान्यशोभनानीति व कथ्यमानेषु यदात्मनि कर्माणि शिल्प वा कौशलज्ञापनं तत्तयोरुपजीवनम. इयमत्र दृष्टाऽऽत्मनः कर्मणि शिल्पे वा कौशलज्ञापनाय शोभनान्योभनानातिवायक्ति तत्कमशिल्पयोराजीवनम। अनन प्रकारण काशलज्ञापन सूचास्फुटवचनेन च काशलकरखनमसूचा। उक्तमाजीवडारम. अथ वनापकद्वारं वक्तव्यं, मू. १४८१) समण माणि किवण अतिहीं साण य हाइ पंचमः।
वणि जायणत्ति वणि पायप्पाणं वणइत्ति ।। वृ, वन पकः पधा, तद्यथा-'श्रमण' श्रमणविषयः, ब्राह्मण कृणणऽतिथा शुनि चपञ्चमा भति, तत्र वीपाक इति वनिरित्ययं थातुर्चायने. 'वनु याचन' इति वचनात. ततो वनुते-प्रायो दायकसम्मतष श्रमणादिश्वात्मानं भक्त दर्शयित्वा पिण्डं याचत इति वणिउनि' व पकः, आणादिक ईपकप्रत्ययः । मू. (४८२) मयमाइवच्छगपिव वणेइ आहारमाइलाभेणं।
समणेसु माहणेसु य किविणाऽतिहिसामणभत्तेसु॥ वृ. 'भृता पञ्चत्वमुपगता माता यस्य वत्सकस्य-तर्णकस्य तमिव गोपालकोऽन्यस्यां गर्वातिशेषः.
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
३६८
पिण्डनिर्मुक्तिः- मूलसूत्रं
`आहारदिलोभन' भक्त पात्रवस्तुतुब्धतया श्रमणेषु ब्राह्मणेषु कृपणातिथिश्वभक्तेषु वनति भक्तमात्मानं दर्शयतीति वनीपकः, पूर्ववदाणादिक ईपकप्रत्ययः । सम्प्रति बावन्तः श्रमणशब्दवाच्यास्तावतो दर्शयित्वा तेषु वनपत्यं यथा भवति तथा दर्शयति
मू. (४८३)
निग्धं सक्क तावस गेरुय आजीव पंचहा समणा । तेसि परिवेसणाए लोभेन वणिज्न को अप्पं ?
वृ. 'निर्ग्रन्थाः' साधवः 'शाक्याः' मायासूनवीयाः, 'तापसाः' वनवासिनः पाखण्डिनः 'गॅरुका:' गेरूकरनिवाससः परिव्राजकाः 'आजीवकाः ' गोशालकशिष्या इति 'पञ्चधा' पञ्चप्रकाराः श्रमणा भवन्ति एतेषां च यथायोगं गृहमृसु समागतानां परिवेषणे' भोजनप्रदाने क्रियमाणे सति कोऽप्याहारलम्पटः साधुः 'लोभेन' आहारादिलुब्धतया वनति - शाक्यादिभक्तमात्यानं दर्शयति, तद्भक्त गृहणिः पुरत इति सामर्थ्यगभ्यम् । इह प्रायः शाक्या गेरुका वा गृहिगृहेषु भुञ्जते ततस्तान भृञ्जानानधिकृत्य यथा साधुर्वनीपकत्वं कुरुते तथा दर्शयतिमू. (४८४) भुंजति चित्तकम्मं ठिया व कारुणिय दानरूणां वा ।
अवि कामगवि न नसई किं पुन जईसु ? ।।
वृ. एवं नाम निश्चला भगवन्तोऽमी शाक्यादयो भुञ्जते तथा चित्रकर्मलिखिता इव मुञ्जाना लक्ष्यन्ते, तथा परमकारुणिका एते दानरुचयश्र, तत एतेभ्योऽवश्यं भोजनं दातव्यम्, अपि च 'कामगर्दभेष्वपिं मैथुने गद्दमेष्विवातिप्रसक्ते ब्राह्मणेष्वितिगम्यते, दत्तननश्यति, किंपुनरमीषु शाक्यादिषु ?, एतेभ्योदत्तमतिशयेन बहुफलमिति भावः, तस्माद्दातव्यमेतेभ्यो विशेषतः । अत्रदोषान् दर्शयति
मू. (४८५)
मिच्छत्तथिरीकरणं उग्गमदोसा य तेसु वा गच्छे । चडुकारदिन्नदाणा पञ्चत्थिग मा पुणो इतुं ॥
बृ. एवं हि शाक्यादिप्रशंसने लोक मिध्यात्वं स्थिरीकृतं भवति, तथाहि साधवोऽप्यमून् प्रशंसन्ति तस्मादेतेषांधर्मःस॒त्यइति, तथायदिभक्त भद्रकाभवेयुः ततइत्थंसाधुप्रशंसामुपलभ्यतद्योगभाधाकर्मिकादि समाचरेयुः, ततस्तल्लुत्तया कदाचित्साधुवेषमपहाय तेषु शाक्यादिषु गच्छेयुः, तथा लोके चटुकारिण एते जन्मान्तरेऽप्पदत्तदानाआहाराद्यर्थप्रशंसावचनमज्ञायेत्थं ब्रूयुः मापुनरत्रभवन्त आयान्त्विति । ब्राह्मणभक्तानां पुरतो ब्राह्मणप्रशंसारूपं वनीपकत्वं यथा करोति तथा दर्शयतिलोयानुग्गहकारिसु भूमीदेवेस बहुफलं दानं ।
मू. (४८६ )
अवि नाम बंभबंधुसु किं पुन छक्कम्मनिरपसु ? ॥
वृ. पिण्डप्रदानादिना लोकोपकारिषु भूमिदेवेषु ब्राह्मणेष्वपिनाम ब्रह्मबन्धुष्वपि जातिमात्रब्राह्मणेष्वपि दानंदीयमानं बहुफलं भवति, किं पुनर्यजनयाजनादिरूपषटकर्मनिरतेषु ? तेषु विशेषना बहुफलं भविष्यतीति भावः । सम्प्रति कृपणभक्तानां पुरतः कृपणप्रशंसारूपं वनीपकत्वं यथा समाचरति तथा प्रतिपादयतिमू. (४८७) किवणेसु दुम्मणेसु य अबंधवायकजुगियगसु ।
पूया हिज्जे लोए दानपडागं हरड़ दितो ||
वृ. इहलोक - पूजाहार्यः पूजयाहियत आवर्ज्यत इति पूजाहार्यः पूजितपूजको न कोऽपि कृष्णादिभ्यां ददाति, ततः कृपणेषु तथेष्टवियोगादिना दुर्मनस्सु तथाऽबान्धवेषु तथाऽऽतङ्कको ज्वरादिस्तद्योगादात द्विनोप्यातङ्कास्तेषु तथा 'जुङ्गिताङ्गेषु' च कर्त्तितहस्तपादाद्यवयेषु निराकाङ्गतया दददस्मिल्लांके दानपताकां 'हरति गृह्णाति । साम्प्रतमतिथिभक्तानांपुरतोऽतिथिप्रशंसारूपंवनीपकत्वं यथासाधुर्विदधातितथादर्शयति
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूल-४८८
_____ ३६० मू.१४८८) पाएण दइ लागो उवगारिस परिचिएसज्झसिए वा।
___जो पुन अद्धाखिन्नं अतिहिं पूएइ तं दानं॥ वृ. इह प्रायेण लोक उपकारिषु यद्रा परिचितेषु यदिवा अध्युषिते' आश्रिते ददाति भक्तादि, यः पुनरध्वखिन्नमतिथिंपूजयतितदेवदानं.जगतिप्रधानमितिशेषः। अधुनाशुनांभक्तानांपुरतःशुनकप्रशंसारूपं वनीपकत्वं कुर्वन् यद्वक्ति तदुपदर्शयति. मू. १४८९) अवि नाम होज सुलभा गोणाईणं तणाइ आहारो।
छिच्छिक्कारहयाणं नहु सुलहो होइ सुणगाणं॥ मू. (४९०) केलासभवणा एए, आयगा गुज्झगा महिं।
चरंति अक्खरूवेणं, पूयाऽपूया हियाऽहिया॥ वृ.अपिनामगवादीनांतृणादिक आहारोभवतसुलभः छिच्छिकारहतानांत्वमीषांशुनांनतुकदाचनापि भवति सुलभः. तत एतभ्या यहीयते तदेव बहुफलमिति भावः, अपि च नैत श्वानः श्वान एव, किन्तु गृह्यका' दवविशेषा 'कलासभवनात कैलासपर्वतरूपादाश्रयादागत्य महीं' पृथिवींयक्षरूपेणश्वाकृत्या चरन्ति,तत एतेषां पूजाऽपूजा च यथासङ्ग्यं हिताऽहिता चेनि । सम्पति ब्राह्मणादिविषयवनीपकत्वे दोषानाहमू. (४९१) एएण मज्झ भावो दिट्टो लोए पणामहेनभिं।
एक्कक्के पुवुत्ताभद्दगपंताइणो दोषा।। वृ. एतन' अननसाधुना मज्ज' भावः' भक्तत्वलक्षणः ‘दृष्टः' अवगतो लोके' ब्राह्मणादौ, किंविशिष्टे ? इत्याह-‘प्रणामहार्य प्रणामः-प्रणमनं, तेन उपलक्षणमेतत् दानादिना च, हार्ये-आवर्जनीये, तत एककस्मिन् ब्राह्मणादिविषये वनीपकत्वेपूर्वोक्ताभद्रकप्रान्तादयो दोषा भावनीयाः, किमुक्तं भवति?-यदिभद्रकस्तर्हि प्रशंसावचनतोवशीकृत आधाकर्मादिकृत्वाप्रयच्छति, अयप्रान्तस्तर्हिगृहनिष्कासनादिकरोति। इहप्राक 'साणपुणहोइपंचमए' इत्युक्तं,तत्रमाणग्रहणकाकादीनामुपलक्षणं, तेनकाकादिष्वपिवनीपकत्वं द्रष्टव्यंमू. (४९२) एमेव कागमाई साणग्गहणेण सूइया होति।
जो वा जमि पसत्तो वणइ तहिं एटऽपुट्ठो वा॥ वृ. 'एवमेव' वनीपकत्वप्ररूपणाविषयत्वेन श्वग्रहणेन काकादयोऽपि सूचिता भवन्ति, ततस्तत्रापि वनीपकत्वंभावनीयम।एतदेवव्याप्तिपुरस्सरमाह-योवायत्रकाकादीपूजकत्वेनग्रसक्तस्तत्रकाकादिस्वरूपं पृष्टाऽपृष्टो वा बनति' प्रशंसाद्वारेणाऽऽत्मानं भक्तं दर्शयति । सम्प्रति वीपकत्वं कुर्वतः साधार्युक्त्या दोषगरीयस्त्वं प्रकटयतिम्. (४९३) दानं न हाइ अफलं पत्तमपत्तसुगन्निजुज्जत।
इय विभणिए वि दासा पसंसओ किं पुन अपत्त ?।। वृः इह पात्रष्वपात्रेषु वा सन्नियुज्यमानं दानं भवत्यफलमित्यपि भणित दोषः. अपात्रदानस्य पात्रदानसमतयाप्रशंसनेनसम्यक्त्वातिचारसम्भवात, किंपुनःअपात्राण्येवसाक्षातप्रशंसतः.?,तत्रसुतरां महान दोषी, मिश्यान्वस्थिरीकरणादिदोषभावादिति। तदेवमुक्तं बीपकद्वारं, सम्प्रति चिकित्साद्वारमाहमू. (४९४) भणइ य नाहं वेज्जो अहवाऽवि कहेइ अप्पणो किरियं ।
अहवावि विजयाए तिविह तिगिच्छा मुणेयव्वा।। व. इह चिकित्सा' रोगप्रतीकारो रोगप्रतीकारोपदेशो वा विवक्षिता, ततः साधूनधिकृत्य त्रिविधा' 26124
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
पिण्डनियुक्तिः मूलसूत्रं त्रिप्रकाराचिकित्सा ज्ञातव्या.तद्यथा-केनापिरागिणारागप्रतीकारं साधुःपृष्टःसन्नाह-किमहवैद्यः? एतावता चकिमुक्तं भवति? -वैद्यस्यसमीपेगन्त्वाचिकित्सा प्रष्टच्याइत्यबुधवोधनादेकाचिकित्सा.अथवारोगिणः पृष्टः सन्नेवमाह-प्रमाप्यवंधियो व्याधिरासीत्, सचामुकेन भेषजेनोपशान्तिगमत्, एषा द्वितीया चिकित्सा. अथवावेद्यतया वैधीभूयासाक्षाश्चिकित्सांकरोति, एषातृतीया।इहायेद्वचिकित्सेसूक्ष्मे,तृतीयातुबादरा । मू. (४९५) भिक्खाइ गओ रोगी किं विज्जोऽहंति पुच्छिआ भणइ।
अत्थावत्तीऍ क्या अबृहाण बोहणा एवं॥ वृ. 'भिक्षादी' भिक्षादिनिमित्तं गतःसन् रोगी ति अत्र तृतीयार्थे प्रथमा रोगिणा पृष्टः सन्नाह किमहं . वैद्यः? येनकथयामि,एवं चोक्त सति अर्थापक्तया' सामर्थ्यादबुधानां वैद्यस्यपार्श्वगत्वा चिकित्साकार्यते इत्यजानतं बोधना-अनन्तरोक्तस्यार्थस्य ज्ञापना भवति। द्वितीयां व्याख्यानयतिमू. (४९६) एरिसय चिय दक्ख भेसजेण अमुगेन परणं में।
सहसुपन्नं व रुयं वारभा अट्टमाईहिं॥ वृ. एतादृशमेव दुखः' दुःखकारणभूतं गझ्याद्यमुकेन भेषजेन ‘प्रगुण' नष्टवेदनमभूत, तथा वयं 'सहसोत्पन्नाम' अकस्मादत्पन्नां रुजष्टमादिभिरियामः। तत्थोपन्नं गेगं अट्टमेन निवारए' इत्यादि परममुनिवचनप्रामाण्यात, तस्माद्भवताऽपि तथा कर्त्तव्यमिति भावः । तृतीयां चिकित्सा विपञ्चयितुमाह. मू. (१९७) संसोधन संसमणं नियाणपरिवज्जणं च जंतत्थ।
आगंतु धाउखोभे य आमए कुणइ किरियं तु।। वृ. आगन्तुके धातुक्षोभे च 'सूचनात्सूत्र भितिकृत्वा धातुभोजने चाऽऽऽमये-रोगे समुत्पन्ने सति तत्र यत्क्रियां करोति. नद्यथा-संशोधन हरीतक्यादिदानेन पित्ताधुपशमनं, तथा 'निदानपरिवर्जन' रोगकारणपरिवर्जनं च, एवा तृतीयाचिकित्सा । अत्र दोषानाहमू. (४९८) अस्संजमजोगाणं पसंधणं कायघाय अयगोलो।
दुब्बलवग्धाहरणं अच्युदय गिण्हणुड्डाहे॥ व. 'असंयमयोगानां सावधव्यापाराणां 'पसन्धन' सातत्येन प्रवर्तनमिदं चिकित्साकरणं यता गृहस्थस्तप्तायोगोलकसमानः ततस्तेन नीरागीभूतेन ये कायघाता यावजीवं प्रवत्यन्त ते सर्वेऽपि साधचिकित्साप्रवर्तिता इति चिकित्साकरणं सातत्येनासंयमयोगानां निबन्धनम । तथा चात्र दुर्बलव्याघ्नदृष्टान्ता-यथाऽटव्यामान्ध्यनभक्ष्यप्रप्राप्नुवनदर्बलाव्याघःकनाप्यान्ध्यापनयनायचिकित्स्यते. चिकित्सितश्चप्रगणीभूतः प्रथमतस्तम्यववद्यस्यविधातं करोति,ततःशंषाणांबहनांजीवानाम.एवमेषोऽपि गृहस्थ- साधुना चिकित्स्यमानः साधाःसंयमप्राणान हन्ति पांच पृथिाकायादीनिति यदि पुनः कथमपि चिकित्स्यमानस्यापि तस्यानिशयन रोगस्योदयः-प्रादर्भावो भवति. ततोऽहमननातिशयन रागाकत इति झातकोपाराजकुलादौ ग्राह्यति,तथाचसनिउड्डाह-प्रवचनस्यमालिन्यमिति। उक्तं चिकित्सा द्वार अधुना काधादिशरचतुष्टयंविवक्षुःप्रथमतःक्रोधादिपिण्डदृष्टान्तानांनगराणिक्रोधायुत्पतेः कारणानिचप्रतिपादयतिमू. (१९९) हन्थक्रप्प गिरिफुल्लिय गयगिह ग्खन्नु नहेव चंपाय।
कडधयपुन्ने इट्टगलड़ग तह सीहकेसरए। वृ. क्रोधपिण्डदृष्टान्तस्य नगरं हस्तकल्पं, मानपिण्डदृष्टान्तस्य गिरिपुष्पितं. मायापिण्डदृष्टान्तस्य राजगृह, लोभपिण्डदृष्टान्त्स्यचम्पा।तथा कृतानधृतपूर्णानलभमानस्यक्रोधोत्पतिः सवकिकाअलभमानस्य
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं.४९० मानस्यात्पत्तिः, मोदकानाश्रित्य मायोत्पत्तिः, सिंहकसरसज्ञान मादकानलभमानस्य लोभोत्पत्ति:। मू. (५००) विज्जातवप्पमा रायकुले वाऽवि वल्लभत्तं से।
नाउंओरस्सबलं जो लब्भइ कोहपिंडो सो॥ वृ.स साधो- 'विद्याप्रभावम्' उच्चाटनमारणादिक 'तप्र:प्रभावं' शापदानादिकं राजकुले वल्लभत्वं वा ज्ञात्वा यदिवा औरस्यंबलं-सहस्रयोधित्वादिकं ज्ञात्वायःपिण्डो लभ्यते' गृहस्थेन दीयते सक्रोधपिण्डः । मू. (५०१) अन्नेसि दिजमाणे जायंतो वा अलगिओ कुप्पे।
कोहफलंमिऽवि दिट्टे जो लब्भइ कोहपिंडोसो।। वृ. 'अन्येभ्यः' ब्राह्मणादिभ्यो दीयमाने याचमानोऽपिसाधुर्यदानलभते तदाऽलब्धिमान सनकुप्यत, कुपितेचसतितस्मिनसाध:कुपितोभन्योनभवतीतियद्दीयतेसक्रोधपिण्डः यदिवातस्मिन्नन्यत्रवाक्रोधफले मरणादिशापे फलवति दृष्टे यो लभ्यते स क्रोधपिण्डः । अत्रैवोदाहरणमाहम. (५०२) करड्य भत्तमलढुं अन्नहिं दाहित्थ एव वच्चंतो।
थेरो भोयेण तइए आइक्खण खामणा दाने॥ वृ. हस्नसल्पेनगरेक्वचिद्ब्राह्मणगृहे मृतकभक्तेमासिके दीयमानेकोऽपिसाधुर्मासक्षपणपर्यवसाने भिक्षार्थ प्रविवेश, दृष्टाश्च तेन धृतपूरा ब्राह्मणेभ्यो दीयमानाः, सोऽपि च साधुः प्रतिषिद्वो दौवारिकेण, ततः कुपितोऽवादीत. 'अन्नहिं दाहित्य'त्ति, अस्य चायमर्थः अस्मिन् मासिके तावन्मया नलब्धं ततोऽन्यस्मिन मासिकेदास्यथेति. एवं चोक्त्वानिर्गतःदैवयोगेनचतवान्यन्मानुषपुचषइदिनमध्येमृतं, ततस्तस्यमासिके दीयमानेभूःसएवसाधुमासक्षपणपारणगतः, तथैवचप्रतिषिद्धोदौवारिकेण,ततःभूयोऽपिकुपितोऽवादीत् 'अन्नहिंदाहित्थ ति, तत-पुनरपिदैवयोगेनतवान्यन्मानुषमुपगतं, ततस्तस्यापिमासिकेसएवसाधुर्मासक्षपणः पारणे भिक्षार्थमागतः, तथैव च प्रतिषिद्धौ दौवारिकेणभणति-'अन्नहिं दाहित्थ'त्ति, एतच्च श्रुत्वा तेन स्थविरेण दौवारिकेण चिन्तितं, पुराऽप्येतेन वारद्वयमित्थं शापो वीतीर्णस्ततो द्वे मानेषु उपगते सम्प्रति तृतीयवेला ततोमा किमपि मानुषं म्रियतामिति जाताऽनुकम्पेन सर्वोऽपिवृतान्तो गृहनाकाय निवेदितः, तेन च समागत्य सादरं साधु क्षमयित्वा धृतपूरादिकं तस्मै यथेच्छं व्यतारि, स क्रोधपिण्डः, सूत्रं सुगम, नवरं 'करडुकभक्तं' मृतकभोजनं मासिकादि। तदेवमुक्तः क्रोधपिण्डः। सम्प्रति मानपिण्डस्य सम्भवमाह. मू. (५०३) ओच्छाहिओपरेमवलद्धिपसंसाहिं वा समत्तइओ।
अवमानिओ परेण य जो एसइ मानपिंडो सो॥ वृ. उत्साहित- त्वमेवाग्य कार्यस्य करणे समर्थ इत्येवमुक्तर्षितः 'परण' अपरेण साध्वादिना, वा' विकल्प.तथा लब्धिप्रेशंयाभ्यां समुत्तइओ' गर्विती यथाऽहंयत्रकापिव्रनामिनत्र सर्वत्रापि लभतर्थव चजना माप्रशंसनात्यवमभिमानवान, यद्रानकिमपित्वयासिद्धयतीत्येवगपमानितोऽपरणाहङ्करवशाधएषयतिपिण्डं सतम्यमानपिण्डः । अत्र चक्षुल्लकादाहरण गिरिपुष्पित नगर सिंहाभिधानाः सूरयः सपरिवासः समापयुः अन्यदा च तत्र सेवकिकाक्षणः समजनि, तस्मिंश्च दिवसे सूत्रपौरुष्यनन्तरमेकत्र तरुणश्रमणानां समवायोऽभवत, बभूव च परम्परं समुल्लापः, नत्र कोऽप्यवादीत-को नामैनषा मध्य प्रानरेव सवकिका आनेष्यति?,तत्र गुणचन्द्राभिधः क्षुल्लकः प्रत्यवादीद-अहमानेष्यामि, ततःसोऽभाणीत्-यदिता सर्वसाधना न परिपूर्णा घृतगुडरहिता वा ततो न ताभिः प्रयोजनं. तस्मादद्यवश्यमानेतव्यास्तर्हि परिपूर्णा धृतगुड. सम्मिश्चानेतव्याः, शुल्लक आह-यादृशीस्त्वमिच्छसि तादृशीरानेष्यामि, एवं च कृत्वा प्रतिज्ञा
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
पिण्डनिर्युक्ति:- मूलसूत्रं नान्दीपात्रामादाय भिक्षार्थं निर्जगाम, प्रविष्टश्च कापि कौटुम्बिकगृहे, दृष्टावतत्र प्रचुराः सेवकिकाः, घृतगुडादीनि चप्रभूतानि प्रगुणीकृतानि ततोऽनेकधा वचनभङ्गीभिः सुलोचनाभिधाना कौटुम्बिकगृहिणी याचिता, तथा च सर्वया प्रतिषिद्धो न किमपि ते ददामीति, ततः सञ्जतामर्षेण बभणे क्षुल्लेकेन नियमादिमाः सेवकिकाः सघृतगुडामयागृहीतव्याः, सुलोचनाऽपिसामर्ष क्षुल्लकवचः श्रुत्वा रानातप्रकोपाप्रत्युवाच- यदित्वमेतासांसेवकपकानां किमपिलभसे ततो मे नासापुटात्वया प्रस्रवणं कृतमिति, ततः क्षुल्लकोऽचिन्तयइ अवश्यमेतन्मया विधातव्यम्, एवं च विचिन्त्य गृहान्निर्ययो, प्रपच्छ च कस्यापि पार्श्वे - कस्येदं गृहम् ? इति सोऽवादीत्विष्णुमित्रस्य तत- पुनरपि क्षुल्लकः पृच्छति स इदानीं क वर्त्तते ?, तेनोक्तं- पर्षदि, ततः पर्षदि गत्वा सहर्ष इत्र पज्जान् पृष्टवान्- प्रो । युष्माकंमध्ये को विष्णुत्रिः ?, जना अवादिषुः किं साधो । तव तेन प्रयोजनं ?,
साधुवोचत् तं किमपि याचिष्ये, स च तेषां सर्वेषामपि प्रायो भगिनीपतिरिति सहास तैरवाचिकृपणो ऽमैनते किमपि दास्यतीत्यस्मानेव याचस्व, ततो विष्णुमित्रो मामंऽपभ्राजना भूदिति तेषामग्रतः कृत्वा भाण- अहंभो । विष्णुमिज्जोऽहंयाचस्व मां किमपि, मांकेलिवचनममीषां कर्णे काषीः, ततोऽवादीत क्षुल्लक:याचेऽहं यदि त्वं महेलाप्रधानानां षण्णां पुरषाणामन्यतमोन भवति, ततः पर्षजन्ना अवादिषुः - केते षट् पुरुषा महेलाप्रधाना ? येषामन्यतमोऽयमाशङ्कयते, ततः क्षुल्लक आह- श्वेताङ्गुलिर्बकोङ्गायकः किङ्करः स्त्रायकः गृधवरिङ्गी इदज्ञइति एतेषांचषष्णामपिकथानकान्यमूनि क्वचिद्भामेकोऽपिपुरुषो निजभार्याच्छन्दनुवर्त्ती, सचप्रातरेवजातबुभुक्षोनिजभार्याभोजनंयाचते, साचवदति- नाहमालस्येनोत्थातुमुत्सहेततस्त्वमेवसमाकर्ष चुल्लयाभस्मप्रक्षिपतत्रप्रातिवेश्मिकगृहादीनीयवह्यिं प्रज्वालयतमिन्वनप्रक्षेपणेसमारोपय चुल्लयाः शिरसि स्यालीं, एवंयावत्पक्त्वा कथय, ततोऽहं परिवेषयामीति, सचतथैवप्रतिदिवसंकुरुते, ततो लोकेन प्रातरेवास्य चुल्लया भस्मसमाकर्षणेन श्वेतीभूताङ्गुलिदर्शनात्सहासं श्वेताङ्गुलिरिति नाम कृतम्, एष श्वेताङ्गुलिः ।
तथाक्वचिद्वामेकोऽपिपुरुषोनिजभार्यामुखदर्शनसुखलम्पटस्तदादेशवर्त्ती, अन्यदा तथाभार्ययाबभणेयथाऽहमालस्येनभुक्ता, ततस्त्वमेवोदकंतडागादानय, सचदेवताऽऽदेशमिव भार्याऽऽदेश-मभिमन्यमानः प्रतिवदति - यदादिशसि प्रिये। तदहं करोमि, ततो दिवसे मा लोको मां द्राक्षीदिति रात्रो पश्चिमयामे समुत्थाय प्रतिदिवसं तडागादुदकमनायति, तस्य च तत्र गमनागने कुर्वतः पदसञ्चारशब्श्रवणतो घटभरणबुद्धुशब्दश्रवणतश्च तडागपालीवृक्षेषु प्रसुप्ता बका उत्थायोड्डीयन्ते, एषचवृत्तान्तोलीकन विदितः ततोऽस्यार्थस्य सूचनार्थं हासेनवकोड्डायकइतिनाम कृतं, एषबक्कोडायकः। तथाक्कचिद्ग्रामेकोऽपिपुरुषो भार्यास्तनजवनादिस्पर्शलम्पटो भार्याच्छन्दानुवर्त्ती, स च प्रातरेवोत्थाय कृताञ्जलिपग्रहो वदति - दयिते । किं करोमि ?, सा च वदतितडागादुदकमानय, ततो यत्प्रिया समादिशतीत्युदित्वा तडागादुदकमानयति, पुनरपि भणति किं करोमि प्राणश्वरि । मा वदति - कुसूलादाकृष्य तण्डुलान् कण्डय एवं यावद्भोजनादूर्ध्वं ममप्रादान् प्रक्षाल्य धृतन फाणयति, स च सर्व तथैव करोति, तत एवं लोकन ज्ञात्वा तस्य किङ्कर इति नाम निवेशितं, एष किङ्करः । तथा कचिद्याभे कोऽपि पुरुषां भार्याऽऽदेशवर्त्ती, स चान्यदा निजभार्यामवादीत् प्राणेश्वरि । स्नातुमहमिच्छामि, तयोक्तं यद्येवं तह्यांमलकान शिलायां वर्त्तय परिधेहि स्नानपोतिकां अभ्यङ्गय तैलेनात्मानं गृहाण च घटं ततस्तडागे स्नात्वा घटं च जलेन भृत्वा समागस्नायक इति नाम कृतं, एष स्नायकः
तथा कचिद्ग्रामे कोऽपि पुरुषो भार्याऽऽदेशविधायी, अन्यदा च सा रसवत्यामासने समुपविष्टा वर्त्तते, साचतेनभोजनमयाचि, तयोक्तं ममसमीपे स्थालमादाय समागच्छेः सोऽपियत्प्रियतमा समादिशतितन्मे प्रमाणमिति ब्रुवंस्तस्याः समीपं गतः तया परिवेषितं भोजनं, तत उक्तं- भोजनस्थाने गत्वा भुङ्क्ष्व, ततः स
بوب
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं-५०३
भोजनस्थानंगत्वाभाक्तुं प्रवृत्त- ततःपुनरपितेनतीमनंयाचित्तं, साचप्रत्युवाच स्थालमादायममसमीपे समागच्छः, ततःसगृध्रइवउत्कटिकोरियनस्थालेनगृहीतेनयाति.एवंतक्रादिकमपिगृह्याति,ततएतल्लोकेन ज्ञात्वा हासेन गृध्रइवरिङ्गीति नाम कृतं. एष गृध्रइवरिवी । तथा कचिद्वामे भामुखप्रलोकनसुखलम्पटस्तदादेशकारी कोऽपि पुरुषः तस्यान्यदा स्वभार्यया सह विषयसुखमनुभक्तः पुत्रो बभूव, सच पालनक एव स्थितोऽतिबालत्वात पुरीषमुत्सृजति. तेन च पुरीषण पालनकं बालवस्त्राणि च खरण्ठ्यन्ते, ततः सा भणति-बानस्य पुते प्रक्षालय पालनकं बालवस्त्राणि, च ततो यत्प्रिया समादिशति तत्करोमीति वस्तथैव करोति, एवं सर्वदेव, ततोलोकेनैतद्ज्ञात्वा हदनं प्रक्षालपियु बालस्य जानातीतिकृत्वा हदज्ञ इति नाम तस्य कृतं, एष हदज्ञः। तत एवमुक्ते क्षुल्लकेन सर्वैरपि पर्षजनैरेककालमट्टहासेन हसद्भिरभाणिक्षुल्लक । एष घण्णामपिपुरुषाणां गुणानाददाति तन्मन महेलप्रधानं याचिष्ट, विष्णुत्रिऽवादीत्-नाहं षण्णा पुरषाणां समान-स्तस्माद्याचस्व मामिति. ततः क्षुल्लकेनोक्तं देहि मे धृतगुडसंयुक्ताः पात्रभरणप्रमाणाः संकिकाः, विष्णुमित्रणाक्त-ददाभि,ततःक्षुल्लकंगृहीत्वानिजगृहाभिमुखंचलितवान् समागतोनिजगृहद्वारे, तत- क्षुल्लेकनाभाणि-प्रथममपि तव गृहे समागतोऽहमासं परं तवभार्यया प्रतिज्ञा व्यधायि यथा न किमपि ते दास्यामि, तत इदानी यधुक्तं तत्समाचर. तत एवमुक्ने, विष्णुमित्रोऽवादीत-यद्येवं तर्हि क्षणमात्रमेव गृहद्वारेवतिष्ठस्वपश्चादाकारयिष्यामि ततःप्रविष्टोगृहमध्येमित्रः, पृष्टाचतननिजभार्या-यथाराद्धाःसेवकिकाः प्रगुणीकृतानि धृतगुडादीनि ?, तयोक्तं कृतं सर्व परिपूर्ण, ततो गुडं प्रलोक्य स्तोक एष गुडो नैतावता सरिष्यतीति मालदानय प्रभूतं सेवकिकाः धृतगुडादीनि च दातुमारब्धानि, अत्रान्तरे गुडमादाय सुलोचना मालादुत्तरितुं प्रवृत्तापरं न पश्यतिनिःश्रेणिं, ततो विस्मितदृष्टयाप्रसरंयावदालोकते तावत्पश्यतिक्षुल्लुकाय घृतगुडसंयुक्ताः सेवकिका दीयमानाः. ततोऽहमनेन क्षुल्लकेनाभिभूतेत्यभिमानपूरितहृदया माऽस्मै देहि माऽस्मै देहीति महता शब्देन पूत्कुरुते, क्षुल्लोकोऽपि तस्याः सम्मुखमवलोक्य मया तव नासिकापुटे मूत्रितमितिनिजनासापुटेऽङ्गल्यभिनयेन दर्शयति, दर्शयित्वा च भूतघृतगुडसेवकिकापात्रो जगाम निवजसताविति। एतदेव रूपकाष्टकेनदर्शयति. मू. (५०४) इट्टगछणमि परिपिंडियाण उल्लाव को नुहु पगेव।
___ आनिज्ज इट्टगाओ ? खुड्डो पनाह आणेमि॥ मू. (५०५) जडविय ता पन्नत्ता अगुलधयाहिं न ताहि ने कन्न।
'जारिसियाआ इच्छह ता आनेमित्ति निक्खंतो! मू. (५०६) आहासिय षडिसिन्दा भणइ अगारिं अवरिसमा मन्झं।
जड लहसि तान मे नामाप कुणुस भायंति सा आहे ।। मू. (५०७) करप घर पुच्छि ऊणं परिमाए अमुड कड़रा पुच्छिन्तु ।
कि तेनऽम्ह जायसुसो किविणो दाहिइ न तुन्झ॥ मू. (५०८) ____ दाहित्ति तेण भणिए जइ न भवसि छन्नमेसिपुरिसाणं ।
अन्नयगे तो तेऽहं परिगामझमि पणयामि। मू. (५०९)
सेयंगुलि बगुड्डावे. किंकरे पहायए तहा।
गिद्वावरंस्विहहन्नएयपुरिसाहमाछाउ॥ मू. (५१०) जायसनपरिमाऽहं इट्टगा देहपिव्वमइगंतु।
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
पिण्डनियुक्तिः मूलसूत्रं माला उत्तारि गुलं भाएमि दिएत्ति आरूढा।।। मू. (५११) सिंहअवणण पडिलाभण दिस्सियरी बोलमंगुली नासं।
दण्हेगयरपओसो आयविवत्ती य उड्डाहो। ७.सुगम, नवरं 'इट्टगचणमि' सेवकिकाक्षणे पगेविति प्रभाते एव मोयं ति मत्रणं प्रणयामि' इति याचे. सिंहअवणण त्तिनिःश्रेण्यपनयन,इत्थम्भूतश्चमानपिण्डोनग्राह्यः, यतोद्वयोरपिदम्पत्योःप्रदेषोभवति. ततस्तद्रव्यान्यद्रव्यव्यवच्छेदः, कदाचिदेकतरस्य ततस्तत्रापि स एव दोषः । अपि च संवमपमानिता कदाचिदभिमानवशादात्मविपर्ति कुर्यात्, तत उड्डाहः प्रवचनमालिन्यं ।। उक्तो मानपिण्डदृष्टान्त:मू. (५१२) रायगिहे घम्मरुई असाडभूई य खुडुओ तस्स।
रायनडगेहपविसण संभोड्य भोयए लंभो॥ मू. (५१३) आयरियङवज्झाए संघाडगनकाणबुज्जतहासी।
नडपासणपज्जतं निकायण दिन दान।। मू. (५१४) घूयदए संदेशो दाणसिणेह करणं रहेगहणं।
लिंगं मुयत्ति गुरुसिट्ठ विवाहे उत्तमा पगई। मू. (५१५) रायघरे य कयाई निम्महिलं नाडगं तडागत्था।
ताय विहरंति मत्ता उवरि गिहे दोवि पासुत्ता।। म. (५१६) वाघाएण नियत्तो दिस्स विचेला विराग संबोही।
इंगियनाए पुच्छा पजीवणं रट्टवालंभि॥ मू. (५१७) इक्खागवंस भरहो आयसघरे य केवलालोओ।
हाराइखिंवण गहणं उवसग्गन सो नियत्तोत्ति॥ मू. (५१८) तेन समं पव्वइया पंच नरसयत्ति नाडए हडणं ।
गेलन्न खमग पाहुण थेरा दिट्टा य बीयं तु॥ वृ.राजगृहनामनगर, तत्र सिंहस्थो राजा. विश्वकर्मा नामनटः, तस्य द्वेदुहितरौ,ने चढे अप्यतिसुरूपै अतिशयाते वदनकान्त्या दिनकरकारोद्भासितकमलश्रियं नयनयुगलेन सचञ्चरीककुवलययुगलं पीनोन्ननिरन्तरपयोधरयुगलेन संहतालफलयुगनलक्ष्मी बाहयुगलेन पलनवलना त्रिविनिभङ्गरण मध्यभागनन्द्रायुधमध्यं जघनविस्तरेण जाह्नबीपुलिनदश ऊरुयुगलेन गजकलभनासाभोग जङ्घायुगलेन कुरुविन्दवृत्तसंस्थितं चरणयुगलेन कूर्मदेहाकृतिं सुकुमारतया शिरीषकुसुमसञ्चयं प्रज्ञानिधिराषाढभूतिः, मभिक्षार्थमटन कथमपि विश्वकर्मणो नटस्य गृहपाविशत.तत्र चलब्धःप्रधाना मादक द्वार च विनिर्गत्य नन चिन्ततम एष युरीणां भविष्यति, तत आत्मार्थ रूपपगवर्तमाधायान्यं मादकमार्गयामि.ततः काणरूपं कृत्वा पुनः प्रविष्टो, लब्धा द्वितीया मोदकः, ततो भूयोऽपि चिन्तितमएष उपाध्यायस्य भविष्यति. ततः कुब्जरूपमभिनिर्वयंपुनरपिप्रविष्टः लब्धस्तृतीयोमादकः एष द्वीतीयसङ्घाटकसाधोभविष्यतीति विचिन्त्य कुष्टिरपंकृत्वा चतुर्थवलयांप्रविष्टः, लब्धचतुर्थो मोदकः, एतानिरूपाणिकूवनमानापरिस्थितनविश्वकर्मणा नटेन इदृशे, चिन्तितं चानेन
सम्यगेषोऽस्माकंमध्ये नटोभवति, परंकेनोपायेनसबहीतव्य इति, एवं चचिन्तयतःसमुत्पन्नातस्य शेमुषीदहितृभ्यां क्षोभयित्वा गृहीतव्य इति. ततो मालादुत्तीर्य सादरमाकार्याऽऽषाढभूतिः
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं- ५१८
३०५
पात्रभरणप्रमाणमंडिकः प्रतिलाभितः, भणितश्च सादरंवृत्तान्तं विश्वकर्म्मा निजकुटुम्बस्य, भणिते च दुहितरी यथा सादरं दानस्नेहदर्शनादिना तथा कर्त्तव्यो यथा युष्माकमायत्ता भवति प्रतिदिवसमायाति च भिक्षार्थमाषाढभूतिः, दुहितरौ च तं तथैवोपचरतः, ततोऽत्यन्तमनुरक्त मवगभ्य रहसि भणितो- यथा वयमत्यन्तं तवानुरुक्ताः ततोऽस्मान्परिणीयत्वं परिभुङ्गवंति, अत्रान्तरे चतस्यादयमियाय चारित्रावरणं कर्म्म गलितो गुरूपदेशः प्राणेशद्रिवेको दूरीभूतः कुलजात्यभिमानः, ततस्तेनोक्तम एवं भवतु, परमहंगुरुपादान्तिकेलिङ्ग विमुच्ये समागच्छामि, गता गुरुसमीपं प्रणतस्तेषां पादयुगलं प्रकटितो निजाभिप्रायः, ततो गुरुभिवाचिवत्स । नेदंयुष्माद्दशां विवेकरत्नाकरणामवगाहितसकलशास्त्रार्थानामुभयलोकजुगुप्सनीयं समाचरितुमुचित्तं, तथा दीहरेसीलं परिवालिऊणं विसुएसु वच्छ। मा रमसु । को गोपयंमि बुड्डुइ ज्यहिं तरिऊण बाहाहिं ? ।।
इत्यादि, तत उवाचाषाढभूतिः- भगवन् । यथा यूयमादिशथ तथैव केवलं प्रतिकूलकर्मोदयतः प्रतिपक्षभावनारूपकवचदुर्बलतया मदनशवरेण निरन्तरं समुत्रस्तमृगनयनरमणीकटाक्षविशिखोपनिपातमादधता शतज्ञा में जर्जरीकृतं हृदयं एवं चोक्त्वा गुरुपादान. प्रणम्य तदन्तिक रजोहरणं मुक्तवान. ततः कथमहमभीषामनुपकृतोपकारिणामपारसंसारोदधिनिमग्नजन्तुसमुद्धरणैकचेतसां सकलजग त्परमबन्धुकल्पानां गुरूणां पृष्ठ ददामि इति पश्चात्कृतपादप्रचारी हा । कथमहं भूयोऽप्येवंविधगुरूणां चरणकमलं प्राप्स्यामि ? इति विचिन्तयन् वसतेर्विनिर्गत्यविश्वकर्मणो भवनमायातः, परिभावितस्मयसादरमनिमिष्टदृष्टया नटदुहितृभ्यांवपुः, प्रत्यभासतसकलजगदाश्चर्यमस्यरूपं, ततोऽचिन्तयतामिमे अहो | कौमुदीशशाङ्कमण्डलमिवास्यमनोहरकान्तिवदनं कमलदलयुगलमिवनयनयुगलं गुरुन्मत इव तुङ्गमायतं नाशानालंकुन्दमुकुलक्षेइणिरिव सुस्निग्धा दशनपद्धतिः महापुरकपाटमिव विशालमस्य मांसलं वक्षःस्थलं मृगरिपारिव संवर्त्तितः कटिप्रदेभूःनिगूढजनानुप्रदेशंजङ्घायुगलं सुप्रतिष्ठितकनककूर्मयुगलमिव चरणयुगलं, ततो विश्वकर्माऽवोचत्महाभाग । तवाऽऽयत्ते द्रे अप्यम् कन्यके ततः स्वीक्रियेतामिति, ततः परिणीते ते द्वे अपि तेन कन्यके, भणिते चविश्वकर्मणा-योनामेतादृशीमप्यवनस्थां गतो गुरुपादानस्मरतिसनियमादुत्तप्रकृतिः, तत एतचित्तावर्जनार्थ सर्वदेव मद्यपानविरहिताभिर्युष्माभिः स्थातव्यं अन्यथैष विरक्तो यास्यति, आषाढभूति सकलकलाकलापपरिज्ञानकुशलो नानाविधैर्विज्ञानातिशयैः सर्वेषामपि नटानामग्रणीर्वभूव, लभते च सर्वत्र प्रभृतं द्रव्यं वस्त्राभरणानिच। अन्यदा च राज्ञा समादिष्टा नटाः अद्य निर्महलं नाटक नत्तनीयं, ततः सर्वेऽपि नटाः स्वां स्वां युवतिं स्वस्वगृहे विमुच्य राजकुलं गताः. आषाढभूतिभार्याभ्यामपि चिन्तितम् अद्य राजकुले गतोऽस्माकं भर्त्ता सकनामपिच रात्रिं गमयिष्यतीति ततः पिवामां यथच्छमासवमिति तथैव कृतं मदवशाच्चापगतचेतन विगतवस्त्रे द्वितीयभूमिकाया उपरि सुप्ते तिष्ठतः राजकुलेऽपि पराष्ट्रदूतः समायात इति राज्ञां व्याक्षेपी बभूव नतोऽनवसरइतिकृत्वाप्रतीहारणमुक्त गलिताः सर्वेऽपिनटाः समागताः स्वस्वभवनं, आषाढमृतिश्रनिजकावास समागत्य यावद्वितीयभूमिकामारोहति तावत है अपि निजभार्य विगतवस्त्रतथा बीभत्सं पश्यति ततः स महात्माऽ-चिन्तयत- अहो । मे मूढता अहो । म निर्विवकता अहो | मे दुर्विलसितं य एतादृशामप्यशुचिकरण्डक-भृतानामधोगतिनिबन्धनानां कृतं परशुचिभूतमिहपरलोक कल्याणपरम्पराजनकमक्षेपण मुक्ति-पदनिबन्धनं संयमं उज्झांबभूव, ततो ज्यापिनमकिमपित्रिनष्टम अधिगच्छामि गुरुपादान्तिकंप्रतिपद्य चारित्रं प्रक्षालयामि पापपङ्कमिति विचिन्त्य विनिर्गता गृहात्, दृष्ट कथमपि विश्वकर्मणा, लक्षति इङ्गितादिना यथा विरक्त एषयातीति, ततः सत्वरं निजदुहितरावुत्थाप्यनिर्भत्संयति-हा । दुरात्मिकं । हीनपुण्यचतुर्दशीके । पुष्मद्विल- सितमताद्दशमवलोक्य सकलनिधानभूतां युष्मोदभर्ता विरक्तं । यातीति तद्यदि निर्वर्त्तयितुं
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
पिण्डनियुक्तिः- मूलसूत्रं शक्नुयस्तहिनिवर्त्तयथांनाचत्पावनंयावचध्वमिति ततस्ताःससम्भ्रमपरिहितनिवसनाःपृष्ठतःप्रधाव्य गच्छतः पादयानया, वदन्तिच- हा स्वामिन क्षमस्वैकमपराध निवर्तस्व माऽस्माननुरक्ताः परिहर, एवमुक्तोऽपि स मनागपि न चेतासि रज्यते, ततस्ताभ्यामवाचि स्वामिन । यद्येवं तर्हि प्रजीवनं देहि. येन पश्चादपि युष्मत्प्रसादेन जीवामः, तत एत्रं भवत्विति दाक्षिण्यवशादनुमत्य प्रतिनिवृत्तः,
ततःकृतंभरतचक्रवर्तिनचरितप्रकाशकंराष्टपालनामनाटकं ततो विज्ञप्तो विश्वकर्मणासिंहरथो राजादेव । आषाढभृतिना गष्ट्रपालं नाम नाटकं विरचित, तत्सम्प्रति नत्यतामिति, परं तत्र राजपुत्रपञ्चश. तराभरणविभूषितैः प्रयोजनं. ततो राज्ञा दत्तानि राजपुत्राणां पञ्चशतानां. तानि यथापथमाषाढभूतिना शिक्षितानि, ततः प्रारब्धं नाटकं निर्तितुं. तत्राऽऽषाढभूतिरात्मनेक्ष्वाकुवंशसम्भूतो भरतश्रकवर्ती स्थितो राजपुत्राश्च यथायोगं कृताः सामन्तादयः, तत्र च नाटके यथा भरतन भरतंषदखण्डं प्रसाधितं यथा चतुर्दश रत्नानिनवमहानिधयःप्राप्तायथाचाऽऽदर्शगृहेऽवस्थितस्यकेवलालोकप्रादुर्भावोयथाचपञ्चशतपरिवारेण सप्रवन्यांप्रतिन्नस्तत्सर्वमप्यभिनीयते.ततोराजालोकनचपरितुष्टेनसर्वणापियथाशक्तिहारकुण्डलादीन्याभरणानिसुवर्णवस्त्राणिचप्रभूतानिक्षिप्तानि,ततःसर्वजनानाधर्मनाभंप्रदायपश्चशतपरिवारआषाढभृतिर्गन्तुं प्रावर्त्तत, ततः किमेतत् ? इति राज्ञा निवारितः,
तेनोक्तं किं भरतश्रकवर्ती प्रवज्यामादाय निवृत्तः ? येनाहं निवर्ते इति यतः सपरिवारो गुरुसमीप, वस्त्राभरणादिकं च समस्तं निजभार्याभ्यां दत्तवान्. तच्च प्रावनकं किल तयोति, गृहीता दीक्षा, तदपि च नाटकविश्वकर्मणाकुसुमपुरेनत्तिंतुमारब्धं तत्रापिपञ्चशतसङ्ख्याः क्षत्रिया:प्रत्रग्यांगृहीतवन्तः, ततोलोकेन चिन्तितम-एवं क्षत्रियाः प्रव्रजन्तो निःक्षत्रियां पृथिवीं करिष्यतीति नाटकपुस्तकमग्नी प्रवेशितं। सूत्रं सुगम, नवरं, रायनडगंहपवेसणं'ति राजविदितो यो नटो विश्वकर्मा तस्य गृहे प्रवेशः, 'त्वग्दोषी' कुष्ठी, उपसर्ग:प्रव्रज्याग्रहणे निवारणं, दहनं नाटकपुस्तकस्य । अत्रेवापवादमाह- 'गलन्ने'त्यादि. ग्लाना-मन्दः, 'लपक-' मासक्षपकादि- 'प्राधूर्णकः स्थानान्तरादायातः, स्थविरः' वृद्धः आदिशब्दात्सझकार्यादिपरिग्रहः तेषामायद्रितीयमपवादपदमितिभावः, सेव्यते म्लानाद्यनिहिमायापिण्टोऽपिग्राह्यइत्यर्थः। उक्त मायाद्वारम् । म. (५१९) लम्भंतंपि न गिण्हइ अन्नं अनुगंति अज्ज घच्छामि।
भदरसंतिव काउंगिण्हइ खद्धं सिणिद्राई॥ वृ.अद्याहमुमकंसिंहकेसरादिकंग्रहीष्यामीतिबुद्धयाऽन्यदल्लवनकादिकलभ्यमानमपियन्नगृह्याति, किन्तु नेदवप्सितं. स लोभपिण्डः । अथवा पूर्व तथाविधबद्दयभावेऽपि यथाभावं लभ्यमानं खद' प्रचुर 'स्निग्धादि' लपनश्रीप्रभृतिकंभद्रकरसमिनिकत्वायद्गृह्मानिसलाभपिण्डः। तत्रप्रथमभेदमाश्रित्योदाहरणं. · मू. (५२०) चंपा छमि घिच्छामि मायए नवि माहकसरए।
पडिसह धम्मलाभं काऊणं साहकसरए॥ मू. (५२१) सडरत्तकसरभायण भरणं च पुच्छ परिमढ़े।
उवओग संत चोयण साहुत्ति विगिचणं नाणं ।। वृ. चम्पा नाम पुरी. तत्र सुव्रता नाम साधुः, अन्यदा च तत्र माढकोत्सवः समजानि. तम्मिश्च दिन सुव्रतोऽचिन्तयत-अद्य मया मोदका एव ग्रहीतव्याः तऽपि सिंहकसरकाः, तत इत्थं सम्पधार्य भिक्षां प्रविष्टो लोलुपतथाऽन्यत्पतिषेधेन सिंहकेसरमोदकांधला भमानस्तावत्परिभणति स्म यावत्सार्द्ध प्रहरठ्यं ततो न लब्धा मादका इति प्रनष्टचित्ता बभूव. ततो गृहद्वार प्रविशन वक्तव्यस्य धर्मलाभस्य स्थान सिंहकेसरा इति
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं-५११
वति, एवं च सकनमपि दिनभ्रान्त्वा रात्री तथैव परिभ्रमन. प्रहरदयसमय श्रावकस्य गृहे प्रविवश, धर्मलाभभणनस्थाने सिंहकेसरा इत्युवाच. सोऽपि च श्रावकोऽतीवगातीर्थो दक्षश्च ततस्तनपरिभावयामासे-नूनमतेन क्वापि न लब्धाः सिंहकसरा मोदका इति चित्तमस्य प्रनष्टं, ततस्तस्य चित्तसंस्थापनाय सिंहकेसराणां भूतं भाजनमुपढौंकितं, भगवन् । प्रतिगृहाण सर्वानप्येतान सिंहकेसरमोदकानिति, सुव्रतेन च परिगृहीताः, ततः स्वाभूतं तस्य चित्तं, श्रावकण चोक्तं भगवन् । अद्यमया पूर्वार्द्ध: प्रत्याख्यातःस किंपूर्णो न वा। इति.ततः सुव्रत उपयोगमूद्धर्व दत्तवान, पश्यति गगनमण्डलमनेकतारानिकपरिकरितमझेरात्रोपलक्षितं. ततो ज्ञानवानात्मनोभ्रम, हा। मूंढनमया विरूपमाचरितं, धिग्मेलोभाभिभूतस्यजीवितं. भोः श्रावकः।सम्यककृतं त्वयायदहं सिहकेसरप्रदानपूर्वपूर्वार्द्धप्रत्याख्यानपरिपूणताप्रश्नेनसंसारे निमज्जन रक्षितः. सतीमेतव चोदना, तत आत्मानं निन्दन विधिना च मोदकान् परिणापयन तथा कथमपि ध्यानानलं प्रज्यालयितुं प्रवृत्तः यथा क्षणमात्रण सकलान्यपि धातिकर्माण्यवोष, ततः प्रादुर्भूतं नस्केवलज्ञानम। सूत्र सुगमम। मू. (५२०) दविहीं उसंथवा खलु संबंधावयणसंथवो चेव।
एक्कक्कोवि य दुविहो पुब्बिं पच्छाय नायव्यो। वृ. द्विविधः खलु संस्तवः तद्यथा-परिचयरूपः श्लाधारूपश्च. तत्र परिचयरूपः सम्बन्धिसंस्तवः लाधारूपोवचनसंस्तवः। तत्रसम्बन्धिनो-मात्रादय-श्वश्रवादयश्चतद्रपतयायःसंस्तव-ससम्बन्धिसंस्तव, वचन-लाधातद्वपोयःसंस्तव-सवचनसंस्तवः, एकैकोऽपिचद्विधा तद्यथा- 'पुब्बिंपच्छार'त्तिपूर्वसंस्तव: पश्चात्संस्तवश्च। नत्र सम्बन्धिसंस्तवस्य द्विविधस्यापि स्वरूपमाहमू. {५२३) मायपिइ पुव्वसंथव सासूसुसराइयाण पञ्छा उ।
गिहि संथवसंबंधं करेइ च पञ्छा वा।। वृ. मातापित्रादिरूपतयाः यः संस्तवः परिचयः स पूर्वसंस्तवो. मात्रादीनां पूर्वकालभावित्वात्, यस्तु श्वश्रूश्वशुरादिरूपतया संस्तव- सपश्चात्संस्तव, श्वश्रूवादीनां पश्चात्कालभावित्वात तत्र साधुक्षिर्थप्रविष्टः सन्गृहिभिःसह संस्तवसम्बन्ध परिचयघटन पूर्व' पूर्वकालभाविमात्रादिरूपतया पश्चातापश्चात्कालभावि श्वश्रूवादिरूपतया वा कराति । कथम ? इत्याह. मू. (५२४) आयवयं च परवयं नाउंसंबंधए तयनुरुवं ।
मम माया एरिसिया ससा व ध्या ननत्ताई। वृ.इह याधुर्भिक्षार्थ गहे प्रविष्टः सन्नाहारत्नम्पटतात्मवयः परवयश्च ज्ञात्वा तदनुरूपं क्योऽनुरूप सम्बध्नाति, दिसावयोवृद्धा चमध्यमवयाः ततोममेदशीमाताऽभूदितिब्रूते.यदिपुनःसोऽपिमध्यमवयास्तत ईशी मम स्वयाभूदिति वदनि. अथ बालवयाप्तता दाहिना नना त्यादि । सम्प्रत्ययंत्र पूर्वरूप सम्बन्धिसंस्तवस्याटाहरणमाह. मू. (५२५) अदिइ दिट्टिपण्हव पुच्छा कहणं ममरिसी जननी।
थणववा संबंधो बिहवासण्हाइदानं च।। वृ.का पिसाधुभिक्षार्थे प्रविष्टः काश्चिनिजमानसमानां स्त्रियमवेक्ष्याऽ हारादिलम्पटनया मातृस्थाने नाधृत्या दृष्टिप्ररन्न वम ईषदश्रुविमोचनं करोति,ततः पुच्छत्तिसास्त्रीपृच्छति, कित्वमधृतोदृश्यसे? इति. ततःसाधो कथन-मम ईदृशी' त्वत्सीजनन्यभूदिति। अत्रदोषानाह-ततस्तयामातृत्वप्रकटनाथसाथमुरखे स्तनप्रक्षेपःक्रियते, परस्परंचसम्बन्ध स्नेहबुद्धिरपोजायत.तथाविधवाग्नुषादिदानंचकरोति मृतपुत्रस्य
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
पिण्डनियुक्तिः मूलसूत्रं स्थानेऽयं पुत्र इति बुद्धया स्वस्नुषादानं कुर्यान, आदियब्दात स्नेहवशता दास्यादिदानं च, उक्त पूर्वसम्बन्धिसंस्तवोदाहरणं. एवं पश्चात्सम्बन्धिसंस्तवोदाहरणमपि भावीय। मू. (५२६) पच्छासंथवदासा सासू विहवादिधूयदानं च।
भज्जा मेमोरिसिच्चिय सज्जो घाउ वयभंगो वा॥ व.पथात्सम्बन्धिसंस्तवयिमेदोषाः-श्वश्रूरीशीममाऽसीदित्युक्त साविधवायाआदिशब्दात्करुण्डादिल्यायाः सुताया दानं करोति, तथा भार्या ममदृश्यभवदित्येक्तु यदीालुस्तभर्ता समीपे च वर्तते तदा मम भार्याऽनेन स्वभार्या कल्पितेति विचिन्त्य साधोति कुर्यात. अर्थालुस्तद्भर्त्ता न भवति समीपे वा न वर्तत तदा भार्याऽहमनेन कल्पितेत्युन्मत्ता भार्येव समाचरंती चित्तक्षोभमापादयेत. ततो व्रतभङ्गः । एवं तावत्पूर्वसम्बन्धिसंस्तवस्यपश्चासम्बन्धिसंस्तवस्यचप्रत्येकमसादारणानदोषानभिवायसम्पत्युभयोरपि साधारणानभिधित्सुराहम. (५२७) मायावी चड़यारी अम्हं आहावणं कुणइ एसो।
निच्छुमगाई पंतो करिज भद्देसु पडिबंधो।। वृ. अधृतिदृष्टियन्नवादि वुर्वन्मायावी एषोऽस्माकमावजनानिमित्तं चाटूनि करोतीति निन्दा. तथऽ. स्माकंस्वस्यकापटिकप्रायस्यजनान्यादिकल्पनेनपभ्राजंविधत्त.ततःएवं विचिन्त्यप्रातःस्वगृहनिष्काशनादि करोति.अत्रतेगृहिणोभद्राभवेयुस्तहितेषुभद्रेषुसाधोरुपरिप्रतिबन्धोभवेत्.प्रतिबन्धेचसत्यावाकादिकं कत्वा दयादिति। उक्तो द्विविधोऽपि सम्बन्धिसंस्तवः, अथ वचनसंस्तवस्य पूर्वरूपस्य लक्षणमाहमू. (५२८) गुणसंथवेण पुब्वेिं संतासंतण जो थुणिज्जाहि।
दायारमदिनमी सो पब्विंसंथवो हवइ।। १. 'गुणाः' औदार्यादयः तेषां यः 'संस्तवः प्रशंसारूपो वचनसङ्घातस्तेन सत्यरूपेणासत्यरूपेम वा यः साधुत्विव्ये भक्तादावदत्ते सति दातारं स्तूयात, स एष पूर्वसंस्तवो भवति। अस्यवोल्लेखं दर्शयति. मू. (५२९) एसो सो जस्स गुणा विरयंति अवारिया दस दिसासु।
इहरा कहासु मुणिमो पच्चक्खं अज्न दिट्टोऽसि॥ वृ. सुगम, नवरम इहरा' इतरथा इदानीं दर्शनात. पूर्वमित्यर्थः। सम्प्रति पश्चाद्रूपस्य वचनसंस्तवं. मू. (५३०) गुणयथर्वणपच्छा संतासंतण जो थणिजाहि!
दायारं दिन्नंभी सापच्छासंथवा होड।। वृ. दत्त भक्तादी सति पश्चादातारं गुणसंस्तवन सत्यरूपणासत्यरूपएण वा यः साधु स्यूयात् एष पवात्संस्तवा भवनि । सम्प्रत्ययवाल्लवं दर्शयतिमू. (५३१) विमली कयाम्ह चक्ख जत्थया विरिया गुणा तुझं।
आसि पुरा म संका संपय निस्संकियं जाय॥ वृ. भिक्षार्थ प्रविष्टः साधुलब्ध भक्तादा दातारं वक्ति यथा निजदर्शनन त्वया विमाकृत नश्चक्षुषी. तथा यदाास्तव गुणाः सर्वत्रापि विचारताः. तथा पुरा' पूर्व में शाऽसीत-यादग गुणः श्रूयत सकिनाश: एवोतान्यादृश इति ?. सम्पनि तु त्वयि दृष्टे निःशङ्कितं मे हृदयं जातम ।। उक्तं संस्तवद्वारम्. म. (५३२) विज्जामंतरपवण विज्जाए भिक्खुवासओ होइ।
मतंभि सीसवयण तत्थ मरडण दिट्ठता ।।
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूल-५३२
३७१
वृ. विद्यामन्त्रयाः प्ररूपणा कर्त्तव्या. सा चैव-ससाधना स्त्रीरूपदेवताधिष्ठाता वाऽक्षरपद्धतिर्विद्या असाधनापुरुषरूपदेवताधिष्ठाता वामन्त्रः, तत्थ तितत्रविद्यायां भिक्षूपासको दृष्टान्तः, मन्त्रेशिरोवेदनायां मुरण्डेन राजोपलक्षितः पादलिप्तसूरिः। तत्र भिक्षूपासकदृष्टान्तं गाथाद्रयेन भावयति
परिपिंडमुल्लावो अइपंतो भिक्खुवासओ दावे।
जड़ इच्छह अनुजाणह धवगुलवत्थाणि दावेमि॥ मू. (५३४) गंतुं विज्जामंतण किं देमि? धयं गुलं च वत्थाई।
दिने पडिसाहरणं केण हियं केम मुट्टामि?।। वृ.गन्धसमृन्द्रेनगरेधनदेवोनामभिक्षूपासकःससाधुभ्योभिक्षार्थगृहेसमागतेभ्यानकिश्चिदपिददाति, अन्यदा च तरुणश्रमणानामेकत्र परिपिण्डिताना परस्परमुल्लापः, तत्रैकनोक्तम्-अतिप्रान्नोऽयं धनदेवः, संयतानां न किमपि ददाति, तदस्ति कोऽपि साधुर्य एनं घृतगुडादिकं दायपति, ततस्तेषां मध्ये केनाप्यूचे. याच्छयतता नजानीध्वयंमायेनाहंदापयामि.तैरनुज्ञातः ततोगतस्तस्यगृहमभिमन्त्रितो विद्यया.ततोब्रूत साधून-कि प्रयच्छामि ?. तक्त-वृतगुडस्त्रादि, ततो दापितं तेन संयतेभ्यः प्रचुर धृतगुदिकं. तदन्तरं च प्रतिसंहृता क्षुल्लकेन विद्या, जातः स्वयभावस्थो भिक्षूपासकः, ततो यावन्निमालयति धृतादिकं तावत्स्ताक पश्यति, ततः केन मे हृतं धृतादि य केनाहं मुषितोऽस्मि? केनाहं मुषितोऽस्मि? इति विलपितुं प्रवृत्तः, ततः परिजनेनोक्तं पुष्माभिरेव दापितं संयतेभ्यः तक्तिं युवमेवं भणय?. ततो मौनमवलम्ब्य स्थितः। मू. (५३५) पडिविज्न थंमणाई सा वा अन्ना व से करिनाहि!
पावाजीवीमाई कम्मणगारीय गहणाई॥ वृ. यो विद्याऽभिमन्त्रितः सचस्वभावस्थो जातः सन कदाचित्प्रद्विष्टोऽन्यो वा तत्पक्षपाती प्रद्विष्टः स् प्रतिविद्यया 'स्तम्भनादि' स्तम्भनीबाटनमारणादि कुर्यात, तथा पापाजीविनः' पापेन-विद्यादिना परद्रोहकरणरूपेण जीवनाला मायिनः शठा इति लोके जुगुप्सा, तथा कार्मणकारिण इम इति राजकुले ग्रहणाकर्षणवषपरित्याजनकदर्थनमारणादि।सम्प्रतिमन्त्रविषयेमुरुण्डराजोपलक्षितपादलिप्सोदाहरणमाहमू. (५३६) जह जह पएसिणी जानुगमि पालितओ भाडेइ।
___ तह तह सीस वियणा पणस्सइ मुझंडरायस्स। वृ. प्रतिष्ठानपुरे मुरुण्डो नाम राजा, पादलिप्ता नाम सूरयः. अन्यदा च मुरुण्डराजस्य बभूवातिशयन शिरावंदना, न केनापि विद्यामन्त्रादिभिरुपशमयितुं शक्यते. तत आकारिता राजा पादलिप्ताः सूरयः, कृतास्तषामागतानां महा प्रतिपत्तिः, कथितं चाकारणकारणं शिरावदना, ततो यथा लोको न जानीत तथा मन्त्रध्यायदिभःप्रावरममद्यनिजदक्षिणनानुशिमिपावती निजदक्षिणहस्तप्रदशिनायथायथाभ्राम्यत तथा तथा गजः शिरा वंदना अपगच्छति, ततः कर्मणापगता सकलाऽपि शिगवेदना. जातोऽतिशयन सुराणामुपासकः, तता विपुल भक्तापानादिकं तंभ्या दत्तवान. । अत्र दापानाहमू. (५३७) पडिमंतर्थमणाई सो वा अन्ना व से करिज्जाहि।
पावाजीवियमाई कम्मणगारी भवबीयं ।। वृ.इह कथानकेनकोऽपिदोषो जातः,पादिलिप्तसूरीणामुरुण्डराजप्रत्युपकारित्वात.कवलंप्रागुक्ताविद्याकथानक इव मन्त्रेऽपि प्रयुज्यमाने सम्भाव्यन्ते दोषाः ततस्तदुपदर्शनं क्रियते. नत्रयं गाथा प्रागिव व्याख्येया.नवरं भवेवीय'तिपुष्टमालम्बनमधिकृत्यद्वितीयम- अपवादपदंभवेतं.सङ्घादिप्रयोजनेमन्त्रोऽपि
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८०
पिण्डनियुक्तिः मूलसूत्रं
प्रयोक्त व्य इतिभावार्थः एतव्व विद्यायामपिद्रष्टव्यम् । उक्त विद्यामन्त्राख्यं द्वारद्वयम. अथ चूर्णयोगः मू. (५३८) चुन्ने अंतदाणे चाणक्के पायलेवणे जोगे।
मूल विवाहो दो दंडिणी उ आयाण परिसाडे।। वृ. चूर्णेऽन्तद्धनि-लोकेदृष्टिपथतिरोधानकारकेदृष्टान्तेचाणक्यविदितौ द्रौक्षुलकोपादे-पादनयेनरूपे योग दृष्टान्ताः समितसूरयः, तथा भूले मूलकर्मणि अक्षतयोनिक्षतयोनिकरणरूपे युवतिद्वयं दृष्टान्तः, विवाहविषयेऽपि मूलकर्मणि युवतिद्वयमुदाहरणं, तथा गर्भाधानपरिसाटरूपे मूलकर्मणि द्वे 'टण्डिन्या' नृपपत्न्यावुदाहरणं । तन्त्र 'चुन्ने अंतद्वाणे चाणक' इत्यक्यवंभाष्यकृद्गाथात्रयेण व्याख्यानयति. मू. (५३९) जंघाहीना आमे कुसुमपुरे सिस्सजोगरहकरणं। खुह दुगंजण सुणणा गमनं देसंतरे सरणं॥
[भा. ३५) म. (५४०) भिक्खे परिहायंते थेरामंतेसि ओमि दिताण। सहभुज्न चंदगुत्त आमायरियाए दाबल्लं ।।
[भा. ३६] मू. (५४१)
चाणक्क पुच्छ इटालचुण्णदारं पिहित्तु घूमे य। उर्ल्ड कच्छपसंसा थेरसमीवे उवातंभो।।
[भा. ३७] वृ.कुसुमपुरेनगर चन्द्रगुप्ते नामराजा, तस्यमन्त्रीचाणक्यः, तत्रचजहावलपरिहीणा:सुस्थिताभिधाः सूरयः, अन्यदा च तत्र दुर्भिक्षमपप्तत्, ततः सूरिभिश्चिन्तितम-अमुं समृद्वाभिधानं शिष्य सृरिपदे संस्थाप्य सकलगच्छसमतंसुभिक्षकापिप्रेषयामि,ततस्तस्मैयोनिप्राभृतमेकान्तेव्याख्यातुमारब्धं तत्रचक्षुलुकद्वयन कथमप्पदृश्यीकरणनिबन्धनमञ्जनंव्याख्यायमानंशुश्रुवे, यथाअनेनाञ्जनेनाञ्जितचक्षुर्न केनापि दृश्यते इति, योनिप्राभृतव्याख्यापनसमर्थनानन्तरंचसमृद्धाभिधोऽन्तेवासीसूरिपेदस्थापित ,मुत्कलितश्चसकलगच्छसमेतो देशान्तरे. स्वयमेकाकिनस्तत्रैवाचतस्तिरे सूरयः, कतिपयदिनानन्तरं चाऽऽचार्यस्नेहतस्त क्षुल्लुकद्वयमाचार्यसमीपेसमाजगमाम,आचार्याअपियत्किमपिभिक्षयालभन्तेतत्समंविरिच्य(परिभाव्य) भुल्नुकद्रयेन सह भुनने, तत आहारापरिपूर्णतया सूरीणां दौर्बल्यमभवत्, ततश्चिन्तिनं क्षुलकद्वयेनअवमोदरतापूरीणांतता वयंपूर्वश्रुतमननंकृत्वा चन्द्रगुप्तेन सहभन्नावहे इति.तथैव कृतं, ततश्चन्द्रगुप्तस्याहारस्तोकतया बभूव शरीरे कृशता, चाणक्येन पृष्ट किं ते शरीरदौर्बल्यं ?, स प्राह परिपूर्णाहार लाभतः, ततचाणक्येनचिन्तियम-एतावत्याहारेपरिवेष्पमाणेकथमाहारस्यापरिपूर्णता? तन्नूनमानसिद्धः कोऽपि समागत्य गजा सहभङकन , ततस्तनाचनसिद्धग्रहणाय भोजनमण्डपेऽतीव श्लक्ष्ण इष्टकाचूर्णो विकीणा. दृष्टानि मनुष्यपदानि, ततो निश्चिक्य-नून दी पुरुषावानसिन्द्रावायात-.नता द्वारं पिधाय मध्यऽनिबहला घुमा निष्पादितःमन्दाधितनयनयाधतयरोननंनयनाभि:सह विगलित.नताबभूवत्तःप्रत्यक्षाचप्रशंसिता राजा-यथा धन्यस्त्वमसि या बालब्रह्मचारिभिर्यतिभिः पवित्रीकृत इति, नना वन्दिता मुल्कलिता द्वावपि क्षुल्लका. चाणक्यनरजन्या वमतावागत्य सूरय उपालन्धाः- पथता पुष्ममक्षुल्नकावुहाह कुरुनः१.ततसरिभिःसएवोमानब्धः-ययात्वमवात्रापराधकारी?.योद्वयोरपिालिकया निहिचिन्तयसि ?.सपाहभगवन् । एवमतदिति पानयार्निपत्य सृग्यतन क्षामिता- कता सकनस्यापि सङ्घस्य नन उध्वं यथायोगं चिन्ता। सूत्रं सुगमम् । अत्रातिदेशतः साक्षाच्च दोषानाहमू. १५४२) जे विज्जमतदोसा ते च्चिय वसिकरणमाइचुन्नेहि।
एगमनेगपओसं कुन्ना पत्थारओ वावि॥
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८१
मूलं-५४२
वृ. य एव विद्यायां मन्त्रे चोक्ता दोषास्त एव वर्शाकरणादिचूर्णेष्वपि द्रष्टच्याः, सूत्रे च तृतीया सप्तमर्थे, तथा चूर्णे प्रयुज्यमाने एकस्य चूर्णस्य प्रयोक्तु रनेकेषां वा साधूनामुपरि प्रद्वेषं कुर्यात्, ततस्तत्र भिक्षालाभाद्यसम्भवः, पत्थारओवावि' नाशोवाभवेत, अपिःसमुश्चये, तदेवं'चुन्ने अन्तद्धाणे चाणक्के इति व्याख्यातं, तद्याख्यानश्च चूर्ण इति द्वारं समर्थित । इदानीं पायलेवणे जोग' इति व्याख्यानयन्नाह. मू. (५४३) सूभगदुभग्गकरा जागा आहारिमा य इयरे य।
आघंमधूववासा पायपलेवाड़णो इयरे॥ वृ.योगाः सौभाग्यदौर्भाग्यकराः, जनप्रियत्वाप्रियत्वकराः, त्वेचद्विधा-आहार्याइतरेच, तत्र आहार्या' येपानी यादिना सहाभ्यबहियन्ते तद्विपरीता इतरे, तत्राद्या आधर्षधूपवासा' येपानीयादिना सहघर्षयित्वा पीयन्ते ते आघर्षाः, धूपवासाः प्रतीताः। अथ चूर्णस्य वासानां च परस्परं कः प्रतिविशेषो? द्वयोरपि क्षोदरूपत्वाविशेषात, उच्यते. सामान्यद्रव्यनिष्पन्नः शुष्क आो वा क्षोरदचूर्णः सुगन्दद्रव्यनिष्पन्नाच शुष्कपषम्पिष्टावासाः, इतरेचानाहार्यायोगा:पादप्रलेपनादयः। तत्राऽलहार्यरूपस्यपादप्रलेपनरूपस्ययोगस्य दृष्टान्तं गाथात्रयेणभावयति
नइकण्हबिन्न दीवे पंचसया तावसाण निवसति ।
पन्वदिवसेसु कुलवई पालेवुत्तार सक्कारे॥ मू. (५४५) जन सावगाम खिंसण समियक्खण माइठाण लेवेन।
सावय पयत्तकरण अविनयलोए चलणधोए॥ म. (५४६) पडिलाभिय वच्चंता निब्बुड नइकूल मिलण समियाओ।
विम्हिय पंचसया तावसाम पव्यज्ज साहाय॥ मू. (५४७) अकुमार खयंजोणी विवरीयट्टा निवेसणं वादि । गम्मपए पायं वा जो कुजइ मूलकम्मतं॥
प्र.६] वृ.अचलपुरंनामनगरं, तत्रप्रत्यासन्ने द्वै नद्यौ, तद्यथा-कृष्णा बेन्नाच,तयोरपान्तरालेब्रह्मनामाद्रीपः, तत्र चकोनपञ्चशततापसपरिवृतो देवशर्मनामा कुलपतिः परिवसति, स च सक्रान्त्यादिपर्वसु स्वतीर्थप्रभावनानिमित्तं सर्वैरपि तापसः परिवृत्तः पादलेपेन कृष्णा नदीमुत्तीर्याचलपुरमागच्छति, लोकश्च तथारूपंतस्यातिशयमवलोक्यविस्मिततचेताःसविशेषभोजनादिसत्कारमाचरति.श्रावकजनांचकुत्सयतेयथा न युष्मदगुरूणामेतादी शक्तिरस्तीति, तंत्र श्रावकः समिताभिधसरीणामाख्यायि. तैश्च स्वचेतसि परिभाब्याक्तं मातृस्थानत एष पादलेपेन नदीमुत्तरति. न पपःशक्ति प्रभावतः, ततः श्रावकस्तस्य मातस्थानप्रकटनाथं सपरिवारोभोजनार्थ निमन्त्रितःकुलपतिः, ततःसमाजगामभोजनवलायांगह.प्रारब्धं तस्य श्रावकः पादप्रक्षालनं कत्तुं.सचन ददाति. मापादलपः पादयारपयासादितिकृत्वा, ततः श्रावकरुक्त • मास्माकप्रक्षालितपादान युष्मानभाजनयताभमविनय इति बलादपि प्रक्षालितौपादी,तता भाजनानन्तरं निजस्थानगमनाय प्रचलितः, श्रावका अपि सकलजनानाहूयानुव्रजनबुद्ध्या तेन सह चीलतुं प्रवृत्ताः, ततः सपरिवारःकुलपति कृष्णांनदमुनरिनुप्रावर्त,पाटलेपाभावेचनिमक्तुं लग्नः ततोजाताजनेतस्यापभ्राजना. अत्रान्तरेचतस्यावबोधायसमितसरयस्तताजग्मुः तैःसकलजनसमक्षनदीप्रत्यक्तं हेकृष्ण।परंपारंवयं गन्तुमिच्छाम.ततोद्वेअपिकृष्णानद्याःकूले एकत्रमिलिते,जातो विस्मयोलोकस्यसपरिवारस्यचकुलयतैः, ततो गृहीता सपरिवारण कुलपतिनादीक्षा, सा ब्रह्मशाखा बभूव । सूत्रं सुगम। तदेवं पायलेवणे जोगे' इति
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८२
पिण्डनियुक्तिः मूलसूत्र व्याख्यातं, तद्व्याख्यानाच योगद्वारं समर्थितं। मू. (५७८) ___अधिई पुच्छा आसन्न विवाहे भिन्नकन्नसाहणया।
आयमणपियणओसह अव्य जज्जीवअहिगरणं॥ मू. (५४९) जंघापरिजिय सड्डी अदिइ आनिज्जए मम सवती।
जोगा जोणुग्धाडण पडिसेह पओस उदाहो॥ वृ. क्वचित्पुरे धननाम्रः श्रेष्ठिनो भार्या धनप्रिया. तस्य दहिता सुन्दरी, साचभिन्नयोनिका, परमेनमर्थ माताजानानिनपिता साचपित्रातत्रैवपुरेकस्यापीश्वरपुत्रस्यपरिणनायदत्ता समागतःप्रत्यासन्नो विवाहो, मातुश्चिन्तावभूवएषापरिणीतासतीयदिभर्ताभिन्नयोनिकाशस्यतेततस्तेनोज्झिताराकीदःखमनुभविष्यति, अत्रान्तर च समागतः कोऽपि संयतोभिक्षार्थं, तेन सापृष्टा तया कथितःसर्वोऽपिवृत्तान्तःततः साधुनोक्तं . माभैषीरहमभिन्नयोनिकां करिष्यामि.तत आचमनौषधंपानौषधंचतग्यप्रदत्तंजाता अभिन्नयोनिका । तथा चन्द्राननायां पुरि धनदत्तः सार्थवाहस्तस्य भायां चन्द्रमुखा. तयो थान्यदा परस्परं कलहः प्रवृत्तः. ततोऽभिनिवेशेन तन्नगरवास्तव्यस्यव कस्यापीश्वरस्य दहिता धनदत्तन परिणयनार्थ वृता, ज्ञातश्चायं वृत्तान्तचन्द्रमुखया. ततो बभूत महती तस्या अधृतिः अत्रान्तरे चजङ्गापरिजितनामा साधुरागतो भिगार्थ, दृष्टातेनाधृतिकुर्वतीचन्द्रमुखा,ततःपृष्टा-किंभरे। त्वमतिमतीदृश्यसे?,तत-कथितस्तयासपत्नीव्यतिकरः, ततः साधुना समर्पित तस्या औषधं, भणिता च सा-कथमपि तस्या भक्तस्य पानस्य मध्ये देयं येन सा भिन्नयोनिका भवति, तत- स्वभत्रे निवदयेः येन सानपरिणीयते, तथैवकृतं. न परिणीता सा भति। सूत्र सुगमानवरं जज्जीवम्' इति यावज्जीवमधिकरणं-मैथुनप्रवृत्तिः, 'पडिसेहित्तिसाऽभिनवा परिणेतुमारब्धा मिन्नयोनिकेति ज्ञात्वा प्रतिषिद्धा | अयं चेदर्यस्तया ज्ञातो भवेत. तहिं तस्याः साधु प्रति महान् प्रद्वेषो भवेत, प्रवचनस्योङ्गाह । सम्पति विवाहे' इति पदं व्याख्यानयन्नाहमू. (५५०) माते फंसेज्ज कुलं अदिज्जमाणासुया वयं पत्ता।
घम्मो यलोहियस्सा जइ बिंद तत्तिया नरया | म. (५५१) किंनठविज्जइ पत्तोपत्तो कुलगोत्तिकित्तिसंताणो।
पच्छवि यतं कज्ज असंगहोमा यनासिज्जा।। वृ. क्वचिदग्राम कोऽपि गृहपतिः, तस्य पुत्रिका वयःप्राप्ता. नतःकोऽपि सादुभिक्षार्थ प्रविष्टः सन दृष्ट्वा तन्मातरमेवमभिदधाति-तवदहितावयःप्राप्ता-यावनप्राप्ता.तद्यदिसम्प्रतिनपरिणा(णाय्यते) यतेतर्हि केनापि तरुणनसहकार्यसमाचर्यकुलमालिन्यमुत्यादयिष्यति, तथा घम्मा'त्तिलाकएवं श्रुतिः-यदिकमारीत्रतमयी भवत नर्हि यावन्तरतण्या मधिरबिन्दवा निपतन्ति तावता वारान तन्माता नरकं याति । तथा क्वचिद्ग्राम कस्यापि कुटुम्बनः पुत्र यावनिकामधिगतमवलोक्य साधुस्तन्मातरमचं ब्रूते-यथा कलग्य गात्रस्य स्थिग भवत्परिणीतश्रकथाऽपिस्वच्छन्दचारिण्यासहोत्थायगच्छत् पश्चादपिचषपरिणाययितव्यःतस्सम्पत्यपि कस्मान्न परिणाय्यते? इति सम्प्रति दो दंडिणीओ आयाणपरिसाडे' इत्यवयवं व्याचिख्यासुराहमू. १५५२) किं अद्धिइत्ति पुच्छा सवित्तिा गब्भिणित्ति में दवा ।
गब्भाहाण तुज्झवि करोमि गा अदिई कुणसु॥ म. (५५३) जइविसुओ मे होही तहवि कनिहात्ति इयरो जुवराया।
देपिरिसाडणं से नाए यपओसपत्थारो॥
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं - ५५३
३८३
बृ. संयुगंनामनगरं तत्र सिंधुराजांनामराजा, तस्यसकलान्तःपुरप्रधान द्वेपन्यी, तद्यथा श्रृङ्गारमतिजयसुन्दरीच, तत्रान्यदाबभूव श्रृङ्गारमतेर्गर्भाधानं इतराच जयसुन्दरी नूनमस्याः पुत्रोभविष्यतीति विचिन्त्य मात्सर्यवशादधृतिं कुर्वत्यवतिष्ठतं, अत्रान्तरे च समागतः कोऽपिसाधुः तेन सापपृच्छे- किंभद्रे । त्वमधृतिमती दृश्यसे ?, ततः सा तस्मै सपत्न्या व्यतिकरमचकथन, साधुरप्यब्रवीत् माकार्षीरधृति, तवापि गब्र्भाधानमहं करिष्ये, ततस्तयोक्तं - भगवन् । यद्यपि युष्मत्प्रसादन मे पुत्री भावी, तथाषि स कनिष्ठत्वेन यौवराज्यं न प्राप्यस्यति, किन्तु सपत्न्या एव सुतः, तस्ज्येष्ठत्वात्, ततः साधुना तस्या भेषजमेकं गर्भाधानाय दत्तं. अपरं तु दापितं सपल्या गर्भशातनायेति । सूत्रं सुगमं । नवरमेतन्न कर्त्तव्यं, यतो गर्भशाने साधुकृते इि सति प्रदेषां भवति, ततः शरीरस्यापि प्रस्तारः ' विनाशः । सम्प्रति सर्वस्मिन्नपि मूलकर्मणि दोषान प्रदर्शयतिमू. (५५४) संडिकरणे काया कामपवित्तिं च कुणइ एगत्थ । एत्थुड़हार्ड जज्जिय भोगंतरायं च ॥
वृ. संखडिकरण मात फंसज्ज फुलं' तथा 'किन ठविज्ज' इत्यादिगाथादयोक्ते वीवाहकरणं काया: ' पृथिव्यादयां विराध्यन्ते, एकत्र पुनरक्षतयोनिकत्वकरणे गर्भाधाने च कामप्रवृत्तिं करोति, गर्भाधानाहि पुत्रोत्पती प्राय इष्टा भवति, ततः काम्या जायते इति मैथुनसन्ततिः । एकत्र पुनर्गब्र्भपातने उड्डाहादिप्रवचनमालिन्पात्मविनाशादि, एकत्र पुनः क्षतयोनिकत्वकरणे यावज्जीवं भोगान्तरायं, चशब्दादुड्डाहादिचं, तदेवमभिहितं मूलकर्म तदाभिधानाञ्च व्याख्याता त्पादनादोषाः, तद्वयाख्याने च समर्थिता गवेषणैषणा । मू. (५५५) एवं तु गविसा उग्गमउप्पायणाविसुद्धस्स । गणविसोहिविसुद्ररस होइ गहणं तु पिंडस्स ॥
वृ. 'एवम्' उक्तेनप्रकारेणोद्रमोत्पादनाविशुद्धस्य- उगमोत्पादनदोषरहितस्यगवेपितस्यपिण्डस्य ग्रहणं भवति 'ग्रहणविशोधिविशुद्धस्य' ग्रहणविषयशङ्कादिदोषाभावेन विशुद्धस्य, नानन्यथा, ततो ग्रहणैषणादोनाषानहं चक्ष्ये इति भावः ते च यत उत्पद्यन्ते तत्समुत्थान् दर्शयति
मू. (५५६)
उप्पायणाएँ दोसे साहूउ समुट्ठिए वियाणाहि ।
ग्रहणेसणाइ दोसे आयपरसमुट्टिए वोच्छं ।
-
वृ. उत्पादनाया दोषान् साधुतः समुत्थितान् न्विजानीहि, ग्रहणषणायादोषास्त्त्वात्मपरसमुत्थितानतानहं वक्ष्ये । तत्र ये आत्मसमुत्वा ये च परसमुत्थास्तान विभागतो दर्शयति
मू. (५५७)
दोन्नि उ साहुसमुत्था संकिय तह भावओऽपरिणयं च ।
संसा अडवि नियमा गिहिणो य समुट्टिए जाण ॥
वृ. ही दोषी साधुसमुत्थितां तद्यथा शङ्कितं भावतोऽपरिणतं च एतञ्च द्वयमपि वक्ष्यमाणस्वरूपं. शेषानावपि दोषान गृहिणः समुत्थितान, जानीहि । सम्प्रति ग्रणषणाया निक्षेपमाह
मू. (५५८)
नाम दवणा दविए भावे गहणेसणा मुणयन्वा ।
दव्वे वानरजूहं भावमि य दसपया हुति ॥
वृ. चतुर्द्धा ग्रहणषणा, नद्यथा नामग्रहणैषणा स्थापनाग्रहणषणा द्रव्यग्रहणंषणा भावग्रहणैषणा च. तत्र नामस्थापने द्रव्यग्रहणषणाऽपि यावद्भव्यशरीररूपा तावद्गवेषणाबद्वक्तव्या, ज्ञशरीरभव्यशरीरव्यतिरिक्तां तु द्रव्यग्रहणैषणामाह- 'द्रव्ये द्रव्यग्रहणैषणामुदाहरणं वानरयूथं, भावग्रहणैषणा द्विधा, तद्यथा-आगमती नोआगमतच, तत्राऽऽगमती ज्ञाता तत्र चापयुक्तः, नोआगमस्तु द्विधा तद्यथा प्रशस्ता
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८४
पिण्डनियुक्तिः-मूलसूत्र अप्रशस्ताच,तत्रप्रशस्ता-सम्यग्ज्ञानादिविषया, अप्रशस्ता शङ्कितादिदोषदुष्टमक्त पानादिविषया, साच 'दशपदा' वक्ष्यमाणशङ्कितादिभेदैर्दशप्रकारा। तत्र वानरयूथोदाहरणं रूपकत्रयेण भावयतिमू. (५५९) पडिसडियपंडुपत्तं वनसंडं दट्ट अन्नहिं पेसे।
जूहवई पडियरे जूहेण समं तहिं गच्छे । मू. (५६०)
सयमेवालोएडं जहवई तं वनं समतेन।
नालेन पियह पानीयं, नस निकारणां दही ॥ वृ. विशालश्रृङ्गो नाम पवंतः, तत्रेकस्मिन् वनखण्ड वानरयूथमभिरमते, अथ च तत्रैवपर्वते द्वितीयमपि वनखण्डंसर्वपुष्पफलसमृद्धंसमस्ति,परंतन्मध्यभागवर्तिनिहदेशिशुमारोऽवतिष्ठते.सयत्किमपिमगादिकं पानीयाय प्रविशति तस्सर्वमाकृष्य भक्षयति, अन्यदा च तद्वनखण्ड परिशटितपाण्डुपत्रमपगतपुष्पफलमवलोक्य यूथाधिपतिरन्यस्य वनखण्डस्य निर्वाहसमर्थस्य गवेषणाय वानरयुगलं प्रेषितवान. गवेषयित्वा चतेनयूथाधिपतनिवेदितम अस्तिवनखण्डममुकप्रदशेसर्वर्तुपुष्पफलपत्रसमृद्धमस्माकंनिर्वाहयोग्यं ततो यथाधिपतिःसहयूथेनतत्रगवतान,परिभावयितुं,चप्रवृत्तःसमन्तस्तद्वनखण्ड,ततोदृष्टस्तन्मध्येजलपरिपूर्णो हदः परंतत्रप्रविशन्ति श्वापदानांपदानि दृश्यन्ते, निर्गच्छन्ति,ततोयूथमाहूययूथाधिपतिरुवाच माऽत्रययं प्रविश्य विषय पानीयं, किन्तु तटस्थिता एव नालेन पिबथ, यता नेष हदो निष्कारणो-निरुपद्रवः, तथाहिमगादीनामत्र पदानि प्रविशन्ति दृश्यन्ते न निर्गच्छन्तीति, एवं चोक्ते यैस्तद्वचः कृतं ते वानराः स्वेच्छाविहारसुखभाजिनोजाताः,इतरेतुविनष्टाः। उक्ताद्रव्यगहणेषणा,सम्प्रतिभावग्रहणैषणावक्त व्या, तथा चाधिकारोऽप्रशस्तया, पिण्डदोषाणां वक्तुं प्रकान्तत्वात, सा चशङ्गितादिभेदादशप्रकारामू. (५६२) संकिय मक्खिय निक्खत्त पिहिय साहरिय दायगुम्मीसे।
अपरिणय लित्त छड्डिय एसणदोसा दस हवंति। व.शङ्कितं' सम्भाविताधाकर्मादिदोष प्रक्षिप्त सचित्तपृथिव्यादिनाऽवगण्डितं निक्षिप्त' सचित्तस्योपरि स्थापितं 'पिहितं' सचित्तेन स्थगित 'सह्यतम्' अन्यत्र क्षिप्त 'दायक' दायकदोषदुष्टम्, 'उन्मिश्रितं' पुष्पादिसम्मिश्रम 'अपरिणतम' अप्रासकीभृतंलिप्त, 'छर्दितं भूमावा वेडितं, एते दश एषणादोषा भवन्ति। म. (५६३) संकाए चउभंगो दोसुविगहणे य भुंजणे लग्गो।
संकियमावन्नो पणवीसा चरिमए सुद्धो॥ वृ. शङ्कायां' शाकिंत चतुर्भङ्गी' चत्वारो भङ्गाः सूत्रे च पुंस्तनिर्देश आर्षत्वात्, सा चेयं चतुर्भङ्गी-ग्रहण शङ्किता भाजने चंति प्रथमोभङ्ग गहण शकितानभाजन इति द्वितीयः, भोजने शङ्कितोनग्रहण इति तृतीयःन ग्रहणनभाजनइतिचतुर्थः अत्रदोषानाह- दासुर्वा'त्यादि,द्वयोरपिशङ्गितस्यग्रहणभोजनयारपियावर्त्ततयश्च 'ग्रहण यत्ति ग्रहमऽपित्त्या न भाजने तथा भाजन सामान ग्रहण स सर्वोऽपि लग्ना' दोषण सम्बन्द्रः कन दोषण?, इत्याह- संकियं' इत्यादि. षोडशा द्गमदोषनवषणादापरूपाणांपञ्चविंशतिदाषाणांमध्ये येन दोषण शङ्कितं सम्भावितमापन्नः वर्तते तेन दोषण सम्बद्धः, इदमुक्तं भवति यदाधाकर्मत्वेन शङ्गितं तद् गृह्यानो भुभानो वाऽऽधाकर्मदोषेण सम्बध्यते. यदि पुनरोद्दशिकत्वन तत आदेशिकेनेत्यादि, चरम चतुर्थभों पुनर्वर्तमानः शुद्धो, न केनापि दोषेण सम्बध्यते इत्यर्थः । इह पणवीसा' इत्युक्त। मू. (५६४) उम्गमदोसा सोलस आहाकम्माइ एसणादोषा।
नव मक्खियाइएए पणवीसा चरिमए सुद्धो॥
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं - ९६४
३८५
वृ. आधाकर्मादय- षोडश उद्रमदोषाः, नव च म्रक्षितादय एषणादोषाः, एते मिलिता- पञ्चविंशतिः, चरमे तु भङ्गेन ग्रहणेन भोजने इत्येवंरूपे वर्त्तमानो यतिः शुद्धः, यत इहाशुद्धमपि छद्मस्थपरीक्षया निःशङ्कितं गृहीतं शुद्धं भवतीति । एतदेवोपदर्शयति
मू. (५६५)
छउमत्थो सुयनाणी उवउत्तो उज्जुओ पयत्तेणं । आवन्नो पणवीसं सुयनाणपमाणओं सुद्धो ।।
वृ. छद्मस्यः श्रुतज्ञानी 'ऋजुक:' मायारहितः प्रयत्नेन' यथाऽऽगममादरेण गवेषयन् पञ्चविंशतेर्दोषाणामन्यतमदोषमान्नोऽपि श्रुतज्ञानप्रमाणतः' आगमप्रामाण्येन शुद्धः । एनमेवार्थ स्पष्टयति. ओहो ओवउतो सुनाणी जइवि गिण्हइ असुद्धं । तं केवलीवि भुजइ अपमान सुयं भवे इहरा ॥
मू. (५५६)
वृ. 'ओहो' इत्यत्रप्रथमातृतीयार्थे तत ओधेन सामान्येन श्रुते पिण्डनिर्युक्त्यादिरूपे आगमे उपयुक्तः संस्तदनुसारणं कल्प्याकल्पं परिमावयन् श्रुतज्ञानी यद्यपि कथमप्यशुद्धं गृह्याति तथापि तत् 'केवल्यपि ' केवज्ञान्यपि भुङ्क्ते, इतरथा श्रुतज्ञानप्रमाणं भवेत्, तथाहि छद्मस्थः श्रुतज्ञानबलेन शुद्धं गवेषयितुमीष्टे, न प्रकारान्तरेण, तनो यदि केवली श्रुतज्ञानिना यथाऽऽगमं गर्वषितमप्यशुद्धमितिकृत्य न भुञ्जीत ततः श्रुतेनाश्वासः स्यादिति न कोऽपि श्रुतंप्रमाणत्वेनप्रतिपद्यते, श्रुतज्ञातस्येचाप्रामाण्ये सर्व क्रियाविलोपप्रसङ्गः, श्रुतमन्तरेण छद्मस्थानां क्रियाकाण्डस्य परिज्ञानासम्भवात् ।। ततः किम् ? इत्याह
मू. (५५७)
सुत्तस्स अप्पमाणे चरणाभावो तओ य माक्खस्स । मोक्खस्सऽविय अभावे दिक्खपवित्ती निरत्था ॥
वृ. सूत्रस्याप्रामाण्ये 'चरणस्य' चारित्रस्याभावः श्रुतमन्तरेण यथावत् सावद्येतरविधिप्रतिविषेधपरिज्ञानासम्भवात, चरणाभावे य मोक्षाभावो, च दीक्षा निरार्थिका, तस्या अनन्यार्थत्वात् । सम्प्रतिग्रहणे शङ्गितो भोजने चे' त्यस्य प्रथमभङ्गस्य सम्मवमाह
मू. (५६८)
किंतु ह खद्वा भिक्खा दिज्जइ न य तरइ पुच्छिउं हरिमं । इअ संकाए घेत्तुं तं भुंजइ संकिओ चेव ॥
वृ. कोऽपि साधुः स्वभावतो लज्जावान्, भवति, तत्रक्वापिगृह भिक्षार्थं प्रविष्टः सन्प्रचुरां भिक्षा लभमानः स्वचेतसिशङ्कते - किमत्र प्रचुरा भिक्षा दीयते ?. न च लज्जया प्रष्टं शक्रोति, तत एवं शङ्गया गृहीत्वा शङ्कित एव तदभुते इति प्रथममङ्गे वर्तते ।
मू. (५६९)
eिrer संकिरणं महिआ अन्त्रेण सोहिया सा य ।
परायं पणगं बाउं निस्संकिओ भुजे ॥
वृ. इह केनापि साधुना लज्जादिना प्रष्टुमशक्नुवता प्रथमतः शङ्कितन हृदयेन या गृहीता भिक्षा साउन्येन सङ्घाटन शोधिता यथा प्रकृत' प्रकरणं किमपि प्राचूर्णभाजनादिकं, यदिवा प्रहेणकं कुतश्चिदन्यस्माद्गृहादायातमिति, ततो द्वितीयसङ्ग्राटकादेतच्छुत्वा यो निःशङ्गितो भुङ्कतं स द्वितीये भङ्गे वर्त्तते । जारिसए श्रिय लच्छा खद्या भिक्खा मए अमुयगेहे । अनेहिंवि तारिसिया वियड़ंत निसामए तड़ए ।
मू. (५७० )
वृ. इकोऽपि साधुर्लब्धप्रचुरभिक्षाको विकटयतां गुरोरग्रतः सम्यगालोचयतामालोचनाश्रवणे सति शङ्कते यादृश्येवमया भिक्षा प्रचुरालब्धा तादृश्येवान्यैरपि सङ्घाटक:, तेन्नूनमेतदाधाकर्मादिदोषदुष्टंभविष्यतीति
26 | 25
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८६
पिण्डनियुक्तिः-मूलसूत्रं मुाना यतिस्तृतीय भङ्ग वर्त्तत । अत्र पर आह. म्. (५७१) जइ संका दोसकरी एवं सुद्धपि होइ अविसुद्धं । .
निस्संकमेसियंति य अनेसणिज्जपि निहोसं॥ वृ. यदिशङ्का दोषकारीततएवं सतीदमायातं-शुद्धमपिशङ्कितं सत् तदशुद्धं भवति, शङ्कदोषदुष्टत्वात, तथा अनेषणीयमपि निःशङ्कितमन्वेषितं सुद्धं प्राप्नोति, शङ्कारहितत्वात, न चैवं युक्तं . खभावतः शुद्भस्याशुद्धस्यवाशङ्काभावाभावमात्रेणान्यथाकर्तुमशक्यत्वात्।अत्रआचार्यआह-सत्यमेतत, तथाहिमू.(५७२) अविसुद्धो परिणामो एयगरे अवडिओ यपक्खंमि।
एसिपि कुणइनेसिं अनेसिमेसिं विसुद्धो।।। वृ.अविशुन्द्रः परिणामः' अध्यवसाय किं, रूपोऽविशुद्धः? इत्याह-एकतरस्मिन्नपिशुद्धमेवेदंभक्तादिक यदिवाऽशुद्धमेवेत्यन्यतरस्मिन्नपिपक्षेऽपतन् एसिपि त्तिएषणीयमपि-शुद्धमपिकरोति अनेषणीयम-अशुद्धं. विशुद्धस्तु परिणामा ययोक्ताऽऽगमविधिना गवेषयतः शुद्धमदमित्यध्यवसायः अनेषणीयमपिस्वभावतोऽशुद्धमपि शुद्धं करोति, श्रुतज्ञानस्य प्रामाण्यत्, तस्मान्न कश्चित् प्रागुक्तो दोषः। म. (५७३) दुविहं चमक्खियं खलु सच्चित्तं चेव होइ अच्चित्तं ।
सच्चित्तं पुण तिविहं अश्चित्तं होइ दुविहं तु ।। वृ. म्रक्षितं द्विधा, तद्यथा-सचित्तमचित्तं च, सचितम्रक्षितमचित्तप्रक्षितं चेत्यर्थः, तत्र यत्सचितेन पृथिव्यादिनाऽवगुण्डितं तत्सचितं, यत्पुनरचितेन पृथिवीरजःप्रभृतिनाऽवगुण्डितं तदचित्तं, तत्र 'मचित्तं' सचित्तम्रक्षितं पुनस्त्रिधा। एतदेव व्याख्यानयतिमू. (५७४) पुढवी आउ वणस्सइ तिविहं सचित्तमक्खियं होइ।
अच्चित्तं पुण दुविहं गरहियमियरे य भयणाउ॥ वृ. सचित्तम्रक्षितं त्रिधा, तद्यथा-पृथिवीकायम्रक्षितपमप्कायप्रक्षितं वनस्पतिकायम्रक्षितं च, सुत्रे च पदैकदेशे पदसमुदायोपचारात् पृथिव्यादिमिश्रितं पृथिवीत्याधुक्तम्। अचित्त-अचित्तम्रक्षित पुनर्द्विविध, तद्यथा-गर्हितमितरच्च,तत्र गर्हित' वसादिनालिप्तम्, इतरद्धृतादिना,अत्रचकल्प्याकल्प्यविधौ भजना विकल्पना, सा चाग्रे वक्ष्यते । सम्प्रति सचित्तपथिवीकायमक्षितं प्रपञ्चतो भावयतिमू. (५७५) सुक्केण सरक्खेणं मक्खिय मोल्लेण पुढविकारण।
सब्बंपि मक्खियं तं एत्तो आउंमि वोच्छामि। वृ. इह सचित्तपृथिवीकाया द्विधा, तद्यथा-शुष्क आर्द्रश्च. तत्र शुष्कण सरजस्कनातीव श्लक्ष्णतया भस्मकल्पन यद्दयं पात्रं हस्तो वा म्रक्षिता यच्चाइँण पृथिवीकायन सचित्तन म्रक्षितं तत्सवं हस्ताटि म्रक्षितं. सचित्तपथिवीकायम्रक्षितमवगन्तव्यं, अत ऊर्द्धमप्कायविषये म्रक्षितं वक्ष्यामि
मू.(५७६/१) पुरपच्छकण ससिणिउल्ले चउरो आउभयाओ।
वृ. अप्काय-अप्कायप्रक्षिते चत्वारो भेदाः, तद्यथा-पुरःकर्म पश्रात्कर्म सस्निग्धमुदकाद्रे च, तत्र भक्तादेदानात्, पूर्वंयत्याध्वर्थकर्महस्तमात्रादेर्जलप्रक्षालनादिक्रियतेतत्पुर:कर्म। यत्पुन-भक्तादोर्दानात्यश्वास्क्रियतेतत्पश्चात्कर्म।सस्निग्धम-ईषलक्ष्यमाणजलखरण्टितंहस्तादि, उदकादस्पष्टोपलभ्यमानसंसर्ग। सम्प्रति वनस्पत्तिकायम्रक्षितं प्रपञ्चयति
मू. (५७६/२) उक्किट्ठरसालित्तं परित्तऽनंतं महिरुहेसु॥
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८७
मूलं-५.७६/२
वृ. उत्कृष्टरसानि प्रचुरसोपेतानियानि परित्तानां प्रत्येकवनस्पतीनांचूतफलादीनाम,अनन्तानाम्अनन्तकायिकानां च पनसफलादीनां सद्यःकृतानि श्लक्ष्णखण्डांनि इति सामागम्यत्तः, तैः 'आलिप्त' खरण्टितं यदस्तादि, तन्महीरहेषु. अत्र च तृतीयार्थे सप्तमी. महीरुहेम्रक्षितमवसेयं, 'परित्तनंत' इत्यत्र प्राकृतत्वाद्विभक्ति वचनव्यत्यय इति षष्ठीबहुवचनं व्याख्यातं । मू. (५७७) सेसेहिं काएहिं तीहिवि तेऊसमीरणतसेंहिं।
सचित्तं भीसंवा न मक्खितं अत्थेि उल्लं वा॥ वृ.शेषैस्तेजःसमीरणत्रसरूपैस्त्रिभिरिपिसचित्तरुपंमिश्ररूपमार्द्रतारूपंवाम्रक्षितंनभवति,सचित्तादितेजस्कायादिसंसर्गेऽपि लोके म्रक्षितशब्दप्रवृत्त्यदर्शनात्, अचितैस्तु तैर्मस्मादिरूपैः पृथिवीकायेनेव प्रक्षितत्वसम्भव इति न तस्य प्रतिधेनः, वातकायेनत्वचित्तेनापिन प्रक्षितत्वं घटते. तथा लोके प्रतीत्यभावात।सम्प्रतिसचित्तपृथिवीकायादिम्रक्षितहस्तमात्रेआश्रित्यभङ्गानकल्प्याकल्प्यविधिंचप्रतिपादयतिमू. (५७८) सचित्तमविरवयंमी हत्थे मत्ते य होइ चउमंगो।
आइतिएपडिसेहो चीरमे भंगे अणुन्नाओ॥ वृ. सचित्तैः' पृथिवीकायादिमिर्प्रक्षिने हस्ते माक्षे च चतुर्भङ्गी' चत्वारो बङ्गाः, सूत्रे च पुंस्त्वनिर्देश आर्षत्वात, ते च चत्वारोभङ्गा अमी, तद्यथा-हस्तो म्रक्षितो मात्रं च, हस्तो प्रक्षितो नमात्रं, मात्र म्रक्षितं न हस्तः नापिमानापिहस्त-तत्राऽऽदिमेभङ्गत्रिकेप्रतिवेधोः,नकल्पतेगृहीतुमितिभावः, चरमेभङ्गेपुनरनुज्ञातो यतिस्तीर्थकरगणधरै, तत्र दोषाभावात्। अचित्तम्रक्षितस्माश्रित्य कल्पाकल्प्यविधिमाहमू. (५७९) अचित्तमक्खियमि उचउसुविभंगेसु होइ भयणाउ!
अगरहिएणउगहणं पडिसेहो गरहिए होई॥ वृ.अचित्तम्रक्षितेऽपिहस्तमात्रेअधिकृत्यप्राग्वच्चत्वारोभङ्गा,तत्रचचतुर्ध्वपिभङ्गेषु भजना विकल्पना, तामेवाह अगहितेन' लोकानिन्दितेनघृतादिना म्रक्षिते ग्रहणं, तु वसादिना प्रक्षिते भवति प्रतिषेधः, तत्रापि चतुथो भङ्गः शुद्ध एवेति ग्रहणम्। अगर्हितम्रक्षितमप्यधिकृत्य विशेषमाहमू. (५८०) संसजिमेहिं वजं अगरहिएहिपि गोरसदवेहि।
महुघयतेल्लुगलेहि य मा मच्छिपिपीलियाधाओ॥ वृ. संसक्ति मदभ्यां तन्मध्यनिपतितजीवयुक्ताभ्यां गोरसद्वाभ्यां' दध्यादिपानकाभ्यामगर्हिताभ्यामपि प्रक्षितं म्रक्षिताभ्यां हस्तमात्राभ्यां वा दीयमानं 'वयं' परिहार्य न ग्रहीतव्यमित्यर्थः, तथा मधुवृततेलद्रवगुडैरगर्हितैरपि प्रक्षितं म्रक्षिताभ्यां वा हस्तमात्राभ्यां दीयमानं वज्ये, कृत इत्याह- ‘मा मच्छिपिपीलियाधाओ'मामक्षिकापिपीलिकानाम, उपलक्षणमेतत.पतङ्गादीनांवातादिवशतोलग्नानांधातो. विनाशाभूदितिकृत्वा एतधोत्कृष्टानुष्ठानंजिनकल्पिकाद्यधिकृत्याक्त मवसेयं,स्थविरकल्पिकास्तुयथाविधि यतनया धृताऽपि गुडादिक्षितमशोकवाद्यपि च गृह्यन्ति ।। सम्प्रति गर्हितागर्हितविशेषमाहमू. (५८१) मंसवससोणियासव लोए वा गरहिएहिवि कनेजा।
उभओऽवि गरहिएहिं मुत्तुच्चारहिं छित्तंपि॥ वृ. मांसवसाशोणितासवैः अत्र सूत्रे विभक्ति लोप आर्षत्वान्, लोके गर्हितेरपि, वाशब्द: पूर्वापक्षया समुच्चये म्रक्षितं वर्जयेत्, तथा 'उभयस्मिन्नपि लोके लोकोत्तरे चगर्हिताभ्यां मूत्रोच्चाराभ्यामास्तां म्रक्षितं स्पृष्टमपि वर्जयेत् । उक्तं म्रक्षितद्वारम अथ निक्षिप्तद्वारमाह
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
३८८
मू. (५८२)
सच्चित्तमीसएस दुविहं कासु होइ निक्खित्तं । एक्केकं तं दुविहं अनंतर परंपरं चैव ॥
वृ.इकायेषु निक्षिप्तं द्विधा, तद्यथा- 'सुचित्तेषु' पृथिव्यादिषुमिश्रेषुच । एकैकमपि द्विधा, तद्यथा- अनन्तरं परम्परंच, तत्र 'अनन्तरम्' अव्यवधानेन 'परम्परं' व्यवधानेन, यथा सचित्तपृथिवीकायस्योपरिस्थापनिका तस्या उपरि देयं वस्तिति, इह परिहार्यापरिहार्यविभागं विना सामान्यतो निक्षिप्तं सचित्ताचित्तमिश्ररूपभेदात्त्रिधा, तत्र च त्रय (तिस्र) अतुर्भङ्ग्यः, तद्यथा - सचिते सचित्तं ? मिश्रे सचित्तं २ सचित्ते ३ मिश्रे मिश्र ४ मित्येका चतुर्भङ्गी, तथा सचित्ते सचित्तम्, अचित्ते सचिनं सचित्तेऽचित्तम् अचित्ते अचित्तमपि द्वितीया चतुभंडी, तथा मिश्र मिश्रम् अचित्ते मिश्र मिश्रेऽचित्तम् अचित्तेऽचित्तमिति तृतीया चतुर्भङ्गी । पुढवी आउक्काए तेऊवाउवणस्स तसाणं ।
मू. (५८३)
एक्वेक्क दुहानंतर परंपरगणंमि सत्तविहा ।।
पिण्डनिर्युक्तिः- मूलसूत्रं
वृ. पृथिव्यप्तजोवायुवनस्पतित्रसकायानां सचित्तानां प्रत्येकंसचित्तपृथिव्यादिषु निक्षेपः सम्भवति, तत्र पृथिवीकायस्य निक्षेपः षोढा, तद्यथा- पृथिवीकायस्य पृविवीकाये निक्षेप इत्येको भेदः, पृथिवीकास्याप्काये इति द्वितीयः, पृथिवीकायस्य तेजकास्ये इति तृत्तीयः, वातकाये इतिचतुर्थः, वनस्पतिकाये इतिपञ्चमः, त्रसकाये इति षष्ठः । एवमप्कायादीनामपि निक्षेपः प्रत्येकं षोढा भावनीयः, सर्वसङ्ख्या षट्त्रिशंभङ्गाः, एकौकोऽपि च भेदो द्विधा, तद्यथा - अनन्तरः परम्परया च, अनन्तरपरम्परव्याख्यानं च प्रागेव कृतं, केवलमग्रिकाये पृथिव्यादीनां निक्षेपः सप्तधा, एतञ्च खयमेव वक्ष्यति ॥ सम्प्रति पृथिवीकाये निक्षेपस्य यदुक्तं प्राक्षोढात्वं तत्सूत्रकृत्साक्षाद्दर्शयतिमू. (५८४)
सचित्त पुढविकाए सचित्तो चेव पुढविनिखित्तो । आऊतेउवणस्सइसमीरणतसेसु एमेव ॥
वृ. सचित्ते पृथिवीकाये सचित्तः पृथिवीकायो निक्षिप्तः, एवमेव पृथिवीकाये इवाप्तेजोवनस्पतिसमीरणसेषु सचित्त एवं पृथिवीकायो निप्ति इति पृथिवीकायनिक्षेपः षोढा । एवं शेषकायेष्वप्यतिदेशमाहमू. (५८५) एमेव सेसयाणवि निक्खेवो होइ जीवकाए । एक्केको सट्टाणे परठाणे पंच पंचैव ॥
वृ. 'एवमेव' पृथिवीकायस्येव 'शेषाणाम्' अप्कायादीनां निक्षेपो भवति 'जीवनिकायेषु' पृथिव्यादिषु तत्रैकेकोभङ्गः स्वस्थाने शेषाः पञ्च पञ्च परस्थाने, तथाहि पृथिवीकायस्य पृथिवीकार्य निक्षेपः स्वस्थान, अप्कायादिषु शेषेषु पञ्चसु परस्थाने, एवमप्कायादीनामपि भावनीयं, ततः स्वस्थाने भङ्ग, परस्थाने पञ्च पञ्च, तदेवं प्रथमचतुर्भङ्गिकायाः सचित्तं सचित्तमित्येवंरूपे प्रथमे भङ्गे षट्त्रिशदभेदाः । सम्प्रति प्रथमचतुर्भङ्गया एव शेषं भङ्गत्रयं द्वितीयतृतीयचतुर्भङ्गयौ चातिदेशतः प्रतिपादयति
मू. (५८६ )
एमेव मीसएसुवि मीसाण सचेयणेसु निक्खेवो ।
मामीसेसु य दोपि य होइऽचित्तेसु ।।
वृ. एवमेव ' सचित्तेषुसचित्तमिव मिश्रेष्वपि मिश्रपृथिव्यादिष्वपिसचित्तपृथिव्यादिनिक्षेपः षट्त्रिंशद्भेदोऽवगन्तव्यः, एतेनप्रथमचतुर्भङ्गया द्वितीयो भङ्गोव्याख्यातः, तथाएवमेव सचेतनेषु सचित्तपृथिव्यादिषु मिश्राणां पृथिव्यादीनां निक्षेपः षट्त्रिंशभ्देदः, एतेन प्रथमचतुर्भङ्गयास्तृतीयो भङ्गो व्याख्यातः, एवमेव मिश्राणां पृथिव्यादीनां मिश्रेषु पृथिव्यादिषु निक्षेपः षट्त्रिंशदभेदः अनेन प्रथमचतुर्भङ्गयाश्रतुर्थो भङ्गो व्याख्यातः,
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
मातं.५८६ सवंगड्या प्रथमचतुर्भघ्हयां चतुश्चत्वारिंश भङ्गशतं भवनि, सर्वसङ्गया भङ्गाना शतानि चत्वारि द्वात्रिंशदधिकानि भवन्ति. उक्ता निक्षेपस्य भदाः । सम्प्रत्यस्यैव निक्षेपस्य पूर्वोक्तं चतुर्भङ्गीत्रयमधिकृत्य कल्प्याकल्प्यविधिमाह-चत्वारि द्वात्रिशदधिकानिभवन्ति, उक्ता निक्षेपस्यभेदाः। मू. (५८७) जत्थ उसचित्तमीसे चउंगो तत्थ चउसिव अगिझं।
तुंतु अनंतर इयरं परित्तऽनंतं च वणकाए। वृ. पत्र निक्षेपे सचित्तमिश्रे आश्रित्य चतुर्भङ्गी भवति, प्रथम चतुर्भङ्गीभवतीत्यर्थः, तत्र चतुर्ध्वपि भङ्गेषु अपिशब्दाद्वितीयतृतीयचतुर्भङ्गयोरप्पाघेषुत्रिषुभङ्गेषुवर्तमानमनन्तरंपरम्परंचवनस्पनिविषयेप्रत्येकमनन्तं वातस्सर्वमग्राह्या, सामाद्वितीयतृतीयचतुर्थमङ्गयोश्चतुर्थेभङ्गेवर्तमानंग्राह्य,तत्रदोषाभावात्।सम्प्रति सचित्तादिमिरित्रभिरपि मतान्तरेणैकामेव चतुर्भङ्गी कल्प्याकल्प्यविधि प्रदर्शयतिमू. (५८८) अहवन सचित्तमीसो उएगओ एगओ उ अचित्तो।
एत्थं चउक्कम तत्थाइतिए कहा नत्थि॥ वृ. 'अथवे'ति प्रकारान्तरताद्योतकः, नेति वाक्यालङ्गारे, इह चतुर्भङ्गी प्रतिपक्षपदोपन्यास भवति, तत्रैकस्मिन् पक्षे सचित्तमिश्रे, एकत्र तु पक्षेऽचित्तः, ततः प्राक्तनक्रमेण चतुर्भङ्गी भवति, तद्यथा-सचित्ते सचित्तमिश्रम,अचित्ते सचित्तमिश्र,सचित्तमिश्रेऽचित्तम, अचित्तेऽचित्तमिति,अत्रापिप्रागिवैकैकस्मिन्भङ्गे पृथिव्यप्तेजोवायुवनस्पतित्रसभेदात् षट्त्रिंशत् षटत्रिंशभेदाः, सचित्तमिश्रेऽचित्तम्, अचित्तेऽचित्तमिति, अत्रापिप्रागिबैंककस्मिन् भङ्गेपृथिव्येप्तोजावाथुवनस्पतिसत्रभेदात्, षट्त्रिंशत्षट्त्रिंशभ्देदाः, सर्वसङ्ख्यया चतुश्चत्वारिशंभङ्गाशतं,तन्त्र आदित्रिके आदिमेभङ्गत्रये'कथानास्ति ग्रहणेवार्त्तानविद्यते, सामर्थ्याच्चतुर्थे भङ्गे कल्पते।। तदेवं पृथिवी' त्यादिमूलगाथायाः पूर्वार्द्र व्याख्यातं, सम्प्रति एक्कोक्कि दुहानंतरम्' इत्यवयवं व्याचिख्यासुर्द्धियतृतीयचतुर्भङ्गयोःसत्कस्यतृतीयस्यतृतीयस्यभङ्गस्यसामान्यतोऽशुद्धस्यविषयेविशेष बिभिणिषुरनन्तरपरम्परमार्गमां करोतिमू. (५८९) जंपुण अचित्त दब्बं निक्खिप्पइ चेयणेसुमीसेसु।
तहिं मग्गणा उइणमो अनंतरपरंपरा होइ॥ वृ. यत्किमपिअचित्तंद्रव्यमोहनादि चेतनेषु' सचित्तेषु मिश्रेषु वा निक्षिप्यते तत्रेयमन्तरंपरम्परयावा मार्गणा परिभावनं भवति। तदेवाहमू. (५९०) ओगाहिमायनंतर परंपरं पिढरगाइ पुढवाए।
नवनीयाइ अनंतर परंपरं नाचमाईसु॥ वृ. अवगाहिमादि पक्वानमण्डकमप्रभृतिपृथिव्यामानन्तर्येणस्थापितमन्तरनिक्षिप्तं पृथिव्याएवापर स्थितपिठग्कादायन्निक्षिप्तमवगाहिमादितत्परम्परानिक्षिप्तं, एव पृथिवीकायमाश्रिन्यानन्तरपरम्परयानिक्षेप उक्तः।सम्प्रत्यपकायमाश्रित्याह-नवी त्यादि,नवनीतादि-म्रक्षणस्त्यानीमूतधृतादिसचित्तादिरूप उदक निक्षिप्तमनन्तरनिक्षिप्तं तदेव नवनीताद्यवगाहिमादि वा जळमध्यस्थितेषु नावादिषु स्थितं परम्परनिक्षिप्त । सम्पति ननःकायमधिकृत्यानन्तरपरन्तर व्याख्यानयन् अगणिमि सत्तविहा' इत्यवयवं व्याख्यानयति. मू, (५९१) विज्झायमुम्मुरिंगालमेव अप्पत्तपत्तसमजाले।
___ वोकंते सत्तद्गं जंतोलित्ते य जयणाए। व.इहसप्तधावलिः, तद्यथा-विध्यातोममरोऽङ्गरोऽप्राप्तःप्राप्तःसमन्वालोव्युत्क्रान्तश्चातत्रयःस्पष्टतया
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
पिण्डनियुक्तिः मूलभूत्रं प्रथमं नोपलभ्यते पश्चात्त्विन्धनप्रक्षेपे प्रवर्द्धमानः स्पष्टमुपत्नभ्यत स विध्यातः, आपिङ्गला अर्घविध्याता अग्निकणामुर्मुरः, ज्वालारहितोवह्निरङ्कारः,यःपुनश्चल्लयाउपरिस्थापितंपिठरंज्वालाभिनंप्राप्नोतिसोऽप्राप्तः यःपुनज्वालाभिःपिठरंबुघ्नेस्पृशतिसप्राप्तः, यःपुनःपिठरस्यबुन्धादूर्ध्वमपियावत्कर्णीज्वालाभिःस्पृशति ससमज्वालः, यस्यपुनवालाःपिटरकर्माभ्यामूर्ध्वमपिगच्छन्तिसव्युत्क्रान्तः, एतेसप्तभेदास्तेजःकायस्य, तत्रैककस्मिन भेदे द्रिकं तद्यथा-अनन्तरनिक्षिप्तं तत्परम्परनिक्षिप्तं तत्र सप्तानभिदानांमध्ये यमेव नमेव वा भेदमधिकृत्य यन्त्रे' इक्षुरसपाकस्थाने कटाहादी अवलिप्ते' मृत्तिकावरण्टिते यतनया परिशाटिपरिहारण ग्रहणमिक्षुरसस्यकल्पते सम्पत्येनामेव गाथां व्याख्यानयन प्रथमतोविध्यातादीनांस्वरूपंगाथाद्वयेनाहमू. (५९२) विज्झाउत्ति न दीसइ अग्गी दीसेइ इंधन छुढे।
आपिंगल अगनिकणा मुम्मुर निज्जाल इंगाले॥ म. (५९३) अप्पत्ता उचउत्थे जाला पिढरंत पंचमे पत्ता।
छट्टे पुण कण्णसमाजाला समइच्छिया चरिमे ।। वृ. सुगमं। नवरम् अप्पत्ता उचउत्थे जाला' इति चतुर्थेऽप्राप्ताख्य भेद पिठरमप्राप्ता ज्वाला द्रष्टच्या, एवमन्यत्राप्यारगमनिका कार्या। सम्प्रति जतोलित्ते य जयणाए' इत्यवपयं व्याचिख्यासुराहमू. (५९४) पासोलित्त कडाहे परिसाडी नत्थितंपि य विसालं।
सोविव्यं अचिरच्छूढो उच्छुरसो नाइउसिणो॥ वृ. इह यदाति सर्वत्राध्याहियते, यदि कटाहः-पिठरविशेषः सर्वतः पार्थेषु मृत्तिकयाऽवलिप्तो भवति दीयमाने चेक्षुरसे यदि परिशाटिनोपजायते तदपि च कटाहरूपं भाजनं यदि विशालं' विशालमुखं भवति, सोऽपि चेक्षुरसोऽचिरप्ति इतिकृत्वा यदि नात्युष्णो भवति तदा स दीयमान इक्षुरसः कल्पते, इह यदि दीयमानस्येक्षुरसस्यकथमपि बिन्दुर्बहिः पततितर्हिसलेपएवावर्तते, नतुचुल्लीमध्यस्थिततेजस्कायमध्ये पतिततत-पावविलिप्त इतिकटाहस्यविशेषणमुक्तं .तथाविशालमुखादाकृष्यमाणउदधनःपिठरस्यकर्णे 'नलगति ततोनपिठरस्यभङ्गइतिनतेजःकायविराधनेतिविशालग्रहणम्, अनत्युष्णग्रहणे तुकारणंस्वयमेव वक्ष्यति । सम्प्रत्युकमधिकृत्य विशेषमाहमू. (५९५) उसिणोदगंपिघप्पइ गुडरसपरिणामियं अनच्चुसिणं।
जंच अघट्टियकन्नं घट्टियपडणांमि मा अग्गी॥ वृ. उष्णोदकमपि गुडरसपरिणामितमनन्युष्णं गृह्यते, किमुक्तं भवति ?-यत्र कटाह गुडःपूर्व कथितो भवति. तस्मिन्निक्षिप्त जलमीपत्तप्तमपि कटाहसंसक्त गुडरसमिश्रणात् सत्वरमचितीभवति, ततरनंदनत्युष्णमपि कल्पत. अत्रापि पाचावलिप्तकटाहरियतमपरिशाटिमचति विशेषणद्रयमनपात्तमपि द्रष्टव्यं. तथा यदघटितकणे' न यस्मिन दीयमान पिठरस्य कावुदर्शनन प्रविशता निर्गच्छता वा घट्टयत तदीयमानं कल्पत, तत इत्याह- घट्टियडणमि मा अग्गा उदश्चनन प्रविशता निर्गच्छता वा पिठरस्य कर्णयोर्घट्टयमानयोलेंपस्यादकस्यवापतननमाऽग्निर्विराध्यततिकृत्वा एतेनचवक्ष्यमाणषोडशभङ्गानामाद्या भङ्गा दर्शितः। सम्प्रति नानव षोडशभङ्गान दर्शयनिमू. (५९६) पासोलित्तकडाहनचुसिणे अपरिसाडऽघट्टते।
सोलसंभगविगप्पा पढमेऽणना न सेसेम् ॥ वृ.पाविलिप्तःकटाहःअनत्युष्णाीयमान डक्षरसादिः, अपरिशादि-परिशाटयभावः. अधट्टत इति
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं-५९६ उदयनन पिठरकर्णाघट्टन, इत्यमूनि चत्वारि पदान्यधिकृत्य षोडश भङ्गा भवन्ति। मू. १५९७) पयसमद्गअब्भास मानं भंगाणं तेसिमा रयणा।
एगंतरियलहगुरुद्गुणा दुगुणायवामेसु।। वृ.इहयावतापदानां भङ्गाआनेतुमिष्यन्तेतावन्तोद्विकाऊधिःक्रमणस्थाप्यन्ते,ततस्तेषामभ्यासे सति यदन्तिमे द्विक समागच्छति तदभङ्गानां 'मान' प्रमाणं, तथाहि-इह चतुर्णा पदानां भङ्गा आनेतुमिष्टास्ततचत्वारो दिका ऊर्ध्वाधःक्रमेण स्थाप्यन्ते. ततः प्रथमो द्रकि द्वितीयन टिकेन गुण्यने, जाताश्चत्वारः तस्तृतीयाद्विकोगुण्यतेजाताअष्टौ.तैरपिचतुर्थोद्रिकोगुम्यत,जाताःषोडश, एतावन्तश्चतुर्णा पदानां भङ्गा भवन्ति, तेषां च पुनर्भङ्गानामेषा रचना, प्रथमपङ्क्तावेकान्तरित लघुगुरु, प्रथमं लघुततोगुरु, पुनर्लघ. एवं यावतषोडशोभङ्गः ततःप्रज्ञापकापेक्षया वामेषु' वामपाश्चेषु द्विगुणद्विगुणा लघुगुरवः,तद्यथाद्वितीयपद्धौ प्रथमं द्वो लघु तता द्वौ गरू ततो भृयाऽपि द्रो लघु एवं यावत्षाडशा भङ्गः. तृतीयपड़ता प्रथम चत्वारा लघवः ततथत्वारा गुरवः. ततः पुनरधश्चत्वारा लघवस्ततश्चत्वारा गुरवः. चतुर्थपढ़यां प्रथममष्टी लयवस्तताऽष्टांगुरवः।अत्रऋजवः अंशा-शुद्धावक्राचाशुन्द्राः इहषोडशानांभङ्गानामायभङ्गऽनुज्ञा नशेषेषु पथदससुभङ्गेष। सम्प्रत्यत्यष्णग्रहणे दोषानाह
मू. (५९८/१) दुविहविराधन उसिणे छड्डण हानी यभाणभेओ य।
वृ. 'उष्णे' अत्युष्णे इक्षुरमादौ दीयमाने द्रिया विराधना, आत्मविराधना परविराधना, च. तथाहियस्मिन् भाजने तदत्यूष्णं गृह्यति तन तप्तं सदभाजनं इस्तेन साधुह्यन दह्यते इत्यात्मविराधना । येनापि स्थापितेनस्थाननसादात्रीददातितनाप्यत्युष्णेनसादह्यत इति।तथा छड्डणहाणीय'त्तिअत्युष्णमिक्षुरसादि कप्टेन दात्री दातुं शक्नोति, कष्टेन च दाने कथमपि साधुसत्कभाजनाहिरज्झनेहानिर्दीयमानस्येक्षरसादेः. तथा 'भाणमेओ' इति तस्य भाजनस्य साधुना बसत्तावानयनायोत्पाटितस्य पतद्ग्रहादाव्या वा दानायोत्पाटितस्योचनस्यगण्डरहितस्यात्युष्णतयाज्ञगिनिभूमोमोचनभङ्ग स्यात,तथाचषड़जीवनिकायविराधनेति संयमविराधना । सम्प्रति वातकायमधिकृत्यानन्तरपरम्परे दर्शयनि
मू.(५९८/२) वाइक्खित्ताणंतरपरंपरा पप्पडिय वत्थी।
वृ. 'वातोन्क्षिप्ताः' समारणात्पाटिताः पर्यटिकाः'शालिपपेटिकाअनन्तरनिक्षिप्त.परम्यरनिक्षिप्त वत्थि' विभक्ति लोपाद्रस्ता. उपलक्षणमेतन. समीरणापूरितवस्तितिप्रभृतिव्यवस्थितं भण्डकादि। मू. (५९९) हरियाइअनंतरिया परंपरं पिढरगाइसुवर्णमि।
पृपाइ पिट्टनंतर भरण कुउबाइयू इयरा॥ वृ. वन वनस्पतिविषय अनन्तनिक्षिप्त' हरितादिषु सचिनाहिकाप्रभृतिषु अनन्तरिता निक्षिप्ता अपृ. पाठय इतिशेषः, हरितादीनामवोपरि स्थितषु पिठरादिषुनिक्षिप्ता अपृषाव्य परम्परनिक्षिप्तं नथा बनावबादीनां पृष्ठंऽनन्तर्रानप्ति अपूपादयस्नसम्वनन्तनिक्षितं, बाव दिपृष्ठ एव भरेक कुतुपादिषु वा भाजनेषु निश्रिप्ता मोदकादयः. परम्परनिक्षिप्तम । इह सर्वत्रानन्तरनिक्षिप्तं न ग्राह्य, सचित्तसट्टनादिदोषसम्भवान. परम्परनिक्षिप्त नु सचिनगट्टनादिपरिहारण यननया ग्राह्यमिति सम्प्रदायः । उक्तं निक्षिप्तदारममू. (६००) सचित्ते अचित्ते मीसग पहियंमि होइ चउभंगा।
आइतिगे पडिसेहो चरिमे भंगमि भयणा उ॥ इह सचित्त' इत्यादौ सप्तमीतृतीयार्थे नतोऽयमर्थः-सचित्तनाचित्तेन मिश्रेणवापिहित चतुर्भङ्गीभवति.
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
पिण्डनियुक्तिः- मूलसूत्र
,
अत्रजातावेकवचनं, तेन तिस्रश्रतुर्भङ्गयां भवन्तीति द्रष्टव्यं तत्रैका सचित्तमिश्रपेदाभ्यां द्वितीया सचित्ताचित्तपदाभ्यां तृतीया मिश्राचित्तपदाभ्यां तत्र सचित्तन सचित्तं पिहितं. मिश्रेण सचित्तं, सचित्तेन मिश्र, मिश्रणमिश्रमिति प्रथमा चतुर्भङ्गी, तथासचित्तेन सचित्तं पिहितम्, अचित्तेनसचित्तं, सचित्तेनाचित्तम् अचित्तेनाचित्तमिति द्वितीया चतुर्भङ्गी, तथा मिश्रेणं मिश्र पिहतिं, मिश्रेणाचित्तम, अचित्तेन मिश्रम, अचित्तेनाचित्तमिति तृतीया । तत्र गाथापर्यन्ततुशब्दवचनात् प्रथमचतुर्भङ्गया सर्वेष्वपि भङ्गेषु न कल्पते. द्वितीयतृतीयचतुर्भङ्गिकयोस्तु प्रत्येकमादिमेषु २ त्रिषु भङ्गेषु न कल्पते इत्यर्थः, चरमे तु भङ्गे भजना, साच 'गुरुगुरुणे' त्यादिना स्वयमेव वक्ष्यति । सम्प्रति चतुर्भङ्गीत्र्याविषयावान्तरभङ्गकथनेऽतिदेशमाहमू. (६०१) जह चैव निक्खित्ते संजोगा चेव होंति भंगाय ।
३५२
एमेव पिहिमवि नाणत्तमिणं तइयभंगे ॥
वृ. यथैव निक्षिप्त' इति निक्षिप्तद्वारेसचित्ताचित्तमिश्राणां संयोगाः प्रागुक्ताः यथैव चसचित्तपृथिवीकायः सचित्तपृथिवीकास्योपरिनिक्षिप्त इत्येवंस्वस्थानपरस्थानापेक्षया चतुर्भङ्गात्रयभङ्गेष्वेककस्मिनभङ्गषटत्रिंशत् षट्त्रिंशद्भेदा उक्ताः, सर्वसङ्ख्यया चत्वारि शतानि द्वात्रिंशदधिकानि तथाऽत्रापि पिहितद्वार द्रष्टव्याः, तथाहि प्रागिवात्रापि चतुर्भङ्गीत्रयम, एकैकस्मिंश्र भङ्गे सचित्तः पृथिवीकाय: सचित्तपृथिवीकायेन पिहित इत्यादिरूपतया स्वस्थानपरस्थाने अधिकृत्य षटत्रिंशत् षट्त्रिंशद्भेदाः सर्वसङ्गयया (शतानि ) चत्वारि द्वात्रिंशदधिकानि भङ्गानां । नवरं द्वितीयतृतीयचतुर्भङ्गयोः प्रत्येकं तृतीये भङ्गेऽनन्तरपरम्परमार्गणविद्यो निक्षिप्तद्वारादिदं वक्ष्यमाणं नानात्वमवसेयं, निक्षिप्तेऽन्येनप्रकारेणानन्तरपरम्परमार्गणा कृता अत्र त्यन्येन प्रकारेण करिष्यते इति भावः । तत्र सचित्तपृथिवीकायेनावष्टब्धं मण्डकादि सचित्तपृथिवीकायानन्तरपिहितं, सचित्तपृथिवीकायगर्भपिठरादिपिहितं सचित्तपृथिवीकायपरम्परपिहितं, तथा हिमादिनाऽवष्टब्भं मोदकादि सचित्ताप्कायानन्तरपिहितं हिमादिगर्भपिठरादिना पिहितंसचित्ताप्कायपरम्परपिहितं। सचित्ततेजस्कायादिपिहितमनन्तरं परम्परं च गाथाद्वयेनाह. मू. (६०२ )
अंगारधूवियाई अनंतरो संतरो सरावाई । तत्थेव अइर वाऊ परंपरं बत्थिणा पिहिए ||
मू. (६०३)
अरं फलाइ पिहितं वर्णमि इयरं तु छब्बपिठराई । कच्छवसंचाराई अनंतरानंतरे छ ।
वृ. हा यदास्यात्यादौ संस्वदिमानां मध्येऽङ्गारं स्थायपित्वा हिङग्वादिना वासो दीयते तदा तेनाङ्गारेण केषाश्रित्संस्वेदिमादीनां संस्पर्शोऽस्तीतिता अनन्तरपिहिताः, आदिशब्दाचनकादिकं मुर्मुरादिप्तिमनन्तरपिहितमवगन्तव्यम् अङ्गारभृतन शरावादिना स्थगितं पिठरांदि परम्परपिहितं । तथा तत्रैव' अङ्गारधूपिताढी 'अइरति अतिरोहितमनन्तरपिहितं वायोद्रष्टव्यं यत्राग्रिस्तत्र वायु रितिवचनात. समीरणभृतेन तु बस्तिना उपलक्षणमतत्, बस्तितिप्रभृतिना पिहितं परम्परपिहितमवसेयं । तथा 'वन' वनस्पतिकायविषये फलादिना 'अइर'त्ति अतिरोहितनपिहितमनन्तरपिहितं. 'छब्बपिठरादी' छब्बकस्थाल्यादौ स्थितेनफलादिना पिहितम 'इति परम्परापिहितं । तथा 'असे' सकायविषये कच्छपेन सचारादिना च कीटिकापङ्क्त्यादिना यत्पिहितं तदनन्तरपिहितं, कच्छपसञ्चारादिगर्भपिठरादिना पिहितं परम्परपिहित्तम्, इहानन्तरपिहितमकल्प्य परम्परपिहितं तु यननवा ग्राह्यं । यदुक्तं 'चरमेभंगंमि भयणा उ' इति, तद्धाख्यानयन्नाह - मू. (६०४) गुरु गुरुणा गुरु लहाणा लयं गुरुरण दोऽवि लहुया ।
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
मृत्ल-६०४
अचित्तणवि पिहिए चभंगा दोयु अगझं॥ वृ.अचित्तनापि अचित्तदेयेवस्तुनिपिहिते चतुभ्रङ्गी' चत्वारोभङ्गाः, तद्यथा-गुरुगुरुणापिहितमित्येको भङ्ग, गुरु लघुनेनि द्वितीयः, लघु गुरुणति नृतीयः, दोविलहुयाइंति लघुना पिहितमिति चतुर्थः । एतेषु च चतुर्दा भङ्गेषु मध्ये द्वयोः प्रथमतृतीययोर्भङ्गयोग्ग्राह्यं, गुरुद्रव्यस्योत्पाटने कथमपि तस्य पाते पादादिभङ्गसम्भवात, ततः पारिशेष्याद, द्वितीयचतुर्थयोग्राह्यमुक्त दोषाभावात. दयवस्त्वाधारस्य पिटरादेर्गुरुत्वेऽपि तनः करोटिकादिना दानसम्भवात्। उक्तं पिहितद्वारम, अथ संहृतद्वारमाह. म. (६०५) सचित्ते अचित्ते मीसग साहारणे य चउभंगो।
आइतिए पडिसेहो चरिमे भगमिभयणा।। वृ.इहयेनमात्रकेणकृत्वाभक्तादिकंदातुमिच्छतिदात्रीतवान्यददातव्यं किमपिसचित्तमचित्तंमिश्रं वाऽस्ति ततस्तदन्यत्र भूम्यादी क्षिप्वा तेनान्यदाति, तञ्च कदाचित्सचित्तेषु पृथिव्यादिषु मध्ये क्षिपति कदाचिदचित्तषुकदाचिन्मिश्रेषु.क्षेपणंचसंहरणमुच्यते.ततःसचित्ताद्यधिकृत्यचतुर्भा.अत्रजातावकवचनं. तिस्त्रचतुर्भङ्गयो भवन्तीत्यर्थः, तथाहि-एका-चतुर्भङ्गी सचित्तमिश्रपदाभ्यां, द्वितीया सचित्ताचित्तपदाभ्यां, मिश्राचित्तपदाभ्यां तृतीयेति. तत्र सचित्ते सचित्तं संह्यनं मिश्रे गचितं सचित्ते मिश्रं मिश्रे मिश्रमिति प्रथमा चतुर्भङ्गी. तथा सचित्ते सचित्तं सहतम्. अचित्ते सचित्तं, सचित्तेऽचित्तम्, अचित्तेऽचित्तमिति द्वितीया, तथा मिश्रमिथसंहृतमे,अचित्तेमिश्र,मिश्रेऽचित्तम्.अचित्तेऽचित्तमितितृतीया।अत्रगाथापर्यन्त-तुशब्दसामर्थ्या: त्प्रथमचतुर्भङ्गीकायाः सर्वेष्वपि भङ्गेषु प्रतिषेधः, द्वितीयतृतीयचतुर्भङ्गीकयोस्तु आदित्रिके' आदिमेषु त्रिषु त्रिषु भङ्गेषु प्रतिषेधः चरमे भजना। अधुना चतुर्भङ्गीत्रयसत्कावान्तरभङ्गकथनऽतिदेशमाहमू. (६०६) जह चेव उ निक्खित्तेसंजोगा चेव होतिभंगा य।
तह चेव उसाहरणे नाणत्तमिणं तइयभंगे॥ _वृ. यथैव निक्षिप्ते' निक्षिप्तद्वारे सचित्ताचित्तमिश्रपदानां संयोगाः कृताः, यथैव च मचित्तपृथिवीकायः सचित्तपृथिवीकायस्योपरि निक्षिप्तं इत्येवं स्वस्थानपरस्थानापेक्षया चतुर्भङ्गीत्रयभङ्गेश्वेककस्मिन् भने षत्रिंशत.षत्रिंशदभङ्गाउक्ताः सर्वसङ्ख्ययाचत्वारिशतानिद्वात्रिंशदधिकानिभङ्गानांतथाऽवापिसंहृतद्वारे द्रष्टव्या. तथाहि-प्रागिवात्रापिचतुर्भङ्गीत्रयमेककस्मिंश्चभङ्गेसचित्तःपृथिवीकायःसचित्तपृथिवीकामध्येसंहृत इत्यादिरूपतया स्वस्थानपरस्थाने अधिकृत्य षट्त्रिंशदभाङ्गाः, सर्वसङ्गयया भङ्गानां चत्वारि शतानि द्वात्रिंशदधिकानि । नवरं द्वितीयतृतीयचतर्भाङ्गकयाः प्रत्यकं तृतीय तृतीये भङ्गेऽनन्तरपरम्परमार्गमाविधी निक्षिप्तद्वारादिद-वक्ष्यमाणं नानात्वमसेवयं निक्षिप्तद्वारऽन्येनप्रकारणानन्तरपरम्परमार्गणा कृता अत्र तु महतद्वार,न्यथां करिष्यत इति भावः । नदेवान्यथात्वं दर्शयन संहरनक्षणमाह मू. (६०७) मत्तगण दाहिइ तत्थ अदिनं तु होज्ज असणाई।
छोद तयन्नहि तणं देई अह होइ साहरणं॥ वृ. येन मात्रकेण दास्यति दात्री तत्रादेयं किमप्यस्ति अशनादिक' भक्तादि सचित्तपृथिवीकायादिक वा,नतरस्त अंदयम अन्यत्रस्थानान्तरक्षिप्वाददाति अहत्तिएतत्यहणं नतातल्लक्षणानुसांगणानन्तरपरम्परमार्गणाअनुसरणीया,तद्यथा-सचित्तपृथिवीकामद्येयदासहरतितदाऽनन्तरसचित्तपृथिवीकायसंहृतं, यदा तु सचित्तपृथिवीकाग्योपरि स्थिते पिठगदी सहरति तदा परम्परया सचित्तपृथिवीकाय मंहतम। एवमप्कायादिश्वपिभावनीयम।अनन्तरसंहतेनग्राह्यं परम्परासंहृतसचित्तपृथिवीकायाद्यघट्टने ग्राह्यामिति ।
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
328
पिण्डनियुक्तिः- मूलसूत्र
सम्प्रति द्वितीयतृतीयचतुर्भङ्गीसत्कं तृतीयं तृतीयं भङ्गमाश्रित्य येषु वस्तुषु मात्रकस्थितमंदेयं वस्तु संहरति तान्युपदर्शयति
मू. (६०८)
माइएस तं पुन साहरणं होइ छसुवि काए । तं दुहा अचित्तं साहरणं तत्थ चउभंगी ।।
वृ. तत्पुनमंत्रकस्थितस्यादयस्य वस्तुनः संहरणम्, "भूम्यादिकेषु' सचित्तपृथिवीकायादिषु षट्सु जीवनिकायेषु भवति' जायते, तत्र चानन्तरोक्त मनन्तरपरम्परामार्गणमवधार्यम्, अनन्तरोक्त एव च कल्प्या कल्प्यविधिरवाजरणीयः, तथायत्संहरणं द्विधाऽपि आधारापेक्षयासंहियमाणापेक्षयाच अचित्तमचित्ते यत्संहियते इत्यर्थः, तत्र चतुर्भङ्गी' चत्वारो भङ्गाः । तानेवाह
मू. (६०९)
सुक्के सुक्कं पढमो सुक्के उल्लं तु बिड़यओ भंगो । उल्ले सुक्कं तड़ओ उल्ले उल्लं चउत्था उ ॥
वृ . शुष्क शुष्कं संयतमितिप्रथमाभङ्गः शुष्के आर्द्रमिति द्वितीयः. आर्द्रशुष्कमितितृतीयः. आहे. आर्द्रमिति
चतुर्थः
एक्केक्के चउभंगो सुक्काईएस चउसु भंगेसु । यो थोव धोवे बहुं च विवरीय दो अन्ने ।
वृ. (शुष्कादिषु) शुष्के, शुष्कं संहतमित्यादिषु चतुर्ष्वपिभङ्गेषु मध्ये एकैकस्मिन् भङ्गे चतुर्भङ्गी, तद्यथास्तोके शुष्के स्तोकं शुष्कं स्तोके शुष्क वहु शुष्कं विवरीय दो अन्न त्ति एतद्विपरीतौ द्वौ अन्यों भङ्गो द्रष्टव्यों, तद्यथा - शुष्के बहुते स्तोकं पुष्क, बहुके शुष्के बहु शुष्कमिति, एवं शुष्के आर्द्रमित्यादिष्वपि त्रिषुभङ्गेषु स्तोके स्तोकमित्यादिरूपा चतुभङ्गी प्रत्येकं भावनीया, सर्वसङ्गयया षोडशः भङ्गाः । अत्र कल्प्याकल्प्यविधिमाहमू. (६११) जत्थ उ थोवं सुक्के उल्लं छुहइ तं तब्भं (गेज्झ ) ।
मू. (६१० )
जड़ तं तु समुक्खेउं थोवा भारं दलड़ अन्नं ।
वृ. यत्र तु भङ्ग स्तोक तुशब्दाद्बहुके च संहृतं भवति तदपि शुष्के शुष्कं कल्पते एव, अथवा शुष्कं आर्द्र वाशब्दादा शुष्कमा आर्द्र वा तदा तदबाह्यं न शेष, कुतः ? इत्याह- 'जई' इत्यादि, यदि तदादयं वस्तु `स्तोकाभारं’बहुभाररहितमन्यत्र समुतक्षिप्यान्यद्ददातितर्हितत्कल्पतेनान्यथा । बहुकंचसंहियमाणंबहुभारं भवति, ततः शुष्के शुष्कमित्यादिषु चतुर्ष्वपि भङ्गेषु प्रत्येकं स्तोके स्तोकं बहुके स्तोकमिति प्रश्रमनृतीयभङ्गा कल्पते, न द्वितीयचतुर्थो । तत्र दोषानाहमू. (६१२)
उक्खेवे निक्खिवे महल्लभाणंमि लुद्ध वह डाहो । अचियर्त वोच्छेओ छक्कायवही य गुरुमत्तं ॥
वृ. महति भाजने प्रभृताव्यवस्तु भारयुक्त गुरुमात्रकुरुप' उत्क्षेप' उत्पाव्यमान निक्षेप निक्षिप्यमाणे दाव्याः पीडा भवति, तथा लुब्धोऽयं न परपीडां गणयतीति निन्दा तथा तद्भाजनं कदाचिदुष्णभक्त दिभृतं स्यात्ततस्तस्योत्पाटने कथमपि तस्य 'वधे' विनाशे दात्र्याः साधोर्वा दाहः स्यात. तथा मुण्डस्य भिक्षादानायात्पादितमिदं भग्नमित्येवं वच्वशतः कदाचिदप्रतिरूपजायते, ततस्तहन्यान्यद्रव्यव्यवच्छेदः तथा महति भाजने भग्रं तन्मध्यस्थित भक्तादौ सर्वतो विसर्पति भूम्यादिस्थितपृथिवीकायादिजन्तुविनाशः । यत एवमेते दोषाः ततः स्तोके बहुकं बहुके बहुकमिति द्रौ भङ्गौ सर्वत्रापि न कल्पेते । एतदेवाहथावे थोवं छूढं सुक्क उल्लं तु तं तु आइन् ।
मू. (६१३)
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं-६१३
३९५
बहुयं तु अनाइन्नं कडदोसा सांति काऊणं ॥
-
वृ. स्तोके स्तोकम् उपलक्षणमेतत, बहुके वा स्तोकं यन्निक्षिप्तं, तदपि शुष्के शुष्कं कल्पत एव, ततः शुष्क आई, तु शब्दादा शुष्कमार्गे आर्द्र च तद्भवति आचीर्णं कल्पते इति भावः यत्तु बहुकं स्तोके बहुके बहुकं सहियते तदनाचीर्ण, कृतः ? इत्याह-स बहुकसंहारः कृतदोषः - अनन्तरगाथायामुक्त दोष इतिकृत्वा । मू. (६१४) बाले वृड्डे मत्ते उम्मत्त थेविरे य जरिए य । अधिल्लए परिगए आरूढे पाउयाहिं च ॥ इत्थदुनियलबछे विवज्जिए चेव इत्थपाएहिं । तेरासि गुव्विणी बालवच्छ भुंजंति घुसुलिंती ॥ भज्जती य दलती कड़ती चैव तह य पींती । पोजती संचती कत्तंति पमदमाणी य ।। छक्कायवग्गहत्था समणड्डा निक्श्विवित्तु तं चेत्र । चवांगाती संघट्टतारभंती य ॥
मू. (६१४ )
मू. (६१६)
मू. (६१७)
मू. (६१८)
संसत्तेण यदव्वेण लितहत्था य लित्तमत्ता य उव्वत्तंती साहारणं व दिंती य चोरिययं ॥ पाहुडियं नवंती सपच्चवाया परं च उद्दिस्स । आभोगमनाभोगेन दलती वज्जणिज्जा ए ॥
मू. (६१९)
वृ. बालादयो वर्जनीया इतिक्रियायोगः, तत्र 'बाल' जन्मता वर्षाष्टकाभ्यन्तरवर्त्ती, ? 'बन्छः' सप्ततिवर्षाणां मतान्तरापेक्षया षष्टिवर्षाणां वोपरिवर्त्ती २ 'मत्तः' पीतमटिरादिः ३ उन्मत्तः' हप्तो ग्रहगृहीतो वा ४ 'वेपमान'कम्पमानशरीरः ५ ‘ज्वरितः' ज्वररोगपीडितः ६ 'अन्धः' चक्षुर्विकलः १ 'प्रगलितः 'गलत्कुष्ठ' ८'आरूढः' पादुकयोः काष्ठमयोपानहोः ९ तथा 'हस्तान्दुना' करविषयकाष्ठमयबन्धनेन १० निगडेन च' पादविषयलोहमयबन्धनेन बद्धः १ १ हस्ताभ्यां पादाभ्यां वा विवर्जितच्छिन्नत्वात १२ त्रैराशिकाः' नपुंसकः '१३ 'गुर्विणी' आपनसत्त्वा १४ 'बालवत्सा' चनकादीन स्फीटयन्ती १८ 'दलयन्ती' घरट्टेनगांधूमादि चूर्णयन्ती १९ ‘कण्डयन्ती' उदखले तण्डुलादिकं छटयन्ती २० पिंषन्ती शिलायां तिलामलुकादि प्रमृगन्ती २१ 'पिञ्जयन्ती' पिञ्जनेन खतादिकं विरलं कुर्वती २२ अन्ती कपस लोठिन्यां लोठयन्ती २३ ' कृतन्ती' कर्तनंकुर्वती २४ प्रमुहती' स्तंकाराभ्यंपौनःपुन्येनविरलंकुर्वती २५ षटकायव्यग्रहस्ता' षटकाययुक्त हस्ता २६ तथा श्रमणस्य भिक्षादानाय तानेव षट्किायान भ्रमा निक्षिप्य ददती २७ तानेव पकायानवगाहमाना पादाभ्यां चालयन्ती २८ सयन्ती तानव षटकायान शेपशरीरावयवेन स्पृशन्ती २५ आरभमाणा ' तानेव टकायाविनाशयन्ती ३० संसक्तं न दध्यादिना द्रव्येण लिप्तहस्ता खरण्टितहस्ता ३१ तथा तेनैवद्रव्यंण दध्यादिना संसक्त न लिप्तमात्रा स्वरण्टितमात्रा ३२ उद्वर्त्तयन्ती महत्पिठरादिकमुद्धर्त्य तन्मध्याद्ददती ३३ साधारणं बहूनां सत्कं ददनी ३४ तथा चौरितं ददाति तथा चौरितं दयन्ति ३५ प्राभृतिकां स्थापयन्तीअग्रकृगदिनिमित्तं मूलस्थाल्या आकृष्य स्वगनिकादा मुञ्चन्ती ३६ 'सम्प्रत्यपाया' सम्भाव्यमानापाया दात्री ३ तथाविवक्षितसाधुव्यतिरेकेणपरमन्यसाध्वादिकमुद्दिश्ययत्स्थापितंतददती, ३६ तथा ' आभोगेन' साधनामित्यंनकल्पत इति परिज्ञानेऽप्युपेत्याशुन्द्रं ददती ३९ अथवाऽनाभोगेनाशुद्धं ददती ४० सर्वसङ्ख्यया चन्वारिंशद्दोषाः । इह म्रक्षितादिद्वारेषु संमज्जिमेहिं वज्जं अगरहिएहिंपि गोरसदवहिं' इत्यादिना ग्रन्थेन
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९६
पिण्डनियुक्तिः मूलसूत्रं
संसक्तादिदोषाणामभिधानेऽपि यद्भ्योऽप्यत्र 'संसत्तणय दव्वेण लित्तहत्या य लित्तमत्ताय इत्याद्यभिधानं तदशेषदायक दो पाणामे कत्रो पदर्शनार्थमित्यदोषः । सम्प्रत्यं तेषामेव दायकानापवादमधिकृत्य वर्जनावर्जनविभागमाह
मू. (६२० )
एएस दायगाणं गहणं केसिंचि होइ भइयव्वं । केसिंची अग्गहणं तव्विवरीए भवे गहणं ।।
वृ. एतेषां बालादीनां दायकानां मध्ये केषाञ्चिन्मूलत आरभ्य पञ्चशितिसङ्ख्यानां ग्रहणं भजनीयं कदाचित्तथाविधं महत्प्रयोजनमुद्दिश्य कल्पते, शेषकालं नेति, तथा केषाञ्चिचत घटकायव्यग्रहस्तादीनां पञ्चदशानां हस्तादग्रहणं भिक्षायाः, 'तद्विषरीते तु' बालादिविपरीते तु दानर भवग्रहणं । सम्प्रति बालादीनां हस्तादिभक्षाग्रहणे ये दोषाः सम्भवन्ति ते दर्शनीयाः, तत्र प्रथमतो बालमधिकृत्य दोषानाह
मू. (६२१)
कब्वडिग अप्पाहण दिने अनन गहण पज्जनं । खंतिय मग्गणदिने उड्डाह पओस चारमडा ||
·
वृ. काचिदभिनवा श्राद्धिका श्रमणेभ्यो भिक्षां दद्या इति निजपुत्रिकाम अप्पाहिऊणं' तिसन्दिस्य भक्तं गृहीत्वा क्षेत्रं जगाम गतायां तस्यां कोऽपि साधुसङ्गाटको भिक्षार्थ पागतः . तया च बालिकया नरम तण्डुलादना वितीर्णः सोऽपि च सङ्घाटकमुख्यः साधुस्तां बालिकां मुग्धतरामगवत्य लाम्पटयता भया भूय उवाच - पुनर्देहि पुनर्देहीति, ततस्तया समस्तोऽप्योदनो दत्तः, ततएवमेव मुद्द्रघृतक्रदध्यादिकमपि, अपराह्णे च समागता जननी, उपविष्टा भोजनाय भणिता च निजपुत्रिका - देहि पुत्रि । मह्यमोदनमिति साऽवोचत् - दत्तः समस्तोऽप्योदनः साधवेः साऽब्रबीत्-शोभनं कृतवती. मुलान मं देहि, साप्राह- मुद्रा अपि साधवे सर्वे प्रदत्ताः एवं च यद्यत् किमपि सा चायते तत्सर्वं साधवे दत्तमिति ब्रवीति, ततः पर्यन्ते काञ्जिकमात्रमयात्त तदपि बालिका भणति साधवे दत्तमिति, ततः साऽभिनश्राद्धिका रुष्टा सती पुत्रिकामेपवदति- किमिति त्वया सर्व साधवे प्रदत्तं ?, सा ब्रूतेसाधूर्भूयो भूयोऽयाचतततोमया सर्वमदायि, ततः सा साधारूपरिकोपावेशमाविशन्तीसूरीणामन्तिकामगत, अचकथच्च सकलमपि साधुवृत्तान्तं, यथा भवदीयः साधुरित्थमित्यमत्पुत्रिकायाः सकाशाद्यचित्वायाचित्वा सर्वमोदिनादिकमानीतवानिति, एवं तस्यां महत्ता शब्देन कथपन्त्यां शब्दश्रवणतः प्रातिवेश्मिकमजनोऽन्योपि च परम्परया भूयान्मिलितो ज्ञातच सर्वैरपि साधुवृत्तान्तः ततो विदधति तेऽपि कोपावेशतः साधूनामर्णवादनूनममी साधुवेषविडम्बिनश्वारभटा इव लुण्टाका न साधुसत्ता इति, ततः प्रवचनावर्णवदापनादाय सूरिभिस्तस्याः सर्वजनस्य च समक्षं स साधुर्निर्भत्स्यपकरणं च सकलमागृह्य वसतेर्निष्काशितः, तत एवं तस्मिन्निष्काशितं श्राविकायाः कोपः शममगमत, ततः सूरीणां क्षमाश्रमणमादायोक्त वती - भगवन् । मा मनिमित्तमंत्र निष्कारयता, क्षमस्वकं मापराधमिति ततो भूयोऽपि यथावत्साधुः शिक्षित्वा प्रवेशितः । सूत्रं सुगम | नवरम उछाह ओस चारभडा' इति लोके उग्रहः ततो लोकस्य प्रदेषभावतश्रारभटा इव लुण्टका अमी न साधव इत्यवर्णवादः । यत एवं बालादिभक्षाग्रहणं दोषास्तती बालान्न ग्राह्यमिति । मू. (६२२)
थेरा गनतलाला कंपनहत्था पडिन्न वा देता ।
अपन च अचियत्तं एयगर वा उभयओ वा !!
वृ. अत्यन्तस्थविरो हिप्रायां गलल्लालां भवति नतोदेयमपि वस्तु लालया स्वरण्टितं भवतीति तद्ग्रहणं लोके जुगुप्सा, तथा कम्पमानहस्तो भवति ननां हस्तकम्पनवशाद्दयं वस्तु भूमौ निपतति तथा च षड्जीवनिकायविराधना, तथा स्वयं वा स्थविरो दन्निपतेत्, तथा च सति तस्य पीडा भूम्याश्रितषड़जीव
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूल-६२२ निकायविराधना च, अपि च प्रायः स्थविरो गृहस्याप्रभुः अस्वामी भवति, ततस्तेन दीयमानन प्रभुरेष इति विचन्त्यिगृहेस्वामित्वेननियुक्त स्याचिंयतं-प्रद्वेषःस्यात.सचैकतस्मिन्-साधौवृद्धवा.यद्राउभयोरपीति । यत्तोन्मत्तावश्रित्य दोषानाहमू. (६२३) अवयास भाण (धाय) मेओ वमनं असुइत्ति लोगगरिहाय।
पए चेव उमन वमणविवज्जाय उम्मत्ते॥ वृ. 'मत्तः' कदाचिन्मत्ततया साधोरालिङ्गनं विदधाति, तथा कोऽपि मत्तः मदवशविह्यलतया रे मुण्ड। किमत्रायातः? इति ब्रुवन् घातमपि विदधाति. भाजनं वा मिनत्ति. यदा कदाचित्पीतमामवंढदाना वमति, वर्मंश्च साधु साधुपात्रं वा खरष्टयति, ततो लोके जुगुप्सा, धिमगी साधवोऽशुचयो ये मत्तादपीत्यं मिक्षा गृह्यन्तीति. तत एवं यतो मत्तऽवयासादयो दोषास्तस्मान्नततो ग्राह्यम, त एवालिङ्गनादयो दोषा वमनवर्जा उन्मत्तऽपि. तस्मात्ततोऽपि न ग्राह्यम। सम्प्रति वेपिजरितावाश्रित्य दोषानाहमू. (६२४) वविय परिसाडणया पासे व छुभेज्ज भाणभेओ वा।
एमेव य जरियमिविजरसंकमणं च उड्डाहो॥ वृ.वेपितादातुः सकाशाद्भिक्षाग्रहणेदेयवस्तुनःपरिशाटनं भवति,यद्वापाāसाधुमाजनादहिःसवंता:पिदेयंवस्तुक्षिपेत्यद्वा येनस्थाल्यादिनाभाजनेनकृत्वा मिक्षामानयति तस्यभूमौ निपातेभेदः-स्फोटनस्यात. एवमेव ज्वरितेऽपि दोषाभावनीयाः, किंच-ज्वरिताद्ग्रहणे ज्वरसङ्कमणपि साधोमवेत, तथा जने उहाहाययाऽहो। अमीआहारलम्पटायदित्थं ज्वरपीडितादपि भिक्षागृह्यन्तीति। अन्धगलत्कुष्ठावाश्रित्य दोषानाह. म. (६२५) उड्डाह कायपडणं अंधे भेओय पास छुहणं च।
तद्दोसी संकमणंगलंतभिसमिन्नदेहे य॥ वृ. अन्धाभिक्षाग्रहणे उड्डाइः, स चायम्-अहो? अमी औदरिका यदन्धादपि मिक्षां दातुमशक्नुक्तो भिक्षागृह्यन्तीति,तथा अन्धः' अपश्यनपादाभ्यांभूम्याश्रितषड्जीवननिकायधातंविदधाति,तथालौष्ट्रादौ स्खलितः सन भूमौ निपतेत, तथा च सति भिक्षादानायोत्पाटितहस्तगृहीतस्याल्यादिभाजनभङ्गः, तथा स देयं वस्तुपार्श्व-भाजनवहिस्तात प्रक्षिपेददर्शनात तस्मादन्धादपिन ग्राह्यम। तथा त्वग्दोषिणि किंविशिष्टे ? इत्याह-गलदभृशभिन्नदेहे' आर्षत्वाद्रयत्सोनपदयोजना, साचैवं 'भृशम्ण अतिशयेन 'गलत' अर्द्धपक्वं रुधिरं च बहिवहन भिन्नश्च-स्फुटितो देहो यस्य स तथा तस्मिन दातरि सक्रमणं कुष्टुव्याधिसङ्क्रान्ति म्यान तस्मात्तता पि न ग्रायम । सम्प्रति पाद्कारूढादिचतुष्टयदोषानाहमू. (६२६) पाउयदुरुढपडणं बन्द्र परियाव असुइखिंसा य।
कछिन्नासइ खिसा ते श्चिय पायवि पडणं च। वृ. पादुकारूढस्य भिक्षादानाय प्रचलनः कदाचिदुःस्थितत्वन पतनं स्यात, तथा बद्ध दातरि भिक्षा प्रयच्छति परितापः दयं तस्यभवत. तथा असुइ'त्तिमूत्राद्यत्सादा जलेन तस्यशौचकरणासम्भवात्ततो भिक्षाग्रहण लांकजुगुप्सा. यथा अमीअशुचयायदेतस्मादप्युशिचभूतादिभक्षामोददतीति.एवं छिन्नकरेऽपि भिक्षांप्रयच्छतिलाक जुगुप्या तथा हस्ताभावनशीचकणमासम्भवात, एतच्चोपलक्षणं तनहम्ताभावे येन कृत्वाभाजनेनभिक्षां ददाति यद्वा देयं वस्तुतस्यपतनमपि भवति,तथाचसतिषङ्जीवनिकायव्याघातः, एत एव दोषाः पादेऽपि-छिन्ननादेऽपि दातरि द्रष्टव्याः केवल पादाभावेन तस्य भिक्षादानय चलतः प्रायोनियमतः 'पतन' पातोभवेत्,तताचसतिभूम्याश्रितकीटिकादिकसत्त्वव्याघातः। सम्प्रतिनपुंसकमधिकृत्यदोषानाह.
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
३९८
पिण्डनियुक्तिः- मूलसूत्र मू. (६२७) आयराभयदाया अभिक्ग्वगहणमि ग्वाभण नपुस।
लोगदगुंछा संका एरिसया नूनमएऽवि ।। वृ.नपुंसकभिक्षांप्रयच्छति आत्मपरोभयदोषाः, तथाहि-नपुंसकात, अमीक्ष्ण भिक्षाग्रहणेऽतिपरिचयो भवति, अतीव परिचयाच तक्य नपुंकस्य साधोवक्षिोभो-वेदोदयरूप- समुपजायते. ततो नपुंसकस्य साधुलिङ्गायासेवनन द्वयस्यापिमैथुनसेवया कर्मबन्धः अमीक्ष्णग्रहणशब्दोपादानाचकदाचिदिभक्षाग्रहणे दोषाभावमाह परिचयाभावात्, तथा लोके जुगुप्मा यथते नपुसंकादपि निकृष्टादिभक्षामाददत इति, साधूनामप्युपरि जनस्य शङ्का भवति-यथतेऽपि सादवो नूनमीद्दशाः-नपुंसकाः, कथमन्यथा अनेन सह भिक्षाग्रहणव्याजनाऽतिपरिचयं विदधत इति?। सम्प्रति गुर्विणीबालवत्से आश्रित्य दोषानुपदर्शयति. मू. (६२८) गुम्विणि गब्भे संघट्टणा उउटुंतुवेसमाणीए।
बालाईंमंसुंडग मज्जाराई विराहेजा।। वृ.गुर्बिण्यामिक्षादानार्थमत्तिष्ठन्त्याभिक्षां दत्त्वास्वस्थान उपविशन्त्याश्च गम्भे'गर्भस्य ससट्टन' सभालनं भवति, तस्मान्न ततो ग्राह्य, बालाई मुंसुडगं'त्ति, अत्राऽऽत्वाद्वत्यासेन पदयोजना, बाल मिति शिशुभूमौमश्चिकादौवानिक्षिप्ययदिभिक्षांददातितहितंबालं मगारादिः विडालसारमेयादि- 'मांसैदुकादि' मांसखण्डं शशकशिशुरिति वा कृत्वा विराधयत विनाशयेत्, तथाऽऽहारखरण्टितौ शुष्को हस्तौ कर्कशौ भवतः ततो भिक्षा दत्त्वा पुनर्दाच्या हस्ताभ्यां गह्यमाणस्य बालस्य पीडा भवेत, ततो बालवत्सातोऽपि न ग्राह्यम् । भुानां मथ्नतीं चाश्रित्य दोषानाहमू. (६२९) भुंजती आयमणे उदगं छोट्टी य लोगगरिहा य।
धुसुलती संतत्ते करंमिलित्ते भवे रसगा॥ वृ. भुञ्जाना दात्री भिक्षादानार्थमाचमनं करोति, आचमने च क्रियमाणे उदकं विराध्यते, अथ न करीत्याचमनंतर्हि लोकछोटिरितिकृत्वागास्यात् तथा घुसुलती' दध्यादिमग्रतीयदितद्दध्यादिसंसक्तं मथ्नातितर्हितनसंसक्त दध्यादिनालिप्ते करेतस्याभिक्षांददत्यास्तेषांरसजीवानांवधोभवति, ततस्तस्या अपि हस्तान्न कल्पते । सम्प्रति पेषणादि कुर्वत्या दोषानुपदर्शयतिमू. (६३०) दगबीए संघट्टण पीसणकंडदल भज्जणे डहणं।
पिंजंत उंचणाई दिन्ने लित्ते करे उदगं ।। वृ.पषणकण्डनदलनानि कुर्वाना हस्तादिभक्षाग्रहणे उदकबीजसचट्टनं स्यात. तथाहि-पिंषन्ती यदा भिक्षादानायांत्तिष्ठति तदा पिष्यमाणतिलादिसक्ताः काचिन्नखिकाः सचित्ता अपि हस्तादौ लगिताः सम्भवन्ति तता भिक्षादानाय हस्तादि प्रस्फाटन भिक्षा वा दत्त्वा भिक्षासम्पर्कतस्तासां विराधना भवति. भिक्षा च दन्वा भिक्षावयववरण्टिना हस्ता जलन प्रक्षालयत, ततः पेषण उदकर्बाजसट्टनम्. एवं कण्डनदलनयापि यथायागं भावनाय, तथा भर्जन भिक्षा ददत्या वेलालगनन कडिल्लप्तिगाधूयंत. ततस्यवाप्यदकं विनश्यतीति न ततोऽपि भिक्षा कल्पते । षट्कायव्यग्रहस्तादिपञ्चकस्वरूपमाह. मू. (६३१) लाणं टग अगनि वा फलाइमच्छाइ सजिय हत्थंमि।
पाएणोगाहणया संघट्टणे सेसकाएणं॥ मू. (६३२) खणमाणी आरभए मज्जइघोयइव सिंचए किंचि।
छेयविसारणमाई छिंदड छट्टे फुरुफुरते ।।
a alla illa alba
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं- ६३२
वृ. इहसा षट्कायव्यग्रहस्ता उच्यंत तस्या हस्ते सजीवं लवणमुदकमग्रिर्वायुपूरितो वा वस्तिर्फलादिकं बीजपूरादिकं मत्स्यादयो वा विद्यन्ते, ततः सा यद्यतेषां सजीवलवणादीनामन्यतमदपि श्रमणभिक्षादानार्थ भूम्यादी निक्षिपति तर्हि न कल्पते । तथाऽवगाहना नामयदेतेषां षण्णां जीवनिकायानां पादेन सङ्घट्टनं, शेषकायेन हस्तादिना सम्मर्द्दनं सङ्घट्टनम् आरभमाणा कुश्यादिना भूम्यादि खनन्ती. अनेन पृथिवीकायारम्भ उक्तः, यद्वा 'मज्जंती' शुद्धेन जलेन स्नान्ती, अथवा 'धावंती' शुद्धेनादकेन वस्त्राणि प्रक्षालयन्ती, यदिवा किञ्चिद् वृक्षवल्लयादि सिञ्चन्ती, एतेनाप्कायारम्भां दर्शितः, उपलक्षणमेतेत, ज्वलयन्ती वा फूत्कारेण वैश्वानरं बस्त्यादिकंवा सचित्तवायुभृतमितस्ततः प्रक्षिपन्ती, एतेनानिवायुसमारम्भ उक्तः, तथा शाकादेश्छेदविशारणे कुवंती, तत्र छेदः - पुष्पफलादेः खण्डनं विशारणं तेषामेव खण्डानां शोषणायातपे मोचनम्, आदिशब्दातण्डुलमुद्रादीनां शोधनादिपरिग्रहः, तथा छिदन्ती षष्ठान सकायान् मत्स्यादीन् 'फुरुफुरते' इति पोस्फूर्यमाणान, पीडयोछेल्लत इत्यर्थः, अनेन त्रसकायारम्भ उक्तः । इत्थं षडजीवनिकायानारभमाणाया हस्तान्न कल्पते । सम्प्रति षटकायव्यग्रहस्तेति पदस्य व्याख्याने मतान्तरमुपदर्शयतिछक्कायवग्गहत्था केई कोलाइकन्नलयाई । सिद्धत्थगपुप्फाणि य सिरंभि दिन्नाई वज्जति ।।
मू. (६३३)
वृ. केचिदाचार्याः षट्कायव्यग्रहस्तेतिवचनतः 'कोलादीनि' बदरादीनि, आदिशब्दात्करीरादिपरिग्रहः, 'कन्नलइयाई' तिकर्णे पिनद्धानि तथा सिद्धार्थकपुष्पाणि शिरसि दत्तानि वर्जयन्ति, हस्तग्रहणं हि किल सूत्रे उपलक्षणं, तेन कर्णे शिरसि वा जीव निकायसम्भवे तद्वस्तान कल्पते, तन्मतेन षट्कायव्यग्रहस्तेतिपदात् षट्कायं सङ्घट्टयन्तीतस्य पदस्यविशेषो दुरुपपादः ।
मू. (६३४ )
अन्ने भांति दुससुवि एसणदोसेसु नत्थि तग्गहणं । तेन न वज्जं भन्नइ ननु गहणं दायगग्गहणा ||
वृ. अन्ये त्वाचार्यदेशीया भणन्ति यथा दशस्वपि शङ्कितादिषु एषणादोषेषु मध्ये न तद्वहणं त्रट्कायव्यग्रहस्तेत्युपादानमस्ति, तेन कारणेन कोलादियुक्तादात्र्या भिक्षाग्रहणं न वर्ज्य, तदेतत्, पापात्पापीयो, यत आह- 'भण्यते' अत्रोत्तरं दीयते ननु दायकग्रहणादेषणादोषमध्ये षट्कायव्यग्रहस्तेत्स्य ग्रहणं विद्यते, तत्कथमुच्यते- न ग्रहणमिति ?। सम्प्रति संसक्ति मद्रव्यदात्र्यादिदोषानाह
मू. (६३५)
संसज्जिमम्मि देसे संसज्जिमदव्वलित्तकरमत्ता |
संचारी ओयत्तण उक्विप्पतऽवि ते चैव ॥
वृ. संसक्ति मद्रव्यवति दश मण्डले संसक्ति मत्ता द्रव्येण लिप्तः करो मात्रं वा यस्याः सा तथाविद्या दात्री भिक्षां दढ़ती करादिलग्नान सत्त्वान हन्ति, तस्मात्सा वर्ज्यत, तथा महतः पिठरांदरपवर्त्तन 'सञ्चारः' सूचनात्सूत्रमिति सारिमकीटिकामत्कादादिसत्त्वव्याघातः, इदमुक्तं भवति- महत्पिढरं यदा तदा वा नात्पाठ्यंत नापि यथा तथा वा सचार्यत, महत्त्वादेव, किन्तु प्रयोजनविशेषोत्पत्ती सकृत, ततस्तदाश्रिताः प्रायःकीटिकादयः सत्त्वाः सम्भवन्ति, ततोयदातत्पिठरादिकमुद्धर्त्य किञ्चिद्ददाति तदा तदाश्रितजन्तुव्यापादः, एते च दोषा उत्पाठ्यमानेऽपि महित पिठरादी, तत्रापि हि भूयां निक्षपणे हस्तसंस्पर्शतो वा सञ्चारिमकीटिकादि सत्त्वव्याघातः, अपि च तथाभूतस्य महत्त उत्पाटने दाच्याः पीडाऽपि भवति, तस्मान्न तदुत्पाटनेऽपि भिक्षा कल्पते । सम्प्रति साधारणं चेरितकं वा ददत्या दोघानाह
मू. (६३७)
साधारण बहूणं तत्थ उ दोसा जहव अनिसिद्धे ।
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
पिण्डनियुक्तिः मूलसूत्र चोरियए गहणाई भयए सुण्हाइ वा दंते॥ वृ. बहूनां साधारणं यदि ददाति तर्हि तत्र यथा प्रागनिसृष्टे दोषा द्रष्टव्याः। तथा चोर्येणभृतके-कर्मकर स्नुषादौ वा ददति ‘ग्रहणादयः ग्रहणबन्धनताऽनादयो दोषा द्रष्टव्याः, तस्मात्ततोऽपि न कल्पते। मू. (६३७) पाहुडि ठवियगदोसा तिरिउद्धमहे तिहा अवायाओ।
धम्मियमाई ठवियं परस्स परसंतियं वावि॥ वृ. प्राभृतिका बल्यादिनिमित्तं संस्थाप्य या ददाति भिक्षां तत्र दोषाः प्रवर्तनादयः सम्प्रति 'अपाय'ति द्वारेऽपायास्त्रिविधाः तद्यथा-तियंगूदलमधश्च तत्र तिर्यग्गवादिभ्य ऊर्द्धमुत्तरङ्गकाष्ठादेरधः सर्पकण्टकादेः. इत्थं च त्रिविधानामप्यपायानामन्य तममपायं बुद्धया सम्भावयन्न ततो भिक्षा ग्रहीयात, परं चोद्दिश्यति यदक्तं, तत्राह-'धार्मिकाद्यर्थम' अपरसाधुकार्पटिकमप्रभृति निमित्तं यत् स्थापितं तत्परस्य परमार्थतः सम्बन्धीति न गृह्यीयात. तदग्रहणेऽदत्तादानदोषसम्भवात. यद्वा 'परसंतियं वत्ति परस्यग्लानादेः सत्कं यद्ददाति तदपि ख्यमादातुं नकल्पते. अदत्तादानदोषात्, किन्तु यस्मग्लानाय दापितं नमनीत्वा दातव्यं, सचेन्नगह्यातितर्हिभूयोऽपिदाव्याःसमानीयसमर्पणीयं, यदिपुनरेवंदात्रीवदति-यदिवलानादिका नगृह्याति तर्हि स्वयं ग्राह्यमिति, तर्हि ग्लानाधग्रहणे तस्य कल्पत इति। सम्प्रत्याभोगानाभोगदायकस्वरूपमाहम्. (६३८) अनुकंपा पडिनीयद्ययावते कुणइ जाणमाणोऽवि।
एसणदोसे बिइओकुणइ उ असढो अयाणंतो॥ वृ. सदैवते महानुभावा यतयोऽन्तप्रान्तमशनमक्षन्ति तस्मात्कराम्पतेषां शर्गगम्भाय धृतपूरादीनीत्येवमनुकम्पया यदिवा मयतेषामनेषणीयाग्रहणनियमभङ्गो भव्य इति प्रत्यनीकार्थतया जानानोऽपि तानाधाकर्मादिरूपानेषणादोषान् करोति, द्वितीयस्तु करोति अजानानः अशठभावः। तदवं व्याख्यातानि चत्वारिंशदपि बालादिद्वाराणि, सम्प्रति यदुक्तम् ‘एएसि दायगाणं गहण केसिंचि होइभइयव्वं' इत्यादि, तव्याचिख्यासुः प्रथमतो बालमाश्रित्य भजनामाहमू. (६३९) भिक्खामित्ते अवियालणा उ बालेण दिज्जमाणमि।
— संदिवे वा गहणं अबिह्य वियालणेऽणुन्ना ।। वृ. मातुः परोक्ष भिक्षामात्रे बालेन दीयमाने यदिवा पार्श्ववर्तिना मात्रादिना सन्दिष्टे सति तेन बालेन दीयमानेऽविचारणा कल्पत इदं न वेति विचारणाया अभावः, किन्तु ग्रहणं भिक्षाया भवनि, अतिबहुके तु बालेनदीयमाने किमद्यत्वं प्रभूतं ददासीति विचारणे सति यद्यनुज्ञा-पार्श्ववर्त्तिमात्रादिसत्कमुत्कलनाभवति तदा ग्राह्यं तान्यथा । सम्प्रति स्थविरमत्तविषयां भजनामाह. मू. (६४०) थेर पहुंथरथरते दरिए अन्नण दढसरीर का ।
अब्बत्तमत्तसड्ड अविमले वा असागरिए। १. स्थविरो यदि प्रभुर्भवति, थरथरंत त्ति कम्पमाना यद्यन्यन विधृता वर्तत स्वरूपण वा दृढशरीरो भवतितर्हिततःकल्पत,तथाऽव्यक्तंमनाकयोमत्तःसाऽपियदिश्रानोऽविहलश्च-अपरवशत्रभवतिततस्तग्मादवविधान्मत्तान् तत्र सागरिका न विद्यते तर्हि कल्पत नान्यथा ।। उन्मनादिचतुष्कविषयां भजनामाहमू. (६४१) सुइभद्दग दित्ताई दढग्गहे वेविए जरंमि सिवे ।
. अन्नधरियं तु सड्ढो देयंधोऽन्त्रण बाधरिए। वृ. उन्मत्तो-दृप्तादिदृप्तग्रहगृहीतादिः स चेत शुचिर्भद्रकाश्च भवति तदा तद्वस्तात्कल्पते, नान्यथा,
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०१
मूलं.६४२ बपितोऽपि यदि दृढहस्तो भवत्ति-न हस्तेन गृहीतं किमपि तस्य पतति तदा तस्मादपि कल्पते, ज्वरितादपि ग्राह्यं ज्वरे शिवे सति, अन्धोऽपि यदि देयं वस्त्येन पुत्रादिनां धृतं ददाति स्वरूपेण श्राद्धच. यदिवा स एवान्धोऽन्येनविधृतःसनदेयंददातितर्हिततोग्राह्यं,नान्यथा, पूर्वोक्त दोषपसङ्गातात्वग्दोषादिपञ्चकविषयां भजनामाह. मू. (६४२) मंडलपसूतिकुट्टीऽसागरिए पाउयागए अयने।
कमबद्रे सवियारे इयरे विटे असागरिए॥ १. 'मण्डलानि' वृत्ताकारदद्रुविशेषरूपाणि प्रसूतिः' नखादिविदारणेऽपि चेतनाया असंवित्तिस्तद्वयो यः कुष्ठः' रोगविशेषः सोऽस्यास्तीति मण्डलप्रसूतिकुष्ठी सचेद् ‘असागारिके सागारिकाभावे ददाति तर्हि ततः कल्पत्, नशेषकुष्ठिनः सागारिकेवा पश्यति, पादुकारूढोऽपियदिभवत्यचलस्थानस्थितस्तदा कारणे सति कल्पते. तथा 'क्रमयोः पादयोर्बद्धो यदि सविचारइतवेतश्चपीडामन्तरेण गन्तुं शक्तस्ततो बन्दादपि तस्मात्कल्पते. इतरस्तु य इतथेतश्च गन्तुमशक्तः स चेदपविष्टः सन ददाति न च कोऽपि तत्र सागरिको विद्यतेतर्हिततोऽपिकल्पते, हस्तबद्धस्तुभिक्षादातुमपिनशक्रोति,तत्रप्रतिषेवएव,नभजना,उपलक्षणमेतत्, तेन छिन्नकरोऽपि यदि सागारिकाभावे ददाति तर्हि कल्पते, छिन्नपादो यधुपविष्टःसन सागारिकाऽसम्पाते प्रयच्छति ततस्ततोऽपिकल्पते । नपुंसकादिसप्तकविषयां भजनामाहमू. (६४३) पंडग अप्पडिसेवी वेला थणजीवि इयर सव्वंपि।
उक्खित्तमनावाए न किंचि लग्गं ठवंतीए। द. नपुंसकोऽपि यदि 'अप्रतिसेवी' .लिङ्गाद्यनासेवकस्तर्हि ततः कल्पते, तथाऽऽपन्नसत्त्वाऽपि यदि 'वेल'त्ति सूचनात्सूत्र' मितिन्यायाटेलामासप्राप्ता भवति, नवममासगर्भा यदि भवतीत्यर्थः, तर्हि स्थविर कल्पिकैः परिहार्या, अर्थात्तदिवरीताया हस्तात्स्थविरकल्पिकानामुपकल्पते इति द्रष्टव्यं, तथा याऽपि बालकत्सास्तन्यमानोपजीविशिशुकासास्थविरकल्पिकानांपरिहार्या,नततःस्थविरकल्पिकानामपिकल्पते किमपीति भावः, यस्यास्तु बाल आहारेऽपिलगति तस्या हस्तात्कल्पते.साहिप्रायःशरीरेण महान् भवति, ततोनमारादिविराधनादोषमसङ्गः, येतुभगवन्तो जिनकल्पिकास्ते मूलत एवापन्नसत्त्वां बालवत्सां च सर्वथा परिहरन्ति, एवं मुशानाभजमानादलन्तीष्वपिभजना भावनीया.सा चैवं मुञ्जाना अनुच्छिष्टा सती यावदद्यापिनकवलं मुखेप्रक्षिपति तावत्तद्वस्तात्कल्पते.भर्जमानाऽपियत्सचित्तंगोधूमादिकहिल्लके क्षिप्त. तदभ्रष्ट्रोत्तारितमन्यश्चनाद्यपिहस्तेन गृह्याति, अत्रान्तरे यदिसाधुरामातोभवतिसाचेद्ददातितर्हि कल्पते, तथा दलयन्तीसचित्तमुद्रादिनादत्यमानेनसहधरट्टमुक्त वतीअत्रान्तरेचसाधुरायातोभवतिसाचतस्ततो यद्युत्तिष्ठति, अचेतन वा भ्रष्टं मुद्रादिकंदलयतितहितद्धस्तात्कल्पत, कण्डयन्त्या कण्डनायोत्पाटितंमुशलं, न च तस्मिन मुशलं किमपि कागच्या बीजं लग्रमस्ति, अत्रान्तरे च समायातः माधुरनतो यदि साऽनपाय प्रदश मुशलं स्थापयित्वा भिक्षां ददाति तर्हि कल्पते। पिंषत्यादिविषयां भजनामाह. मू.(६४४) पीसंती निप्पिट्टे फासुंवाधुसुलणे असंसत्तं।
कतणि असंखचुन चुन्नं वाजा अचोक्खलिणी।। मू. (६४५) उन्चट्टणिसंसत्तेन वावि अट्ठील्लए नघट्टेइ।
पिंजणपमहणेसु यपच्छाकम्मं जहा नत्थि॥ वृ.पिंषन्ती निष्पिष्टे'पेषणपरिसमाप्ती, प्रासुकंवा पिंषन्तीयदिददातितर्हितस्याहस्तात्कल्पते,तथा 26 126
का
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०२
पिण्डनियुक्ति:- मूलसूत्रं
'घुसुलणे' शंखचूर्णाद्यससक्तं दध्यादि मथ्नत्याः कल्पते, तथा कर्त्तने या अशङ्खचूर्ण - अखरण्टितहस्तं कृन्तति, इह काचित्सूत्रस्यातिशयेन श्वेततापादनाय शङ्खचूर्णन हस्ताँ जड़वां च खरण्टयित्वा कृन्तति, तत उच्यते ' अशङ्खचूर्ण' मिति । अथवा चूर्णमपि शङ्खचूर्णमपि गृहीत्वाकृन्तन्तीया' अचोक्खलिणी' अनुक्षाशीला नजलेन हस्ती प्रक्षालयतीतिभावः, तस्या हस्तात्कल्पते। तथा 'उर्द्धत्तने' कार्पासलोठने 'असंसत्तेण वाविति असंसक्तं नागृहीतकापासन हस्तनोपलक्षिता सती यद्युत्तिष्ठन्ती अट्ठिलुए' अस्थिकान कार्पासिकानित्यर्थः न घट्टयति तदा तद्धस्तात्कल्पते । पिञ्जनपमर्द्दनयोरपि पश्चात्कर्म न भवति तथा ग्राह्यमिति ।
मू. (६४६ )
सेसेसु य पडिवक्खो न संभवइ काय गहणमाईसु । पडवक्खस्स अभावे नियमा उ भवे तयग्गहणं ॥
वृ. शेषेषुद्वारेषु' कायगहणमाईसु' षट्कायव्यग्रहस्तादिषु प्रतिपक्षः उत्सम्गपिक्षयाऽपवादरूपोन विद्यतेन सम्भवति, ततः प्रतिपक्षस्याभावे नियमाद्भवति तेष्वग्रहणमिति । उक्तं दाकद्वारम, अधोन्मिश्रद्वारमाहमू. (६४७) सचित्त अचित्ते मीसग उम्मीसगंसि चउभंगो। आइतिए पडिसेहो चरिभ भंगंमि भयणा उ ॥
. इह यद्यत्रोन्मिश्यते ते द्वे अपि वस्तुनी त्रिधा, तद्यथा- सचितेऽचित्ते मिश्रे च तत उन्मिश्रके मिश्रणे चतुर्भुङ्गी, अम्रजातावेकवचन्, ततस्तिस्तचतुर्भङ्गयो भवन्तीति वेदितव्यं तत्र प्रथमा सचित्तमिश्रपदाभ्यां द्वितीयासचित्ताधित्तपदाभ्यां तृतीया मिश्राचित्तपदाभ्यामिति । तत्रसचित्तमिश्रपदाभ्यामियं सचित्तेसचित्तं मिश्रे सचित्तं सचित्ते मिश्र मिश्र मिश्रमिति, द्वितीया त्वियं सचित्ते सचित्तम् अचित्ते सचित्तं सचित्तेऽचित्तम् अचित्तेऽचित्तमिति, तृतीयेयं मिश्र मिश्रम् अचित्ते मिश्र मिश्रेऽचित्तम् अचित्तेऽचित्तमिति, तत्रगाथापर्यन्ततुशब्दस्यानुक्तसमुञ्चायार्थत्वादाद्यायां चर्तुभङ्गिकायां सकळायामपि प्रतिषेधः, शेषे चतुर्भङ्गीद्वये प्रत्येकम्. 'आदित्रिके' आदिमेषु त्रिषु त्रिषु भङ्गेषु प्रतिषेधः, चरमे तु भङ्गे भजना वक्ष्यमाणा । मू. (६४८) जह चैव य संजोगा कायाणं हेडओ य साहरणे ।
-
तु
तह चैव य उम्मीसे होइ विसेसो इमो तत्थ ।
वृ. यथाचैवाधः प्राक्संहरणद्वारे कायानां पृथिवीकायादीनां सचित्ताचित्तमिश्रभेदभिन्नानां स्वस्थानपर स्थानाभ्यां संयोगा - भङ्गाः प्रदर्शिता द्वात्रिंशदधिकचतुःशतसङ्ख्याप्रमाणाः, तथैव 'उन्मिश्रितेऽपि' उन्मिश्रद्वारेऽपिदर्शनीयाः, तद्यथा-स -सचित्तपृथिवीकाय: सचित्तपृथिवीकायेउन्मिश्रः, सचित्तपृथिवी काय: सचित्ताकाय उन्मिश्र इत्येवं स्वस्थानपरस्थानापेक्षया षत्रिंशत्संयोगाः, त्रिंशदधिकानि, ननु संहृते उन्मिश्रे च सचित्तादिवस्तुनिक्षेपान्नास्तिपरस्परविशेषः, अत आह- 'तत्र' तयाः संहृतोन्मिश्रयोर्भवति परस्परमयं विशेषावक्ष्यमाणः । तमेवाह
मू. (६४९)
दायव्वमदायव्वं च दोऽवि दव्वाई देइ मीसेउं । आयकुसुणाईणं साहरण तयन्नहिं छोढुं ॥
वृ. 'दातव्यं' साधुदानयोग्यमितरत् अदातव्यं तच सचित्तं मिश्रं तुषादिर्वा . ते द्वे अपि द्रव्ये मिश्रयित्वा यद्ददाति यथादनं कुशनन - इध्यादिना मिश्रयित्वा तदुन्मिश्रम्, एवंविधमुन्मिश्रलक्षणमित्यर्थः, 'संहरण' तु यद्भाजनस्थमदेयं वस्तु तदन्यत्रकापि स्थगनिकादौ संहृत्य ददाति ततोऽयमनयोः परस्परं विशेषः । द्वितीयतृतीयचतुर्भङ्गीसत्कचतुर्भङ्गभजनामाह
मू. (६५०)
तंपि य सुक्के सुक्कं भंगा चत्तारि जह उ साहरणे ।
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं- ६५०
अप्पबहुए वि चउरो तहेव आइन्नऽणाइन्ने ।
वृ. यद्यचित्तेऽचित्तं मिश्रयति तदपि तत्रापि शुष्के शुष्कं मिश्रितमित्येवं भङ्गाश्चत्वारो यथा संहरणे, तद्यथा-शुष्के शुष्कमुन्मिश्रं, शुष्के आर्द्रम्, आर्द्रे शुष्कम् आर्द्रे आर्द्रमिति । तत एकैकस्मिन भङ्गे संहरणे इवाल्पवहुत्वे अधिकृत्य' चत्वारः' चत्वारोभङ्गाः तद्यथा- स्तोके शुष्केस्तोकं शुष्कं स्तोके शुष्केबहुकं शुष्कं बहुकेशुष्केस्तोकं शुष्क, बहुकेशुष्केबहुकं शुष्कमिति । एवं शुष्के आर्द्रमित्यादावपिभङ्गत्रिके प्रत्येकं चतुर्भङ्गी भावनीया, सर्वसङ्गययाभङ्गाः षोडश, तथा ' तथैव' संहरणे इवाऽऽचीर्णानाचीर्णे-कल्प्याल्पे उन्मिश्रे ज्ञातव्ये, तद्यथा - शुष्के शुष्कमित्यादीनां चतुणां भङ्गानां प्रत्येकं यौ द्वौ द्वौ स्तोके स्तोकमुन्मिश्रं बहुकेस्तोकमित्येवंरूपौ तौ कल्प्यौ दात्रीपीडादिदोषाभावात्, स्तोके बहुकं बहुके बहुकमित्येवंरूपौ तु यौ द्वौ द्वौ भङ्गौ तावकल्प्या, तत्र दात्रीपीडादिदोषम्भवात्, शेषा तु भावना यथासम्भवं संहरण इव द्रष्टव्या । उक्त मुन्मिश्रद्धारम्
मू. (६५१)
४०३
अपरिणयपि य दुविहं दव्वे भावे य दुविहमेक्वेकं ।
दव्वंमि होइ छक्कं भावमि य होइ सझिलगा ।।
वृ. अपरिणतमपि द्विविधं तद्यथा- 'द्रव्ये' द्रव्यविषयं 'भाव' भावविषयं द्रव्यरूपमपरिणतं भावतोऽपरिणतं चेत्यर्थः पुनरप्येकैकं दातृग्रहीतृसम्बन्धाद्रिधा, तद्यथा- द्रव्यापरिणतं दातृसत्कं ग्रहीतृसत्कं चं, एवं भावापरिणतमपि । तत्र द्रव्यापरिणतस्वरूपमाहमू. (६५२)
जीवत्तंमि अविगए अपरिणयं परिणयं गए जीवे ।
दितो दुदही इय अपरिणय परिणयं तं च ॥
वृ. 'जीवत्वे' सचेतनत्वे ' अविगते' अभ्रष्टपृथिवीकायादिकंद्रव्यमपरिणतमुच्यते, गते तुजीवेपरिणतम् । अत्रदृष्टान्तो दुग्धदधिनी, यथा हि दुग्दं दुग्धत्वात् परिभ्रष्टं दधिभावमापन्नं परिणतमुच्यते, दुग्धभावे चावस्थितेऽपरिणतम्, एवं पृथिवीकायादिकमपि स्वरूपेण सजीवं सजीवत्वापरिभ्रष्टमपरिणतमुच्यते, जीवेन विप्रमुक्तं परिणतमिति । तच्च यदा दातुः सताया वर्त्तते तदा दातृसत्कं यदा तु ग्रहीतुः सत्तायां तदा ग्रहीतृसत्कमिति । सम्प्रति दातृविषयं भावापरिणतमाह
मू. (६५३)
दुगमाई सामन्ने जइ परिणमई उ तत्थ एगस्स । देमित्ति न संसाणं अपरिणयं भावओ एवं ।।
वृ. एवं 'द्विकादिसामान्ये' भ्रात्रादिद्विकादिसाधारणे देयवस्तुनि यद्येकरव्य कस्यचिद्ददामीत्त्वेवं भावः परिणमति, नशेषाणां, एतद्भावोतऽपरिणतं, नभावापेक्षयादेयतया परिणतमित्यर्थः । अथसाधारणानिसृष्टस्य दातृभावापरिणतस्यचकःपरस्परंप्रतिविशेषः ?, उच्यते, साधारणानिसृष्टंदायकपरोक्षत्वे, दातृभावापरिणतं तु दायकसमक्षत्वे इति । सम्प्रति ग्रहीतृविषयं भावापरिणतमाह
मू. (६५४ )
एगन वावि एसि ममि परिणामियं न इयरेणं ।
तंपि हु होइ अगिज्झं सज्झिलगा सामि साहू वा ॥
वृ. एकेनापि केनचिदग्रेतनेन पाश्चात्येन वैषणीयमिति मनसि परिणामितं, नेतरेण द्वितीयेन, तदपि भावतोऽपरिणतमितिकृत्वा साधूनामग्राह्यं शङ्गितत्वात्कलहादिदोषसम्भवाञ्च, सम्पति द्विविधस्यापि भावापरिणतस्य विषयमाह- 'सज्झिलगा' इत्यादि, तत्र दातृविषयं भावापरिणंत भ्रातृविषयं स्वामिविषयं च ग्रहीतृविषयं भावपरिणतं साधुविषयम् । उक्त पमपरिणतद्वारं सम्प्रति लिसद्वारंवक्त व्यं. तत्र लिप्तं यत्र दध्यादिद्रव्यलेप लगति, तच्च न ग्राह्यं, यत आह
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०४
घेत्तव्वमलेवकडं लेवकडे मा हु पच्छकम्माई । न य रसगेहिपसंगो इअ वृत्ते चोयगो भणइ ॥
पिण्डनियुक्ति:- मूलसूत्र
मू. (६५५)
वृ. इह साधुना सदैव ग्रहीतव्यमलेपकृद्-वल्लचनकादि, माऽभूवन् लेपकृति गृह्यमाणे पश्चात्कर्मादयो दध्यादिलिप्तहस्तादिप्रक्षालनादिरूपादोषाः, आदिशब्दात्कीटिकादिसंसक्त वस्त्रादिना प्रोच्छनादिपरिग्रहः, अतो लेवकृन्न ग्रहीतव्यम् । अलेपकृद्गृहणे गुणमाह-न च सदैवालेपकृतो ग्रहणे 'रसगृद्धिप्रसङ्गः ' रसाभ्यवहारलाम्पट्यवृद्धिः, तस्मात्तदेव साधुभिः सदैवाभ्यवहार्यम् । एवमुक्ते सति चोदको भणतिमू. (६५६) जई पच्छकम्मदोसा हवंति मा चेव भुंजऊ सययं । तवनियमसंजमाणं चोयग | हानी खमंतस्स ॥
वृ. यदिलेपकृद्गृहणेपञ्चात्कर्मप्रभृतयो दोषा भवन्तिततस्तन्नगृह्यतेतर्हिमा कदाचनापिसाधुर्भुक्ताम् एवं हि दोषाणां सर्वेषां मूलत एवोत्थानं निषिद्धं भवति, सूरिराह- हे चोदक | सर्वकलां क्षपयतः अनशनतपोरूपं क्षपणं कुर्वतः साधोविर कालभावितपोनियमसंयमानां हानिर्भवति, तस्मान्न यावज्जीवं क्षपणं कार्ये । पुनरपि परः प्राह - यदि सर्वकालं क्षपणं कर्तुमशक्त स्तर्हि षण्मासक्षपणं कृत्वा पारणकमलेपकृता विधत्तां, गुरुराहयद्येवं कुर्तस्तपः संयमयोगान् कर्तुं शक्नोति तर्हि करोतु, न कोऽपि तस्य निषेद्धा, ततो भूयोऽपि चोदको ब्रूतेयद्येवं तर्हि षण्मासानुपोष्याचाम्लेन भुङ्गां, न चेच्छक्नोति तत एकदिनादिहान्या तावत्परिभावयेत् यावच्चतुर्थमुपोष्याचाम्लेन पारयेत्, एवमप्यसंस्तरणे सदैवालेपकृतं गृह्णीयात् । अमुमेव गाथया निर्दशतिमू. (६५७) लित्तंति भाणिऊणं छम्मासा हायए चउत्थं तु । आयंबिलस्स गहणं असंथरे अप्पलेवं तु ॥
वृ. लिप्तं सदोषमिति भणित्वाऽलेकृद्भोक्त व्यं तीर्थकरगमधरैरनुज्ञातमिति गुरुवचनन् । अत्र चोदक आह-यावज्जीवमेव मा भुङ्क्तां, नो चेत् यावज्जीवमभोजनेन शक्नोति तर्हि षण्मासानुपोष्य आचाम्लेन भुङ्क्तां, न चेदेवमपि शक्नोति तत एकदिनादिहान्या तावदात्मानं तोलयेत् यावच्चतुर्थमुपोष्याचाम्लस्य ग्रहणं करोतु, एवमप्यसंस्तरणे अशक्तावल्पलेपं गृह्यातु । एनामेव गाथां गाथाद्वयेन विवृणोतिमू. (६५८) आयंबिलपारणए छम्मास निरंतरं तु खविऊणं । जइन तरइ छम्मासे एगदिनूनं तओ कुणउ ॥ एवं एक्केकदिनं आयंबिल पारणं खवेऊणं । दिवसे दिवसे गिues आयंबिलमेव निल्लेवं ॥
मू. (६५९ )
वृ. यदि सर्वकालं कर्तुमशक्त स्तर्हि षण्मासान्निरन्तरं क्षपयित्वा पारणके आचाम्लं करोतु, यदि षण्मासानुपवस्तुं न शक्नोतिततएकदिनीनान् करोतु, एवं षण्मासावधिरक कंदिनंपरित्यज्याचाम्लेनपारणकं तावत्करीतु यावचतुर्थ, एवमप्यसामर्थ्य दिवसे दिवसे गृह्णात्वाचाम्लं निर्लेपमिति ॥ गुरुराहas से न जोहानी संप इसे व होइ तो खमओ ।
मू. (६६०)
खमणंतरेण आयंबिलं तु निययं तवं कुणइ ॥
वृ. यदि से' तस्य साधीः सम्प्रति' तदात्वेष्यतिवाकाले नयोगहानिः प्रत्युपक्षणादिरूपसंयमयोगभ्रंशां न भवति तर्हि भवतु क्षपकः- षण्मासाद्युपदासकर्त्ता । तत्र च क्षपणानामेकैकदिनहान्या पूर्वोक्तस्वरूपाणामन्तरान्तरा पारणकमाचाम्लं करोतु, एवमप्यशक्तौ 'नियतं ' सदैवाचाम्लरूपं तपः करोतु, केवल सम्प्रति सेवार्त्तसंहननानां नास्ति तादृशी शक्ति रिति न तथोपदेशो विधीयते । पुनरपि पर आह
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं-६६१ मू. (६६१) हेट्ठावणि कोलसगा सोवीरगकूरभोईणो मनुया।
जइतेऽवि जति तहा किं नाम जई न जार्विति?/ वृ. 'अधोऽवनयः' महाराष्ट्राः कोशलकाः' कोशलदेशोद्भवाः सदैव सौवीरककूरमात्रभौजिनःतेऽपिच सेवार्त्तसंहननाः, ततो यदितेऽपीत्त्यं यापयन्ति यावज्जीवंतर्हि तथा-सौवीरककूरमात्रभोजनेन किंन यतयो मोक्षगमनैकवद्वकक्षा यापयन्ति ?, तैः सुतरामेवं यापनीयं, प्रभूतगुणसम्भवात्। अत्र सूरिराह. मू. (६६२) तिय सीयं समणाणं तिय उण्ह गिहीण तेणणुन्नायं।
तक्काईणं गहणं कट्टरमाईसुभइयत्वं ॥ वृ.त्रिकं-वक्ष्यमाणंशीतंश्रमणानां तेनप्रतिदिवसमाचाम्नकरणेतक्राद्यभावतआहारपाकासम्भवेजनाजीर्णादयो दोषाः प्रादुष्पन्ति, तदेव त्रिकुमुष्णं गृहिणां तेन सौवीरकूरमात्रभोजनेऽपि तेषामाहारपाकभावतो नाजीर्णादिदोषाजायन्ते ततस्तेषां तथापापयतामपिन कश्चिद्दोषः। साधनांतूक्त नीत्यादोषः, तेन कारणेन तक्रादिग्रहणं साधूनामनुज्ञातम् । इह प्रायो यतिना विकृतिपरिभोगपरित्यागेन सदैवात्मशरीरं यापनीय, कदाचिदेव च शरीरस्यामाटवे संयमयोगवृद्धिनिमित्तं बलाधानाय विकृतिपरिभोगः, तथा चोक्तं सूत्रे'अभिक्खणं निन्विगई गया य' इति, विकृतिपरिभोगे च तक्रायेवोपयोगीति तक्रादिगहणं, 'कट्टरादिषु' घृतवटिकोन्मिश्रतीमनादिषु ग्रहणंभाज्य-विकल्पनीयं, ग्लानत्वादिप्रयोजनोत्पत्तौ कार्य, न शेषकालमिति भावः, तेषा बहुलेषत्वात् शुद्धयादिजनकत्वाञ्च । अथ किं तस्मिकम् ?, इत्यत आहमू. (६६३) आहार उवहि सेज्जा तिन्निवि उण्हा गिहीण सीएऽवि।
तेन उजीरइतेसिंदहओ उसिणेन आहारो॥ वृ. आहार उपधिः शय्या एतानि त्रीण्यपि गृहिणां 'शीतेऽपि' शीतकालेऽप्पुष्णानि भवन्ति, तेन तेषां तक्रादिग्रहणमन्तरेणापि दुहओ'त्तिउभयतोबाह्यतोऽभ्यन्तरतश्च उष्णेन' तापेनाहारोजीर्यते, तत्राभ्यन्तरो भोजनवशात्, बाह्यः शय्योपधिवशात् ॥ म. (६६४) झ्याइंचिय तिन्निवि जईण सीयाई होति गिम्हेवि।
तेनुवहम्मइ अग्गी तओ य दोसा अजीराई॥ वृ. एतान्येवाहारोपधिशय्यारूपाणि त्रीणि यतीनां ग्रीष्मेऽपि' ग्रीष्मकालेऽपि शीतानि भवन्ति, तत्राहारस्यशीतताभिक्षाचयांयां प्रविष्टस्य बहुषु गृहेषु स्तोकस्तोकनाभेन बृहद्रेलालगनात. उपधिरेकमेव वार वर्षमध्येवर्षाकालदर्धाक प्रक्षालनेन मलिनत्वात शय्यायास्तु प्रत्यासन्नाग्निकरणाभावेन, तेन कारणन ग्रीष्मकालेऽप्याहारादीनां शीतत्वसम्प्रवररूपेणो पहन्यते अग्निः' जाठरोवह्निः, तस्माच्चाम्न्युपघाताद्दोषाः
अजीर्णादयः' अर्णबभक्षामान्दायदया जायन्त, ततस्कादिग्रहणं साधूनामनुतं. तक्रादिनापि हि जाठराऽनिरुद्दाप्यते. तेषामपि तथास्वभावत्वात । सम्प्रत्यलपानि द्रव्याणि प्रदर्शयतिमू. (६६५) आयण भंडग सत्तुग कुम्मासा रायमास कल वल्ला।
तूयरिमसूर मुग्गा मासा य अलेवडा सुक्का॥ वृ. ओदनः तण्डुलादिभक्तं 'मण्डकाः कणिक्कमया:प्रतीताएव सक्त वः यवक्षोदरूपाः कुल्माषाः' उडदाः राजमाषाः' सामान्यतश्चवला:श्वेतचवलिकावा, कला' वृत्तचनकाः,सामान्येनवाचनकाः बल्लाः' निष्पावाः, 'तुवरी' आढकी मसूरा द्विदलविशेषामुद्रामाषाचप्रतीताःचकारादन्येऽप्येवंविधा:धान्यविशेषाः शुष्का अनार्दी-अलेपकृतः। सम्पत्यल्पलेपानि द्रव्यामि प्रदर्शयति
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०६
पिण्डनियुक्तिः-मूलसूत्रं मू. १६६६) उभिज्ज पिज्ज कंगू तक्कोल्नणसूवकजिकढियाई।
____ एए उ अप्पलेवा पच्छाकम्मतहिं भइयं॥ वृ. 'उद्भेद्या वस्तुलप्रभृतिशाकभर्जिका पेयाः' यवागू: 'कंगूः' कोद्रवौदनः 'नर्क' तक्राख्यम् उल्लणं' येनौदनमाद्रींकृत्योपज्युते सूपः' राद्धमुद्गदाल्यादिः ‘कानिकं' सौवीरं 'क्वथितं' तीमनादि, आदिशन्दादन्यस्यवंविधस्यपरिग्रहः, एतानिद्रव्याण्यल्पलेपानि एतेषुपश्चात्कर्मभाज्यं कदाचिदभवति कदाचिन्नेति भावः। सम्प्रति बहलेपानिद्रव्याणि दर्शयतिमू. १६६७) खीर दहि जाउ कट्टर तेल्ल घयंफाणियं सपिंडरसं।
इच्चई बहलेवं पच्छाकम्भंतहिं नियमा। वृ. क्षीरं' दुग्ध 'दधि' प्रतीतं 'जाउ' क्षीरपेया 'कट्टर' प्रागुक्त स्वरूपं तैलं धृतं च प्रतीतं, 'फाणित' गुडपानक 'सपिण्डरसम्' अतीव रसाधिकं खजूरादि इत्यादि द्रव्यजातं बहुलेपं द्रष्टव्यं । तत्र च पश्चात्कर्म नियमतः, अत एव यतयो दोषमीरवस्तानिन गृह्यन्ति। यदुक्तं - पच्छाकम्मं तहिं भझ्यंति सम्प्रति तामेव भजनामष्टभङ्गिकया दर्शयतिमू. (६६८) संसद्वेयर इत्थो मत्तो विय दव्व सावसेसियरं।
एएसु अट्ठभंगा नियमा गहणं तुओएसु॥ वृ. दातुः सम्बन्धी हस्तःसंसृष्टोऽसंसृष्टो वाभवति, मात्रकमपि च येन कृत्वा भिक्षां ददाति तदपिमात्रं संसृष्टमसंसृष्टं वा, द्रव्यमपि सावशेष निरवशेष वा, एतेषां च त्रयाणां षदानां संसष्टहस्तसंसष्टमानसावशेषद्रव्यरूपाणां सप्रतिपक्षाणां परस्परं संयोगतोऽष्टौ भङ्गा भवन्ति, ते चामी-संसृष्टो हस्तः संसृष्टं मानं सावशेषं द्रव्यं १, संसृष्टो हस्तः संसृष्टं मात्रं निरवशेषं द्रव्यं २, संसृष्टो हस्तोऽसंसृष्टं मात्रं सावशेषं द्रव्यं ३,संसृष्टोहस्तोऽसंसृष्टंमात्रंनिरवशेषद्रव्यं४,असंसृष्टोहस्तःसंसृष्टंमानंसावशेषद्रव्यं ५, असंसृष्टोहस्तः संसृष्टं मात्रं निरवशेषं द्रव्यं ६, असंसृष्टो हस्तोऽसंसृष्टं मात्रं सावशेषं द्रव्यं ७, असंसृष्टो हस्तोऽसंसृष्टं मात्रं निरवशेषं द्रव्यं ८, एतेषु चाष्टसु भङ्गेषु मध्ये 'नियमात्' निश्चयेन 'ओजस्सु' विषमेषु भङ्गेषु प्रथमतृतीयपश्चमसप्तमेषु ग्रहणम्'आदानकर्त्तव्यं,नसमेषु-द्वीतीयचतुर्थष्ठाष्टमरूपेषु, इयंचात्रभावना-इहहस्तो मानं वा द्वे वा खयोगेन संसृष्टे वाभवतोऽसंसृष्टे वा नतद्वशेन पञ्चात्कर्म सम्भवति, किंतर्हि ?-द्रव्यवशन, तथाहि-यत्र द्रव्यं सावशेषतते साध्वर्थं खरण्टिते अपिनदात्री प्रक्षालयति. भूयोऽपि परिवेषणसम्भवात. यत्र तु निरवशेष द्रव्यं तत्र साधुदानानन्तरं नियमतस्तद्व्याधारस्थाली हस्तं मात्र वा प्रक्षालयति, ततो द्वितीयाद्विषुभङ्गेषुद्रव्ये निरवशेषेपश्चात्कर्मसम्भवान्नकल्पते,प्रथमादिषुतुपश्चात्कर्मासम्भवात्कल्पतेइति। मू. (६६९) सचित्ते अचित्ते मीसगतह छड़णय बउभंगो।
. चउभंगे पडिसेहो गहणे आणाइणा दासा ।। वृ. छर्दितमुन्झितं त्वक्तमिति पयार्याः, तच्च त्रिधा, तद्यथा-सचित्तमचित्तं मिश्रं च, तदपि चकदाचि. च्छंद्यते 'सश्चित्त' सचत्तिमध्ये कदाचिदचित्ते कदाचिन्मिश्रे. तत एवं छर्दन सचित्ताचित्तमिश्रद्रव्या. णामाधारभूनानामाधेयभूतानांचसंयोगचतुर्भङ्गीभवति, अत्रजातोवेकवचनं ततोऽयमर्थः-निस्रश्चनुर्भङ्गयों भवन्ति, तद्यथा-सचित्तमिश्रपदाभ्यामका. सचित्ताचित्तपदाभ्यां द्वितीया, मिश्राचित्तपदाभ्यां तृतीया, तत्र सचित्ते सचित्तं छर्दितं मिश्रे सचित्तं सचित्ते मिश्रं मिश्रेमिश्रामिति प्रथमा, सचित्ते सचित्तम. अचित्ते सचित्तं सचित्तेऽचित्तम, अचित्तेऽचित्तमिति द्वितीया, मिश्रे मिश्रम, अचित्ते मिश्रं मिश्रेऽचित्तम अचित्तेऽचित्तमिति
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं- ६६९
૪૭
तृतीया, सर्व सङ्ख्यया द्वादश भङ्गाः सर्वेषु च भङ्गेषु सचित्तः पृथिवीकाय: सचित्तपृथिवीकामध्ये छर्दित इत्यादिरूपतया स्वस्थानपरस्थानाभ्यां षट्त्रिंशत् षट्त्रिंशद्विकल्पाः, ततः षट्त्रिंशद्दादशभिर्गुर्णिताजातानि चत्वारि शतानि द्वात्रिंशदधिकानि । एतेषु स सर्वेषु भङ्गेषु प्रतिषेधो-भक्तादिग्रहणनिवारणं, यदि पुनर्ग्रहणं कुर्यात्ततः ‘आज्ञादयः' आज्ञाऽनवस्थामिथ्यात्वरिधनारूपादोषाः । इह 'आद्यन्तग्रहणे मद्यस्यापि ग्रहण मिति न्यायादौदेशिकादिदोषदुष्टानामपि भक्त । दीनां ग्रहणे आज्ञादयो दोषाद्रष्टव्याः । सम्प्रति छर्दितग्रहणं दोषानाहमू. (६७०) उसिणस्स छड्डणे देतओ व उज्झज्झ कायदाहो वा । सीयपडणंमि काया पडिए महुबिंदुआहारणं ॥
वृ. उष्णस्यद्रव्यस्य' छर्दन' समुज्झने ददमानो वा भिक्षां दह्यते, भूम्याश्रितानांवा 'कायाना' पृथिव्यादीनां दाहःस्यात्, शीतद्रव्यस्यभूमौपतनेभूम्याश्रिताः 'कायाः' पृथिव्यादयोविराध्यन्ते, तत्रपतिते मधुबिन्दूदाहरणंवारत्तपुरं नाम नगरं, तत्राभयसेनो नाम राजा. तस्यामात्यको वारत्तकः, अन्यदा चात्वरिमचलमसम्भ्रान्तमेषणासमितिसमेतो धर्मघाषनामा संयतां भिक्षामटस्तस्य गृहं प्राविक्षत, तद्भार्या च तस्मै भिक्षादानाय घृतखण्डसम्मिश्रपायसभृत स्थालमुत्पाटितवती, अत्रान्तरं च कमथपि ततः खण्डसिम्मिश्री घृतबिन्दुर्भूमी निपतितः, ततो भगवान्, धर्मचोषो मुक्ति पदैकनिहितमानसोजलधिरिव गम्भीरोमेरुरिव निष्प्रकम्पो वसुधेव सर्वसहः शङ्ख इव रागादिभिररञ्जनो महासुभट इव कर्मरिपुविदारमनिबद्धकक्षो भगवदुपशिष्टभिक्षाग्रहणविधिविधानकृतोद्यमो भिक्षेयं छर्तितदोषदुष्टा तस्मान्न मे कल्पते इति परिभाव्य ततो निर्जगाम, वारत्तकेन चामात्येन मत्तवारणथिंतन दृष्टा भगवान्, निर्गच्छन्, चिन्तयति च स्वचेतसि - किमनेन भगवता न गृह्यते स्म मेगृहेभिक्षेति?, एवंचयावश्चिन्तयति तावत्तं भूमौ निपतितं खण्डयुक्तं धृतबिन्दुमक्षिकाः समागत्याशिश्रियन्, तासांचभक्षणाय प्रधावितागृहगोधिका, गृहगोधिकाया अपिवधायप्रधावितः सरटः, सरटस्यापि चभक्षणाय प्रधावति स्म मार्जारी, तस्या अपि च वधाय प्रधावितः प्राधूर्णकः, श्वा, तस्यापि च प्रतिद्वन्द्वी प्रधावितोन्यो वास्तव्य, श्वा, ततो द्वयोरपि तयोः शुनोरभूत् परस्परं कलहः, तत- स्वस्वसारमेयपराभवद्वनमनस्कतया प्रधाक्ति योर्द्वयोरपि ततस्वामिनारभूत् परस्परमस्यसि युद्धम्, एतच सर्वं वारत्तकामात्येन परिभावितं,
ततश्चिन्तयति स्वचेतसि घृतादेर्बिन्दुमात्रेऽपि भूमौ निपतिते यत एवमधिकरणप्रवृत्तिः अत एवाधिकरणभीरूर्भगवान्, घृतबिन्दुं भूमौ निपतितमवलोक्यभिक्षांनगृहीतवान्, अहो । सुदृष्टो भगतवाधर्मः, कोहिनाम भगवन्तं सर्वज्ञमन्तरंणेत्थमनपायिनं धर्ममुपदेष्टुमीशः ?, नस्वत्वंरूपविशेषं जानाति एवमर्सजोऽपि नेत्थं सकलकालमनपायं धर्ममुपदेष्टुमलं, तस्माद्भगवानेव सर्वज्ञः सएवचमंजिनों देवता, तदुक्त मंत्रानुष्ठानं मयाऽनुष्ठान्तव्यमित्यादिविचिन्त्यसंसारविमुखप्रज्ञा मुक्ति वनिता श्लेषसुखलम्पटः सिंह इवगिरिकन्दराया निजप्रासादाद्धिर्निगत्य धर्मघोषस्य साधीरूपकण्ठं प्रवच्याम ग्रहीत, स च महात्मा शरीरऽपि निःस्पृहो यथोक्त भिक्षाग्रहणादिविधिसंत्री संयमानुष्ठानपरायणः स्वाध्यायभावितान्तकरणी दीर्घकालं संयममनुपाल्यजातप्रपतनुकर्मा समुच्छलितदुर्निर्वार्यवीर्यप्रसरः क्षपकश्रेणिमारह्यघातिकर्मचतुष्टयं समूलघातं हत्त्वा, केवलज्ञानलक्ष्मीमासादितवानं, ततः कालक्रमेम सिद्ध इति । उक्त मेषणाद्वारं, संयोजनादीनिद्वाराणि वक्तयानि तानि ग्रासैषनाख्याणीति प्रथमती ग्रासैषणाया निक्षेपमाह
मू. (६७१)
नाणं ठवणा दविए भावे घासंसणा मुणेयव्वा । ढव्वे मच्छाहरणं भावमि य होड़ पंचविहा॥
वृ. ग्रासैषणा चतुर्द्धा तद्यथा-नामग्रासैषणा स्थापनाग्रासैषणा 'द्रव्ये' द्रव्यविषया ग्रासैषणा 'भावे'
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
४०८
पिण्डनियुक्तिः-मूलसूत्रं भावविषया ग्रासैषणा | तत्र नामग्रासंषणा स्थापनाग्रासैषणा द्रव्यग्रासैषणाऽपि यावद्भव्यशरीररूपा ग्रहणेषणेव भावनीया, ज्ञशरीरभव्यशरीरव्यतिरिक्तायां तु ग्रासैषणायां मत्स्यः 'उदाहरण' दृष्टान्तः। 'भावविषयापुनासैषणा द्विधा,तद्यथा आगमतोनोंआगमतश्च,संयोजनादिरूपा, तामेवनिर्दिशति-'भावमि य' इत्यादि, भावे भावविषया पुनः ग्रासैषणा पञ्चविद्या' संयोजनादिभेदात् पचप्रकारा। मू, (६७२) चरियं व कप्पियं वा आहरणं दुविहमेव नायव्वं ।
अत्थरस साहणट्टा इंधनमिव ओयणट्टाए॥ वृ. इह विवक्षितस्यार्थस्व साधनार्थ' प्रतिपादनार्थ द्विविधमुदाहरणं ज्ञातव्यं, तद्यथा-चरितं कल्पितं च,कथमिवविक्षितस्यार्थस्थप्रसाधनायोदाहरणंभवतीत्यतआह-‘इन्धनमिओदनार्थम्'इन्धनमिवादनस्यैति भावः,तत्रप्रस्तुतस्यार्थस्यप्रसाधनार्थमिदंकल्पितमुदाहरणं कोऽप्येकोमत्स्यबन्धीमत्स्यग्रहणनिमितंसरो गतवान, गत्वाचतेनतटस्येनाग्रभागेमांसपेशीसमेतोगलःसरोमध्येप्रचिपि.तत्रचसरसिपरिणतबुद्धिरेको महादक्षो जीर्णमत्स्यो वर्त्तते,सगलतमांसगन्धमाधाय तभक्षणार्थंगलस्य समीप-मुपागत्ययत्ननःपर्यन्ते पर्यन्तेसकलमपिमांसखादित्वापुच्छेनचगलमाइत्य दूरतोऽपचक्राम, मत्स्यबन्धी च गृहीतो गलेनमत्स्य इतिविचिन्त्यगलमाकृष्टवान् पश्यतिमत्स्यमांसपेशीरहितंगलं.तोभूयोऽपिमांसपेशीसहितंगलंप्रचिक्षेप, तथैवचसमत्स्योमांसंखादित्वापुच्छेनचगलमाहत्यपलायितवान्, एवंत्रीन्वारान्मत्स्योमांसखादितवान्, न च गृहीतो मत्स्यबन्धेन। मू. (६७३) अह मंसंमि पहीणे ज्ञायंत मच्छियं भणइमच्छो।
किंज्ञायसितंएवं सुण ताव जहा अहिरिओऽसि॥ वृ. अथमांसेप्रक्षीणेध्यायन्तंमात्स्यिकंमत्स्योभणति,तथा कित्वमेवं ध्यायसि' चिन्तयसि?,श्रृणु तावद्यथात्वम् अहीकः' निर्लज्जो भवसि। मू. (६७४) तिबलागमुहुम्मुक्को, तिक्खुत्तोवलयामुहे।
तिसत्तक्खुत्तो जालेणं, सइ छिन्नोदए दहे॥ वृ.अहमेकादत्रीन वारान बलकाया मुखादन्मुक्तः, तथाहि-कदाचिदहं बलकाया गृहीतः, तथा तः) तयामुखेप्रक्षेपार्थमूर्द्धमुत्क्षिप्तस्ततोमयाचिन्तितं-यद्यहमृजुरेवास्यामुखे निपतिष्यामितर्हि पतितोऽयं मुखे इतिनमेप्राणक्शलं.तस्मात्तिर्यग्निपतामीत्येवं विचिन्त्यदक्षतयातथैवकतं.परिभ्रष्टस्तस्यामश्वात्ततोभूयोऽपि तयोर्द्वमुत्क्षिप्तस्तथैव चद्रितीयमपि वारंमुखात्परिभ्रष्टः, तृतीयवेलायांतुजले निपतितस्ततो दूरं पलायितः, तथा त्रिकृत्वः'त्रीन्वारान, वलयामुखे'वेलामुखभ्राष्टरूपेनिपतितोऽपिदक्षतयाशीघ्रवेलयैवसहविनिर्गतः तथा त्रिसप्तकृत्व:' एकविंशतिवारान मात्स्यिकन प्रक्षिप्त जाले पंतितोऽपि यावन्नाथापि स सत्स्यबन्धी संकाचयति जालंतावद्यनवपथाप्रविष्टस्तनवतताजालाद्विनिर्गतः. जालनतितृतीयापश्चम्यथं द्रष्टव्या. तथा सकृद-एकवारं मात्स्यिकन ह्रदजलमन्यत्र सञ्चार्थतस्मिन् हद छिन्नोदके बहंभिमत्स्यःसहाहं गृहीतः, सच सानिपतान मत्स्याकेनत्रपिण्डीकृत्य तीक्ष्णायःशलाकायांप्रोतयति, ततोऽहं दक्षतयायथा समात्स्यिको नपश्यतितथाखयमेवतामयःशलाका वदननलगित्वास्थितः, सचमाल्यिकस्तान मस्त्यानकर्दमलिप्तान् प्रक्षालयितुं सरसि जगाम, तेषु च प्रक्षाल्पमानेष्वन्तरमवज्ञाय ज्ञटित्येव जलमध्ये निमग्नवान। मू. (६७५) एयारियं ममं सत्तं. सदं घट्टियघट्टणं।
इच्छसि गलेण घेत्तं. अहो ते अहिरीयया॥
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं-६७५
४०९
वृ.एतादृशंपूर्वोक्त स्वरूपममसत्त्वं शटं' कुटिलंघट्टितस्य-धीवरादिकृतस्योपायस्यघट्टन चालकं, ततस्त्वमिच्छसि मां गलेन ग्रहीतुमित्यहो । ते तव 'अहीकता' निर्लज्जतेति । तदेवमुक्तो द्रव्यग्रासैषणाया दृष्टान्तः, सम्प्रतिभावाग्रासैषणायामुपनयःक्रियते-मत्स्यस्थानीयःसाधुमासस्थानीयंभक्त पानीयमात्स्यिकस्थानीयो रागादिदोषगणः, यथा न छलितो मत्स्य उपायशतन तथा साधुरपि भक्तादिकमभ्यवहर. न्नात्मानमनुशास्तिप्रदानेन रक्षयत्। तामेवानुशास्तिं प्रदर्शयतिमू. (६७६) बायालीसेसणसंकडंमिगहणंमि जीव । न ह छलिआ।
इण्हेिं जहन छलिज्जसि तो रागदोसेहिं॥ व. इहैषणाग्रहणेन एषणागता दोषा अभिधीयन्ते, ततोऽयमर्थः-द्विचत्वारिंशतसङ्गया ये एषणादोषा गवेषणाग्रहणैषणादोषारंतैः सङ्कटे' विषमे ‘ग्रहणे' भक्त !पानादीनामादाने हे जीव । त्वं नैव छलितः, तत इदानींसम्प्रतिभुनानो रागद्वेषाभ्यांयथानछल्यसेतथाकर्तव्यं सम्प्रतितामेवभावग्रासैषणांप्रतिपादयतिमू. (६७७) घासेसणा उभावे हाइ पसत्था तहव अपसत्था।
अपसत्था पंचविहा तविवरीया पसत्था उ॥ वृ. 'भावे' भावविषया ग्रासैषणा द्विविधा, तद्यथा-प्रशस्ताऽप्रशस्ता च, तत्राप्रशस्ता पञ्चविधा संयोजनातिबहुकाङ्गारधूमनिष्कारणरूपा, तद्विपीरता संयोजनादिदोषरहिता प्रशस्ता। मू. (६७८) दव्वे भावे संजोअणा उ दब्वे दुहा उ बहिअंतो।
भिक्खं चिय हिंडंतो संजोयंतमि बाहिरिया॥ वृ.संयोजना द्विथा, तद्यथा-'द्रव्ये' द्रव्यविषया 'भावे' भावविषया, तत्र 'द्रव्ये' द्रव्यविषया संयोजना द्विविधा, तद्यथा-बहिरन्तश्च, तत्र यदा भिक्षार्यमव हिण्डमानः सन क्षीरादिकं खण्डादिभिः सह रसगृद्वया रसविशेषोत्पादनाय संयोजयति एषा बाह्या' बहिर्भवा संयोजना। एनामेव स्पष्टं भावयतिमू. (६७९) खीरदहिसूवकट्टरलंभे गुडसप्पिवडगवालुंके।
अंतो उतिहा पाए लंबण वयणे विभासाउ। वृ. क्षीरदधिसूपानां' प्रतीतानां कट्टरस्य-तीमनोन्मिश्रधृतवटिकारूपस्य देशविशेषप्रसिद्धस्य लाभे सति तथा गुडसर्विटकवालुङ्कानां चप्राप्तौ सत्यारसगृद्धयारसविशेषोत्पादनायानुकूलद्रव्यैः सहसंयोजना यत्करोति बहिरेव भिक्षामटन एषा बाह्या द्रव्यसंयोजना । अभ्यन्तरा पुनयंद्रसतावागत्य भोजनवेलायां संयोजयति.तथा चाह-'अन्तस्तु' अभ्यन्तरापुनःसंयोजना त्रिधा त्रिप्रकारा, तद्यथा-पात्रेलम्बनेवदनेच, नवरं लम्बन' कंवलः, ततोऽस्यास्त्रिविधाया अपिविभाषा' व्याख्या कर्तव्या, साचैवयहव्यं यस्यद्रव्यस्य ग्यविशेषाधायि तत्तेन सह पात्र रसगृळ्या संयोजयति, यथा सुकुमारिकादिक खण्डादिना मह. एषा पात्र भ्यन्तरासंयोजना,यदातुहस्तगतमवकवलतयात्याटितचूर्णसुकुमारिकादिखण्डादिनासहसंयोजयत्ति तदा कवलेऽभ्यन्तरा संयोजना, यदा पुनर्वदन कवलं प्रक्षिप्य ततःशालनक प्रक्षिपति यद्वा मण्डकादिकं पूर्व प्रक्षिप्यपश्चाद्गुडादिकंप्रक्षिपतिएषावदनऽभ्यन्तरासंयोजना। एषाचद्रव्यसंयोजनासमस्ताऽप्यप्रशस्ता, यतोऽनयाऽऽत्मानं रागद्वेषाभ्यां संयोजयति ॥ तथा मुमव दोषं वक्तुकाम आहमू. (६८०) संयोयणाए दोसो जो संजोएभत्तपानं तु।
दन्वाई रसहेडंवाधाओ तस्सिमो होइ॥ वृ. संयोजनायां'प्रागुक्त स्वरूपायामयंदोषः-'दब्वाईरसहेउ'न्ति, अत्रार्षत्वादादिशब्दस्यव्यत्यासेन
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
पिण्डनियुक्तिः-मूलसूत्रं योजना, ततोऽयमर्थः-द्रव्यस्य सुकुमारिकादे- रसहताः रसविशेषोत्पादनाय. आदिशब्दाच्छुभगन्धादिनिमित्तंच,योभक्तं पानंचानुकूलद्रव्येणखण्डादिनासहसंयोजयतितस्यसाधोरयं वक्ष्यमाणः व्याधातः' दीर्घदुःखोपनिपातररूपो भवति॥ तमेव भावयन् भावसंयोजनामप्याह. म. (६८१) संयोजना उभावे संजोएऊण तानिदव्वाई।
संजोयइ कम्मेणं कम्मेण भवं तओ दक्खं ।। वृ.तानिहिसुकुमारिकारखण्डादीनिद्रव्याणिरसगृदयासंयोजयन्नात्मानमप्रशस्तनगृदयात्मकेनभावेन संयोजयति, एषा 'भाव' भावविषयासंयोजना, तसस्तानिद्रव्याणितथा संयोज्यात्मनि 'कर्म' ज्ञानावरणीयादिकं संयोजयति' सम्बधातिकर्मणाचसंयोजयति भवं दीर्घतरंसंसार,तस्माच्चभवाद्दीर्घतरसंसाररूपात् 'दुःखम्' असातं संयोजयति, ततो यो द्रव्यसंयोजनां करोति तस्येत्थमनन्तकालसंवेद्यो दुःखनिपात इति। मू. (६८२) पत्ते यपउरलंभे भुत्तुन्वरिए य सेसगमणट्टा।
दिट्टो संजोगो खलु अह कम्मो (कम्भो) तस्मिमो होइ। वृ. 'प्रत्येकम् एकैकंसाधुसङ्गाटकंप्रति प्रचुरलाभे विपुलधृतादिप्राप्तीसत्यायदिकथमपिमुक्ते सति 'चः समुच्चयेशेष-उद्धरितंभवति, ततस्तस्यशेषस्यनिर्गमनार्थदृष्टः-अनुज्ञातस्तीर्थकरादिभिःखनुसंयोगः, उद्धरितं हिघृतादिनखण्डादिकमन्तरेणमण्डादिभिरपिसहभोक्तुं शक्यते,प्रायस्तृप्तत्वात्.नचपरिष्ठापनं युक्तं,धृतादिपरिष्ठापने स्निग्धत्वात्पश्चादपिकीटिकादिसत्त्वव्याघातसम्भवेन बृहत्तरप्रायश्चित्तसम्भवात्. तत उद्धरितघृतादिनिर्गमनार्थं खण्डादिभिरपि तस्य संयोजनं न दोषायएष तावदयमपवादः संयोजनायाः। अथान्योऽपितस्य संयोगस्यायं वक्ष्यमाणः क्रमो भवन परिपाटीरूपो भवति ।। तमेवाहमू. १६८३) रसहेउं पडिसिद्दो संयोगो कप्पए गिलाणहा।
जस्सव अभत्तछंदो सुहोच्चिओऽभाविओजोय॥ वृ. रसहेतोः' गृद्रयारसविशेषोत्पादनायसंयोगःप्रतिषिद्वस्तीर्थकरादिभिः, यावतापुनःसएवसंयोगो 'ग्लानार्थ' ग्लानसज्जीकरणार्थ कल्पते, यद्वा यस्य 'अभक्त च्छन्दः' भक्तारोचकः, यश्च सुखोचितो. राजपुत्रादिःयश्चाद्याप्यभावितःअसञ्जातसम्यक्परिणाम:शेषकस्तस्यनिमित्तंकल्पते। उक्तं संयोजनाद्वारम्मू. (६८४) बत्तीसं किर कवला आहारो कुच्छिपूरओ भणिओ।
पुरिसस्स महिलियाए अठ्ठावीसंभवे कवला॥ वृ.पुरुषस्यकुक्षिपुरकआहारामध्यप्रमाणोद्वात्रिंशत्कवला. किले त्याहारस्यमध्यप्रमाणतासंसूचकः, महेलायाःकुक्षिपूरकआहारोमध्यमप्रमाणोऽष्टाविंशतिःकवलाः, नपुंसकस्यचतुर्विंशतिः सचाननगृहीतो, नपुंसकस्यप्रायः प्रव्रज्यानहत्वात, कबलानांप्रमाणंकुक्कुट्यगई. कुक्कुस चद्विधा-द्रव्यकुक्कुटीभावकुक्कुटीच, द्रव्यकुक्कुट्यपिद्विधा-उदरकुक्कुटी गलकुकुटीच.तत्र साधारदरं यावन्मत्रणाहारणनन्यूननाप्याध्मातंभवति सआहार उदरकुक्कुटी, उदरपूरक आहारः कुक्कुटीव वा उदरकुक्कुटर्टीतिमध्यपदलोपिसमासाश्रयणात, तस्य द्वात्रिंशत्तमोभागोऽण्डकंपुंसांगलान्तरालेयःकवलोऽविलग्नःप्रविशतितावत्प्रमाणं कलस्य, कवलमनीयात् अथवा शरीरमेव कुक्कुटी तन्मुखमण्डकं, तत्राक्षिकपोलभ्रुवां विकृतिमनापाद्य यः कवनो मुग्वेप्रविशति तत्प्रमाणम् । अथवा कुक्कुटी-पक्षिणीतस्या अण्डकंप्रमाणंकवलस्य, भावकुक्कुटी येनाहारेणभुक्तेन नन्यून नाप्यत्याध्यामतविवक्षणादेषप्राकद्रव्यकुक्कुट्यप्युक्त इहभावकुक्कुटयुक्तः तस्यद्वात्रिंशत्तमोभागोऽण्डकं, तत्प्रमाण कवलस्य।
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
2११
मूलं-६८५ मू. (६८५) एत्तो किणाइ हीनं अखं अद्वद्वगं च आहारं।
साहुस्स बिति धीरा जायामायं च ओमंच॥ वृ. एतस्मात्' द्वात्रिंशत्कवलप्रमाणाहारात् किणाइ' इति किञ्चिन्मात्रयाएकेनद्वाभ्यां त्रिभिश्रतुर्भिर्वा कवलैः साधोहीन हीनतरं यावदर्द्धम् अर्द्धस्याप्यर्द्धमाहारं यात्रामाहारं धीराः-तीर्थकदादयोब्रुवते. न्यूनं च। एष यात्रामात्राहार ए। एव चावमाहार इति भावः। तदेवमुक्त माहारप्रमाणं, सम्प्रतिप्रमाणदोषानाह. मू. (६८६) पगामंच निगामं च, पनीयं भत्तपानमाहरे।
अइबहुयं अइबहुसो, पमाणदोसो मुणेयव्वो॥ वृ. यः प्रकामं निकामं प्रणीतं वा भक्तापानमाहारयति तथाऽतिबहुकमतिबहुशश्च तस्य प्रमाणदोषो ज्ञातव्यः । सम्प्रतिप्रकामादिस्वरूपमाहमू. (६८७) बत्तीसाइ परेण पगाम निच्चं तमेव उ निकामं ।
जंपुन गलंतनहं पीयमिति तं बुहा बेति॥ वृ.द्वात्रिंशदादिकवलेभ्यः परेण परतोमुञानस्ययभोजनंतत्प्रकामभोजनं, तमेवतु'प्रमाणातीतमाहारं प्रतिदिवसमश्नतो निकामभोजन, यत्पुनर्गलस्नेह भोजनं तत्प्रणीतं 'बुधाः' तीर्थकृदादयो ब्रुक्ते। तथामू. (६८८) अइबहुयं अइबहुसो अइप्पमाणेन भोयणं भोक्तुं ।
___ हाएज ववामिज व मारिन वतं अजीरंत ।। १. अतिबहुकं-वक्ष्यमाणस्वरूपमतिबहुशः अनेकशोऽतृप्यता सता भोजनं भुक्तं सत् 'हादयेत्' अतीसारं कुर्यात्, तथा वामयेत्, यद्वा तदजीर्यर्यन्मारयेत्, तस्मान्न प्रमाणातिक्रमः कर्त्तव्य इति सम्प्रत्यति । मू. (६८९) बहुयातीयमइबहुअइबहुसो तिन्नि तिन व परेणं।
तंचिय अझप्पमाणं जइजंवा अतिप्पंतो॥ वृ.बहुकातीतम्-अतिशयेनबहु,अतिशयेननिजप्रमाणाभ्यधिकमित्यर्थः, तथादिवसमद्येयस्त्रीनवारान् भुक्ते, त्रिभ्योवावारेभ्यःपरतस्तद्भोजनमतिबहुशः तदेववारत्रयातीतमतिप्रमाणमुच्यते, 'अइप्पमाणे'. त्यवयवो व्याख्यातः, अस्यैव प्रकारान्तरेण व्याख्यानमाह-भुक्तं यद्वाऽतृप्यन् एष 'अइप्पमाण' इत्सस्य शब्दास्यार्थः, 'अइप्पमाणे' इत्यत्रचनप्रत्ययस्ताच्छील्पविवक्षायांयद्वाप्राकृतलक्षणवशादिति । सम्प्रति प्रमाणयुक्त हीनहीनतरादिभोजने गुणमाहमू. (६९०) हियाहारा मियाहारा. अप्पाहाराय जे नरा।
नते विज्जा तिगिच्छंति, अप्पाण ते तिगिच्छगा। वृ. हितं द्विधा द्रव्यता भावतच. तत्र द्रव्यतोऽविरूद्धानि द्रव्याणिभावत एषणीयं तदाहारयन्ति येते हिताहाराः, मितं प्रमाणापतमाहारयन्तीति मिताहाराः, द्वात्रिंशत्कवलप्रमाणादप्यल्यमल्पतरं वाऽऽ. हारयन्तीत्यल्पाहाराः, सर्वत्र वाबहुव्रीहिः, हितआहारायेषां तेहिताहारा इत्यादि, एवंविधायेनरास्तान् वद्या नचिकित्सन्ति, हितमितादिभोजनेनतेषांरोगस्यैवासम्भवात.किन्त्वेवं मूलतएव रोगोत्थानप्रतिषेधकरणेनात्मनवात्मनस्त चिकित्सिकाः । साम्प्रतमहितहितस्वरूपमाह. मू. (६९१) तेल्लदहिसमाओगा अहिओ खीरदहिकंजियाणं च।
पत्थं पुन रोगहरं न य हेऊ होइ रोगस्य॥ वृ. दधितैलयोस्तथा क्षीरदधिकाञ्जिकानां च यः समायोगः सोऽहितः, विरुद्ध इत्यर्थः, तथा चोक्तम्
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
पिण्डनियुक्तिः-मूलसूत्रं शाकाम्लफलपिण्याककपित्थलवणः सह। करीरदधिमत्सैश्च, प्रायः क्षीर विरुध्यते॥ इत्यादि.अविरुद्धद्रव्यमीलनं पुनः पथ्यं,तच रोगहरं' प्रादुर्भूतरोगविनाशकरं न च भाविनो रोगस्य 'हेतुः कारणम, उक्तं च
अहिताशनसम्पक्कांत्' सर्वरोगोद्भवो यतः। तस्मात्तदहितं त्याज्य, नाय्यं पथ्यनिषेवणम्॥ मू. (६९२) अद्धमसणस्स सव्वंजनस्स कुज्ना दवस्स दो भागे।
वाऊपवियारणट्टा छन्भायं ऊणय कुज्जा। वृ.इहकिलसर्वमुदरंषभिगिविभज्यते,तत्रचाभागत्रयरूपमशनस्यसव्यञ्जनस्य-तकशाकादिसहितस्याधारं कुर्यात्, तथा द्वौ भागौ द्रव्यस्य पानीयस्थ, षष्ठं तुं भागं वायुप्रविचारणार्थमूनं कुर्यात् । इह कालपेक्षया तथा तथाऽऽहारस्य प्रमाणं बवति, कालश्च विधा, तता चाहमू. (६९३) सिओ उसिणो साहारणो य कालो तिहा मुणेयव्यो।
साहारणंमि काले तत्थाहार इमा मत्ता।। दृ.विधाकालोज्ञातव्यः, तद्यथा-शीतउष्णःसाधारणश्च,तत्रतेषुकालेषुमध्येसाधारणेकाले आहारे' आहारविषया इयम्' अनन्तरोक्ता मात्रा' प्रमाणमू. (६९४) सीए दवस्स एगो भत्ते चत्तारि अहव दो पाने।
उसिणे दवस्स दोन्नि उ तिन्निवा सेसा उभत्तस्स॥ ७.'शीते' अतिशयेनशीतकाले द्रव्यस्य'पानीयस्यैकोभागःकल्पनीयः, चत्वारः 'भक्ते' 'भक्त स्य', मध्यमे तु शीतकाले द्वौ भागौ पानीयस्य कल्पनीयौ त्रयस्तुभागा भक्त स्य, वाशब्दो मध्यमशीतकालसंसूचनार्थः,तथा उष्णे'मध्यमोष्णकालेद्वौभागौ द्रवस्य'पानीस्यकल्पनीयौ,शेषास्तुत्रयोभागाभक्तस्य, अत्युष्णेचकाले त्रयोभागाद्रवस्यशेषौ द्वौभागौभक्तस्य, वाशब्दोऽत्रात्रात्युष्णकालसंसूचनार्थः, सर्वत्र च षष्ठो भागो वायुप्रविचारणार्थ मुत्कलो भोक्तव्यः। सम्प्रतिभागानां स्थिरचरविभागप्रदर्शनार्थमाहमू. (६९५) एगो दवरसभागो अवट्टितो भोयणस्स दो भागा।
- वटुंति व हायंति व दोदो भागां उ एक्कक्के । वृ. एको द्रवस्य भागोऽवस्थितो द्वौ भागौ भोजनस्य, शेषौ तौ द्वौ द्वौ भागौ एकैकस्मिन्, भक्ते पाने चेत्यर्थः, वर्द्रतवाहीयेतेवा. वृद्धिवाव्रजतोहानिंवाव्रजतइत्यर्थः तथाहि अतिशीतकाले द्रौभागौभोजनस्य वर्द्रत अत्युष्णकाले चपानीयस्यअत्युष्णकाले चौभागोभोजनस्यहीयते अतिशीतकाले चपानीयस्य । एतदेव स्पष्टं भावयतिमू. (६९६) एत्थ तड़यचउत्था दोन्निय अनवट्ठिया भवे भागा।
पंचमछट्टो पढमा बिइआऽवि अवट्टिया भागा|| १. आहारविषयो तृतीयचतुर्योभागवनवस्थिती, तौ ह्यतिशीतकाले भवतोऽप्युष्णकाले चनभवतः, तथायःपानविषयः, पश्चमोभागोयचवायुप्रविचारणार्थषष्ठोभागःयौचप्रथमद्वितीयावाहरविषयौएते सर्वेऽपि भागा अवस्थित्ताः न कदाचिदपिन भवन्तीति भावः। तदेवमुक्तं प्रमाणद्वारम, अथ साङ्गारसधूमधारमाह.
त होइसइंगालं आहारेइ मुच्छिओ संतो।
तंपुन होइ सधूमंजं आहारेइ निंदतो॥ वृ.तद्भवतिभोजनसाङ्गारंयत्तगतविशिष्टगन्धरसास्वादवशतोजाततद्विषयमूर्छ:सन्नहो। मिष्टंअहो ।
___
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१३
मूलं-६९७ सुसम्भृतं अहो । स्निग्धं सुपकं सुरसमित्येनं प्रशंसन्नाहारयति, तत्पुनर्भवति भोजनं सधूम् यत्तद्तविरूपरसगन्धास्वादतो जाततद्विषयव्यलीकचित्तः सन् अहो । विरूपं कथितमपकमसंस्कृतमलवणं चेति निन्दनाहारयति,अयंचात्रभावार्थः, इह द्विविधा अङ्गाराः, तद्यथा-द्रव्यतोभावतश्च,तत्रद्रव्यतःकुशानुदग्धाः खदिरादिवनस्पतिविशेषाः,भावतोरागाग्निनानिर्दग्धंचरणेन्धनाधूमोऽपिद्विधा,तद्यथा-द्रव्यतोभावतश्च, तत्रद्रव्यतोयोऽर्द्वदग्धानांकाष्ठानांसम्बन्धी, भावतोद्वेषाग्निनादह्यमानस्यचरणेन्धनस्यसम्बन्धीकलुषभावो निन्दात्मकः,ततःसहाङ्गारेणचद्वर्त्ततेतत्साङ्गार,धूमेनसहवत्ततियत्तत्सधूमासम्प्रत्यङ्गारधूमयोलक्षणणाहमू. (६९८) अंगारत्तमपतंजलमाणं इंधनं सधूमंतु।
___ अंगारत्ति पुवच्चइतंचिय दड़े गए घूमे॥ वृ. अङ्गारत्वमप्राप्त ज्वलदिन्धनं सधूममुच्यते, तदेवेन्धनं दग्दं घूमे गते सत्यङ्गार: इति, एवमिहापि चरणेन्धनं रागामिना निर्दग्धं सदङ्गार इत्युच्यते. द्वेषाग्निना तु दह्यमानं चरणेनन्धनं सधुम. निन्दात्मकलुषभावरूपधूमसम्मिश्नत्वात् । एतदेव भावयतिमू. (६९९) रागग्गिसंपलित्तो भुंजतो फासुयंपि आहारं।
___ निद्दढुंगालनिभं करेइ चरणिधणं खिप्पं॥ वृ. प्रासुकमप्याहारं भुआनो रागानिसम्पदीप्तचरणेन्धनं निर्दग्धाङ्गारनिभं क्षिप्रं करोति। म. (७००) दोस्सम्गीवि जलंतो अप्पत्तियधूमधूमियं चरणं।
अंगारमित्तसरिसं जा न हवइ निद्दही ताव।। वृ. द्वेषानिरपि ज्वलन् ‘अप्रीतिरेव' कलुषभाव एव घूमः अप्रीतिघूमः तेन घूमितं ‘चरणं' चरणेन्धनं यावदङ्गारमात्रसदृशंनभवति तावन्निदहति। ततइदमागतंमू. (७०१) रागेण सइंगालं दोसेण सधूमगंमुणेयध्वं ।
छायालीसंदोसा बोरव्वा भोयणविहीए॥ वृ.रागेणऽऽध्मातस्ययभोजनंतत्साङ्गारंचरणेन्धनस्याङ्गारभूतत्वान्, द्वेषेणाऽऽध्मातस्यतुयभोजन तत्सघूमं, निन्दात्कलकलुषभावरूपघूमसिम्मिश्रत्वात् । तदेवं भोजनविधौ सर्वसङ्गयया षट्चत्वारिंशदोषा बोद्धव्याः, तद्यथा-पञ्चदशउद्गमदोषाः, अध्यवपूरकस्यमिश्रजातेऽन्तर्भावविवक्षणात्, षोडशउत्पादनादोषा दश एषणादोषाः संयोजनादीनां च पञ्चकमिति। कीदृशः पुनराहारः साधुनाभोक्तव्य इत्याहमू. (७०२) आहारंति तवस्सी विगइंगालं च विगयधूमंच।
ज्ञाणज्झयणनिमित्तं एसुवएसो पवयणस्स ।। वृ. तपस्विनः' यथोक्ततपोऽनुष्ठाननिरता आहारयन्ति भोजनं विगताङ्गारं रागाकरणात, विगतघूम चद्वेषाकरणात, तदपिननिष्कारणंकिन्तुध्यानाध्ययननिमित्तम एष उपदेशः प्रवचनस्य' भगवच्छासनस्य । तदेवमुक्तं साङ्गारं सघूमद्वारम्, अधुना कारणद्वारमाह. . मू. (७०३) छहिं कारणेहिं साधू आहारितोऽवि आयरइ धम्म।
छहिं चेव कारणेहिं निहितोऽवि आयरइ॥ वृ. षभिः कारणैर्वक्ष्यमाणस्वरूपैः साधुराहारन्नप्याहारमाचरति धर्मः, षडभिरेव च कारणैर्वक्ष्यमाणस्वरूपै जनाकरणनिबन्धनः निहितोऽवित्तिपरित्यजन्नप्याचरतिधर्म।तत्रयैःषड्भिःकारणैराहारमाहारयति तानि निर्दिशति- .
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१४
पिण्डनियुक्तिः-मूलसूत्र
मू. (७०४) देयण वेयावच्चे इरियट्टाए य संजमट्टाए।
तह पानवत्तियाए छटुं पुन धम्मचिंताए । वृ.इहपदैकदेशेपदसमुदायोपचारात् वेयण त्तिक्षुद्वेदनोपशमनाय,तथाऽऽचार्यादीनांवैयावृत्यकरणाय, तथर्यापथसंशोधनार्थ, तथा प्रेक्षादिसंयमनिमित्तं, तथा प्राणप्रत्ययार्थ' प्राणसन्धारणार्थ, षष्ठं पुनः कारणं 'धर्मचिन्तार्थ धर्मचिन्ताऽभिवृद्धयर्थं मुश्रीतेति क्रियासम्बन्धः। एनामेव गाथां गाधाद्वयेन विवृण्वन्नाहमू. (७०५) नत्थि छुहाए सरिसा वियणा भुजेज्ज तप्पसमणट्ठा।
छाओवेयावञ्चनतरइकाउं अओ जे ॥ मू. (७०६) इरिअंनऽवि सोहेई पेहाईअंचसंजमं काउं।
थामो वा परिहायइ गुणऽनुप्पेहासु अ असत्तो॥ वृ. नास्ति क्षुधा-बुभुक्षया सदृशी वेदना, उक्तं च
पंथसमा नत्थि जरा दारिद्दसमा यपरिभवा नत्थि। ___ मरणसमं नित्थभयं छुहासमा वेयणा नत्थि। तं नात्थिन वाहइ निलतुसमित्तंपिएत्थ कायस्स।
सन्निझं सव्वदुहाइ देति आहारराहियस्स॥ 'तत्प्रशमनार्थ क्षुद्वेदनोपशमनार्थमुभीत, तथा छातो बुभुक्षितःसन्वैयावृत्यं न शक्नोतिकर्तुं, तथा चोक्तं -गलइबलं उच्छाहो अवेइ सिदिलेइ सयलवावारे। नासइ सत्तं अरई विवड्डए असणरहियस्स॥
अतो वैयावृत्यकरणाय भुञ्जीत । तथा बुभुक्षितः सन्नीर्यापथं न विशोधयति, अशक्त त्वात्, अतस्तच्छोधननिमित्तं वाऽश्रीयात, तथा क्षुधातः सन्न प्रेक्षादिकं संयमं विधातुमलमतः संयमाभिवृद्धयर्थं भुञ्जीत, तथा स्थाम बलं प्राण इत्येकोऽर्थः, तद्भुभुक्षितस्य 'परिहीयते' परिहानि याति ततोऽश्नीयात्, तथा गुणनंग्रन्थपरावर्त्तनमनुप्रेक्षा-चिन्तातयोः, उपलक्षणमेतते,वाचनादिष्वपिबुभुक्षितःसन्अशक्तः असमर्थो भवति ततोऽश्रीयात्। इत्यंभूतैश्चषभिः कारणैः समग्रैरन्यतमेव वा कारणेनाहारयन्नातिक्रामति धर्ममिति । __ मू. (७०७) अहवन कुज्जाहारं, छहिं ठाणेहिं संजए।
पच्छा पच्छिमकालंभि, कार्ड अप्पक्खमंखम ॥ १. अथवाषभिः स्थान वक्ष्यमाणस्वरूपैः संयत आहारं न कुर्यात, तत्र विचित्रा सूत्रगति'रिति षष्ठं शरीरव्यवच्छेदलक्षणकारणव्याख्यानयति पच्छा' इत्यादि,पश्चात-शिष्यनिष्पादनादिसकलकर्त्तव्यानन्तरं 'पश्चिमे काले' पाश्चात्ये वयसि 'अप्यक्खम'त्ति संलेखनाकरणेनात्मानं क्षपयित्वा यावज्जीवानशनप्रत्याख्यानकरणस्य क्षम' याग्यमात्मानं कृत्वा भोजनं परिहरेत, नान्यथा] एतेन शिष्यनिष्पादनाद्यभावे प्रथम द्वितीय वा वयसि संलेखनामन्तरण वा शरीरपरित्यागार्थमनश्नन (तः। तत्प्रत्याख्यानकरणे जिनाज्ञाभङ्गमुपदर्शयति । सम्प्रत्यभोजनकारणानि निर्दिशति.मू. (७०८) आयके उवसग्गे, तितिक्खया बंभचेरगुत्तीसु।
___ पाणिदया तबहेड, सरीरवोच्छेयणट्ठाए। वृ. 'आतङ्के' ज्वरादावुत्पन्ने सतिन मुञ्जीत १, तथा उपसर्गे' राजस्वजनादिकृते देवमनुष्यतिर्यक्कृते वासनातेसति तितिक्षार्थम्' उपसर्गसहनार्थर,तथाब्रह्मचर्यगुप्तिष्विति. अत्रषष्ठयर्थेसप्तमी,ततोऽयमर्थःब्रह्मचर्यगुप्तीनां परिपालनाय ३, तथा प्राणिदयार्थ ४, तथा तपोहेतोः' तपःकारणनिमित्तं ५, तथा चरमकाले
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
मूलं-७०८
शरीरव्यच्छेदार्थ ६. सर्वत्र न भुनीतिति क्रियासम्बन्धः।। एनामेव गाथा विवृण्न्नाहमू. (७०९) ___ आयको जरमाई रायसन्नायगाइ उवसग्गो।
बंभवयपालणट्ठा पाणिदया वासमहियाई।। वृ.आतङ्को ज्वरादिस्तस्मिन्नुत्पन्ने सतिन भुञ्जीत, यत उक्तम्
बलावरोधि निर्दिष्ट, ज्वरादी लङ्घनं हितम्।
ऋतेऽनिलक्षमक्रोधशोककामक्षतज्वरान् ।। राजस्वजनादिकृते उपसर्गेयद्वादेवमनुष्यतिर्यककृते उपसर्गेजातेसतितदुपशमनार्थेनाश्नीयात,तथा मोहोदये सति ब्रह्मव्रतपालनार्थ नभुनीत, भोजने निषिद्धे हि प्रायो मोहोदयो विनिवर्तते, तथा चोक्तम्,
विषया विनिवर्तन्ते, निराहारस्य देहिनः।
रसवज रसोऽप्येवं. परं दृष्ट्रा निवर्त्तते ।। तथा वर्ष वर्षति महिकायां वा निपतन्त्यां प्राणिदयार्थ नाश्नीयात. आदिशब्दात सुक्ष्ममण्डकादिसंसक्तायां भूमौ प्राणिदयार्थमटनं परिहसन्न भुञ्जीत। मू. (७१०) तवहेउ चउत्थाई जाव उछम्मारिओ तवो होइ।
छटुं सरीरवोच्छेयणट्ठया होअणाहारो॥ वृ. 'तपोहेतो.' तपःकरणनिमित्तं न मुञ्जीत, तपश्चतुर्थादिकं चतुर्थादारभ्य तावद्भवति यावत्, 'पाण्मासिकं' षण्मासप्रमाणं, परतो भगवद्वर्द्धमानस्वामितीर्थे तपसः प्रतिषेधात्, षष्ठं पुनः प्रागुक्त विधिना चरकामलेशरीरव्यवच्छेदाथंबवत्यनाहारः। तदेवमुक्तं कारणद्वारं,तदुक्तीचौक्ताग्रासैषणा, तदभिधानाञ्च समाप्ता गवैषणाग्रहणैषणाग्रासैषणाभेदात्त्रिविधाऽप्येषणा। म्. (७११) सोलस उग्गमदोसासोलस उप्पायणाए दोसाउ।
दस एसणाएँ दोसा संजोयणमाइपंचेव॥ वृ.सुगमा.सर्वसत्ययासप्तचत्वारिंशदेषणादोषाः। एतानविशोधयपिण्डविशोधयति, पिण्डविशुद्धौ चचारित्रशुद्धिः, चारित्रशुद्धौ मुक्ति सम्प्राप्तिः,उक्तं च
एए विसोहयंतो पिंडं सोहेइ संसओ नत्थि। एए अविसोहिते चरित्तभेयं वियाणाहि॥ समणतणरस सारो भिक्खायरिया जिणेहिं पन्नत्ता। एत्थ परितप्पमाणंत जाणसु मंदसंवेगं। नाणचरणस्स मूलं भिक्खायरिया जिमोहिं पन्नत्ता । एत्थ उ उज्जममाणं तं जाणसु तिव्वसंवगं ।। पिंडं असोहयंतो अचरित्ती एत्थ संसओ नत्थि। चारित्तमिअसंत निरत्थिया होइ दिक्खा उ॥ चारित्तंमि असंतमि. निव्वाणं न उ गच्छद्र । निव्वआणमि असंतंमि, सव्वा दिक्खा निरत्थगा।। तस्मादुगमादिदोषपरिशुद्रः पिण्ड एषयितव्य इति। मू. १७१२) एसो आहारविही जह भणिओ सब्वभावदंसीहि ।
धम्मावस्मगजोगाजेननहायतितं कुज्जा॥ वृ. एषः ‘आहारविधिः' पिण्डविधिः यथा' येन प्रकारण भणितस्तीर्थकरादिभिस्तथा कालानुरूपस्वमतिविभवेनमयाव्याख्यातइतिवाक्यशेषः।पश्चान्द्रेनापवादमाह- 'धर्मे'त्यादि धर्मावश्यकयोगाः' श्रुतधर्मचारित्रधर्मप्रतिक्रमणादिव्यापारायेन नहीन्यते'नहानिंव्रजन्तितत्कुर्यात, तथातथाऽपवादंसेवेतेति भावः साधुनाहियथायथमुत्सर्गापवादस्थितनभवितव्यायाचापवादमासेवमानस्याशठस्यविराधनासाऽपि
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
४१६
निर्जराफला, तथा चाहभू. (७१३)
जयमाणस्स भवे विसहणा सुत्तविहिसनग्गस्स । 'सा होइ निज्जरफला अज्झत्थविसोहिजुत्तस्स ॥
वृ. यतमानस्य' सूत्रोक्त विधिसमग्रस्य' सूत्रोक्त विधिपरिपालनपूर्णस्य अध्यात्मविशोधियुक्त स्य, रागद्वेषाभ्यां रहितस्येतिभावः, याभवेत्, 'विराधना' अपवादप्रत्यया साभवतिनिजरा फलाः, इयमत्रभावनाकृतयोगिनो गीतार्थस्य कारणवशेनयतनाऽयवादमासेबमानस्यया विराधना सा सिद्धिफला भवतीति । तदेवं निक्षिप्तं पिण्डपदेषमापदं च तत्रिक्षेपकरणाञ्चाभिहितो नामनिक्षेपः, तदभिधानाच्चाभवत्परिपूर्णा पिण्डनियुक्ति रिति ।
पिण्डनियुक्तिः - मूलसूत्र
यैषा पिण्डनियुक्ति युक्ति रभ्या विनिर्मता । द्वादशाङ्गविदे तस्मैः श्रीभद्रबाहवे ॥ व्याख्याता यैरेषा विषमपदार्थाऽपि सुललितवचोभिः । अनुपकृतपरोपकृतो विवृतिकृतस्तान्नमुस्कुर्वे ॥ sia पिण्डनियुक्ति मतिगम्भीरां विष्टण्तवा कुशमम् । यदवापि मलयगिरिणा सिद्धिं तेनाश्रुतां लोकः ।। अर्हन्तः शरणं सिद्धाः, शरणं मम साधवः । शरणं जिननिर्दिष्टो, धर्म्मः शरणमुत्तमः ॥
मुनि दीपरत्न सागरेण संशोधिता सम्पादिता पिंडनिर्युक्तिः (मूलसूत्रस्य) मलयगिरिआचार्येण विरचिता टीका परिसमाप्ता ।।
४१/२ द्वितीयमूलसूत्र पिण्डनिर्युक्तिः समाप्ता
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
[1]
ભાવભરી વંદના જેમના દ્વારા સૂત્રમાં ગુંથાયેલ જિનવાણીનો ભવ્ય વારસો વર્તમાનકાીન ‘‘આગમસાહિત્ય’માં પ્રાપ્ત થયો એ સર્વે સૂરિવર આદિ આર્ય પૂજ્યશ્રીઓને
પંચમ ગણધર શ્રી સુધર્મા સ્વામી દશ પૂર્વધર શ્રી શય્યભવસૂરિ દેવવાચક ગણિ
દેવર્કિંગણિ ક્ષમાશ્રમણ સંધદાસગણિ
જિનદાસ ગણિ મહત્તર
શીલાં કાચાર્ય મલયગિરિસૂરિ હરિભદ્રસૂરિ
દ્રોણાચાર્ય
વાદિવેતાલ શાંતિચંદ્ર સૂરિ
શાંતિચંદ્ર ઉપાધ્યાય
ગુણરત્નસૂરી
આનંદ સાગરસૂરિજી
જિન વિજયજી જંબુ વિજયજી લાભસાગરસુરિજી
બાબુ ધનપતસિંહ
પં૰ ભગવાનદાસ
ચૌદ પૂર્વધર શ્રી ભબાહુ સ્વામી (અનામી) સર્વે શ્રુત સ્થવીર મહર્ષિઓ શ્રી શ્યામાચાર્ય
જિનભદ્ર ગણિ ક્ષમાશ્રમણ સિદ્ધસેન ગણિ
અગસ્ત્યસિંહ સૂરિ અભયદેવસૂરિ
ક્ષેમકીર્તિસૂરિ
વીરભદ્ર
ઋષિપાલ
બ્રહ્મમુનિ
તિલકસૂરિ
-
સૂત્ર-નિર્યુક્તિ – ભાષ્ય – ચૂર્ણ – વૃત્તિ – આદિના રચયિતા અન્ય સર્વે પૂજ્યશ્રી વર્તમાન કાલિન આગમ સાહિત્ય વારસાને
સંશોધન-સંપાદન-લેખન આદિ દ્વારા મુદ્રીત અમુદ્રીત સ્વરૂપે રજૂ કર્તા સર્વે શ્રુતાનુરાગી પૂજ્યપુરુષોને
ચંદ્રસાગર સૂરિજી પુન્યવિજયજી
અમરમુનિજી
આચાર્ય તુલસી
સ્મરણાંજલિ
આર્યરક્ષિત સૂરિ (?) ચંદ્ર સૂરિ
મલ્લધારી હેમચંદ્રસૂરિ
ધર્મસાગર ઉપાધ્યાય
વિજય વિમલગણિ
પં. બેચરદાસ
પં રૂપેન્દ્રકુમાર શ્વેત પ્રકાશક સર્વે સંસ્થાઓ
મુનિ માણેક
ચતુરવિજયજી કનૈયાલાલજી
ચંપક સાગરજી
પ્૰ જીવરાજભાઈ
૫૦ હીરાલાલ
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
[2]
८.
१२.
(૪૫ આગમ મૂળ તથા વિવરણનું શ્લોક પ્રમાણદર્શક કોષ્ટક) (क्रम । आगमसूत्रनाम । मूल · वृत्ति-कर्ता
___ वृत्ति श्लोक प्रमाण
श्लोकप्रमाण १.|आचार २५५४ |शीलाङ्काचार्य
१२००० २. सूत्रकृत २१०० शीलाङ्काचार्य
१२८५० ३. स्थान ३७०० अभदेवसूरि
१४२५० ४. समवाय १६६७ अभयदेवसूरि
३५७५ ५. भगवती १५७५१ | अभयदेवसूरि
१८६१६ । ६. ज्ञाताधर्मकथा ५४५० अभयदेवसूरि
३८०० | ७. उपासकदशा ८१२ अभयदेवसूरि
८०० अन्तकृद्दशा ९०० | अभयदेवसूरि
४०० । ९. अनुत्तरोपपातिकदशा १९२ अभयदेवसूरि
१०० १०. [प्रश्नव्याकरण १३०० अभयदेवसूरि
५६३० ११. विपाकश्रुत | १२५० अभयदेवसूरि
९०० औपपातिक ११६७ अभयदेवसूरि
३१२५ १३. राजप्रश्निय २१२० मलयगिरिसूरि
३७०० |१४. जीवाजीवाभिगम ४७०० मलयगिरिसरि १५. प्रज्ञापना ७७८७ | मलयगिरिसूरि
१६००० १६. सूर्यप्रज्ञप्ति २२९६ | मलयगिरिसूरि
९००० १७. चन्द्रप्रज्ञप्ति २३०० | मलयगिरिसूरि
९१०० |१८. जम्बूद्वीपप्रज्ञप्ति ४४५४ शान्तिचन्द्रउपाध्याय | १९धी निरयावलिका ११०० चन्द्रसूरि
६०० २३. (पञ्च उपाङ्ग) |२४. |चतुःशरण
८० | विजयविमलयगणि (?) २०० आतुर प्रत्याख्यान १०० गुणरत्लसूरि (अवचूरि) (?) १५० २६. महाप्रत्याख्यान
१७६ आनन्दसागरसूरि (संस्कृतछाया) | १७६ | २७. भक्तपरिज्ञा
२१५ आनन्दसागरसूरि (संस्कृतछाया) | २१५ २८. तन्दुल वैचारिक ५०० विजयविमलगणि
(?) ५०० २९. संस्तारक
१५५ गुणरल सूरि (अवचूरि) ११० | ३०. गच्छाचार* १७५ विजयविमलगणि
१५६० ३१. गणिविद्या
१०५ आनन्दसागरसूरि (संस्कृतछाया) १०५
१४०००
१८०००
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
[31
क्रम
• वृत्ति
३७५
२८०००
३६.
आगमसूत्रनाम •मूल
वृत्ति-कर्ता श्लोक प्रमाण
श्लोकप्रमाण ३२. | देवेन्द्रस्तव
३७५ आनन्दसागरसूरि (संस्कृत छाया) ३३. मरणसमाधि * ८३७ आनन्दसागरसूरि (संस्कृत छाया) ८३७ ३४. | निशीथ
८२१ जिनदासगणि (चूणि) सदासगणि (भाष्य)
७५०० ३५. | बृहत्कल्प ४७३ मलयगिरि+क्षेमकीर्ति
४२६०० | सङ्घदासगणि (भाष्य)
७६०० | व्यवहार ३७३ | मलयगिरि
३४०००
सङ्घदासगणि (भाष्य) ६४०० ३७. दशाश्रुतस्कन्ध ८९६ - ? - (चूणि)
२२२५ ३८. | जीतकल्प * १३० |सिद्धसेनगणि (चूर्णि)
१००० ३९. | महानिशीथ
४५४८ ४०. आवश्यक । १३० हरिभद्रसूरि
२२००० ओघनियुक्ति | नि.१३५५ द्रोणाचार्य
| (2)७५०० -पिण्डनियुक्ति * नि. ८३५ | मलयगिरिसूरि
७००० ४२. | दशवकालिक
८३५ हरिभद्रसूरि ४३.] उत्तराध्ययन २००० शांतिसूरि
१६००० ४४. नन्दी ७०० मलयगिरिसूरि
७७३२ ४५. | अनुयोगद्वार २००० मलधारीहेमचन्द्रसूरि
५९०० नोध:(१) 6. ४५ माम सूत्रीमा वर्तमान अणे पद १ थी ११ अंगसूत्रो, १२ थी २७
उपांगसूत्रो, २४थी33 प्रकीर्णकसूत्रो ४थी. 36 छेदसूत्रो, ४० थी. ४3 मूळसूत्रो,
४४-४५ चूलिकासूत्रोन नामे डाल प्रसिद्ध छे. (૨) ઉક્ત શ્લોક સંખ્યા અમે ઉપલબ્ધ માહિતી અને પૃષ્ઠ સંખ્યા આધારે નોંધેલ છે. જે
કે તે સંખ્યા માટે મતાંતર તો જોવા મળે જ છે. જેમકે આચાર સૂત્રમાં ૨૫૦૦, ૨૫૫૪, ૨૫૨૫ એવા ત્રણ શ્લોક પ્રમાણ જાણવા મળેલ છે. આવો મત-ભેદ
અન્ય સૂત્રોમાં પણ છે. (3) 63 वृत्ति-
मानोध छ सभे ३ संपान भुनी छ. सिवायनी ॥ वृत्ति-चूर्णि साहित्य मुद्रित है अमुद्रित अवस्थामा हाल ५५ छ ०४. (४) गच्छाचार भने मरणसमाधि नविल्ये चंदावेज्झय भने वीरस्तव प्रकीर्णक भावे
छे. म “आगमसुत्ताणि" मा भूण ३ अने, 'भागमप''भा अक्षरशः ગુજરાતી અનુવાદ રૂપે આપેલ છે. તેમજ નર્તક જેના વિકલ્પ રૂપે છે એ
७०००
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
4િ)
વિંછત્ત્વનું પણ અમે “માનપુરમાં સંપાદીત કર્યું છે. (૫) ગોધ અને uિદુ એ બંને નિવૃત્તિ વિકલ્પ છે. જે હાલ મૂજીત્ર રૂપે પ્રસિધ્ધ છે. જે
બંનેની વૃત્તિ અમે આપી છે. તેમજ તેમાં માણની ગાથાઓ પણ સમાવિષ્ટ થઈ છે. (9) ચાર પ્રસરી સૂત્રો અને મહાનિશીથ એ પાંચ આગમની કોઈ વૃત્તિ આદિ ઉપલબ્ધ
થવાનો ઉલ્લેખ મળતો નથી. પ્રીદિ ની સંત છાયા ઉપલબ્ધ છે તેથી મૂકી છે. નિશીથ શાનિતજ્ય એ ત્રણેની ઘૂળ આપી છે. જેમાં શા અને નીતત્વ એ બંને ઉપર િમળતી હોવાનો ઉલ્લેખ છે, પણ અમે તે મેળવી શક્યા નથી. જ્યારે નિશીથ ઉપર તો માત્ર વીસમા ૩દેશવાની જ વૃત્તિ નો ઉલ્લેખ મળે છે.
( વર્તમાન કાળે ૪૫ આગમમાં ઉપલબ્ધ નિધિત !
क्रम नियुक्ति श्लोकप्रमाण क्रम | नियुक्ति श्लोकप्रमाण १. आचार-नियुक्ति । ४५० _ ६. आवश्यक नियुक्ति । २५०० २. सूत्रकृत-नियुक्ति
૭) શોધનિર્વવત્ત | १३५५ રૂ. વૃદq-નિર્જીવિત્ત | - | ૮. જિનિવૃત્તિ
८३५ વ્યવહાર-નિવૃત્તિ | _ ९. दशवैकालिक-नियुक्ति જ. દશાશ્રુત૦-નિવૃત્તિ | ૧૮૦ | ૧૦.૩ત્તરાધ્યયન-નિવૃતિ ! ૭૦૦
૬૦૦.
નોંધઃ(૧) અહીં આપેલ સ્નોઇ પ્રમાણ એ ગાથા સંખ્યા નથી. “૩૨ અક્ષરનો એક શ્લોક"
એ પ્રમાણથી નોંધાયેલ ઔં પ્રમાણ છે. (૨) * વૃહત્ત્વ અને વ્યવહાર એ બંને સૂત્રોની નિવૃત્તિ હાલ ભાગ માં ભળી ગઈ છે.
જેનો યથાસંભવ ઉલ્લેખ વૃત્તિજાર મ એ માગ ઉપરની વૃત્તિમાં કર્યો હોય તેવું
જોવા મળેલ છે. (૩) કોય અને વિજ્ઞનિવૃત્તિ સ્વતંત્ર મૂનામ સ્વરૂપે સ્થાન પામેલ છે તેથી તેનું
સ્વતંત્ર સંપાદન ગમ-૪૧ રૂપે થયેલ છે. (તેમજ આ સંપાદનમાં પણ છે.) (૪) બાકીની છ નિધિમાંથી દશાશ્રુતબ્ધ નિશ્ચિત્ત ઉપર પૂof અને અન્ય પાંચ
નિમિત્ત ઉપરની વૃત્તિ અમે અમારા સંપાદનમાં પ્રકાશીત કરી છે. જ્યાં આ છ
નિવિદા સ્પષ્ટ અલગ જોઈ શકાય છે. (૫) નિવૃત્તિકર્તા તરીકે પકવાદુપી નો ઉલ્લેખ જોવા મળે છે.
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
[5] ( वर्तमान आणे ४५मागममा 64 भाष्यं क्रम भाष्यश्लोकप्रमाण क्रम भाष्य गाथाप्रमाण [१. ] निशीषभाष्य । ७५०० । ६. | आवश्यकभाष्य * बृहत्कल्पभाष्य ७६०० । ७.
ओघनियुक्तिभाष्य * ३२२ व्यवहारभाष्य ६४००
पिण्डनियुक्तिभाष्य * पञ्चकल्पभाष्य ३१८५
दशवैकालिकभाष्य * जीतकल्पभाष्य ३१२५ १०. । उत्तराध्ययनभाष्य (?)
४८३
। ८.
४६
नोंध:(१) निशीष, बृहत्कल्प भने व्यवहारभाष्य ना sal सङ्घदासगणि होवानुं साय छे.
मा२॥ संपाइनमा निशीष भाष्य तेनी चूर्णि साधे सने बृहत्कल्प तथा व्यवहार भाष्य तेनी-तेनी वृत्ति साये समाविष्ट घयुं छे. (२) पञ्चकल्पभाष्य अमारा आगमसुत्ताणि भाग-३८ मां शीत यु. (3) आवश्यकभाष्य भा. या प्रभारी ४८३ सयुं भा. १८३ २५! मूळभाष्य ३ छ
सने 300 40 अन्य भाष्यनी छ.नो. समावेश आवश्यक सूत्रं-सटीकं मां यो छे. [ विशेषावश्यक भाष्य पू५४ प्रसिध्ध थयु छ ५ ते समय आवश्यकसूत्र- 64रनुं भाष्य नवी मने अध्य यनो अनुसार नी म वृत्ति આદિ પેટા વિવરણો તો વચ્ચે અને નીતર એ બંને ઉપર મળે છે. જેનો
અત્રે ઉલ્લેખ અમે કરેલ નથી.] (४) ओघनियुक्ति, पिण्डनियुक्ति , दशवकालिकभाष्य नो समावेशतेन तेनी वृत्ति भी
यो ४ छ. ५ तेनो त विशेनो लेप अभीने भणेश नथी. [ओघनियुक्ति
6५२. 3000 प्रभात भाष्यनो Hdm सवा मणेला छ.] (५) उत्तराध्ययनभाष्यनी गाथा नियुक्तिमा मणी गयानुं संभणायछे (?) (s) माशते अंग - उपांग - प्रकीर्णक - चूलिका मे ३५ आगम सूत्रो 6५२नी
માગનો ઉલ્લેખ અમારી જાણમાં આવેલ નથી. કોઈક સ્થાને સાક્ષી પાઠ-આદિ
स्प३ भाष्यगाथा सेवा भणे छे. (७) भाष्यकर्ता तरी मुध्य नाम सङ्घदासगणि सेवा मगेल छ. म जिनभद्रगणि
क्षमाश्रमण भने सिद्धसेन गणि नो ५९ ५. मणे छ. ३८i भाष्यन। उता અજ્ઞાત જ છે.
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
16)
क्रम
चूर्णि
३२७५
७०००
( वर्तमान अणे ४५मागममा ५९०५ चूर्णिः )
| श्लोकप्रमाण, क्रम चूर्णि श्लोकप्रमाण | १. आचार-चूर्णि । ८३००। ९. दशाश्रुतस्कन्धचूर्णि | २२२५
सूत्रकृत-चूर्णि ९९०० १०.| पञ्चकल्पचूर्णि ३. भगवती-चूर्णि ३११४ | ११. | जीतकल्पचूर्णि १००० ४. जीवाभिगम-चूर्णि १५०० / १२.आवश्यकचूर्णि १८५०० ५. जंबूद्वीपप्रज्ञप्ति-चूर्णि १८७९ | १३. | दशवैकालिकचूर्णि ६. निशीथचूर्णि २८००० | १४. | उत्तराध्ययनचूर्णि ५८५० ७. बृहत्कल्पचूर्णि १६००० । १५. | नन्दीचूर्णि
१५०० ८. व्यवहारचूर्णि । १२०० | १६. अनुयोगदारचूर्णि । २२६५
नोंध:(१) 63. १६ चूर्णिमांधी निशीथ , दशाश्रुतस्कन्ध, जीतकल्प क्षेत्र चूर्णि अभा२॥ २॥
સંપાદનમાં સમાવાઈ ગયેલ છે. (२) आचार, सूत्रकृत, आवश्यक, दशवैकालिक, उत्तराध्ययन, नन्दी, अनुयोगद्वार
એ સાત ટૂર્ષિ પૂજ્યપાદ આગમોદ્ધારક શ્રી એ પ્રકાશીત કરાવી છે. (3) दशवैकालिकनी भी मे चूर्णि है अगत्स्यसिंहसूरिकृत छ तेनुं प्रशन पूश्य श्री
પુન્યવિજયજીએ કરાવેલ છે. (४) जंबूद्वीपप्रज्ञप्तिचूर्णि विशे दीया प्रभावित मुं छे. भगवती
चूर्णि तो भणे४ छ, ५ 80 प्रशीत. ५ नधी. तेम४ वृहत्कल्प , व्यवहार,
पञ्चकल्प मेरा स्ततो सभेछ ५। शीत धयानुंभ नथी. (५) चूर्णिकार तरी3 जिनदासगणिमहत्तरन्नाम मुध्यत्वे संभणाय छे. 3208 मते અમુક જૂના કર્તાનો સ્પષ્ટોલ્લેખ મળતો નથી.
__ "मागम-पंयांगी" यिन्य पात" વર્તમાન કાળે પ્રાપ્ત આગમ સાહિત્યની વિચારણા પછી ખરેખર આગમના પાંચ અંગોમાં કેટલું અને શું ઉપલબ્ધ છે તે જાણ્યા પછી એક પ્રશ્ન થાય કે આગમ પંચાંગી नी वातो मी यिन्त्य छ. अंग-उपांग-प्रकीर्णक-चूलिका में उप मागमो 6५२ જાણ નથી. એટલે ૩પ આગમનું એક અંગ તો અપ્રાપ્ય જ બન્યું. સૂત્ર પરત્વે ઉપલબ્ધ નિર્યુક્તિ ફક્ત છ છે. એટલે ૩૯ આગમોનું એક અંગ અપ્રાપ્ય જ બન્યું. सारीd sis भाष्य, इयां नियुक्ति भने स्यis चूर्णिन! मामा वर्तमान अमे
सुव्यवस्थित पंचांगी मात्र आवश्यक सूत्र नी माय. २ नंदीसूत्र मां पंचांगीने पहले संग्रहणी, प्रतिपत्तिमोर्गना 4 4 .
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
[7]
( ૪૫ આગમ અંતર્ગત વર્તમાન કાળે ઉપલબ્ધ વિભાગો )
સૂિચના :- અમે સંપાદિત કરેલ કામસુત્તા-સરી માં બેકી નંબરના પૃષ્ઠો ઉપર જમણી બાજુ કામસૂત્ર ના નામ પછી અંકો આપેલ છે. જેમકે ૧/૩૨/૫૪ વગેરે. આ અંકો તે તે આગમના વિભાગીકરણને જણાવે છે. જેમકે ખાવામાં પ્રથમ અંક કૃતજ્યનો છે તેના વિભાગ રૂપે બીજો અંક છે તેના પેટા વિભાગ રૂપે ત્રીજો અંક ઉધ્યાનો છે. તેના પેટા વિભાગ રૂપે ચોથો અંક ઉદ્દેશ નો છે. તેના પેટા વિભાગ રૂપે છેલ્લો અંક મૂનો છે. આ મૂળ ગદ્ય કે પદ્ય હોઈ શકે. જો ગદ્ય હોય તો ત્યાં પેરેગ્રાફ
ઈલથી કે છુટુ લખાણ છે અને થા/પદ્ય ને પદ્યની સ્ટાઈલથી ll - || ગોઠવેલ છે. ' પ્રત્યેક આગમ માટે આ રીતે જ ઓબ્લિકમાં (f) પછી ના વિભાગને તેના-તેના પેટા-પેટા વિભાગ સમજવા.
જ્યાં જે-તે પેટા વિભાગ ન હોય ત્યાં (-) ઓબ્લિક પછી ડેસ મુકીને તે વિભાગ ત્યાં નથી તેમ સુચવેલું છે.] (9) નાવાર - શ્રતન્ય:/જૂના/મધ્યયનદ્દેશ:/મૂને
જૂના નામક પેટા વિભાગ બીજા શ્રુતસ્કલ્પ.માં જ છે. (२) सूत्रकृत - श्रुतस्कन्धः/अध्ययन/उद्देशकः/मूलं (૨) સ્થાન - અધ્યયન/મૂળે (४) समवाय - समवायः/मूलं
भगवती - शतक/वर्गः-अंतरशतक/उद्देशकः/मूलं અહીં શતકના પેટા વિભાગમાં બે નામો છે. (૧) : (૨) અંકુશ કેમકે શત ૨૧, ૨૨, ૨૩ માં શતક ના પેટા વિભાગનું નામ ય જણાવેલ છે. શતવ - ૩૩,૩૪,૩૧,૩૬,૪૦ ના પેટા વિભાગને સંતશતવા અથવા શત શત નામથી ઓળખાવાય છે. झाताधर्मकया- श्रुतस्कन्धः/वर्ग:/अध्ययन/मूलं પહેલા મૃતપમાં અધ્યયન જ છે. બીજા થતજ નો પેટાવિભાગ જ નામે છે અને તે થif ના પેટા વિભાગમાં અધ્યયન છે. उपासकदशा- अध्ययन/मूलं अन्तकृद्दशा- वर्ग:/अध्ययन/मूलं अनुत्तरोपपातिकदशा- वर्गः/अध्ययन/मूलं प्रश्नव्याकरण- द्वारं/अध्ययन/मूलं કાશ્રય અને સંવર એવા સ્પષ્ટ બે ભેદ છે જેને કાયદા અને સંવાર કહ્યા છે. કોઈક ને બદલે
કુતરુન્ય શબ્દ પ્રયોગ પણ કરે છે) (११) विपाकभुत- श्रुतस्कन्धः/अध्ययन/मूलं (१२) औपपातिक- मूलं (૧૨) (નાની- મૂર્ત
(૭).
(૬
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
[8]
(१४) जीवाजीवाभिगम- * प्रतिपत्तिः /* उद्देशकः/मूलं
मम तत्र विभाग यछे तो पत्रमा प्रतिपत्तिः पछी भेड मेटाविलागि नोधनीय छे. डेभडे प्रतिपत्ति - ३- मां नेरइय, तिरिक्खजोणिय, मनुष्य, देव भेवा यार पेटाविलाओ ५ छे. तेथी तिपत्ति/ (नेरइय आदि)/उद्देशकः/मूलं ये रीते स्पष्ट अलग पाडेला छे, श्रेष्ठ रीते दृशभी प्रतिपत्ति ना उद्देशकः नव नधी पत्र ते पेटाविलास प्रतिपत्तिः नाभे ४ छे.
(१५) प्रज्ञापना- पदं / उद्देशकः / द्वारं/मूलं
पदना पेटा विलभभाइयां उद्देशकः छे, यां द्वारं छे पद-२८ना पेटा विभागमा उद्देशकः અને તેના પેટા વિભાગમાં કહ્યું પણ છે.
(१६) सूर्यप्रज्ञप्ति प्राभृतं/प्राभृतप्राभृतं/मूलं (१७) चन्द्रप्रज्ञप्ति प्राभृतं/प्राभृतप्राभृतं / मूलं
आगम १८-१७भां प्राभृतप्राभृतना न प्रतिपत्तिः नाम भेटा विलाश छे. पक्ष उद्देशकः अहि મુજબ તેનો વિશેષ વિસ્તાર થાયેલ નથી.
(१८) जम्बूदीपप्रज्ञप्ति- वक्षस्कारः / मूलं
(१९) निरयावलिका
अध्ययनं / मूलं
(२०) कल्पवतंसिका अध्ययनं / मूलं (२१) पुष्पिता अध्ययनं / मूलं
(२२) पुष्पचूलिका - अध्ययनं / मूलं
-
(२३) वहिदशा अध्ययनं/मूलं
આગમ ૧૯ થી ૨૩ નિયાનિધિ નામથી સાથે જોવા મળે છે કેમકે તેને ઉપાંગના પાંચ વર્ગ તરીકે सूत्रद्वारे खोजावेला छे. प्रेम वर्ग-१, निरयायलिका, वर्ग-२ कल्पवर्तसिका... वगैरे भावा ( २४ थी ३३) चतुःशरण (आदि दशेपयन्ना) मूलं
(३४) निशीय
उद्देशकः / मूलं
-
-
-
-
(३५) बृहत्कल्प ( ३६ ) व्यवहार - उद्देशकः /मूलं (३७) दशा श्रुतस्कन्ध - दशा / मूलं
उद्देशकः / मूलं
(३८) जीतकल्प - मूलं ( ३९ ) महानिशीय
अध्ययनं / उद्देशकः / मूलं
(४०) आवश्यक - अध्ययनं/मूलं ( ४१ ) ओघ / पिण्डनियुक्ति
मूलं
(४२) दशवैकालिक - अध्ययनं / उद्देशकः / मूलं
-
(४३) उत्तराध्ययन अध्ययनं // मूलं (४४ - ४५ ) नन्दी - अनुयोगद्वार
-
मूलं
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
[9]
અમારા સંપાદીત ૪૫ આગમોમાં આવતા મૂલ નો અંક તથા તેમાં સમાવિષ્ટ ગાથા
क्रम आगमसूत्र
मूलं
आगमसूत्र
मूलं गाथा
9.
२.
३.
४.
५.
६.
७.
८.
९.
१०. प्रश्नव्याकरण
११. विपाकश्रुत
१२. औपपातिक
१३. राजप्रश्निय
१४. जीवाभिगम
आचार
सूत्रकृत
स्थान
समवाय
भगवती
ज्ञाताधर्मकथा
उपासक दशा
अन्तकृद्दशा
अनुत्तरोपपातिक
१५. प्रज्ञापना
१६. सूर्यप्रज्ञप्ति
१७. चन्द्रप्रज्ञप्ति
१८. जम्बूदीपप्रज्ञप्ति
१९. निरयावलिका
२०. कल्पवतंसिका
२१. पुष्पिता
२२. पुष्पचूलिका
२३. वहिदशा
५५२
८०६
१०१०
३८३
१०८७
२४१
७३
६२
१३
४७
४७
७७
८५
३९८
६२२
२१४
२१८
३६५
२१
५
११
३
५
गाया
१४७ २४.
७२३
२५.
१६९
२६.
९३
२७.
११४
२८.
५७
२९.
१३
३०.
१२
३१.
४ ३२.
३३.
३४.
૧૪
३
३०
-
क्रम
३५.
३६.
9
२
९३ ३७.
२३१
३८.
१०३ ३९.
१०७ ४०.
१३१
चतुःशरण
आतुरप्रत्याख्यान
महाप्रत्याख्यानं
भक्तपरिज्ञा
तंदुल वैचारिक
संस्तारक
गच्छाचार
गणिविद्या
देवेन्द्रस्तव
मरणसमाधि
निशीष
दशाश्रुतस्कन्ध
जीतकल्प
महानिशीथ
आवश्यक
४१. ओघनियुक्ति
४१.
पिण्डनिर्युक्ति
४२.
दशवैकालिक
४३.
उत्तराध्ययन
9 ४४.
नन्दी
१ ४५.
अनुयोगद्वार
बृहत्कल्प
व्यवहार
६३
७०
६३
७१
१४२
१७२
१६१
१३३
१३७
१३७
८२
८२
३०७ ३०७
६६४
६६४
१४२०
२१५
२८५
१४२
१७२
१३९
१३३
—
—
५६
१०३
११४
१०३
१५२८
९२
२१
११६५
११६५
७१२ ७१२
५४०
५१५
१७३१ १६४०
१६८
९३
३५०
१४१
नौंध :- उक्त गाथा संध्यानी समावेश मूलं भांप ४ भय छे. ते मूल सिवायनी अलग गाथा समभवी नहीं. मूल शब्द से सभी सूत्र खाने गाथा अंने भाटे नो खायेलो संयुक्त અનુક્રમ છે. ગાથા બધાંજ સંપાદનોમાં સામાન્ય અંક ધરાવતી હોવાથી તેનો અલગ અંક આપેલ છે. પણ સૂત્રના વિભાગ દરેક સંપાદકે ભિન્નભિન્ન રીતે કર્યા હોવાથી અમે સૂત્રાંક જુદો પાડતા નથી.
८
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
[10]
[૧૧] [૧૨] [૧૩] [૧૪] [૧૫] [૧] [૧૭]
[૧૮] [૧૯].
-- અમારા પ્રકાશનો:अभिनव हेम लघुप्रक्रिया - १ - सप्ताङ्ग विवरणम् अभिनव हेम लघुप्रक्रिया - २ • सप्ताङ्ग विवरणम् अभिनव हेम लघुप्रक्रिया - ३ - सप्ताङ्ग विवरणम् अभिनव हेम लघुप्रक्रिया - ४ - सप्ताङ्ग विवरणम् कृदन्तमाला चैत्यवन्दन पर्वमाला चैत्यवन्दन सङ्ग्रह - तीर्थजिनविशेष चैत्यवन्दन चौविशी शत्रुञ्जय भक्ति [आवृत्ति-दो] अभिनव जैन पञ्चाङ्ग - २०४६ અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ - ૧- શ્રાવક કર્તવ્ય - ૧ થી ૧૧ અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ- ૨- શ્રાવક કર્તવ્ય - ૧૨ થી ૧૫ અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ - ૩- શ્રાવક કર્તવ્ય - ૧૬ થી ૩૬ નવપદ - શ્રીપાલ (શાશ્વતી ઓળીના વ્યાખ્યાન રૂપે) સમાધિ મરણ [વિધિ - સૂત્ર-પદ્ય- આરાધના-મરણભેદ-સંગ્રહ] ચૈત્યવંદન માળા ૭૭૯ ચૈત્યવનંદનોનો સંગ્રહ] તત્વાર્થ સૂત્ર પ્રબોધટીકા [અધ્યાય-૧] તત્વાર્થ સૂત્રના આગમ આધાર સ્થાનો સિદ્ધાચલનો સાથી આવૃત્તિ – બે] ચૈત્ય પરિપાટી અમદાવાદ જિનમંદિર ઉપાશ્રય આદિ ડિરેક્ટરી શત્રુંજય ભક્તિ [આવૃત્તિ - બે શ્રી નવકારમંત્ર નવલાખ જાપ નોંધપોથી શ્રી ચરિત્ર પદ એક કરોડ જાપ નોંધપોથી શ્રી બારવ્રત પુસ્તિકા તથા અન્ય નિયમો - [આવૃત્તિ - ચાર અભિનવ જૈન પંચાંગ - ૨૦૪૨ સર્વપ્રથમ ૧૩ વિભાગોમાં શ્રી જ્ઞાનપદ પૂજા અંતિમ આરાધના તથા સાધુ સાધ્વી કાળધર્મ વિધિ શ્રાવક અંતિમ આરાધના [આવૃત્તિ ત્રણ] વિતરાગ સ્તુતિ સંચય [૧૧૫૧ ભાવવાહી સ્તુતિઓ] (પૂજ્ય આગમોદ્ધારક શ્રી ના સમુદાયના) કાયમી સંપર્ક સ્થળો તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા- અધ્યાય-૧ તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા - અધ્યાયતત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટકા - અધ્યાય-૩ તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા - અધ્યાય-૪
[0]
[૨૧]
[૨]. [૨૩] [૨૪] [૨૫]. [૨] [૨૭]
[૨૮]. [૨૯].
[30] [૩૧] [૩૨] [૩૩]. [૪] [૩૫]
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
[11]
[35] તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા – અધ્યાય-૫ [39] તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા – અધ્યાય-5 [32] તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા – અધ્યાય-છ તત્વા ધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા – અધ્યાય-૮ તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા – અધ્યાય-૯ તત્વાર્થાધિગમ સૂત્ર અભિનવ ટીકા - અધ્યાય-૧૦
[3]
-
[४०]
[४१]
પ્રકાશન ૧ થી ૪૧ અભિનવશ્રુત પ્રકાશને પ્રગટ કરેલ છે.
[४२] आयारो
[४३] सूयगडो [४४] ठाणं
[४५ ] समवाओ
[४६] विवाहपन्नति
[ ४७ ]
नायाधम्मकहाओ
[४८] उदासगदसाओ
[४९] अंतगडदसाओ [५०] अनुत्तोववाइयदसाओ
[५१] पण्हावागरणं
[५२] विवागसूयं
[ ५३ ]
उववाइयं
रायप्यसेणियं
जीवाजीवाभिगमं
[ ५४ ]
[ ५५ ]
[ ५६ ] पत्रवणासुतं
[ ५७ ]
सूरपन्नतिः
चंदपन्नत्तिः
[ ५८ ]
[ ५९ ]
[६०]
[६१] कप्पवडिंसियाणं
[६२ ] पुष्फियाणं
जंबूद्दीवपन्नति निरयावलियाणं
[ ६३ ] पुष्फचूलियाणं
[ ६४ ]
वहिदसाणं
[ ६५ ] [ ६६ ]
चउसरणं आउरपच्चक्खाणं
[ ६७ ] महापचक्खाणं
[ ६८ ] भत्तपरिण्णा
[आगमसुताणि-१]
[आगमसुत्ताणि-२]
[आगमसुत्ताणि-३]
[आगमसुत्ताणि-४]
[आगमसुत्ताणि-५]
[आगमसुत्ताणि-६]
[आगमसुताणि-७]
[आगमसुताणि-८]
[आगमसुत्ताणि-९]
[आगमसुत्ताणि - १० ]
[आगमसुत्ताणि- ११ ]
[आगमसुत्ताणि-१२ ]
[आगमसुत्ताणि-१३ ]
[आगमसुत्ताणि- १४ ]
[आगमसुत्ताणि-१५ ]
[आगमसुत्ताणि- १६ ]
[आगमसुत्ताणि-१७ ]
[आगमसुत्ताणि - १८ ]
[आगमसुत्ताणि- १९]
[आगमसुत्ताणि-२० ]
[आगमसुत्ताणि-२१] [आगमसुताणि- २२]
[आगमसुत्ताणि-२३]
[आगमसुत्ताणि - २४ ]
[आगमसुत्ताणि-२५ ]
[आगमसुत्ताणि - २६ ] [आगमसुत्ताणि-२७]
पढमं अंगसुतं
बीअं अंगसुतं
तइयं अंगसुतं
चउत्यं अंगसुतं
पंचमं अंगसुतं
छठ्ठे अंगसुतं
सत्तमं अंगसुतं
अट्टमं अंगसुतं
नवमं अंगसुतं
दसमं अंगसुतं एक्कारसमं अंगसुतं
पढमं उवंगसुतं
बीअं उवंगसुतं
तइयं उबंगसुतं
चउत्थं उवंगसुतं
पंचमं यंगसुतं
छठ्ठे उवंगसुतं
सत्तमं उवंगसुतं
अठ्ठ उवंगसुतं
नवमं उवंगसुतं
दसमं उवंगसुतं
एकरसमं उवंगसुतं
बारसमं उवंगसुतं
पढमं पण्णगं
बीअं पण्णगं
तीइयं पईण्णगं
चउत्यं पण्णगं
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
[12] [६९] तंदुलवेयालियं [आगमसुत्ताणि-२८] पंचमं पईण्णगं [७०] संथारगं
[आगमसुत्ताणि-२९] छटुं पईण्णगं [७१] गच्छायार
[आगमसुत्ताणि-३०/१] सत्तमं पईण्णगं-१ [७२] चंदावेज्झयं
[आगमसुत्ताणि-३०/२ ] सत्तमं पईण्णाग-२ [७३] गणिविज्ञा
[आगमसुत्ताणि-३१] अट्टमं पईण्णगं [७४] देविंदत्थओ
[आगमसुत्ताणि-३२ ] नवमं पईण्णगं [७५] मरणसमाहि [आगमसुत्ताणि-३३/१] दसमं पईण्णग-१ [७६] वीरत्थव
[आगमसुत्ताणि-३३/२ ] दसमं पईण्णग-२ [७७] निसीह
[आगमसुत्ताणि-३४] पढम छेयसुतं [७८] बुहत्कप्पो
[आगमसुत्ताणि-३५] बीअं छेयसुत्तं [७९] ववहार
[आगमसुत्ताणि-३६] तइयं छेयसुत्तं [८०] दसासुयक्वंध [आगमसुत्ताणि-३७ ] चउत्थं छेयसुतं [८१] जीयकप्पो
[आगमसुत्ताणि-३८/१] पंचमं छेयसुत्तं-१ [८२] पंचकप्पभास [आगमसुत्ताणि-३८/२ ] पंचमं छेयसुत्तं-२ [८३] महानिसीह
[आगमसुत्ताणि-३९] छ छेयसुत्तं [८४] आवसस्सयं
[आगमसुत्ताणि-४०] पढमं मूलसुत्तं [८५] ओहनिझुत्ति [आगमसुत्ताणि-४१/१] बीअं मूलसुत्तं-१ [८६] पिंडनिजृत्ति
[आगमसुत्ताणि-४१/२] बीअं मूलसुत्तं-२ [८७] दसवेयालियं
[आगमसुत्ताणि-४२] तइयं मुलसुत्तं [८८] उतरल्झयणं
[आगमसुत्ताणि-४३ ] चउत्थं मूलसुत्तं [८९] नंदीसूर्य
[आगमसुत्ताणि-४४ ] पढमा चूलिया [९०] अनुओगदार
[आगमसुत्ताणि-४५] बितिया चूलिया પ્રકાશન ૪૨ થી ૯૦આગમશ્રત પ્રકાશને પ્રગટ કરેલ છે. આકાર -
ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૧] પહેલું અંગસૂત્ર [२] सूर्य
ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદપ-૧] બીજું અંગસૂત્ર [3] स -
ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૧] ત્રીજું અંગસૂત્ર [४] समवाय
ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૧] ચોથું અંગસૂત્ર [૫] વિવાહપન્નત્તિ - ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૨) પાંચમું અંગસૂત્ર [es] नयाधम्म - ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૩]. છઠ્ઠ અંગસૂત્ર [८७] पास
ગુજરાતી અનુવાદ [આગામદીપ-૩] સાતમું અંગસૂત્ર [e८] मंत
ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૩] આઠમું અંગસૂત્ર [૯] અનુત્તરોપપાતિકદસા- ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૩] નવમું અંગસૂત્ર [१00] पावाग२२- ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૩] દશમું અંગસૂત્ર
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
[13]
[૧૦૧] વિવાગસૂય - ગુજરાતી અનુવાદ આગામદીપ-૩] અગિયારમું અંગસૂત્ર [૧૦૨] ઉવવાય ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૪] પહેલું ઉપાંગસૂત્ર [૧૩] રાયડૂસેણિય - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૪] બીજું ઉપાંગસૂત્ર [૧૦] જીવાજીવાભિગમ - ગુજરાતી અનુવાદ આગમદીપ-૪] ત્રીજું ઉપાંગસૂત્ર [૧૫] પન્નવણાસુત્ત ગુજરાતી અનુવાદ આગમદીપ-૪] ચોથું ઉપાંગસૂત્ર [૧૦] સૂરપત્તિ - ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૫] પાચમું ઉપાંગસૂત્ર [૧૦] ચંદપન્નતિ- ગુજરાતી અનુવાદ આગમદીપ-૫] છઠ્ઠ ઉપાંગસૂત્ર [૧૮] જંબુદ્દીવપન્નતિ - ગુજરાતી અનુવાદ (આગલદીપ-૫ સાતમું ઉપાંગસૂત્ર [૧૦] નિરયાવલિયા - ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૫] આઠમું ઉપાંગસૂત્ર [૧૧] કષ્પવર્ડેિસિયા - ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૫] નવમું ઉપાંગસૂત્ર [૧૧૧] પુફિયા - ગુજરાતી અનુવાદ (આગલદીપ-૫] દશમું ઉપાંગસૂત્ર [૧૧૨] પુષ્કચૂલિયા - ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૫] અગિયારમું ઉપાંગસૂત્ર [૧૧૩] વહિદસા - ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૫] બારમું ઉપાંગસૂત્ર [૧૪] ચઉસરણ - ગુજરાતી અનુવાદ આગમદીપ-] પહેલો પડ્યો [૧૫] આઉરપચ્ચખાણ - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૬] બીજો પયગ્નો [૧૧] મહાપચ્ચખ્ખાણ - ગુજરાતી અનુવાદ [આગામદીપ-] ત્રીજો પડ્યો [૧૧૭] ભત્તપરિષ્ણા - ગુજરાતી અનુવાદ આગમદીપ- ચોથો પથaો [૧૧૮] તંદુલયાલિય - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદિપ-] પાંચમો પડ્યો [૧૧] સંથારગ - ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૬] છઠ્ઠો પત્રો [૧૨] ગચ્છાધાર - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-] સાતમો પડ્યો-૧ [૨૧] ચંદાવેઝ - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૬] સાતમો પયો૨ [૧૨] ગણિવિજ્જા - ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ) આઠમો પડ્યો [૧૨] દેવિંદFઓ - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-કો નવમો પત્રો [૧૨૪) વીરWવ - ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-છ દશમો પાયો [૧૫] નિસહ
ગુજરાતી અનુવાદ આગમદીપ-] પહેલું છેદસૂત્ર [૧૨] બુહતકM- ગુજરાતી અનુવાદ આગમદીપ- બીજું છેદસૂત્ર [૧૨૭) વવહાર- - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૬] ત્રીજું છેદસૂત્ર [૧૧૮] દસાસુથફખંધ - ગુજરાતી અનુવાદ આગમદીપ-છે ચોથું છેદસૂત્ર [૧૯] જીયકમ્પો – ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-છે પાંચમું છેદસૂત્ર [૧૩] મહાનિસહ- ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-] છઠ્ઠ છેદસૂત્ર [૧૩૧] આવસ્મય - ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૭) પહેલું મૂલસુત્ર [૧૩] ઓહનિજુત્તિ- ગુજરાતી અનુવાદ આગમદિય-૭ બીજું મૂલસુત્ર-૧ [૧૩] પિંડનિજુત્તિ- ગુજરાતી અનુવાદ (આગમદીપ-૭] બીજું મૂલસુત્ર-૨ [૩૪] દસયાલિય - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૭] ત્રીજું મુલસૂત્ર
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
[14] [१3५] उत्तरयास - ગુજરાતી અનુવાદ આગમદીપ-૭] ચોથું મૂલસુત્ર [१35] नासुतं- ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૭ પહેલી ચૂલિકા [૧૩] અનુયોગદ્વાર - ગુજરાતી અનુવાદ [આગમદીપ-૭] બીજી ચૂલિકા
પ્રકાશન ૯૧ થી ૧૩૭ આગમદીપ પ્રકાશને પ્રગટ કરેલ છે. [૩૮] દીક્ષા યોગાદિ વિધિ [૩૯] ૪૫ આગમ મહાપૂજન વિધિ [१४०] आचाराङ्गसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-१ [१४१] सूत्रकृताङ्गसूत्रं सटीक
आगमसुत्ताणि सटीक-२ [१४२] स्थानाङ्गसूत्रं सटीक
आगमसुत्ताणि सटीकं-३ [१४३] समवायाङ्गसूत्रं सटीक
आगमसुत्ताणि सटीकं-४ [१४४] भगवतीअङ्गसूत्रं सटीक
आगमसुत्ताणि सटीक-५/६ [१४५] ज्ञाताधर्मकथाङ्गसूत्रं सटीक
आगमसुत्ताणि सटीक-७ [१४६] उपासकदशाङ्गसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-७ [१४७] अन्तकृद्दशाङ्गसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीक-७ अनुत्तरोपपातिकदशाङ्गसूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीक-७ प्रश्नव्याकरणाङ्गसूत्रं सटीक
आगमसुत्ताणि सटीक-७ [१५०] विपाकश्रुताङ्गसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-८ [१५१] औपपातिकउपाङ्गसूत्रं सटीकं . आगमसुत्ताणि सटीक-८ [१५२] राजप्रश्नियउपाङ्गसूत्रं सटीक
आगमसुत्ताणि सटीक-८ [१५३] जीवाजीवाभिगमउपाङ्गसूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीक-९ [१५४] प्रज्ञापनाउपाङ्गसूत्रं सटीक
आगमसुत्ताणि सटीकं-१०/११ [१५५] सूर्यप्रज्ञप्तिउपाङ्गसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-१२ [१५६] चन्द्रप्रज्ञतिउपाङ्गसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीक-१२ [१५७] जम्बूद्वीवप्रज्ञप्तिउपाङ्गसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-१३ [१५८] निरयावलिकाउपाङ्गसूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१५९] कल्पवतंसिकाउपाङ्गसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१६०] पुष्पिताउपाङ्गसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१६१] पुष्पचूलिकाउपाङ्गसूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीक-१४ [१६२] वहिदसाउपाङ्गसूत्रं सटीकं ।
आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ [१६३] चतुःशरणप्रकीर्णकसूत्र सटीक
आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ आतुरप्रत्याव्यानप्रकीर्णकसूत्रं सटीकं आगमसुत्ताणि सटीक-१४ [१६५] महाप्रत्याख्यानप्रकीर्णकसूत्रं सच्छायं आगमसुत्ताणि सटीक-१४ [१६६] भक्तपरिज्ञाप्रकीर्णकसूत्रं सच्छायं आगमसुत्ताणि सटीक-१४
[१४८] [१४९]
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
[15]
[१६७ ] तंदुलवैचारिक प्रकीर्णकसूत्रं सटीकं [१६८ ] संस्तारक प्रकीर्णकसूत्रं सच्छायं [१६९ ] गच्छाचारप्रकीर्णकसूत्रं सटीकं [ १७० ] गणिविद्याप्रकीर्णकसूत्रं सच्छायं [१७१] देवेन्द्रस्तवप्रकीर्णकसूत्रं सच्छायं
[ १७२ ] मरणसमाधिप्रकीर्णकसूत्रं सच्छायं
[१७३ ] निशीथछेदसूत्रं सटीकं [१७४ ] बृहत्कल्पछेदसूत्रं सटीकं [१७५ ] व्यवहारछेदसूत्रं सटीक [१७६ ] दशाश्रुतस्कन्धछेदसूत्रं सटीकं [१७७ ] जीतकल्पछेदसूत्रं सटीकं [१७८ ] महानिशीथ सूत्रं ( मूलं ) [१७९ ] आवश्यकमूलसूत्रं सटीकं [१८०] ओघनियुक्तिमूलसूत्रं सटीकं [१८१] पिण्डनियुक्तिमूलसूत्रं सटीकं [१८२] दशवैकालिकमूलसूत्रं सटीकं [१८३] उत्तराध्ययनमूलसूत्रं सटीकं [१८४ ] नन्दी - चूलिकासूत्रं सटीकं [१८५] अनुयोगद्वारचूलिकासूत्रं सटीकं
आगमसुत्ताणि सटीकं - १४ आगमसुत्ताणि सटीक - १४ आगमसुताणि सटीकं १४ आगमसुत्ताणि सटीकं-१४ आगमसुत्ताणि सटीक - १४
आगमसुत्ताणि सटीक - १४ आगमसुत्ताणि सटीकं - १५-१६-१७ आगमसुत्ताणि सटीक - १८-१९-२० आगगम सुत्ताणि सटीकं - २१-२२ आगमसुत्ताणि सटीकं - २३ आगमसुत्ताणि सटीकं - २३ आगमसुत्ताणि सटीकं - २३ आगमसुत्ताणि सटीकं-२४-२५ आगम सुत्तामि सटीके -२६ आगमसुताणि सटीक - २६
आगमसुत्ताणि सटीक - २७ आगमसुत्ताणि सटीकं- २८-२९
आगमसुत्ताणि सटीकं - ३०
आगमसुत्ताणि सटीकं - ३०
પ્રકાશન ૧૩૯ થી ૧૮૫ આગમશ્રુત પ્રકાશને પ્રગટ કરેલ છે.
-: संपर्ड स्थण :‘આગમ આરાધના કેન્દ્ર’
શીતલનાથ સોસાયટી-વિભાગ-૧, ફલેટ નં-૧૩, ૪થે માળે શ્રી નમિનાથ જૈન દેરાસરજી પાછળ, વ્હાઈ સેન્ટર, ખાનપુર
અમદાવાદ-૧
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
[16]
"आगमसुत्ताणि-सटीकं" म॥१. थी 30 नुविव२९
आगमसुत्ताणि
समाविष्टाआगमाः
भाग-१.
आयार
भाग-२
सूत्रकृत
भाग-३
स्थान भाग-४
समवाय भाग-५-६ भगवती (अपरनाम व्याख्याप्रज्ञप्ति) भाग-७
ज्ञाताधर्मकथा, उपासकदशा, अन्तकृद्दशा, अनुत्तरोपपातिकदशा,
प्रश्नव्याकरण भाग-८
विपाकश्रुत, औपपातिक, राजप्रश्निय (भाग-९
जीवाजीवाभिगम भाग-१०-११ प्रज्ञापना भाग-१२ सूर्यप्रज्ञप्ति, चन्द्रप्रज्ञप्ति भाग-१३ जम्बूद्वीपप्रज्ञप्ति भाग-१४ निरवायलिका, कल्पवतंसिका, पुष्पिका, पुष्पचूलिका वहिदशा,
चतुःशरण, आतुरप्रत्याख्यान, महाप्रत्याख्यान, भक्तपरिज्ञा,
तन्दुलचारिक, संस्तारक, गच्छचार, गणिविद्या, देवेन्द्रस्तव, मरणसमाधि । भाग-१५-१६-१७|नीशीथ भाग-१८-१९-२० बृहत्कल्प भाग-२१-२२ व्यवहार भाग-२३ दशाश्रुतस्कन्ध, जीतकल्प, महनिशीथ भाग-२४-२५ आवश्यक भाग-२६ ओघनियुक्ति, पिण्डनियुक्ति भाग-२७ दशवैकालिक भाग-२८-२९ उत्तराध्ययन भाग-३० नन्दी, अनुयोगद्वार
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ भाष्य -internatiorite