Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________
| નમો નમો નિમત્તવંસUTટ્સ II
આગમસૂત્ર
સટીક અનુવાદ -
અનુવાદ શ્રેણી સર્જક - મુળ દીયરોનાગર
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________
બાલબ્રહ્મચારી શ્રી નેમિનાથાય નમઃ |
नमो नमो निम्मलदसणस्स પ.પૂ. શ્રી આનંદ-ક્ષમા-લલિત-સુશીલ-સુધર્મસાગર ગુરૂભ્યો નમઃ
આગમસટીક અનુવાદ
દશવૈકાલિક
-: અનુવાદ-શ્રેણીના સર્જક -
મુનિ દીપરત્નસાગર
તા. ૨૩/૧૦/૨૦૦૯
શુક્રવાર
૨૦૬૬ કા.સુ." !
આગમ સટીક અનુવાદ ભાગ ૧ થી ૪૨ સંપૂર્ણ મૂલ્ય-રૂ-૧૦,૦૦૦
૦ શ્રી શ્રુત પ્રકાશન નિધિ ૦
સંપર્ક સ્થળ) આગમ આરાધના કેન્દ્ર, શીતલનાથ સોસાયટી ફ્લેટ નં. ૧૩, ચોથે માળે, વ્હાઈ સેન્ટર,
ખાનપુર, અમદાવાદ.
Jair
den
International
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________
આગમસૂત્ર સટીક અનુવાદ
આગમ સટીક અનુવાદના
આ ભાગ - ૩૬ માં છે..
૦ દશવૈકાલિક-મૂળD-3
-૦- અધ્યયન-૧-થી
આરંભીને
-૦- અધ્યયન-૧૦ સુધી
- તથા - -૦- ચૂલિકા-૧ અને ૨ સંપૂર્ણ
– » –– » –– » – » – x-x --- ૪ -
& ટાઈપ સેટીંગ SS : મુદ્રક - S શ્રી મહાકાલી એન્ટરપ્રાઈઝ III નવપ્રભાત પ્રિન્ટીંગ પ્રેસ ચાંદલોડિયા, અમદાવાદ. ઘીકાંટા રોડ, અમદાવાદ, (M) 9824419736
a. 079-25506631
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________
ઋણસ્વીકાર
૦ વંદના એ મહાન આત્માને છે
વિક્રમ સંવત-૨૦૬૧માં ફાગણ સુદ-૩ નો દિવસ અને મંગલપારેખના ખાંચામાં શ્રી શાંતિનાથ પરમાત્માની વર્ષગાંઠનો પ્રસંગ, અતિભવ્ય અને ઘણી જ લાંબી રથયાત્રાના પ્રયાણની ઘડીએ, આગમોના ટીકા સહિતના અનુવાદ કરવા માટેની મનોભાવનાનું જેમના મુખેથી વચન પ્રાગટ્ય થયું, અંતરના આશીર્વાદ, સૂરિમંત્રથી અભિમંત્રિત વાસ ચૂર્ણનો શેપ અને ધનરાશિની જ્વાબદારીના યથાશક્ય સ્વીકાર સહ જેમની કાર્ય પ્રેરણાની સરવાણીમાં ભીંજાતા મારા ચિત્તે આશિર્ષ અનેરો હર્ષોલ્લાસ અનુભવ્યો. જેમની હયાતી દરમ્યાન કે હયાતી બાદ પણ, જેમના નામસ્મરણ માત્રથી આ કાર્ય વિજ્ઞરહિતપણે મૂર્ત સ્વરૂપને પાડું, એવા... પૂજ્ય આચાર્યશ્રી ચકચેરીશ્વરજી મના
ચરણ કમળમાં સાદર કોટીશ વંદના
૦ કેમ ભૂલાય એ ગુરુદેવને પણ? ૦
ચાગ્નિ પ્રતિ અંતરંગ પ્રીતિથી યુક્ત, અનેક આત્માઓને પ્રવજ્યા માર્ગે પ્રયાણ કરાવનાર, સંયમમૂર્તિ, પ્રતિ વર્ષ ઉપધાન તપ વડે શ્રાવકધર્મના દીક્ષા દાતા, શારીરિક સમસ્યાઓ વચ્ચે પણ બંને શાશ્વતી ઓળીની આરાધનાને ન ચૂકનારા, સાગર સમુદાયમાં ગચ્છાધિપતિ પદને શોભાવનારા અને સમર્થ શિષ્ય પરિવારયુક્ત એવા મહાન વિભૂતિરપૂજ્ય આચાર્યશ્રી દેવેન્દ્રસાગરસૂરીશ્વરજી મ.
જેમના આજીવન અંતેવાસી, શાસનપ્રભાવક પૂજય આચાર્યશ્રી હસાગરસૂરિજી મ.સા.
જેમણે આ અનુવાદ કાર્ય માટે ઘણાં વર્ષો પૂર્વે પ્રેરણા કરેલી અને આ કાર્ય સાધંત પાર પહોંચાડવા માટે વિપૂલ ધનરાશિ મોકલાવી.
ઉક્ત બંને આચાર્ય ભગવંતોની અસીમ કૃપા અને તેઓ દ્વારા પ્રેરિત સંધો થકી થયેલ ધનવર્ષાના બળે પ્રસ્તુત કાર્ય મૂર્તસ્વરૂપ પામ્યું.
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________
આગમસૂત્ર સટીક અનુવાદ
-
-
超級經典
આગમ સટીક અનુવાદના
આ ભાગ [૩૬] ની સંપૂર્ણ દ્રવ્ય સહાયના પ્રેરણાદાતાશ્રી હિ
પરમપૂજ્ય આગમોદ્ધારક આચાર્યદેવ ( શ્રી સાગરાનંદસૂરીશ્વરજી મ.ના સમુદાયના
સાવીશી ચલ્યાણજી મ. " તેઓશ્રીની પ્રેરણાથી લાભલેનાર ) શ્રી ગિલોકપદ્મ ચિંતામણિ જૈન સંઘ
અથરી, મુંબઈ
a
,
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________
દવ્યાસહાયકો
(અનુદાન દાતા)
અગમ સટીક અનુવાદના કોઝ એક ભાગના સંપૂર્ણ સહાયદાતા
સચ્ચાસ્ત્રિ ચુડામણી પૂજ્ય ગચ્છાધિપતિ સ્વ. આચાર્યદિવ
શ્રીમદ્ દેવેન્દ્રસાગરસૂરીશ્વરજીના આજીવન અંતેવાસી સગુણાનુરાગી પૂજય આ દેવશ્રી હર્ષસાગરસૂરિજી મ.ની
જ્ઞાનઅનુમોદક પ્રેરણાથી પ્રેરિત શ્રી અઠવાલાઈન્સ જૈન શ્વેતાંબર મૂર્તિપૂજક સંઘ તથા શ્રી શેઠ ફૂલચંદ કલ્યાણચંદ ઝવેરી ટ્રસ્ટ, સુરત.
૧૬ ભાગોના સંપૂર્ણ સહાયક થયેલ છે.
પરમપૂજ્ય સરળ રવાભાવી, ભદ્રિક પરિણામી, શ્રતાનુરાગી સ્વ આચારદિવશ્રી વિજય ચક્યસૂરીશ્વરજી મ.સા.ની
પુનિત પ્રેરણાથી ૧૦ ભાગો માટે
નીચેના સંઘો સહાયક થયા છે. (૧) શ્રી મંગલપારેખનો ખાંચો, જૈનસંઘ, અમદાવાદ બે ભાગ. (૨) શ્રી ભાવનગર જૈન શ્રેમૂ.પૂ. સંઘ, ભાવનગર બે ભાગ. (૩) શ્રી આદિનાથ જૈન શ્વે. મૂ.પૂ. સંઘ, નવસારી બે ભાગ. (૪) શ્રી ગિરિરાજ સોસાયટી આદિનાથ જૈન સંઘ, બોટાદ બે ભાગ. (૫) શ્રી જૈન શ્વેમૂપૂ. તપાગચ્છ સંધ, બોટાદ એક ભાગ. (૬) શ્રી પાર્શ્વભક્તિધામ જૈન ધાર્મિક ટ્રસ્ટ, તણસા એક ભાગ.
પિરમપૂજ્ય આચાર્યદેવ શ્રી ઋચકચંદ્રસૂરીશ્વરજીની પ્રેરણાથી તેમના સમુદાયવર્તી શ્રમણીવર્યાઓ તરફથી પ્રાપ્ત સહાયની નોંધ આગળ છે.)
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________
આગમસૂત્ર સટીક અનુવાદ
સુવિશાલ ગચ્છાધિપતિ આચાર્યદેવેશ શ્રીમદ્ વિજય સમચંદ્ર સૂરીશ્વરજી મ.સા.ના સમુદાયવર્તી વૈયાવચ્ચ પરાયણ પભ્યાસ પ્રવર શ્રી વજસેનવિજયજી મ.સા.ની પ્રેરણાથી એક ભાગશ્રી હાલારતીર્થ આરાધના ધામ, વડાલિયા, સીંહણ, તરફથી
આગમ સટીક અનુવાદ શ્રેણીના સર્જક મુનિશ્રી દીપરત્નસાગરજીની પ્રેરણાથી આ બે દાતાઓએ મળીને એક ભાગ માટે સહાય કરી છે.
(૧) શ્રી જૈન શ્રે મૂર્તિ સંઘ, થાનગઢ (૨) શાહ હજારીમલજી ભૂરમલજી, કર્નલ.
પૂછ્યું કિયાવિત, પ્રભાવક, આદેય નામકર્મઘર સ્વર્ગ
આચારવિ શ્રીમદવિજય ચકચારીશ્વરજીથી પ્રેરિત પુન્યવતી સ્ત્રમાણીવર્યાની પ્રેરણાથી પ્રાપ્ત અનુદાનો
૧- વર્ધમાન તપોનિધિ આચાર્યદિત શ્રીમદ્વિજય ભક્તિસૂરીશ્વરજી
સમુદાયવતી મિલનસાર સારીશ્રી સૌમ્યમાનજીની પ્રેરણાથી ત્રણ ભાગો માટેની દ્રવ્ય સહાય પ્રાપ્ત થઈ છે, તે આ પ્રમાણે - (૧) શ્રી કારેલીબાગ, શેમ્પૂ જૈનસંઘ, વડોદરા. - (૨) શ્રી કારેલીબાગ, જૈન સંઘની શ્રાવિકા બહેનો, વડોદરા. - (૩) શ્રી ભગવાન નગરનો ટેકરો, જેનસંઘ, અમદાવાદ,
| ૨- સુવિશાળ પરિવારયુક્તા સારી ભાવપશ્રીજી મની
પ્રેરણાથી “શ્રી ક્ષેત્રપાલ ભક્તિ ટ્રસ્ટ” - નવસારી તરફથી.
૩- વર્ધમાન તપોનિધિ પૂજ્ય આચાર્યદેવશ્રી ભક્તિસૂરીશ્વરજી
મ૦ ના સમુદાયવતી પપૂ. સાઘીશ્રી શાનરસાસ્ત્રીજી તથા સાવીત્રી પ્રફુલ્લિતાશ્રીજીની પ્રેરણાથી -
શ્રી માંગરોળ જૈન શ્વેતપસંઘ, માંગરોળ - તરફથી.
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________
વ્યાસહાયકો
- પરમપૂજ્યા જયશ્રીજી-લાવણ્યશ્રીજી મના પરિવારવર્તીની સાઇઝીશ્રી સત્યાનંદજી મ.સા.ની પુનિત પ્રેરણાથી
“શ્રી ગાંધીનગર જૈન સંઘ, બેંગલોર - તરફથી.”
પ- પરમપૂજ્ય ક્રિયારૂચીવંત આ દેવશ્રી ભક્તિસૂરીશ્વરજી મના
સમુદાયવર્તી પ્રમાણીવર્યા મોક્ષનંદિતાશ્રીજી મની પ્રેરણાથી “શ્રી વલ્લભનગર જૈન ચેમ્પૂ સંઘ, વલ્લભનગર, ઈન્દૌર
પરમપૂજ્ય આગમોદ્ધારક, સામાચારી સંરક્ષક, બહુત છાશદિવ આનંદસાગરસૂરીશ્વરજી મ.સા.ના સમુદાયવતી ચુત
અનુરાગીણી શ્રમણીવર્યાની પ્રેરણાથી પ્રાપ્ત સહાયો.
(૧) પરમપૂજ્યા નીડરવક્તા સાધીશ્રી ચંયશાસ્ત્રીજી મકથી પ્રેરિત ૧- શ્રી ત્રિલોકપદ્મ ચિંતામણિધામ જેન સંઘ, અંધેરી, મુંબઈ. -- શ્રી મહાવીરનગર જૈન દહેરાસજી ટ્રસ્ટ, નવસારી.
૨) અપ્રતિમ વૈયાવૃત્યકારિકા પપૂ, મલય-ગુણાશ્રીજી મના શિષ્યા સુસંવાદી પરિવારયુક્તા સાદનીશ્રી પ્રશમશીલાશ્રીજી મ.ના શ્રુતાનુરાગી શિષ્યા સાશ્રી પ્રશમરનાશ્રીજીની પ્રેરણાથી“શ્રી શ્વેતાંબર જૈન તપાગચ્છ સંઘ,” વાંકાનેર.
(3) પરમપૂજ્યા માતૃહૃદયા સાક્તીશ્રી અમિતગુણાશ્રીજી મ.ની પ્રેરણાથી
• “શ્રી આદિનાથ જૈન શ્વે સંઘ,” ભોપાલ.
(૪) પરમપૂજ્યા વર્ધમાન તપસાધિકા, શતાવધાની સાળીશ્રી અમિત
ગુણાશ્રીજી મની પ્રેરણાથી-૧૦૦ ઓળીની પૂર્ણાહૂતિ નિમિત્તે “કરચેલીયા જૈન શ્વે મહાજન પેઢી,” કરચેલીયા, સુરત.
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________
આગમસૂત્ર સટીક અનુવાદ
(૫) શ્રમણીવર્યા ભક્તિરસિક પૂજ્ય મલયાશ્રીજી મના વ્યવરદક્ષ શિષ્યા સાધ્વીશ્રી હિતજ્ઞાીજી મની પ્રેરણાથી
“શ્રી જૈન મરચન્ટ સંઘની શ્રાવિકા બહેનો, અમદાવાદ.
(૬) પરમપૂજ્યા મલ-કૈવલ્ય-ભવ્યાનંદશ્રીજી મના સુવિનિતા મિષ્ટ ભાષી, તપસ્વીરત્ના સાધ્વીશ્રી પૂર્ણપાશ્રીજીની પ્રેરણાથી “સર્વોદય પાર્શ્વનાથ ચેરિટેબલ ટ્રસ્ટ,' મુંબઈ
આગમ-સટીક અનુવાદ સહાયકો
(૧) પ.પૂ. ભગવતીજી દેશનાદક્ષ આદેવશ્રી નરદેવસાગસૂરિજી મસાની પ્રેરણાથી . “શ્રી વિશાશ્રીમાળી તપગચ્છ જ્ઞાતિ,' જામનગર,
(૨) વર્ધમાન તપોનિધિ પૂજ્ય આ.દેવ શ્રી વિજય પ્રભાકરસૂરીશ્વરજી મ ની પ્રેરણાથી “અભિનવ જૈન શ્વેભૂપૂ॰ સંઘ,” અમદાવાદ.
..
-
(૩) શ્રુતસંશોધનરસિક પૂજ્ય આદેવશ્રી મુનિચંદ્રસૂરિજી મની પ્રેરણાથી શ્રી વિજયભદ્ર ચેરિટેબલ ટ્રસ્ટ,'' ભીલડીયાજી.
(૪) ૫.પૂ. જયલાવણ્યશ્રીજી મસાના સુશિષ્યા સા સૂપમાશ્રીજી મની પ્રેરણાથી – શ્રી ભગવતી નગર ઉપાશ્રયની બહેનો,' અમદાવાદ.
(૫) પરમપૂજ્યા વરધર્માશ્રીજી મળ્યા શિષ્યા તપસ્વીરત્ના સાધ્વીશ્રી પ્રીતિધર્માશ્રીજી મની પાવન પ્રેરણાથી.
• (૧) શ્રી પાર્શ્વભક્તિ છેૢમૂન્યૂ જૈનસંઘ, ડોંબીવલી.
- (૨) શ્રી રાજાજી રોડ શ્વેભૂપૂર્વ તા જૈન સંઘ, ડોંબીવલી,
(૬) સ્વનામધન્યા શ્રમણીવર્યાશ્રી સૌમ્યગુણાશ્રીજી મની પ્રેરણાથી. “શ્રી પરમ આનંદ શ્વેભૂપૂ॰ જૈનસંઘ,' પાલડી, અમદાવાદ.
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________
અમારા પ્રકાશનો
મુનિ દીપરત્નસાગરજી દ્વારા પ્રકાશિત સાહિત્ય-એક ઝલક કુલ પ્રકાશનોનો અંક-૩૦૧
१-आगमसुत्ताणि-मूलं
૪૯-પ્રકાણનો
€
આ સંપુટમાં મૂળ આગમો છે. જેમાં ૪૫ આગમો ૪૫ અલગ-અલગ પુસ્તકોમાં મુદ્રિત કરાવાયેલ છે. ચાર વૈકલ્પિક આગમો પણ તેમાં સમાવાઈ ગયેલ છે. એ રીતે ૪૫ + ૪ કુલ (૪૯) આગમોનું આ સંપુટમાં સંપાદન છે. તેમજ પ્રત્યેક સૂત્રને અંતે પૂજ્ય સાગરાનંદસૂરિશ્વરજી સંપાદિત આગમો તથા તેની વૃત્તિના અંકો પણ ટાંક્યા છે. અમારા આ પ્રકાશનમાં શ્રુતસ્કંધ, શતક/અધ્યયન/વક્ષસ્કાર/પદ, પ્રતિપત્તિ, ઉદ્દેશક, સૂત્ર/ગાથા આદિ સ્પષ્ટતયા જુદા નજરે પડે તેવી વિશિષ્ટ મુદ્રણકલાને પ્રયોજેલ છે. પુસ્તકો અલગ-અલગ અને નાના કદના હોવાથી વાંચન કે કંઠસ્થ કરવાની અતિ સરળતા રહે છે.
૪૫-આગમની પૂજા, પૂજન, રથયાત્રા કે શ્રી ગૌતમસ્વામી પૂજનાદિ માટે અલગ-અલગ પીસ્તાળીશ પુસ્તકો હોવાથી ગોઠવણી સરળ બને છે.
આગમસોસો, આનમનામોમાં, આગમવિષયદર્શન, આગમકથાનુયોગના મૂળ સંદર્ભ જોવા માટે આ પ્રકાશન વસાવવું જરૂરી જ છે. જેની કિંમત છે રૂા. ૧૫૦૦ -દર્શન-પૂજન માટે આજીવન ઉપયોગી છે.
૨. આગમ ગુજરાતી અનુવાદ
૩૦-પ્રકાશનો
આપણા મૂળ આગમો અર્ધમાગધી ભાષામાં છે, જેઓ ભાષાજ્ઞાનથી વંચિત છે, શાસ્ત્રીય કારણોથી આગમના અભ્યાસથી વંચિત રહ્યા છે, આગમોની વાંચના પ્રાપ્ત કરી શકતા નથી ઈત્યાદિ કારણે આગમિક પદાર્થોનું જ્ઞાન પામી શક્યા ન હોય તેવા ભવ્યાત્માઓ શ્રી કલ્પસૂત્ર માફક સરળતાથી આગમોનું વાંચન અને બોધ પ્રાપ્ત કરી શકે, તેમજ ભવભીરુ આત્માઓ પોતાનું જીવન માર્ગાનુસાર બનાવી શકે તેવું પ્રકાશન. સાત ભાગોમાં સમાવિષ્ટ ૨૮૦૦ જેટલા પૃષ્ઠોમાં પીસ્તાળીંશ આગમોનો અક્ષરશઃ અનુવાદ ધરાવતા આ “આગમદીપ’” સંપુટમાં બીજા બે વૈકલ્પિક આગમોનું ગુજરાતી
પણ આપેલ જ છે.
અંદાજે ૯૦,૦૦૦ શ્લોક પ્રમાણ મૂળ આગમનો આ ગુજરાતી અનુવાદ રૂા. ૨૦૦૦/-ની કિંમતે ઉપલબ્ધ થઈ શકે છે. પણ હાલ તેની એક પણ નકલ બચેલી નથી. એ જ અમારા આ પ્રકાશનની લોકપ્રિયતાનો પૂરાવો છે. અનેક પૂજ્યશ્રીએ આ ગુજરાતી અનુવાદનો સ્વાધ્યાયાદિ અર્થે ઉપયોગ કરેલો છે.
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________
આગમન સટીક અનુવાદ
३. आगमसुत्ताणि-सटीनं
૪૬- પ્રકાશનો
જેઓને મૂળ આગમો વાંચ્યા પછી તેની વિસ્તૃત સમજ મેળવવી છે. તેમાં રહેલા પદાર્થોને ઊંડાણથી અવગાહવા છે, તેમાં રહેલા તો આધારિત કથા, દષ્ટાંત કે દ્રવ્યાનુયોગને જાણવો છે, તેવા વિશિષ્ટ જ્ઞાનપિપાસુ માટેનું અમારું આ ૧૩,૦૦૦ જેટલા પૃષ્ઠોમાં પથરાયેલ અને ત્રીશ ભાગોમાં વિભાજીત એવું દળદાર પ્રકાશન છે.
આ પ્રકાશનમાં મૂળ આગમો પર પ્રાપ્ત બધી જ નિયુક્તિઓ, ૩૯ આગમો પરની વૃત્તિ, શેષ આગમોની સંસ્કૃત છાયા, કેટલાંક ભાષ્યો તથા ચૂર્તિઓ ઈત્યાદિ સર્વે વિવેચનોનો સમાવેશ કરાયેલ છે.
સૂત્રો અને માથાના સ્પષ્ટ અલગ વિભાજન, પ્રચુર પેરેગ્રાફસ, અધ્યયન, ઉદ્દેશક, સૂત્ર આદિની સુસ્પષ્ટ અલગ પેજ લાઈન તેમજ અમારા મૂળ અને અનુવાદિત આગમોમાં અપાયેલા ક્રમાંક મુજબના જ સૂત્ર ક્રમાંકન તથા વ્યવસ્થિત અનુક્રમણિકાને લીધે કોઈપણ પસંદિત ચોક્કસ વિષયવસ્તુ કે સમગ્ર અધ્યયનના વાંચનમાં સરળતા રહે તે રીતે આ સંપુખ્ખું સંપાદન અને મુદ્રણ કરાયેલું છે.
આ પ્રકાશનના અભ્યાસમૂલ્ય અને સંશોધનક્ષેત્રે ઉપયોગિતા તેમજ સમગ્ર વિશ્વમાં આગમ પ્રકાશનની આવી એક જ માત્ર શૃંખલા ઉપલબ્ધ હોવાને કારણે રૂા. ૧૧,૦૦૦/- મૂલ્ય હોવા છતાં તેની એક પણ નકલ સ્ટોકમાં રહેલી નથી. એ જ અમારા આ પ્રકાશનની મહત્તા સાબિત કરે છે.
૪. ગમ-વિષય-દર્શન આ એક એવું પ્રકાશન છે, જેમાં ૪પ-આગમોની વિશરૂપે અનુક્રમણિકા અપાયેલ છે, છતાં તેના પૃષ્ઠો છે. – ૩૮૪.
પ્રત્યેક આગમના પ્રત્યેક સૂત્ર કે ગાથાના વિષયોને એ જ આગમોના સુત્રોના ક્રમાંકન અનુસાર, અતીવ સુસ્પષ્ટ રૂપે અને પૃથ-પૃથક્ સ્વરૂપે અપાયેલી આ અનુક્રમણિકાથી તમે તમારો મનગમતો-આવશ્યક કે તમારા સંશોધન અને લેખનને અનુરૂપ વિષય સહેલાઈથી પસંદ કરી શકો છો.
| ગુજરાતી ભાષામાં તૈયાર કરાયેલ આ અનુક્રમણિકાથી તમે અમારા અનુવાદિત આગમોમાં તો મૂળ વિષય જોઈ જ શકો છો. તદુપરાંત મૂળ આગમો કે આગમસટીક માં પણ તમારી પસંદગીનો વિષય શોધવો આ બૃહત્ અનુકમ પરથી ખૂબ જ સરળ છે.
રૂા. ૪૦૦/-ની કિંમતને લક્ષમાં ન લઈ તેનું ઉપયોગિતા મૂલ્ય સમજશો.
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________
અમારા પ્રકારનો
५. आगमसहकोसो
જ-કાશનો આ શબ્દકોશ - એટલે સંદર્ભસ્થળ નિર્દેશ સહિતની “આગમ-ડીક્ષનેરી” જેમાં તમને મળે છે મૂળ આગમમાંથી લેવાયેલા ૪૬,૦૦૦ શબ્દો અને તેના ૩,૭૫,૦૦૦ જેટલા આગમ સંદર્ભો સહિત મૂળ-અર્ધમાગધી શબ્દોના સંસ્કૃત અર્થ અને ગુજરાતી એક કે વધુ અથ.
ચાર ભાગોમાં સમાવિષ્ટ ૨૪૦૦ જેટલા પાનાઓનો આ પુસ્તકનો સેટ મેપલીથો કાગળ, પાકુ બાઈન્ડીંગ અને આકર્ષક મુખપૃષ્ઠ તો ધરાવે જ છે. પણ તમારે માટે તેની ઉપયોગિતા છે – ” થી પર્વતનો કોઈપણ શબ્દ શોધવા માટે. ત્યાં ફક્ત શબ્દનો અર્થ જ જોઈને બેસી નથી રહેવાનું. પણ પસ્તાળીશે પીસ્તાળીશ આગમોમાં આ શબ્દ જ્યાં જ્યાં વપરાયો હોય તે-તે બધાં સ્થાનોનો નિર્દેશ પણ મળશે જ - જેના દ્વારા એક જ શબ્દ જો જુદા જુદા સંદર્ભમાં વપરાયો હશે, તો તે ભિન્ન-ભિન્ન સંદર્ભયુક્ત અર્થ કે વ્યાખ્યા પણ જાણી શકાશે.
- વળી આવા સંદર્ભો જોવા માટે તમારે જુદા જુદા પ્રકાશનોના આગમોને ફેંદવાની કોઈ જરૂર નથી. તમે માત્ર અમારું સમજુત્તા - સંપુટ સાથે રાખો. તમારે ઉપયોગી શબ્દો મૂળ આગમ કે આગમ-સટીક માં મળી જ જવાના
६. आगमनामक्रोसो આગમ શબ્દકોશની એક પૂરક ડીક્ષનેરી તે આ “આગમ નામકોશ", આ પ્રકાશન આગમસટીક માં આવતા નામો (કથાઓ)ની ડીક્ષનેરી છે. આ ડીક્ષનેરીમાં કથાના પાત્રોના નામો તો કક્કાવારી ક્રમમાં આપેલા જ છે. સાથે સાથે તે પાત્રો કે નામોનો સંક્ષિપ્ત પરિચય પણ છે.
તમારે મૂળ આગમ ઉપરાંત નિર્યુક્તિ, ભાષ્ય, ચૂર્ણિ કે વૃત્તિમાં જો આ નામ કે તે નામ સાથે સંકડાયેલ કથા કે દષ્ટાંત જાણવા છે તો અમારી ડીક્ષનેરીમાં તેતે નામને અંતે નિર્દેશ કરાયેલ આગમ સંદર્ભ જોવો. આગમ સંદર્ભ જોતાં જ તમને તે સંદર્ભવાળા આગમનું નામ, પંચાંગીનો પ્રકાર અને સૂત્રક્રમ મળી જશે. જેના આધારે તમે તે કથા કે દષ્ટાંતનો સહેલાઈથી અભ્યાસ કરી શકશો.
આ નામકોશનું મહત્ત્વ તો ત્યારે જ સમજાય જ્યારે એક જ નામ ધરાવતા એકથી વધારે પાત્રોનો અલગ-અલગ પરીચય કે જુદી જુદી કથાઓ તમને જોવા મળે. તે પણ ફક્ત રૂા. ૨૦૦/-ની કિંમતમાં. સંદર્ભ મુજબ કથા જોવા માટે અમારું માનસુખ-વે તો છે જ.
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________
ર
આગમસૂત્ર સટીક અનુવાદ
७. आगमसूत्र हिन्दी अनुवाद
૪-પ્રકાશનો
મૂળ આગમના ૯૦,૦૦૦ જેટલાં શ્લોક પ્રમાણ સાહિત્યના મૂળ પ્રકાશન પછી જેમ તેનો ગુજરાતી અનુવાદ કર્યો, તેમ હિન્દી અનુવાદ પણ કર્યો. ફર્ક એટલો જ કે આ હિન્દી અનુવાદ બાર ભાગોમાં આશરે ૩૨૦૦ જેટલા પાનાઓમાં પથરાયેલો છે. ગુજરાતી અનુવાદ કરતા ૩૦૦થી પણ વધારે પૃષ્ઠો તેમાં ઉમેરાયા છે, જે ફક્ત કદની વૃદ્ધિ જ નથી, પણ અર્થવિસ્તાર અને પેરેગ્રાફોની પ્રચૂરતા પણ ધરાવે જ છે. હિન્દીભાષી મહાત્માઓને પણ આગમના પદાર્થજ્ઞાનથી વંચિત ન રહેવું પડે તે આશયથી તૈયાર કરાયેલ આ આગમસૂત્ર હિન્દી અનુવાદ હિન્દી ભાષાની સમૃદ્ધિ અને સાહિત્યિક મૂલ્ય તો ધરાવે જ છે. તે ગુજરાતી ભાષી આગમરસિકો અને તત્ત્વજિજ્ઞાસુઓ માટે પણ મહત્ત્વનું સંદર્ભશાસ્ત્ર બની રહ્યું છે.
રૂા. ૨૭૦૦/-નું મૂલ્ય ધરાવતા આ ગામસૂત્ર-હિન્દી અનુવાદ્ માં પણ ક્રમાંક્ન તો મૂળ આગમ, આગમ ગુજરાતી અનુવાદ અને આમ સીાં અનુસાર જ થયેલ છે. તેથી અભ્યાસીઓને તુલના કરવી સરળ પડે છે.
૮. આગમ થાનુયોગ
-પ્રકાશનો
આગમ કાર્ય વિષયક આ અમારું નવમું પ્રકાશન છે. જેમાં “કથાનુયોગ” નામે અનુયોગની મુખ્યતા છે. આ પ્રકાશનમાં મૂળ આગમો, આગમો પરની નિયુક્તિ, ભાષ્ય, ચૂર્ણિ, વૃત્તિ કે અવસૂરી એ તમામનો સમાવેશ કરી આ આગમ કથાનુયોગનું સંકલન અને ગુજરાતી અનુવાદ કરવામાં આવેલ છે. જે છ ભાગોમાં વિભાજીત છે ૨૨૦૦ જેટલા પૃષ્ઠોમાં સમાવિષ્ટ છે અને કથાઓને દશ વિભાગમાં ગોઠવેલ છે.
આ કથાનુયોગમાં તીર્થંકર, ચક્રવર્તી, વાસુદેવ, બલદેવ એ ઉત્તમપુરુષો સંબંધી કથાનક કે માહિતીનો સંગ્રહ છે, શ્રમણ વિભાગમાં ગણધરો, પ્રત્યેકબુદ્ધો, નિવો, અન્ય શ્રમણોની કથાઓ છે. તે સાથે આશરે ૯૦થી વધુ પૃષ્ઠોમાં ગોશાળાનું કથાનક તેના પૂર્વભવ, વર્તમાનભવ અને ભાવિ ભવો સહિત મૂકેલ છે. તે સિવાય શ્રમણી કથા, શ્રાવક કથા, શ્રાવિકા કથા, અન્યતીર્થી કથા, પ્રાણી કથા, પ્રકીર્ણ કથા અને દૃષ્ટાંતોના અલગ વિભાગો છે. પ્રત્યેક કથાને અંતે તેના આગમ સંદર્ભો પણ મૂકેલા છે, જેથી મૂળ માહિતી સ્રોત જોઈ શકાય. છટ્ઠા ભાગમાં અકારાદિક્રમે પ્રત્યેક કથાના નામોની ગોઠવણી અને તેની સાથે પૃષ્ઠાંક આપેલા છે, જેથી કોઈપણ કથા શોધવી અત્યંત સરળ બને છે.
આ ‘આગમ કથાનુયોગ'' કેવળ કથારસિકો તથા વ્યાખ્યાતાઓ માટે અત્યંત ઉપયોગી પ્રકાશન છે. જેનું મૂલ્ય માત્ર રૂા. ૧,૫૦૦/- છે. તેમજ સન-૨૦૦૪માં જ પ્રકાશિત થયેલ હોવાથી હજી સરળતાથી ઉપલબ્ધ છે.
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________
અમારા પ્રકાશનો
૯. આગમ મહાપૂજનવિધિ આ એક લઘુ પુસ્તિકા છે. જેમાં પીસ્તાળીશ આગમ મહાપૂજન ભણાવવા માટેની સરળ, સ્પષ્ટ, શાસ્ત્રીય વિધિ છે. સાથે-સાથે પંડિત શ્રી રૂપવિજયજી કૃત ૪૫આગમ પૂજાઓ પણ આપી દીધેલ છે. અષ્ટપ્રકારી પૂજાના અભિનવ દુહા પણ છે.
કોઈપણ વિધિકાકને સહેલાઈથી પૂજન કરાવતા ફાવે તે રીતે વિધિ સાથે સૂચનાઓનો નિર્દેશ છે. તેમજ આગમ મંડપની રચના, માંડ્ઝ, આવશ્યક સામગ્રી, વિધિમાં પ્રત્યેક કાર્ય માટે જરૂરી એવા સહાયકોની કાર્ય વહેંચણી પણ જણાવેલ છે.
મોટા ટાઈપ, પધોની સુંદર ગોઠવણી, પ્રત્યેક પૂજન માટેનું અલગ પેજ, દરેક પૂજનને માટેની સૂચના, તે પૂજનની સાથે જ અપાયેલી હોય તેવું આ એક માત્ર પ્રકાશન છે.
૧૦. આગમસૂત્ર સટીક અનુવાદ
- ૪૮પકારનો પ્રસ્તુત પ્રકાશનમાં આગમોના મૂળસૂત્રોનો અક્ષરશઃ અનુવાદ તો છે જ. સાથે સાથે આગમોની નિયુક્તિ અને ટીકાનો પણ અનુવાદ કરેલ હોવાથી અમે “સટીક અનુવાદ” એવું નામકરણ કરેલ છે. જેમાં ૪૫ આગમો ઉપરાંત બે વૈકલ્પિક આગમો અને ક૫ [બાસા સૂત્રના સમાવેશથી ૪૮ પ્રકાશનો થાય છે. જેને આ સાથે અમે કર-ભાગોમાં પ્રકાશિત કરેલ છે.
આ સટીક અનુવાદમાં છ છેદ સૂત્રોનો અનુવાદ માત્ર મૂળનો જ છે, તેમાં સટીક અનુવાદ નથી. સંસ્કૃત અને પ્રાકૃત ભાષાજ્ઞાનથી વંચિત વ્યુતરસિકો કે સ્વાધ્યાય પ્રેમીઓને આ અત્યંત ઉપયોગી પ્રકાશન છે, જેનું સંયુક્ત મૂલ્ય રૂ. ૧૦,૦૦૦/- છે, કે જે કિંમતમાં તો કોઈ ૪૫ સટીક આગમોનો અનુવાદ પણ ન કરી આપે.
આ સટીક અનુવાદ સંપુટમાં-અંગસૂત્રો, ઉપાંગ સૂત્રો અને મૂળસૂત્રોનો સંપૂર્ણ સટીક અનુવાદ છે. પયજ્ઞા સૂત્રોમાં પણ ઉપલબ્ધ ટીકાઓનો અનુવાદ કરેલો જ છે, નંદી અને અનુયોગ બંને સૂત્રોનું વર્તમાન પદ્ધતિથી સાનુવાદ વિવેચન કરેલ છે અને છેદસૂત્રો, કલ્પસૂત્ર અને કેટલાંક પન્નાઓનો મૂળનો અનુવાદ છે.
આ હતી આગમ સબરી અમારા ૨૫૦ પ્રકારનોની યાદી
- * -- -
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________
ગમસન્ન સટીક અનુવાદ
આગમ સિવાયના સાહિત્ય સર્જનની ઝાંખી
(૧) વ્યાકરણ સાહિત્ય - ૦ અભિનવ હૈમ લઘુપ્રક્રિયા ભાગ-૧ થી ૪
– મહોપાધ્યાય વિનયવિજયજી કૃત “લધુપ્રક્રિયા પર સિદ્ધહેમ શબ્દાનુશાસન અને તેની સાથે સંબંધિત અનેક સંદર્ભગ્રંથોના ઉપયોગથી તૈયાર કરાયેલો એવો આ દળદાર ગ્રંથ છે. જે ક્રાઉન આઠ પેજમાં તૈયાર થયેલ છે. સંસ્કૃત વ્યાકરણના અભ્યાસ માટેનું આ પ્રકાશન છે. જે ગુજરાતી ભાષાના માધ્યમથી તૈયાર થયેલ છે. તેમાં મૂળસૂત્ર, તેનો અર્થ, વૃત્તિ, નૃત્ય, અનુવૃત્તિ, વિશેષ વિવેચન જેવા સાત વિભાગો અને પ્રચૂર પરિશિષ્ટો છે.
૦ કૃદન્તમાલા - – આ લઘુ સર્જનમાં ૧૨૫ ધાતુઓના ૨૩ પ્રકારે થતાં કૃદન્તોનું કોષ્ટક છે.
(૨) વ્યાખ્યાન સાહિત્ય - ૦ અભિનવ ઉપદેશ પ્રાસાદ ભાગ-૧ થી ૩.
- આ એક સ્વતંત્ર વ્યાખ્યાનમાળા છે. “મહ જિસાણં'' નામક સઝાયમાં આવતા શ્રાવકના ૩૬ કર્તવ્યો ઉપરના ૧૦૮ વ્યાખ્યાનો તેમાં ગોઠવેલા છે. પ્રત્યેક વ્યાખ્યાન માટે દશ-દશ પેજ ફાળવેલ છે. જે પ્રત્યેકમાં શ્લોક જૈનેત્તર પ્રસંગ - સંબંધિત કર્તવ્યની તાત્વિક વ્યાખ્યા અને સમજ-જૈનકથા અને કર્તવ્યને અનુરૂપ સ્તવનાદિ પંક્તિની સુંદર ગુંથણી છે.
૦ નવપદ-શ્રીપાલ
- શાશ્વતી ઓળીના વ્યાખ્યાનરૂપે આ પુસ્તકનું સર્જન થયું છે, જેમાં નવે પદનું અલગ-અલગ વિવેચન સાથે નવ દિવસમાં શ્રીપાલચ»િ પણ પૂરું થાય, તે રીતે ગોઠવેલા નવ વ્યાખ્યાનોનો સમન્વય છે.
(૩) તરવાભ્યાસ સાહિત્ય : ૦ તત્ત્વાર્થસૂત્ર પ્રબોધ ટીકા-અધ્યાય-૧ ૦ તત્તરાધિગમ સૂબ અભિનવ ટીકા-અધ્યાય-૧ થી ૧૦
- આ ગ્રંથમાં તત્વાર્થ સૂત્રના દર્શ અધ્યાયોનું અલગ-અલગ દશ પુસ્તકમાં અતિ વિસ્તૃત વિવેચન ધરાવતું દશાંગ વિવરણ છે. જેમાં સૂકહેતુ, મૂળસૂત્ર, સંધિરહિત સૂત્ર, સૂકાઈ, શબ્દજ્ઞાન, અનુવૃત્તિ, અનેક સંદર્ભ ગ્રંથોને આધારે તૈયાર કરાયેલ અભિનવ ટીકા, સૂબસંદર્ભ, બપધ, સૂત્રનિષ્કર્ષ જેવા દશ વિભાગો છે.
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________
અમારા પ્રકાશનો
પ્રત્યેક અધ્યાયને અંતે સૂત્રક્રમ, અકારાદિ ક્રમ, શ્વેતામ્બર-દિગમ્બર પાઠભેદ જેવા પરિશિષ્ઠો તથા દશમા અધ્યાયના પુસ્તકમાં અંતે શબ્દસૂચિ, વિષયસૂચિ,
સંબંધકારિકા જેવા ઉપયોગી પરિશિષ્ઠો છે.
૦ તત્ત્વાર્થ સૂત્રના આગમ આધાર સ્થાનો.
– આ સંશોધન કક્ષાનું એક વિશિષ્ટ પુસ્તક છે, જેમાં તત્ત્વાર્થ સૂત્રના પ્રત્યેક સૂત્રનો મૂળ આગમમાંથી ઉપલબ્ધ સંદર્ભ, સંદર્ભ પાઠ, સંદર્ભ સ્થળનો ઉલ્લેખ છે. તેમજ શ્વેતામ્બર-દિગમ્બર પાઠભેદની તાલિકા અને વિશ્લેષણ છે.
(૪) આરાધના સાહિત્ય -
-સમાધિમરણ :
અંત સમયે અને ભાવિ ગતિ સુધારવા માટે મરણ સમયે ચિત્તની સમાધિ જળવાય રહે તેવી આરાધના વિધિ, આરાધના સૂત્રો, આરાધના પધો, આરાધના પ્રસંગો વગેરે સાત વિભાગોમાં આ ગ્રંથ સર્જેલો છે.
૦ સાધુ અંતિમ આરાધના
૦ શ્રાવક અંતિમ આરાધના
(૫) વિધિ સાહિત્ય -
૦ દીક્ષા-યોગાદિ વિધિ
૦ વિધિ સંગ્રહ ભાગ-૧
૦ સાધુ-સાધ્વી કાળધર્મ વિધિ
સાધુ-સાધ્વી, શ્રાવક-શ્રાવિકાઓનો અંત સમય સુધારવા માટે નિત્ય કરવાની એવી આ આરાધના છે, મૂળ પ્રાકૃત અને સંસ્કૃતમાં ગ્રંથસ્થ થયેલ આ વિધિને સરળ ગુજરાતીમાં રજૂ કરેલ છે, પંચાંગના કદની આ પુસ્તિકા સાથે રાખવી પણ સરળ છે.
3
(૬) પૂજન સાહિત્ય ઃ
♦ આગમ મહાપૂજન વિધિ-જેની નોંધ આગમ વિભાગમાં છે. ૦ પાર્શ્વ પદ્માવતી પૂજનવિધિ
૧૫
(૭) યંત્ર સંયોજન :
૦ ૪૫-આગમ યંત્ર
૦ વિંશતિ સ્થાનક યંત્ર
3
૧
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________
પગમસુત્ર સટીક અનુવાદ
(૮) જિનભક્તિ સાહિત્ય - ० चैत्यवन्दन पर्वमाला ० चैत्यवन्दनसंग्रह-तीर्थजिन विशेष • चैत्यवन्दन चोविसी ૦ ચૈત્યવંદન માળા
- આ એક સંપાદન ગ્રંથ છે. જેમાં પર્વદિન તથા પર્વતિથિના ચૈત્યવંદનો, ચોવિસ નિની ચોવિસી રૂ૫ ચૈત્યવંદનો, વિવિધ તીર્થમાં બોલી શકાય તેવા અને જિનેશ્વર પરમાત્મા વિષયક વિવિધ બોલ યુક્ત એવા ૭૯ ચૈત્યવંદનોનો વિશાળ સંગ્રહ છે.
0 શત્રુંજય ભક્તિ • शत्रुञ्जय भक्ति ૦ સિદ્ધાચલનો સાથી - સિદ્ધાચલ ભાવયાત્રા, સ્તુતિ-ચૈત્યવંદનાદિ ૦ વીતરાગ સ્તુતિ સંચય-૧૧૫૧ ભાવવાહી સ્તુતિનો સંચય ૦ ચૈત્ય પરિપાટી
(૯) પ્રકીર્ણ સાહિત્ય , ૦ શ્રી નવકાર મંત્ર-નવ લાખ જાપ નોંધપોથી ૦ શ્રી ચાસ્ત્રિ પદ એક કરોડ જાપ નોંધપોથી જ અભિનવ જૈન પંચાંગ ० अभिनव जैन पञ्चाङ्ग ૦ અમદાવાદ જિનમંદિર-ઉપાશ્રય આદિ ડિરેક્ટરી ૦ બાર વ્રત પુસ્તિકા તથા અન્ય નિયમો ૦ શ્રી ડાનપદ પૂજા જ કાયમી સંપર્ક સ્થળ ૦ ચોઘડીયા તથા હોરા કાયમી સમયદર્શિકા (૧૦) સુત્ર અભ્યાસ-સાહિત્ય૦ જૈન એડ્યુકેશનલ સર્ટિફિકેટ કોર્સ ૦ પ્રતિક્રમાણસૂત્ર અભિનવ વિવેચન ભાગ-૧ થી ૪
રીતે અમારા ૩૦૧ પ્રકાશનો થયા છે.
- X
- X
–
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________
બાલબ્રહ્મચારી શ્રી નેમિનાથાય નમઃ નમો નમો નિમ્મલĆસણસ્સ
૫.પૂ. આનંદ-ક્ષમા-લલિત-સુશીલ-સુધર્મસાગર ગુરૂભ્યો નમઃ
* ગ
-
39 :
૦ આ ભાગમાં દશવૈકાલિક નામક મૂળ સૂત્રનો સંપૂર્ણ સમાવેશ થાય છે. ‘દશવૈકાલિક' નામ સંસ્કૃત અને ગુજરાતીમાં પ્રસિદ્ધ છે. પણ પ્રાકૃતમાં તેનું નામ ‘દવેયાલિય’ છે. કેટલાંક ‘દસકાલિય’ સૂત્ર પણ કહે છે. તે પણ શાસ્ત્રીય છે. આ આગમમાં કુલ ૧૦ અધ્યયન તથા ૨ - ચૂલિકાઓ છે.
36/2
૧૭
આ સમગ્ર આગમ ચરણકરણ અનુયોગની મુખ્યતાવાળું છે, શ્રમણ જીવનના પાલન માટેની નિયમાવલી સ્વરૂપ આ આગમની રચના શય્યભવસૂરિજીએ પુત્ર મનમુનિને માટે કરેલી છે.
મૂળસૂત્રો ચાર છે, તેમાં આ ત્રીજું મૂળસૂત્ર છે. આગમોમાં આ આગમનો ક્રમ - ૪૨ મો છે. તેમાં નિર્યુક્તિ, ભાષ્ય અને હરિભદ્રસૂરિ રચિત વૃત્તિ સહિત મૂળ દશવૈકાલિક સૂત્રનો અનુવાદ અહીં કરેલ છે. તેમાં શ્રી જિનદાસગણી કૃત ચૂર્ણિના અંશો પણ સમાવેલ છે, તે સિવાય શ્રી અગસ્ત્યસિંહ સૂરિની પૂર્ણિ પણ મળે છે. તેમજ બે-ત્રણ ટીકાઓ પણ જોવા મળે છે. જેમાં શ્રી અગસ્ત્યસિંહ સૂરિષ્કૃત ચૂર્ણિ તો અલગથી અનુવાદ કરવા યોગ્ય છે, જે પ્રૌઢ પ્રાકૃતમાં રચાયેલી છે.
પ્રસ્તુત અનુવાદમાં અમે સટીક વિવેચન શબ્દ એટલે પ્રયોજ્યો છે, જેથી આ માત્ર કોઈ એક જ વૃત્તિનો અનુવાદ ન બની રહેતા તેમાં સંદર્ભો પણ ઉમેરી શકાય, કેટલાંક ન્યાયો, વ્યાકરણ આદિ બાદ પણ થઈ જાય અને અને આવશ્યક્તા મુજબ સંક્ષેપ કે વિસ્તાર પણ થઈ શકે. જો કે શ્રી હારિભદ્રીયવૃત્તિની મુખ્યતા તો છે જ અને જ્યાં વૃત્તિ છોડેલ હોય ત્યાં - ૪ - ૪ - ૪ - • આવી નિશાની પણ કરી છે. શ્રમણ જીવન માટે નિતાંત ઉપયોગી અને આચારાદિ સૂત્રોની કેટલીક અનુવૃત્તિરૂપ આ આમ માત્ર વાંચવા-લાયક જ નહીં પણ મનનીય અને ચિંતનીય છે સાથે આચરણીય પણ છે જ, કેમકે સમગ્ર તિદિન ચર્યાનો તેમાં સમાવેશ થયેલો છે. હાલ આ આગમના યોગોદ્વહન પછી જ સાધુ-સાધ્વીને વડીદીક્ષા રૂપ ઉપસ્થાપના કરાય છે.
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________
દશવૈકાલિકમૂવમૂત્ર-સટીક અનુવાદ
૪૨
દશવૈકાલિક મલસૂત્ર-૩
અનુવાદ તથા ટીકાનુસારી વિવેચન ૦ શ્રી શય્યભવસૂરિજી વિરચીત દશવૈકાલિક સૂત્રની શ્રી હરિભદ્રસૂરિકૃત બૃહદ્રવૃત્તિથી અનુવાદ આરંભતા માંગલિકને કહે છે -
• મંગલ •
ગાથા - (૧) અન્ય તેજને જિતનારા, સુર અને અસુરના ઇંદ્રોથી સેવિત, નિર્મળ, ત્રાસ રહિત, ત્રિલોક ચિંતામણી વીર પ્રભુ જય પામે છે.
વિવેચન - અહીં અર્થથી અરહંત પ્રણિત, સૂત્રથી ગણધર રચિત પૂર્વગત શ્રત ઉદ્ધરીને, શરીર અને મનના કટક દુઃખ પરંપરના વિનાશ હેતુથી દશકાલિક નામક શાસ્ત્રના અતિ સૂક્ષ્મ અને મહાર્થ વાળી વ્યાખ્યા કહીએ છીએ - તેમાં પ્રસ્તુત અર્થને પ્રગટ કરવાને ઇષ્ટદેવતા નમસ્કાર દ્વારથી સર્વ વિઘ્નના વિનાશમાં સમર્થ પરમ મંગલના આલય સ્વરૂપ આ પ્રતિજ્ઞા ગાથાને નિર્યુક્તિકાર કહે છે -
• નિર્યુક્તિ : ૧
સિદ્ધિ ગતિ પ્રાપ્ત અને કર્મ વિશુદ્ધ એવા સિદ્ધોને નમસ્કાર કરીને દશકાલિકની નિયુક્તિ હું રચીશ- સ્તવીશ.
• વિવેચન - ૧
સિદ્ધિ ગતિ પામેલને નમીને દશકાલિક નિર્યુક્તિ હું કરીશ. તેમાં સિદ્ધિ પામે છે - આમાં સંપૂર્ણ અર્થ પ્રાપ્ત કરેલા છે તે સિદ્ધિ - લોકાગ્ર ક્ષેત્રરૂપ. કહ્યું છે - અહીં શરીર છોડીને ત્યાં જઈને સિદ્ધ થાય છે. જવાય છે તે ગતિ, સિદ્ધ ગતિને સમીપતાથી પામેલા અર્થાત સર્વ લોકાંત ક્ષેત્રને પામેલા ને. - x- તેમાં પૃથ્વી આદિ એકેન્દ્રિયો પણ કર્મને વશ ત્યાં જવાથી યશોકત સ્વરૂપવાળા થાય છે. તેથી આગળ કહ્યું - જ્ઞાનાવરણીયાદિ કર્મથી રહિત - કર્મ કલંક રહિત એવાને,
(શંકા) જો એમ છે તો “સિદ્ધિ ગતિ પ્રાપ્ત” એવું ન કહો. કેમકે કર્મવિશુદ્ધ જ સિદ્ધિ ગતિ પામે છે. (સમાધાન) આ વિધાન ગમે તે ક્ષેત્રના વિભાગમાં રહેલા સિદ્ધજીવોને માનનાર દુર્નયના વાદને નિવારવા માટે છે. તેઓ તીિિદ સિદ્ધ ભેદથી
અનેક પ્રકારે હોય છે. આ ૧૫ ભેદ આ પ્રમાણે - તીર્થસિધ્ધ, અતીર્થસિધ્ધ, તીર્થકર સિદ્ધ, અતીર્થકર સિદ્ધ, સ્વયંબદ્ધ, પ્રત્યેક બુદ્ધ, બુદ્ધબોધિત સિદ્ધ, સ્ત્રીલિંગ સિદ્ધ. પુરૂષલિંગ સિદ્ધ, નપુંસકલિંગ સિદ્ધ, સ્વલિંગ સિદ્ધ, ગૃહીલિંગ સિદ્ધ, એક સિદ્ધ, અનેક સિદ્ધ. તેથી “સર્વ સિદ્ધ" કહ્યા છે. • • - ૪-.
કર્મથી વિશુદ્ધ”ને નમસ્કાર, આ વિશેષણ વડે જેઓ કર્મ-વાળા- અણિમાદિ વિચિત્ર ઐશ્વર્યવાળા સિદ્ધ માને છે, તેમની માન્યતાનું ખંડન કરેલ છે. જે ૪- - - કેમ કે અણિમાદિ સિદ્ધિઓની વાંછાથી તેઓ નામના જ સિદ્ધ છે, જે મુમુક્ષુએ ઇચ્છવા લાયક નથી.
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________
મંગલ નિર્યુક્તિ
સર્વ સિદ્ધોને એ વિશેષણથી સિદ્ધના પંદર ભેદો બતાવીને સર્વથા અદ્વૈતપક્ષનું ખંડન કરેલ છે. કેમકે તેઓ એક જ ભૂતાત્માને દરેક ભૂતમાં રહેલો માને છે. જો એક જ ભૂત હોય તો તે મોક્ષમાં જતાં મોક્ષપ્રવાહ બંધ થઈ જાય અને બીજા જીવોને મોક્ષનો અભાવ થઈ જાય.
નમીને આના વડે નિત્ય અને અનિત્ય એવા બે એકાંત વાદ માનનારાઓનું દૂષણ બતાવે છે - x x- બંનેમાં કત્વા પ્રત્યય ન લાગે તેમ વ્યાકરણના નિયમોથી - *- x• બતાવેલ છે. - x x
હવે સર્વે સિદ્ધોને નમીને શું કરે છે? તે જણાવે છે - હું દશકાલિકની નિકિતનું કીર્તન કરીશ - ચીશ. તેમાં કાળ વડે નિવૃત્તતે કાલિક અર્થાત્ પ્રમાણ કાળ' વર્ડ, એ ભાવ છે. દશ અધ્યયયના ભેદરૂપ હોવાથી દશ પ્રકાર “કાલિક છે. તેમાં પ્રકાર શબ્દના લોપથી “દશકાલિક' શબ્દ થયો. ત્ર' શબ્દનો અર્થ અમે આગળ કહીશું.
નિયુક્તિ - નિયુક્ત જ સૂત્ર અને થોંની યુક્તિ એટલે પરિપાટી તે નિર્યુક્તિયુક્તિ. આમાં યુક્તિ શબ્દનો લોપ થવાથી “નિર્યુક્તિ' શબ્દ બન્યો. તે છુટી • જૂદી બાબતોની યોજના ખુલાસાથી કહીશું.
શાસ્ત્રો આદિ, મધ્ય અને અંતમાં મંગલના ભાગી થાય છે. • નિર્યુક્તિ - ૨ - શાસ્ત્રોના આદિ, મધ્ય અને અંતમાં વિધિપૂર્વક મંગળનો પરિગ્રહ કરીને • વિવેચન - ૨ -
શાસ્ત્રની આદિમાં - પ્રારંભે, મધ્યમાં, અવસાને - અંતમાં, મંગલનો પરિગ્રહ કરીને કઈ રીતે? વિધિ વડે - પ્રવચનમાં કહેલ પ્રકારથી. ત્રણ મંગલની પરિકલ્પના શા માટે? બધાં વિનો દૂર કરવા માટે ઇચ્છિત શાસ્ત્રાર્થનો પાર પામવાને માટે, મધ્યમંગલનો પરિગ્રહ તેના સ્થિરીકરણને માટે છે, અંત્ય મંગલનો પરિગ્રહ તે જ સૂત્રાર્થ શિષ્ય પરંપરામાં નાશ થયા વિના ચાલે તે માટે છે. અહીં સાક્ષેપ - પરિહાર આવશ્યકતા વિવરણથી જાણવો.
સામાન્યથી આ સર્વ શાસ્ત્ર મંગલ છે. જેમ નિર્જરાર્થે કરતાં તપની જેમ જાણવું. આ હેતુ અસિદ્ધ નથી. કેમકે વચનવિજ્ઞાનરૂપ આ શાસ્ત્ર છે. જ્ઞાનથી નિર્જરસરૂપ સાર્થક્તા સ્વીકારેલી છે. કહ્યું છે કે નૈરાચિક જે કર્મ ઘણાં કરોડ વર્ષે ખપાવે છે. તે ત્રણ ગુતિવાળો જ્ઞાની શ્વાસોચ્છવાસ માબમાં ખપાવે છે, ઇત્યાદિ. અહીં આદિ મંગલ
મપÍિકા” અધ્યયનાદિ છે. કેમ કે તે ધર્મ પ્રશંસા પ્રતિપાદક સ્વરૂપવાળા છે. મધ્ય મંગલ- ધર્મ, અર્થ, કામ અધ્યયનાદિ છે, કેમકે તેમાં આચારકથા વિસ્તારતી કહેવાયેલ છે. ચરમમંગલ ભિક્ષુ અધ્યયનાદિ છે. કેમકે તેમાં ભિક્ષુ ગુણો આદિનું અવલંબન છે. આ પ્રમાણે અધ્યયનના વિભાગથી ત્રણ મંગલ બતાવ્યા,
હવે સુત્રવિભાગથી બતાવે છે - તેમાં આદિમંગલ “ઘો મંગલ ઇત્યાદિ સૂત્ર, કેમકે તેમાં ધર્મ બતાવેલો હોવાથી તે મંગલનો હેતુ છે. મધ્ય મંગલ કાદંસણો'
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦.
દવેકાલિકમૂલસૂત્ર-સટીક અનુવાદ ઇત્યાદિ સૂત્ર છે. કેમકે જ્ઞાનની સાથે સંબંધ કરવાથી તે જ્ઞાન મંગલનો હેતુ છે, અંત્ય મંગલ “નિકખમમાણા” આદિ૦ છે. કેમકે ભિક્ષગુણોની સ્થિરીકરણાર્થે વિવિક્તચર્ચાનો વિષય હોવાથી ભિક્ષુ ગુણોનું મંગલરૂપ જાણવું.
મંગલ' શબ્દનો અર્થ શો છે? - - - જે વડે હિત મંગાય તે મંગલ મંગાય અથવા સધાય તે મંગલ અથવા મ એટલે ધર્મ. લા - લાવે છે. અથવા ધર્મને લાવે તે મંગલ. અતવા મને સંસારથી ગાળે - છૂટો કરે તે મંગલ અર્થાત સંસારથી દૂર કરે છે. તે નામાદિ ચાર ભેદે છે. તે આ રીતે ૦ નામ મંગલ, સ્થાપના મંગલ, દ્રવ્યમંગલ, ભાવ મંગલ. આનું સ્વરૂપ આવશ્યકના વિવરણથી જાણવું. તેને માટે નિયુક્તિકાર કહે છે -
• નિક્સ - ૨ - નામાદિ મંગલને ચાર પ્રકારે પ્રરૂપીને.. • વિવેચન - ૨ તે પૂર્વે ક્વા પ્રત્યાયના વિધાનથી બતાવીને શું? તે કહે છે - • નિયુક્તિ - ૩ -
શ્રુતજ્ઞાનમાં અનુયોગ વડે પ્રાપ્ત કરેલ, તે ચાર પ્રકારે છે- ચરણાકરણાનુયોગ, ધમનુયોગ, ગણિતાનુયોગ, દ્રવ્યાનુયોગ.
• વિવેચન - ૩ -
શ્રુત એવું જે જ્ઞાન તે શ્રુતજ્ઞાન. તે શ્રુતજ્ઞાનમાં અનુયોગ વડે અધિકાર છે. અહીં આવી ભાવના છે - ભાવમંગલ અધિકારમાં શ્રુતજ્ઞાનથી અધિકાર છે. જે ભૂત વડે જ બીજાનો અને પોતાનો અનુયોગ થાય છે. તેનું દૃષ્ટાંત પ્રદીપ માફક સમજવું. તેના ઉદ્દેશાદિ પ્રવર્તે છે. • x- તેમાં જે પહેલાં કહેવાય. તેમાં પહેલાં ઉદ્દેશ કરાયેલનો સમુદેશ, પછી તેનીસમનુજ્ઞાથાય, તેત્રણેના સાથે હોવાથી‘અનુયોગ થાય છે. તેથી નિયુક્તિકારે અહીં કહ્યું કે - “શ્રુતજ્ઞાનમાં અનુયોગ વડે અધિકાર છે. તે ચાર ભેદે છે -
(૧) ચરણકરણાનુયોગ - આચરાય તે ચરણ અર્થાત્ વ્રત આદિ. હ્યું છે કે - વ્રત, શ્રમણ ધર્મ, સંયમ, વૈયાવચ્ચ, બ્રહ્મગુતિ, જ્ઞાનાદિનિક, તપ, ક્રોનિગ્રહાદિ ચણ છે. કરાય તે કરણ - પિંડ વિશુદ્ધિ આદિ. કહ્યું છે - પિડ વિશુદ્ધિ. સમિતિ, ભાવના, પ્રતિમા, ઇંદ્રિયનિરોધ, પંડિલેહણ, ગુતિ અને અભિગ્રહ તે કરણ છે. આ ચરણ - કરણનો અનુયોગ તે ચરણકરણાનુયોગ. અનુયોગ એટલે અનુરૂપયોગ - સૂત્રનો અર્થન સાથે અનુરૂપ સંબંધ - વ્યાખ્યાન
(૨) ધર્મકથાનુયોગ; (૩) કાલ - ગણિતાનુયોગ, (૪) દ્રવ્યાનુયોગ.
તેમાં કાલિક શ્રુત તે ચરણકરણાનુ યોગ છે. ઋષિભાષિત, ઉત્તરધ્યયન આદિ ધર્મકથાનુયોગ, સૂર્યપ્રજ્ઞમિ આદિ ગણિતાનુયોગ અને દૃષ્ટિવાદ તે દ્રવ્યાનુયોગ છે. અહીં અર્થથી અનુયોગ બે ભેદે છે - અપૃથક્વ અને પૃથક્ત. એક જ સૂત્રમાં ચારે અનુયોગ કહેવાય તે અપૃથક્વ જાણવા કેમકે સૂત્રોના અનંત ગુણ અને પર્યાય હોવાથી બધાં અનુયોગ સાથે લેવાય. પૃથક્વ અનુયોગમાં કોઈ સૂત્રમાં ચરણ કરણ, કોઈકમાં
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________
અનુયોગ વર્ણન ધર્મકથાનુયોગ આદિ અનુયોગ જૂદા જૂદા આવે છે. આર્ય વ્રજ સુધી ચારે અનુયોગ કાલિકાનુયોગ સાથે હતા. પછી કાલિક શ્રુતમાં અને દૃષ્ટિવાદમાં જૂદા જૂદા અનુયોગ થયા. આ બધો વિસ્તાર વિશેષાવશ્યક સૂત્રથી જાણવો. અહીં પૃથકત્વ અનુયોગથી અધિકાર છે. તેથી નિયુક્તિકાર કહે છે -
• નિર્યુક્તિ - ૪ -
અપૃથકત્વ અને પૃથકત્વ બતાવીને અહીં અધિકાર છે. અહીં ચરણકરણ અનુયોગના દ્વારો આ પ્રમાણે છે :
• વિવેચન - ૪ -
અપૃથકત્વ પૃથકત્વનો કંઈક નિર્દેશ કરીને અહીં પ્રક્રમમાં અધિકાર છે - ચરણકરણ અનુયોગથી. ચરણકરણાનુયોગના પ્રવેશ મુખ કહેવાનાર લક્ષણવાળા થાય છે, આ ગાથાર્થ કહ્યો.
• નિર્યુક્તિ - ૫ -
નિક્ષેપ, એકાઈક, નિરક્ત વિધિ, પ્રવૃત્તિ, કોના વડે, કોનો? તે દ્વારના ભેદ, લક્ષણ, તેની યોગ્યતા, પરિષદ્ સૂત્રાર્થ વર્ણન.
• વિવેચન - ૧ -
આનો વિસ્તાર આવશ્યકના વિવરણથી જાણવો. સ્થાન શૂન્યા, તેનો સંક્ષેપાર્થ કહીએ છીએ. “નિક્ષેપ' અનુયોગનો નિક્ષેપ કરવો. તે આ પ્રમાણે - નામ અનુયોગ ઇત્યાદિ. તેના જ એકાર્દિકો કહેવા, તે આ પ્રમાણે - અનુયોગ નિયોગ ઇત્યાદિ. તેનું જ નિરુક્ત કહેવું. અનુયોજન તે અનુયોગ અથવા અનુરૂપ યોગ ઇત્યાદિ. તેની જ વિધિ કહેવી. વક્તા અને શ્રોતાના અધિકાર બતાવવા. તેમાં સૂત્રનો શબ્દાર્થ કહેવો તે પહેલું નિયુક્તિ મિશ્રિત તે બીજો, ત્રીજું સંપૂર્ણ કથન, આ અનુયોગની વિધિ છે.
શ્રોતાની વિધિ આ પ્રમાણે - મૂંગો, હુંકાર, નાટ્યકાર, પ્રતિષચ્છા, વિમર્શ, પછી પ્રસંગ પારાયણ, પરનિષ્ઠા એ સાત ગુણ છે.
અનુયોગની પ્રવૃત્તિ અને વક્તવ્યતા ચાર ભંગાનુસારથી જાણવી - (૧) ગુરુ પ્રમાદી-શિષ્ય અપમાદી, (૨) ગુરુ અપમાદી-શિષ્ય પ્રમાદી, (૩) બંને પ્રમાદી. અહીં બીજામાં કોઈ પ્રવૃત્તિ થતી નથી. પહેલાં અને બીજામાં થોડી-થોડી પ્રવૃત્તિ થાય, ચોથા ભંગમાં સંપૂર્ણ પ્રવૃત્તિ થાય.
અહીં દૂધદેનારી ગાયનું દષ્ટાંત છે. (૧) ગાય વસૂકી ગયેલી, દોહનાર હોંશિયાર. (૨) ગાય દૂધ દેનારી, દોહનાર આળસુ. (૩) બંને નકામા. (૪) બંને કુશળ. આ ઉપમાથી આચાર્ય અને શિષ્યોને જાણવા. ગાય સમાન ગુરૂ, દોહનાર માકક શિષ્યો, દૂધ માફક અર્થ સમજાવવાની પ્રવૃત્તિ. તે બીજા અને ત્રીજા ભંગમાં શૂન્ય જાણવી. ઇચ્છા ન હોય તો ગુરૂ યત્કિંચિત્ શિષ્યને પ્રાપ્ત કરાવી શકે. ચોથામાં પણ ગુરુની આકાંક્ષા અને શિષ્યના અપ્રમાદથી લાભ થઈ શકે છે. અનુયોગ કોણે કરાવવો તે કહે છે - તેમાં જે આવા પ્રકારના આચાર્ય હોય
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨
દશવૈકાલિકમૂલસૂત્ર-સટીક અનુવાદ તેના વડે કરવો- ઉત્તમ દેશ, કુળ, જાતિ, રૂપવાળા હોય. સંઘયણી, ધૃતિયુક્ત, આકાંક્ષા રહિત, વિકથા ત્યાગી - બહું ભાષી ન હોય, અમાયી, જેનું વચન બીજા માન્ય કરે તેવા, જિતપર્ષદ્ - પરાવાદીથી ક્ષોભ ન પામે તેવા, અપ્રમત્ત હોવાથી જિતનિદ્ર, મધ્યસ્થ સંવાદક, દેશકાળભાવઝ, આસન્નલબ્ધપ્રતિજ્ઞા, વિવિધ દેશની ભાષાનો જ્ઞાતા, પંચવિધ આચાર યુક્ત, સૂત્ર-અર્થ- તદુભચના વિધિજ્ઞ, આહરણ - હેતુ - કારણ - નયનિપુણ અને શીખવવામાં કુશળ, સ્વ સિદ્ધાંત - પર સિદ્ધાંતમાં વિદ્વાન, ગંભીર, દિતમાન, શિવ, સૌમ્ય, શત ગુણોથી યુક્ત, પ્રવચનનો સાર કહેવાને યોગ્ય.
આ બધાંનો અર્થ બૃહત્કલ્પ સૂત્રથી જાણવો. જોકે અહીંથી વૃત્તિકારે દશકાલિકના વ્યાખ્યાનમાં કંઈક કહેલો છે. જેમકે આર્ય દેશમાં ઉત્પન્ન - વાક્યનો અવબોધ સુખેથી થાય, માટે દેશનું ગ્રહણ કર્યું. પછી પિતાના કુળનું ગ્રહણ - ઉંચકેલ ભારના વહનથી ન થાકે. માતાની જાતિ - વિનયયુક્ત થાય છે ઇત્યાદિ - - - - પ્રવચન એટલે આગમ, તેનો સાર કહેવાને માટે યોગ, જેનાથી અનેક ભવ્યજીવોને પ્રબોધનો હેતુ થાય છે. કહ્યું છે કે ગુણયુક્ત વયન ઘી અને મધથી સચેલા અગ્નિ માફક દીપે છે અને ગુણહીનનું વચન ઘી વિનાના દીવા જેવું છે. વળી સારું બોલેલું પણ દુરાચારીનું વચન લોકો માનતા નથી, પણ ગુણવાન માણસનું વચન માનનીય થાય છે. અને પષ્ટિકર બને છે. શિયાળાની ઠંડીમાં અને મહેનતથી મેળવેલા અગ્નિ જેમ કોઈ શ્મશાનમાં સેવતું નથી, તેમ પતિતનું વચન હિતકર હોય તો પણ લોકો ગ્રહણ કરતા નથી. તેવી રીતે સત્પષો, સિદ્ધાંતની જાણકાર પણ ચારિત્ર હીન હોય તો તેનું સેવન કરતા નથી. જેમ ઠંડા પાણીથી ભરેલા ચંડાળના કુવામાં પણ ઉચ્ચ જાતિના લોકો પાણી પીતા નથી.
હવે શાનો અનુયોગ કરવો તે કહે છે - તેમાં સર્વે શ્રુતજ્ઞાનનો પણ અનુયોગ થાય છે. અહીં પ્રારંભને આશ્રી દશકાલિકનો કરીશું. (પ્રશ્ન) “દશ કાલિક નિર્યુક્તિ કરીશ' એમ કહેવાથી જ પ્રકૃતિ દ્વારનું કથન સમજાઈ જાય છે, તો પછી આ ઉપન્યાસ નિષ્ફળ છે. (સમાધાન)ના, એમ નથી. અહીં શાસ્ત્રકારે શાસ્ત્રની વિધિ બતાવી અને નિર્યુક્તિકારે તેના બળ વડે નિયુક્તિ અધિકાર કહેલો છે, માટે કોઈ દોષ નથી.)
નિર્યુક્તિની અર્ધ ગાથા બતાવી, પશ્ચાદ્ધ ગાથા અધ્યયન અધિકારમાં અવસરે વ્યાખ્યા કરીશું, ત્યાં જ ઉપક્રમાદિ અનુયોગદ્વાર, આનુપૂર્વી આદિ, તેના ભેદોનું તથા સૂત્રાદિનું લક્ષણ પણ કહેવા યોગ્ય છે. હવે ચાલુ વાતને જ નિર્યુક્તિકાર કહે છે -
• નિર્યુક્તિ - ૬ + વિચન
આ નિક્ષેપાદિ દ્વારોની વ્યાખ્યા કરીને બૃહત્ક૫માં વર્ણવેલ ૩૬ - ગુણોથી યુક્ત ગુરુ વડે દશવૈકાલિક શાસ્ત્રમાં કહેલ વિધિથી કથન કરવું જોઈએ. હવે ન જાણતો શિષ્ય પૂછે છે કે - જો દશકાલિક નો અનુયોગ છે, તો તે દશકાલિક હે ભદતા એક અંગ છે કે અનેક અંગ છે? શ્રુતસ્કંધ છે કે શ્રુતસ્કંધો છે? અધ્યયન છે કે અધ્યયનો છે? ઉદ્દેશક છે કે ઉદ્દેશકો છે? એવા આઠ પ્રશ્નો છે. આની વચ્ચે ત્રણ વિકલ્પો પ્રયોજાય
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________
નિક્ષેપકથન
૨ ૩. છે, તે આ પ્રમાણે - દશકાલિક એકશ્રુતસ્કંધ, અનેક અધ્યયનો, અનેક ઉદ્દેશા છે. તેથી ‘દશ આદિનો નિક્ષેપ કરવો જોઈએ. તે આ પ્રમાણે- દશનો, કાળનો, શ્રુતસ્કંધનો, અધ્યયનો, ઉદેશકનો છે. નિર્યુક્તિકાર કહે છે -
• નિક્ષેપકથન • • નિયુક્તિ - 8 + વિવેચન -
“દશકાલિક શબ્દાર્થ પૂર્વે નિરૂપત છે. એવું જે નામ તે સંખ્યા અને કાળથી તેનો કાળમાં નિક્ષેપ કરવો અર્થાત વિશેષ અભિધાન. આનું નિબંધન વિશેષ પ્રકારે આગળ કહીશું. તે મનક મુનિને આશ્રીને છે “દશકાલિક' તેમાં કાળથી નિવૃત્ત તે કાલિકા દશ શબ્દ અને કાળ શબ્દનો નિક્ષેપ, નિવૃત્ત અર્થ તે નિક્ષેપ. તથા શ્રુતસ્કંધ તથા અધ્યયન. ઉદ્દેશ - તેના એક દેશભૂત, કઈ રીતે? આનું વિષયમાં સ્થાપન કરી કથન કરવું.
પહેલાં “દશ’ શબ્દનો નિક્ષેપ કહે છે. તેમાં દશ ને એક આદિને અનુસરીને વર્તે છે. એકના અભાવે દશનો પણ અભાવ થાય છે. તેથી એકનો જ નિક્ષેપ પ્રતિપાદિત કરવાની ઇચ્છાથી કહે છે -
• નિર્યુક્તિ - ૮ + વિવેચન -
અહીં એક તે જ એકક છે. તેમાં નામ એક, સ્થાપના એક, સુગમ છે. દ્રવ્ય એક તે સચિત્ત આદિ ત્રણ છે. તેમાં સચિત્ત એક તે પુરષદ્રવ્ય, સચિત્ત એક તે રૂપકવ્ય, મિશ્ર તે જ કટકાદિ ભૂષિત પુરષદ્રવ્ય. એક માતૃકાપદ, તે આ પ્રમાણે - “ઉત્પન્ને ઇવા, વિગમે ઇ વા, ધુવે ઇ વા” અહીં પ્રવચનમાં દૃષ્ટિવામાં સમસ્ત વયવાદ બીજભૂત માતૃકાપદો હોય છે. અથવા આ માતૃકાપદો અ, આ, ઇ, ઈ તે પણ માત્રક પદ જાણવા. સર્વ શબ્દનો વ્યવહાર વ્યાપક પણે હોવાથી માતૃકાપદો કહેવાય છે. • • ૪- સંગ્રહ શબ્દથી એકમાં પણ સમુદાય આવી જાય. જેમકે ચોખા લાવ્યો એમ કહેવાથી એક દાણો પણ “શાલિ” કહેવાય. ઘણાં દાણા પણ “શાલિ' કહેવાય. અહીં આદિષ્ટ અને અનાદિષ્ટ એવા સાલિના બે ભેદ છે. જેમકે કલમશાલી તે કલમના જ ચોખાનો આદેશ છે, પણ જે કલમ શાલી ન કીધા હોય તો ગમે તે ચોખા સમજવા, તે અનાદિષ્ટ છે. યથાયોગ્ય યોજના કરવી.
પર્યાય એક તે એક પચ પર્યાય એટલે વિશેષ ધર્મ, તે અનાદિષ્ટ વર્ણ આદિ છે. આદિષ્ટ વર્ણ તે “કૃષ્ણ' આદિ છે.
બીજા આયાય - બધાં શ્રુતસ્કંધની વસ્તુની અપેક્ષાએ આવી વ્યાખ્યા કરે છે - અનાદિષ્ટતે શ્રુતસ્કંધ અને આદિષ્ટ તે દશકાલિક. નામે છે. આદિષ્ટ તે અધ્યયન વિશેષ દ્રમપુષ્યિકા' આદિ કહે છે. પણ આ જોઈએ તેવું મનોહર નથી. કેમકે દશકાલિક નામ કહેવાથી આદેશ સિદ્ધ છે.
એક ભાવ - અનાદિષ્ટ કોઈ પણ ભાવ, આદિષ્ટ તે દયિકાદિ. આ સાત અનંતરોક્ત એક - એક થાય છે. અહીં દશ પર્યાય - અધ્યયન -
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________
સ
દશવૈકાલિકમૂલસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
વિશેષનો સંગ્રહ હોવાથી તેનો જ અધિકાર જાણવો. બીજા કહે છે શ્રુતજ્ઞાન ક્ષાયોપશમિક ભાવમાં વર્તે છે. તેથી ભાવ એકમાં તેનો અધિકાર છે. હવે બે વગેરેનો છોડીને સીધો દશ' શબ્દનો નિક્ષેપ પ્રતિપાદન કરે છે -
• નિયુક્તિ - ૯ + વિવેચન -
- X
નામ, સ્થાપના, દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, ભાવ એમ ‘દશ'નો નિક્ષેપ છ ભેદે છે. - તેમાં નામ અને સ્થાપના સુગમ છે. દશ દ્રવ્ય - સચિતાદિ ત્રણ ભદે પૂર્વવત્. ક્ષેત્રદશક તે દશ ક્ષેત્ર પ્રદેશ. કાળ દશક તે દશ કાલ - વર્તના આદિ રૂપત્વથી કાળની દશ અવસ્થા વિશેષ છે. તે બાલ, ક્રિડાદિ છે. ભાવ દશક તે દશ ભાવ તે સાન્નિપાતિક ભાવમાં સ્વરૂપથી ભાવવા અથવા તે જ વિષયમાં વિવેચન કરવા વડે આ દશ અધ્યયન જાણવા. આ પ્રમાણે દશ શબ્દનો નિક્ષેપો બહુવચનવાળો હોવાથી છ પ્રકારે થાય છે. હવે પ્રસ્તુતમાં ઉપયોગી હોવાથી કાળના દશ દ્વાર કહે છે -
• 'કાલ' આદિ દ્વાર
-
• નિયુક્તિ - ૧૦ -
બાલા, ક્રીડા, મંદા, બલા, પ્રજ્ઞા, હાયની, ઇત્ પ્રપંચા, પ્રાભારા, મૃન્મુખી, શાયિની આ દશ અવસ્થા - પ્રાણીની અવસ્થા વિશેષ કહે છે
–
-
(૧) મનુષ્યને જન્મથી માંડીને પહેલાં દશ વર્ષમાં સુખદુઃખનો અનુભવ થવાનો બહુ સંભવ નથી. (૨) બીજા દશકામાં કંક સમર્થ થતાં કામભોગ સિવાયની બીજી કળામાં ખલે છે, કામ ક્રીડામાં ઓછી મતિ હોય છે. (૩) ત્રીજા દશકામાં પાંચે ઇંદ્રિયો સંપૂર્ણ હોવાથી અને ધરમાં વસ્તુ હોવાથી ઇંદ્રિયોના વિષય ભોગ ભોગવવા સમર્થ થાય છે. (૪) ચોથી દશામાં પોતાનું બળ દેખાડવાને જો નિરૂપદ્રવી હોય તો સમર્થ થાય છે.
(૫) પાંચમામાં પોતાના ઘર અને કુટુંબને સુખી કરવા ઇચ્છે છે અથવા ઇચ્છિત વસ્તુને પ્રાપ્ત કરવાની ચિંતા કરે છે. (૬) હાયની દશામાં ઇંદ્રિયો થાકવાથી ભોગથી વિમુખ થાય છે. (૭) ઇંદ્રિયો વધુ થાકતા ખાંસી થાય, બળખા પડે, (૮) આઠમીમાં પોતાના શરીરની ચામડી સંકોચાઈને વળીયા પડે છે. વૃદ્ધાવસ્થાને લીધે સ્ત્રીઓમાં અનિચ્છિત બને છે. (૯) મૃત્યુમુખ અવસ્થામાં પડેલો બુટ્ટાપણામાં ઘરમાં રહી મરેલા માફક પડી રહે છે. (૧૦) દશમી અવસ્થામાં મૃત્યુવાળુ, દીનમુખી, વિપરીત ચિંતવનારો, દુઃખી પડી રહે છે.
હવે કાળ નિક્ષેપનું વર્ણન કરવાને કહે છે - • નિયુક્તિ ૧૧ - વિવેચન -
દ્રવ્ય, અદ્ધા, યથાયુષ્ક, ઉપક્રમ, દેશ, કાળ, પ્રમાણ, વર્ણ, ભાવ અને પ્રકૃત એ દશ ભેદે કાળ છે. તેમાં - (૧) દ્રવ્યકાળ - વર્તનાદિ લક્ષણ, (૨) અદ્ધાકાળ - ચંદ્ર, સૂર્યાદિ ક્રિયા વિશિષ્ટ અઢીદ્વિપ સમુદ્રવર્તી કાળ, જે સમયાદિ લક્ષણ છે. (૩) યથાયુક કાળ - દેવાદિ આયુ લણ, (૪) ઉપક્રમ કાળ - અભિપ્રેત અર્થને નીકટ લાવવા રૂપ,
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________
કાલાદિ દ્વાર
૨૫ તેને સામાચારી અને આયુષ્ય ભેદથી ભિન્ન કહેવો. (૫) દેશકાળ- તેમાં દેશ, પ્રસ્તાવ, અવસર અને વિભાગ એ પર્યાય શબ્દો છે. (૬) કાળ કાળ - ઇછિત વસ્તુની પ્રાપ્તિનો સમય તે કાળ, અહીં એક “કાળ' શબ્દનો અર્થ પૂર્વે કહ્યો છે, બીજા સામાયિક, કાલ એટલે મરણ કહેવાય. મરણ ક્રિયાનું કલન તે કાળ છે.
(૩) પ્રમાણકાળ- અદ્ધા કાળ વિશેષ દિવસાદિ રૂપ. (૮) વર્ણકાળ - વર્ણ એવો આ કાળ. (૯) ભાવકાળ • ભાવ • ઔદયિકાદિ, સાદિસાત આદિ ભેદથી ભિના જાણવો. (૧૦) પ્રકૃત કાળ - તે અહીં દિવસ પ્રમાણ કાળનો અધિકાર જાણવો. તેમાં પણ ત્રીજી પોરિસિ લેવી. તે પણ બહુકાળ વીતી ગયા પછી - (આ શાસ્ત્રની ઉત્પત્તિ કહી છે)
શંકા- “પ્રકૃત ભાવથી એમ જે તમે કહ્યું, તેનાથી વિરુદ્ધ કેમ નથી? (સમાધાન) લાયોપથમિક ભાવકાળમાં શયભવ સૂરિએ આ શાસ્ત્ર ઉદ્ધર્યું. પ્રમાણકાળમાં કહેવાથી તેમાં વિરોધ નથી. અથવા પ્રમાણફાળ પણ ભાવ કાળ જ છે. તેના અદ્ધાકાળના સ્વરૂ૫ત્વથી તેનો ભાવકાળ જ છે. અવયવાર્થ સામાયિક્તા વિશેષ વિવરણથી જાણવો. તે નિયુક્તિકાર કહે છે
• નિતિ - ૧ર • વિવેચન
સામાયિક - આવશ્યકનું પહેલું અધ્યયન છે. તેનો અનુક્રમ - અથવા સામાયિકમાં અનુકમ તે સામાયિકનકમ. તે સામાયિક અનુકમથી વર્ણવવાને માટે. અનંતર કહેલ ગાથા દ્વારો ક્રમથી કહે છે વિગત પરિસિમાં જ જાણવું જરૃઢ - પૂર્વગતમાંથી ઉદ્ધરેલ. ઉકેલ શબ્દ પરોક્ષ આમ આગમ વાદ સંસૂચક છે. ચૌદપૂર્વી શાંભવસૂરિ વડે દશકાલિક ઉદ્ધરેલ છે. તે કારણે તેમણે ચેલ છે તેમ કહ્યું.
ચુત અને સ્કંધનો નિક્ષેપ ચાર બેદે જાણવો. જેમ અનુયોગ દ્વારમાં કહેલ છે. સ્થાન ખાલી ન રાખવા કંઈક કહે છે - અહીં નોઆગમથી જ્ઞ શરીર ભવ્ય શરીર વ્યતિરિક્ત દ્રવ્યક્ષત તે પુસ્તક પાનામાં લખેલ જાણવું અથવા સૂત્રમંડજ આદિ જાણવું.ભાવશ્રુતમાં આગમથી જ્ઞાન અને ઉપયુક્ત હોય. નોઆગમથી આ દશકાલિક સૂત્ર જાણવું. કેમકે નો શબ્દનું દેશવચનત્વ છે. એ પ્રમાણે નોઆગમથી જ્ઞ શરીર ભવ્ય શરીર• વ્યતિરિક્ત દ્રવ્યસ્કંધ સચેતન આદિ છે. તેમાં સચિત્ત તે દ્વિપદ આદિ છે. અચિત્ત તે દ્વિપદેશિકાદિ છે. મિક્ષ તે સેનાદિનો સમૂહ. ભાવસ્કંધ તે આગમથી તેના અર્થના ઉપયોગનો પરિણામ જ. નો આગમથી દશકાલિક શ્રત સ્કંધ જ. કેમકે નો શબ્દ દેશવચન છે.
હવે અધ્યયનના ઉદેશનો પ્રસ્તાવ કહે છે - તે અનુયોગ દ્વારા પ્રકરણમાં આવેલા દરેક અધ્યયનને જ્યાં બને ત્યાં સમુદાયને આશ્રીને નિક્ષેપામાં થોડું સમજાવવા માટે આગળ કહીશું. તેથી કહેવું કે દશકાલિકના શ્રુતસ્કંધને અધ્યયન ઉદ્દેશાનો નિક્ષેપ કરવા માટે તેનો અનુયોગ કરવાનો છે, તે અંશથી કહ્યું. હવે વર્તમાન શાસ્ત્રમાં રહેલ કથન કહે છે -
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________
દશવૈકાલિકમૂલસૂત્ર-સટીક અનુવાદ • નિયુક્તિ - ૧૩ - વિવેચન
જે આચાર્યે જે વસ્તુને સ્વીકારીને આત્મપ્રવાદાદિ પૂર્વમાંથી જેટલાં અધ્યયન જે જે પ્રકારે ઉદ્ધરીને સ્થાપ્યા છે. તે આચાર્યે જે પ્રમાણે કહ્યું તે પ્રમાણે અનુક્રમે કહેવું. ગાથાર્થ કહ્યો, અવયવાર્થ તો નિર્યુક્તિકારે અવસરાનુસાર કહેલ છે. તેમાં અધિકૃત શાસ્ત્રકર્તાના સ્તન દ્વારથી અવયવાર્થ પ્રતિપાદન કરતાં કહે છે -
• શાસ્ત્ર અને શાસ્ત્રોકત -
શવ્યંભવ ગણધર, ગણધર તે અનુત્તર જ્ઞાન - દર્શનાદિ ધર્મ ગણને ધારણ કરે છે, તે ગણધર, તે જિનપ્રતિમા દર્શનથી પ્રતિબોધ પામ્યા. તેમાં રાગ દ્વેષ - કપાય - ઇંદ્રિય - પરીષહ- ઉપસર્નાદિ ને જીવાથી જિન, પ્રતિમા - સદ્ ભાવ સ્થાપના રૂપ, તેનું દર્શન, તે હેતુથી, શું? પ્રતિબદ્ધ - મિથ્યાત્વ - અજ્ઞાન - નિદ્રા દૂર રહેવાથી સમ્યકત્વ વિકાશ પ્રાપ્ત, મનક નામક સંતાનના પિતા. “દશકાલિક પૂર્વે નિરૂપિત છે. નિસ્પૃહક • પૂર્વગત ઉદ્ધત અર્થ વિરચના કતને હું વંદન કરું છું. ગાથાર્થ કહ્યો. હવે ભાવાર્થ “
અહીં વર્ધમાન સ્વામી ચરમ તીર્થકરના શિષ્ય તીર્થ સ્વામી સુધર્મા નામે ગણધર હતા. તેને પણ સંબૂ નામે તેને પણ પ્રભવ નામે શિષ્ય હતા. ક્યારેક મધ્યરાત્રિએ ચિંતા થઈ મારા ગણનો ધારક કોણ થશે? પોતાના ગણમાં અને સંઘમાં બધે જ ઉપયોગ મૂક્યો. કોઈ પણ સંભાળ લેનાર ન જોયું, ત્યારે ગૃહસ્થામાં ઉપયોગ મૂક્યો. ઉપયોગ મૂક્તાં રાજગૃહમાં શર્સંભવ બ્રાહ્મણને યજ્ઞ કરતો જોયો. ત્યારે રાજગૃહ નાગરમાં આવીને સંઘાટક- સાધુને જણાવ્યું કે તે યજ્ઞપાટકમાં જઈને ભિક્ષાર્થે ધર્મલાભ આપો. ત્યાં તમે જોઈને બોલજો કે - “કષ્ટની વાત છે કે તત્ત્વને જાણતા નથી.” ત્યાં જતાં સાધુને નિષેધ કર્યો, તે બંને સાધુ બોલ્યા- “કષ્ટની વાત છે કે તત્વને જાણતાં નથી.” ત્યારે શય્યભવે દ્વારમૂલે રહીને તેનું વચન સાંભળ્યું. ત્યારે તે વિચારે છે - આ બંને ઉપશાંત અને તપસ્વી અસત્ય ન બોલે.
એમ વિચારીને શય્યભવ આધ્યાપક પાસે જઈને કહે છે - તવ શું છે? તે કહે છે - વેદો. ત્યારે તેણે તલવાર ખેંચી લીધી - જો મને તત્ત્વ ન કહ્યું તો હું તમારું મસ્તક છેદી નાંખીશ. ત્યારે અધ્યાપકે કહ્યું - “વેદ તે તત્વ છે.” ફરી મસ્તક છેદવાનું કહ્યું. હવે હું કહીશ કે અહીં તત્વ શું છે? આ ચૂપની નીચે સર્વરત્નમથી અરહંત પ્રતિમા છે. તેઆહત ધર્મતત્ત્વ ધ્રુવ છે. ત્યારે તે તેમના પગે પડી ગયો. યજ્ઞનો સામાન તેને જ આપી દીધો.
- ત્યાર પછી તે જઈને તે બંને સાધુને શોધે છે. આચાર્ય પાસે જાય છે. આચાર્ય પાસે જાય છે. આચાર્યને વાંદીને સાધુને કહે છે . મને ધર્મ કહો. ત્યારે આચાર્યએ ઉપયોગમૂક્યો કે- આ તે (ગણધર) છે. ત્યારે આચાર્ય એ સાધુધર્મ કહો, શસંભવ બોધ પામ્યો, દીધા લીધી. ચૌદપૂર્વી થયા. જ્યારે તેમણે દીક્ષા લીધી. ત્યારે તેમની પત્ની ગર્ભિણી હતી. તેણે દીક્ષા લેતા તેના સ્વજન લોકો રડવા લાગ્યા. કે- યુવા સ્ત્રીનો પતિ પુત્ર વિનાની મૂકીને સાધુ થઈ ગયો. પછી તે સ્ત્રીને પૂછ્યું કે - તારે કં છે? અથત ઉદમાં કંઈ છે? તેણી બોલી મનાફ છે. પછી કેટલાક કાળે તેણીને પુત્ર થયો. બાર
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________
સારસ અને શાસ્ત્રાકતાં દિવસ વીત્યા પછી તેના સ્વજનોએ “મનક' નામ રાખ્યું. કેમકે માતાએ પૂર્વ “મના એવું કહેલું હતું.
જ્યારે તે આઠ વર્ષનો થયો ત્યારે તેણે માતાને પૂછયું કે મારા પિતા કોણ છે? તેણી બોલી - તારા પિતા સાધુ થઈ ગયા છે. ત્યારે તે બાળક નાસીને પિતા પાસે જવા નીકળ્યો. ત્યારે આચાર્ય ચંપાનગરીમાં વિચરતા હતા. મનક પણ ચંપાનગરી આવ્યો. આચાર્ય સંજ્ઞા ભૂમિ જતા હતા, તેણે બાળકને જોયો. બાળકે આચાર્યને વંદન કર્યા. આચાર્યને પણ તે બાળકને જોતાં સ્નેહ જખ્યો. તે બાળકને પણ સ્નેહ થયો. ત્યારે આચાર્યએ પૂછયું- હે બાળકા તું ક્યાંથી આવે છે? તે બાળક બોલ્યો - રાગૃહથી. આચાર્ય બોલ્યા - રાજગૃહમાં તું કોનો પુત્ર કે પૌત્ર છે? તે બોલ્યો - હું શäભવ નામે બ્રાહ્મણનો પુત્ર છું. તેમણે દીક્ષા લીધી છે. ત્યારે આચાર્યએ પૂછ્યું - તું કયા કાર્યથી આવેલ છે? તે બોલ્યો - હું દીક્ષા લઈશ.
પછી તે બાળક બોલ્યો - તમે તે આચાર્યને જાણો છો? આચાર્ય બોલ્યા - હું જાણું છું. મનકે પૂછયું - તે ક્યાં છે? આચાર્ય બોલ્યા - તે મારો મિત્ર છે, અમે એક શરીરરૂપ છીએ. તું મારી પાસે દીક્ષા લે. મનકે કહ્યું - ભલે. આચાર્યએ ઉપાશ્રયે આવીને આલોચના કરી. સચિત્તની પ્રાપ્તિ કરી. મનકે દીક્ષા લીધા. પચી આચાર્યએ ઉપયોગ કર્યો. કે આ કેટલો કાળ જીવશે? જાણ્યું કે માત્ર છ માસ આયુ છે. ત્યારે આચાર્યએ વિચાર્યું કે- આનું આયુ છે. શું કરવું?
ચોદપૂર્વી કોઈ પણ કારણ ઉત્પન્ન થતાં શ્રતને ઉદ્ધરે છે. તથા દશપૂર્વી જે છેલ્લા હોય તે વિશે ઉદ્ધરણ કરે છે. મારે પણ તેવું કારણ ઉત્પન્ન થયેલ છે. તેથી હું પણ ઉદ્ધરણ કરીશ. પછી ઉદ્ધરવાનો આરંભ કર્યો. તે ઉદ્ધરણ કરતાં વિકાલે ઉદ્ધત કર્યું થોડો દિવસ બાકી હતો, તેથી તેને દશવૈકાલિક કહે છે. આ કથાનક વડે જેણે તેનો ઉદ્ધાર કર્યો તે દ્વારનો ભાવાર્થ કહ્યો. જેના વડે ઉદ્ધાર કરાયો તે પણ કહી દીધું. તે જ નિયંતિકાર કહે છે.
- નિક્તિક - ૧૫ + વિવેચન -
મનકને આશ્રીને શય્યભવે દશ અધ્યયનો નિચૂર્ણ કર્યા. વિકાલે સ્થાપ્યા - રચ્યા તેથી “દશકાલિક' નામ કહ્યું. “મનક નામના પુત્રને આશ્રીને. શઐભવ સૂરિ વડે પૂર્વગત મૃતથી ઉદ્ધ રચ્યું, કુમપુપિકાદિ દશ અધ્યયન. વિગત કાલ તે વિકાલ અથવા વિકલન તે વિકાસ અથવા વિકાસ એટલે થોડો ખંડ. તે વિકાસ- ચરમ દિવસમાં રચ્યું તેથી “દશકાલિક' નામ છે અથવા “દશવૈકાલિક' નામ છે. કેમકે વિકાલે રચાયું છે. દશ અધ્યયનનું નિર્માણ વિકાલે હોવાથી દશવૈકાલિક કહે છે - વિકાલમાં ભણાય છે માટે પૈકાલિક કહ્યું- એમ ચૂર્ણિકાર કહે છે. જેને આશ્રીને રચાયું તે કહ્યું
હવે જે અધ્યયનો જ્યાંથી ઉદ્ધર્યા તે કહે છે . • નિયુક્તિ - ૧૬ થી ૧૮ • વિવેચન આત્મપ્રવાદ પૂર્વ જેમાં આત્માના સંસારી અને મુક્ત આદિ અનેક ભેદ ભિન્ન
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨.
દશવૈકાલિમૂલસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
સ્વરૂપનું કથન છે. તેમાંથી ધર્મ પ્રજ્ઞપ્તિ આર્થાત્ છ જીવનિકા અધ્યયન ઉદ્ધર્યુ, કર્મપ્રવાદ પૂર્વથી પિંડની ત્રણ પ્રકારની એષણા ઉદ્ધરી છે. કર્મ પ્રવાદ પૂર્વ - જેમાં જ્ઞાનાવરણીયાદિ કર્મના નિદાનાદિનું કથન છે તેથી, શું? પિંડની એષણા ત્રણ ભેદે છે . ગવેષણા, ગ્રહણૈષણા, ગ્રાસૈષણા, તેની રચના કરી. તે વળી આ સંબંધથી આવે છે - આધા કર્મના ઉપભોક્તા જ્ઞાનાવરણીયાદિ આઠ કર્મ પ્રકૃતિ બાંધે છે. શુદ્ધ પિંડના ઉપભોક્તા શુભપ્રકૃતિ બાંધે છે. આટલું પ્રસંગથી કહ્યું. હવે ચાલુ વાત કહે છે -
સત્ય પ્રવાદ પૂર્વેથી વાક્ય શુદ્ધિ અધ્યયન રચ્યું. તેમાં સત્યપ્રવાદ એટલે જેમાં જનપદસત્ય આદિનું કથન છે. વાક્યશુદ્ધિ નામે સાતમું અધ્યયન છે. બાકીના પહેલું, બીજું આદિ અધ્યયનો નવમાં પ્રત્યાખ્યાન પૂર્વની ત્રીજી વસ્તુમાંથી ઉદ્ધરેલ છે. બીજો પણ આદેશ - વિધિ સાથે જ ગણિપિટક - આચાર્યના સર્વસ્વથી દ્વાદશાંગ - આચારાદિ લક્ષણ રૂપથી આ દશકાલિક ઉદ્ધર્યું છે. કોના માટે? મનકના અનુગ્રહાર્થે. હવે જેટલાં અધ્યયન છે તે સંબંધે કહે છે -
♦ નિયુક્તિ - ૧૯ - વિવેચન
દ્રુમપુષ્પિકા એ પહેલું અધ્યયન છે. ત્યાંથી ‘સભિક્ષુક' સુધીના દશ અધ્યયનો જાણવા. ‘ખલુ' શબ્દથી વિશેષથી જણાવે છે કે - ‘બે ચૂડા' છે ત્યાં સુધી જાણવું. આ દ્વાર વડે જ કહેવાની ઇચ્છાથી સંબંધપણા વડે અડધી ગાથા કહે છે. તેથી અધિકાર પણ એક એક ગાથામાં કહીશું. તેમાં અધ્યયનના અંત સુધી જે અનુસરે તે અધિકાર જાણવો.
• નિર્યુક્તિ - ૨૦ થી ૨૩ વિવેચન.
પહેલા અધ્યયનમાં શો અધિકાર છે, તે કહે છે
‘ધર્મપ્રશંસા’ દુર્ગતિમાં
પડતા આત્માને ધારી રાખે છે, તે ધર્મ, તેની પ્રશંસા - સ્તવ. બધાં પુરુષાર્થોમાં ધર્મ જ પ્રધાન છે. .. - ઇત્યાદિ. આ ધર્મ તે જિનશાસનમાં જ જાણવો. કેમકે આ ધર્મ બીજે નથી. અહીં જ નિરવધ વૃત્તિના સદ્ભાવથી છે. આ પ્રમાણે જરૂર પડતાં આગળ પણ કહીશું.
-
ધર્મનો સ્વીકાર કરનાર નવદીક્ષિતને અધૈર્યતા, સંમોહ ન થાો. તેના નિરાકરણાર્થે આ બીજું અધ્યયન છે. કહે છે કે - બીજા અધ્યયનમાં આ અધિકાર છે. ધૃતિથી હેતુ વડે કરવાને શક્તિમાન થાય છે. આ જૈન ધર્મ ધૈર્ય આપે છે. કહ્યું છે - જેને ધિરજ છે, તેને તપ છે, જેને તપ છે તેને સદ્ગતિ સુલમ છે. જે અધૈર્યવાળા પુરુષો છે તેમને તપ પણ દુર્લભ છે. વળી આ ધૃત્તિ આચારમાં કરવી, અનાચારમાં નહીં. આ જ વાતને બતાવનાર ત્રીજું અધ્યયન છે.
(પ્રશ્ન) ત્રીજા અધ્યયનમાં શો અર્થાધિકાર છે?
(ઉત્તર) આચાર ગોયરા કથા તે આયાર કથા. તે સંક્ષેપ અને વિસ્તારના ભેદથી કહેલ છે. તેમાં તુલિકા - લધ્વી અહીં કહી છે. તેમાં આત્માના સંયમનો ઉપાય છે. કબ્જામાં લેવું તે સંયમ. આત્માનો સંયમ તે આત્મસંયમ, તેનો ઉપાય, તે
- * -
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૯
શાસ્ત્ર અને શાસક આચાર છે જીવનિચકાય ગોચર પ્રાય છે, એ પ્રમાણે હવે ચોથું અધ્યયન છે. અથવા આત્મ સંયમ - તેથી અન્ય જીવ પરિજ્ઞાન પરિપાલન જ તત્ત્વથી છે, તેથી તેના અધિકારવત્ જ ચોથું અધ્યયન છે. તથા જીવ અને સંયમનો પણ ચોથા અધ્યયનમાં અધિકાર છે. અખિ શબ્દથી આત્મસંયમ પણ તે ભાવને ભાવે છે. કહ્યું છે કે - છ જીવનિકાસમાં જે પંડિત સદાજયણા ચકી વર્તે છે, તે જ ખરો પંડિત અને પરમાર્થથી તે જ સંયત છે. ઇત્યાદિ, આ જ ધર્મ છે. તે નિરોગી દેહથી જ સગફ પળાય છે. આહાર વિના પ્રાયઃ સ્વસ્થ થતાં નથી, - સમાધિ રહેતી નથી.
આહારના બે ભેદ છે • સાવધ અને નિરવધ. તેમાં નિરવધનું ગ્રહણ કરવું. તેથી તેના અર્થાધિકારથી જ પાંચમું અધ્યયન છે. કહ્યું છે - ભિક્ષાની વિશુદ્ધિ એ તપ અને સંયમને ગુણકારી છે અને તે જ પાંચમાં અધ્યયનમાં અધિકાર છે. તેમાં માંગવું તે ભિક્ષા. તેની વિશોધિ સાવધનો ત્યાગ અને નિરવધનું કથન. તે તપ-સંયમને ગુણકારી છે કહ્યું છે કે, “તે જ સંયત જાણવો જે નિરવધ આહાર લે છે. તે ધર્મકાર્યમાં રહેલો અને શુભ યોગોને સારી રીતે સાધનાર જાણવો. ઇત્યાદિ.
ગૌચરી ગયેલા સાધુને આચાર પૂછવામાં આવે અને તે જાણવા છતાં પણ લોકસમૂહ આગળ વિસ્તારથી કથન ન કરે, પણ પોતાના સ્થાનમાં ગુરુ કહેશે એવું કહે. આ અધિકાર છઠ્ઠા આધ્યનનમાં છે. આ અધ્યયનમાં મહતી-મોટી આચાર કથાનો અધિકાર છે. નાની આચાર કથાનો નહીં. ઉચિત એવી વિશિષ્ટ પર્ષદા સમક્ષ કહે. -- ઉપાશ્રયમાં પણપોતે એટલે જે ગુરૂ હોય અને બોલવાના ગુણ - દોષ જાણતા હોય તેણે નિસ્વધ વચન વડે આચાર કથા કહેવી. તે અધિકારવાળું સાતમું અધ્યયન છે.
કહેલ છે કે “વચન વિભક્તિ” ઇત્યાદિ. વચનની વિભક્તિ તે વચનવિભક્તિ. ખુલાસાથી કહેવું તે વિભક્તિ. એવા પ્રકારનું તે અનવદ્ય અને આવા પ્રકારનું તે સાવધ. પુનઃ શબ્દ શેષ અધ્યયન અર્થાધિકારથી આનો અધિકૃત અધિકાર વિશેષણાર્થે સાતમા અધ્યયનમાં અર્વાધિકાર છે - x- x-.
આ નિરવધ વયન, આચારમાં જે પ્રસિહિતને હોય છે, તેના અર્થાધિકારવત જ આઠમું અધ્યયન છે. કહ્યું છે કે - આઠમાં અધ્યયનમાં અધિકારપણાથી પ્રણિધાન કહેલ છે. પ્રાદ્યાન એટલે વિશિષ્ટ પ્રકારે સ્થાપિત ચિત્તધર્મ. કહ્યું છે કે - પ્રણિધાન હિત બોલવું તે નિર્દોષ હોય તો પણ સાવધતુલ્ય જાણવું. અધ્યાત્મથી અહીં “સંવર' જાણવું
આચાર પ્રણિહિત જ યથોચિત વિનય સંપન્ન થાય. તેનો અધિકારથી જ નવમું અધ્યયન છે. આ નવમાં અધયનમાં વિનયનો અર્વાધિકાર છે. કહે છે કે - “આચારમાં જેનું ધ્યાન છે તે જ પંડિત યોગ્ય વર્તન કરે છે, જ્ઞાનાદિમાં જે વિનયવાળો છે, તે મોક્ષની ચિકિત્સા - આકાંક્ષા રાખનારો જાણવો. ઇત્યાદિ.
આ નવ અધ્યયનમાં જે લીન રહે તે ઉત્તમ રીતે ભિક્ષ છે. આ સંબંધથી “સ ભિક્ષુ” અધ્યયન જાણવું. કહે છે કે આ દશમાં અધ્યયનમાં આ સાધુની ક્રિયાને
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________
30
દશવૈકાલિકમૂલસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
બતાવનારું દશમું અધ્યયન સમાપ્ત કર્યું. આ ક્રિયા યુક્ત જ ભિક્ષુ છે, તેથી આ ભિક્ષુ છે. તે એવા પ્રકારે ગુણયુક્ત ભિક્ષુ કદાચ કર્મપતંત્રત્વથી અને કર્મના બલત્વી સીદાય, તો તેના સ્થિરીકરણ કરવાને માટે તેના અધિકારથી બે ચૂડા કહેલ છે - • નિયુક્તિ - ૨૪ વિવેચન
-
બે અધ્યયન, તેમાં શું છે? તેમાં બે ચૂડા છે. તેમાં પ્રમાદને વશ થઈ કોઈ સાધુ વિષાદ પામે તો સાધુને સંયમમાં સ્થિરીકરણ કરવું પહેલાં સ્થિરીકરણનું ફળ કહ્યું. તે જ પ્રમાણે તેમાં સંસાર પ્રતિ દોડનાર સાધુને બતાવ્યું કે ઘેર જઈ દુઃખથી જીવાશે અને મૃત્યુ બાદ નરકાદિ દુર્ગતિમાં ફળ ભોગવવાના છે. એવા દોષો બતાવેલા છે.
બીજી ચૂડામાં તે પ્રમાણે જ વિવિક્તચર્ચા વર્ણવે છે. કેવી? ન સીદાનારને ગુણાતિરેકનું ફળ. તેમાં વિવિક્તચર્યા તે એકાંત ચર્યા - દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, ભાવમાં અસંબદ્ધતા. ઉપલક્ષણથી આમાં અનિયત ચર્યાદિ જાણવા. આ ચૂડાનું ફળ છે ચારિત્રમાં ખેદ આવતો નથી.''
• નિયુક્તિ - ૨૫ + વિવેચન -
દશકાલિકનો પૂર્વ નિરૂપિત શબ્દાર્થનો અનંતરોક્ત સામાન્ય અર્થ સંક્ષેપથી પ્રતિપાદિત કર્યો. હવે આગળ એક એક અધ્યયનને હું ખુલાસો કરીને કહી. પુનઃ
શબ્દનો વ્યવહિત ઉપન્યાસ છે.
તેમાં પહેલું અધ્યયન - ‘ધુમપુષ્પિકા”. આના ચાર અનુયોગ દ્વારો છે, તે આ પ્રમાણે - ઉપક્રમ, નિક્ષેપ, અનુગમ અને નય. આ ચારે પણ અનુયોગ દ્વારોનું અધ્યયનમાં પહેલાં વર્ણન છે, આ પ્રમાણે ક્રમને સ્થાપિત કરતાં જે પ્રયોજન છે, તે વિશેષ આવશ્યક્તા વિવરણથી જાણવું. ત્યાં પ્રાયઃ સ્વરૂપ મળતું આવે છે.
અહીં ચાલું અધ્યયનમાં શાસ્ત્રીય ઉપક્ર્મમાં આનુપૂર્વી આદિ ભેદોમાં સ્વબુદ્ધિથી
સંબંધ યોજવો. વિષયનો અધિકાર કહેવો.
આ પ્રમાણે નિર્યુક્તિકાર કહે છે - (હવે અધ્યયન આરંભે છે)
મુનિ દીપરત્નસાગરે કરેલ દશવૈકાલિક • ભૂમિકાનો ટીકાનુવાદ પૂર્ણ
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૧
અધ્યયન - ૧ ભૂમિકા
2 અધ્યયન - ૧ “મપત્રિકા
૦ હવે દશવૈકાલિકના અધ્યયન - ૧ નો આરંભ કરે છે - • નિક્તિ - ૨૬ + વિવેચન -
પહેલું અધ્યયન “મપુપિકા” તેના નામનિષ્પન્ન નિક્ષેપાનો અવસર છે, તના શબ્દાર્થને કહીએ છીએ. તેના ચાર અનુયોગ દ્વાર છે. ઉપક્રમ આદિ મનન કરીને ધર્મ પ્રશંસા વડે અધિકાર કહેવો. આ ગાથાર્થ છે.
નિક્ષેપ ત્રણ પ્રકારે છે- ઓઘનિષ્પન્ન, નામનિષ્પન્ન, સૂબાલાપક નિષ્પન્ન. તેમાં ઓધ એટલે સામાન્ય સૂત્રનું નામ. નિયુક્તિકાર કહે છે -
• નિર્યુક્તિ - ૨૭ + વિવેચના -
ઓધ એટલે સૂત્રનું સામાન્ય નામ - શ્રુતનામ, તે ચાર ભેદે છે. કઈ રીતે? અધ્યયન, અફીણ, આય અને ક્ષપણા તે સમાનાથી છે. આ પ્રત્યેકને જૂદા જૂદા કહે છે. શું?
• નિર્યુક્તિ - ૨૮ : વિવેચન -
નામાદિ ચાર નિક્ષેપા વર્ણવીને, તે આ પ્રમાણે - નામ અધ્યયન, સ્થાપના અધ્યયન, દ્રવ્ય અધ્યયન, ભાવ અધ્યયન. એ પ્રમાણે આક્ષીણાદિનો પણ ખ્યાલ કરસ્વો. શ્રુતાનુસાર - અનુયોગદ્વાર નામે સૂત્રાનુસારથી, શું? ધ્રુમપુષ્પિકા અધ્યયનમાં પ્રકૃત અધ્યયન છે. ચારેમાં પણ અધ્યયનાદિમાં ક્રમથી ભાવવા.
હવે ભાવ અધ્યયનાદિ શદાર્થને કહે છે - • નિરુક્તિ - ૨૯ થી ૩૩ - વિવેચન
અ ખાણાયણ નો અર્થ અધ્યયન છે. ભાવાર્થ આ પ્રમાણે છે- આત્મામાં વર્તે છે, તે નિરુક્ત વડે અધ્યાત્મ. તે ચિત્ત તેમાં લાવવું જેના વડે તે અધ્યયન. અહીં કર્મ બળથી રહિત આત્મા જ ચિત્ત શબ્દથી લેવો. જેમ અવસ્થિત શુદ્ધ ચિત્તને લાવવો તે તે અભ્યાસથી જ થાય છે. જ્ઞાનાવરણાયાદિ આઠ કર્મનો અપચય એટલે ઘટાડો કરવો, તે કર્મ મિથ્યાત્વાદિ કર્મ બંધનના કારણથી બંધાય છે, એવો ભાવ છે. એ પ્રમાણે નવાં આવતાં કમનો અપચય એટલે ઘટાડો કરવો. એ પ્રમાણે અધ્યાત્મ આનયન જ અધ્યયન શબ્દનો અર્થ છે.
જેના વડે વિષયો સમજાય તે અધિગમન. તે ઉપરોક્ત અર્થનું દર્શક હોવાથી એવા વચનને અધ્યયન કહે છે. અથવા અધિક નયન કહેવાય એમ આચાર્યો છે, તેનો પણ ઉપરોક્ત અર્થ જ છે. તે જ વચનનો આ અર્થ છે. અયન નો અર્થ પરિચ્છેદ છે. અધિક જ્ઞાનમાં ઉતારે તે અર્થશી અધ્યયનને ઇચ્છે છે. ચ શબ્દને ગૂઢાર્થી છે. અધિક તે સાધુને પામે છે. તે વડે એમ સમજવું કે ” આ કરણભૂત અધ્યયન વડે સાધુ બોધ - સંયમ - મોક્ષ પ્રતિ અધિક અધિક જાય છે. એમ હોવાથી અધ્યયન
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨
૨
દશવૈકાલિકમૂલસૂત્ર-સટીક અનુવાદ શકદને ઇચ્છે છે. અહીં સર્વત્ર અધિક નચન તે અધ્યયન એમ યોજના કરવી.
૦ હવે અક્ષણ શબ્દનો અર્થ - તે ભાવ અક્ષીણ આ જ છે. શિષ્યને આપવાથી તે અક્ષયત્વને પામે છે. જેમ દીવા વડે સો દીવા પ્રગટાવાય છે, તે દીપ પણ દીપે છે. એ પ્રમાણે દીપતુલ્ય આચાર્ય પોતાની નિર્મળ બદ્ધિ વગેરના ઉપયોગ સહિત હોવાથી કર્મ નિર્જરા અને જ્ઞાનના પ્રકાશ વડે પ્રકારો છે અને પોતાની નિર્મળ બુદ્ધિથી શિષ્યને નિર્મળ બુદ્ધિવાળા બનાવે છે.
૦ હવે આય શબ્દનો અર્થ - ભાવથી આ પ્રમાણે છે - જ્ઞાનમાં મતિ આદિ, દર્શન • ઔપશમિકાદિ, ચાસ્ત્રિ • સામાયિકાદિ વગેરનો લાભ છે. એ લાભ વડે જે થાય તે ભાવઆય. આય એટલે લાભ. અધ્યયનના હેતુ વડે જ્ઞાનાદિનું આગમન થાય છે.
o હવે ક્ષપણા શબ્દનો અર્થ તે પણ ભાવથી આ પ્રમાણે છે- આઠ પ્રકારની કર્મ જ, તેમાં જીવ રગદોળવામાં પરવશપણે હોવાથી તે “કમરજ” પુરાણું તે પૂર્વવત. યોગ એટલે અંતઃકરણાદિથી અધ્યયન કરતાં - કારણમાં કાર્યના ઉપચારથી “ક્ષપણા' કહ્યું. તે પ્રમાણે આ ભાવ અધ્યયનની યોજના કરવી. શેમાં? અધ્યયન. અક્ષીણ. આય અને ક્ષપણામાં ગાથાર્થ કહ્યો. આ ઓઘ નિષ્પક્ષ નિક્ષેપ બતાવ્યો. હવે નામ નિષ્પન્ન કહે છે - તેમાં ઓઘનિષ્પન્ન તે અધ્યયન અને નામનિષ્પન્ન તે દ્રુમપશ્ચિકા.
મ - દુ એટલે જે દેશમાં વિધમાન છે તે એનું છે અથવા એમાં છે તેને મ લાગતાં દ્રુમ શબ્દ બન્યો.
હવે દ્રુમ અને પુષ્પ બંનેના નિક્ષેપાની પ્રરૂપણા કહે છે - • નિર્યુક્તિ - ૩૪ - વિવેચન
નામધુમ - જેનું દ્રુમ એવું નામ છે તે. સ્થાપનાલૂમ - વૃક્ષ રૂપે જેની સ્થાપના છે છે. દ્રવ્યઠ્ઠમ તે ભાવઠુમ છે. તેમાં દ્રવ્ય દ્રુમ બે ભેદે છે - આગમથી અને નોઆગમથી. આગમચી જ્ઞાતા ઉપયુક્ત ન હોય. નો આગમથી ત્રણ ભેદે છે - શરીર, ભવ્ય શરીર, ઉભય વ્યતિરિક્ત. તે આ પ્રમાણે - એક ભવિક બદ્ધાયુક અભિમુખ નામ ગોત્ર, તેમાં એક ભવિક - જે એક ભવના અંતરે દ્રુમમાં ઉત્પન્ન થશે. બદ્ધાયુક • જેણે ડ્રમ નામ ગોત્રમાં કર્મ બાંધેલ છે, અભિમુખ નામ ગોત્ર જેના વડે તે નામ અને ગોબ કર્મ ઉદીરણાવલિકામાં નાંખે છે. આ ત્રણે પણ ભાવિ ભાવ મ કારણ પણાથી દ્રવ્ય મ છે. ભાવ ડ્રમ પણ બે ભેદે છે. આગમચી અને નોઆગમથી. તેમાં આગમથી જ્ઞાતા ઉપયોગ વાળો હોય. નો આગમથી દ્રમ જ ક્રમ નામ અને ગોત્ર કમને વેદે છે.
જેમદ્રુમના કહ્યા તેમ પુષ્પના પણ ચાર નિક્ષેપો કહેવા. હવે વિવિધ દેશમાં જન્મેલ શિષ્યગણના સંમોહાર્યે આગમમાં “દ્રમ' શબ્દના પર્યાયોના પ્રતિપાદનાર્થે કહે છે -
• નિયુક્તિ - ૩૫ - વિચન -
કુમ, પાદપ, વૃક્ષ, આગમ, વિડિમા, તરુ, કુહા, મહીરૂહ, વછા, રૂપક, રંજક વગેરે પયચિો નામો છે. તેમાં દ્રુમની અન્વર્ય સંજ્ઞા પૂર્વવતુ. પગ વડે જે પીએ તે પાદપ.
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________
અધ્યયન - ૧ ભૂમિકા
૩૩ એ પ્રમાણે યથાસંભવ અન્વર્ગ સંજ્ઞા કહેવી.
હવે પુષ્પના એકાક શબ્દો કહે છે - • નિયુક્તિ - ૩૬ + વિવેયન - પુષ્ય, કુસુમ, ફૂલ, પ્રસવ, સુમન, સૂક્ષ્મ એ બધાં પયયો છે.
હવે એકવાક્યતાથી ધ્રુમપુપિકા અધ્યયનનો શબ્દાર્થ કહે છે - કુમનું પુષ્પ તે કુમપુષ્પ. - x- તેમાંથી “દુમપુપિકા' શબ્દ બન્યો. દ્રુમપુષ્પના ઉદાહરણથી યુક્ત તે દ્રુમપુષ્પિકા, એવું તે અધ્યયન તે દ્રુમપુપિકા અધ્યયન. તેના એકાર્થકને પ્રતિપાદન કરતાં કહે છે -
• નિતિ - ૩૦ - વિવેચન
તેમાં દ્રમપુષ્પના ઉદાહરણ યુક્ત તે દ્રમપુપિકા. જેમકે જહા દુમસફેસ. આદિ આહારની એષણા તે આહારૈષણા. એષણાના ગ્રહણથી ગવેષણાદિ લેવા. તેથી તેના અર્થસૂચકત્વથી આહારૈષણા. ગોચર એટલે ગાયની માફક ચરવું તે. ગોચરને બદલે ગોચાર રૂપ પણ થાય. તે ગોચર અર્થનું સૂચક હોવાથી આ અધ્યયને ગોચર કહે છે. આ રીતે બધે ભાવના કરવી. ભાવાર્થ એ છે કે - જેમ ગાય ચરે છે, તેમ વિશેષથી સાધુએ પણ ફર્યું. પણ વૈભવને આશ્રીને ઉત્તમ, મધ્યમ, અધમ કુળમાં ન જાય. અથવા વણિક વત્સના દાંતથી વર્તવું. તથા વાયુની જેમ અસારને ભોગવવું તે અર્થનું સૂચક છે. પરમમુનિએ કહેલ છે. જેમાં ચાર ધુણા કહેલાં છે, તે આ પ્રમાણે - વચાને ખાનાર, છાલને ખાનાર, કાષ્ઠને ખાનાર, સારસ્તે ખાનાર. એ પ્રમાણે ભિક્ષુ પણ ચાર ભેદે કહેલાં છે. તે આ પ્રમાણે - ત્વચાને ખાનાર ઇત્યાદિ. અહીં ચતુર્ભગી છે • વયા ખાનાર પણ સાર ખાનાર નહીં, સાર ખાનાર પણ વા ખાનાર નહીં, વયા પછી ખાનાર અને સાર પણ ખાનાર, બંને ન ખાનાર. વયા ખાદક સમાન ભિક્ષને સારાદક સમાન પ થાય છે - X
ભાવાર્થ આ પ્રમાણે • વફભોક્તા ને કર્મભેદને આશ્રીને વજસાર જેવો તપ થાય છે. તથા “ઉછ' અજ્ઞાત પિંડ વિંછ સૂચક છે. મેષ' થોડાં પણ પાણીમાં પાણીને ડોળ્યા વિના પાણી પીએ છે. એ પ્રમાણે સાધુ પણ ભિક્ષા માટે પ્રવેશે ત્યારે બીજ આકમણાદિમાં આકુળ થયા વિના ભિક્ષા લેવી. એવા અર્થને સૂચવનાર આ અધ્યયન છે. જલૌકા- અષણા પ્રવૃત્તિમાં દેનાર હોય તેના મૃદુ ભાવને નિવારણાર્થે આ સૂચના છે. સર્પ' - જેમ તેની એક દૈષ્ટિ હોય છે. એ પ્રમાણે ગૌચરી ગયેલ સાધુ સંયમ એક દૈષ્ટિવાળા થવું એ અર્થને સૂચવે છે. અથવા જરા પણ સ્પર્શ કર્યા વિના જેમ સાપ બિલમાં પ્રવેશે એ પ્રમાણે સાધુએ પણ સ્વાદ કર્યા વિના આહાર કરવો. “ત્રણ' રાગહેપ કર્યા વિના ગુમડા ઉપર લેપ કરે તેમ ખાવું જોઈએ. “અ” ઉપાંગ દાનની માફક - સાધુ માત્ર કાયાનો ઘસારો રોકવા જ આહાર લે. - • x-.
ઇસુ' બાણ. જેમ રસિક પ્રમાદયુક્ત થઈ બાણ વડે લક્ષ્ય સાધે તો વીંધી શકતો નથી. તે જ રીતે સાધુ ગીયરી જતાં બીજાં સ્થાને ધ્યાન રાખે તો સ્વપરને પીડાકારી 30/3.
Jain bucation international
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૪
દશવૈકાલિકમૂલ બસટીક અનુવાદ થઈ પડે. ગોલ' જેમ લાખનો ગોળો અગ્નિથી ઘણો દૂર કે ઘણો નીકટ ન હોય તો લાખનો ઉપયોગ થઈ શકે છે. તેમ સાધુગૃહસ્થની અતિ નીકટ કે દૂર ન રહે તો સંયમ લક્ષી જાણવો. દૂર રહેતો અનેષણા અને અદર્શનાદિ થાય. બીજાને ચોરની શંકા થાય, તેથી ગૌચરીને માટે ગયેલ સાધુ પરિમિત ભૂમિમાં ઉભો રહે.
“પુત્ર'- પુત્રના માંસની ઉપમાથી ભોજન કરવું. અહીં ‘સુષમા'નું દષ્ટાંત કહેવું. ઉદક - પ્રતિ દિકના ઉપમાનાણી નિત્યે અન્નપાન વાપરે. દષ્ટાંત આ પ્રમાણે - જેમ એક વણિક દારિદ્ર દુ:ખથી અભિભૂત થઈ કોઈ રીતે ભટક્તાં રત્નદ્વીપે પહોંચીને ત્રિલોકમાં સુંદર અનર્થ રત્નો પ્રાપ્ત કર્યા. તે ચોરોથી આકુળ અને દીર્ઘકાળ સુધી ભયને લઈને તે રસ્તો ઓળંગીને આવવા શક્તિમાન ન હતો. તેથી તેણે બુદ્ધિ કૌશલ્યથી રત્નોને એકાંત પ્રદેશે સ્થાપીને બીજા જૂના પત્થરો લઈને ગાંડાનો વેશ લઈને નીકળ્યો અને બોલવા લાગ્યો “રત્નાવણિક જાય છે, ત્રણ વખત બોલવા છતાં કોઈ ઉભું ન થયું ત્યારે રસ્તો લઈને નીકળી ગયો. જંગલમાં ઘણી તરસ લાગવાથી જેટલામાં કુથિત પાણીનું ખાબોચીયું જોયું. તેમાં ઘણાં હરણાદિ મરેલાં હતાં. તેનાથી બધું પાણી ચરબીરૂપ થઈ ગયેલ. તે વણિકે ન છૂટકે સ્વાદ કર્યા વિના તે પાણી પીધું. રત્નો ઘેર લાવ્યો. એ પ્રમાણે સાધુને રત્ન સમાન જ્ઞાનદર્શન - ચાસ્ત્રિ જાણવું. ચૌર સ્થાને વિષયો જાણવા. કુથિત જળના સ્થાને પ્રાસુક એષણીય સંત-પ્રાંત આહારદિ કરે. ત્યારે તેના બળથી જેમ વણિક આ ભવે સુખી થયો. એ પ્રમાણે સાધુ પણ સુખી થશે. આવી સ્થાને રહેલ સંસારનો વિસ્તાર - છૂટકારો થશે. આ બધાં એકાર્થિક છે. અધિકારથી જ અનેક અર્થ છે. ગાથાર્થ કહ્યો. નામ નિષ્પન્ન કહ્યો.
હવે સૂત્ર આલાપક નિષ્પન્ન નિપાનો અવસર છે. છતાં તેને કહેતા નથી. કયા કારણે? કેમકે અહીં ત્રીજો અનુયોગદ્વાર ‘અનુગમ' નામે છે. તેમાં નિક્ષિપ્ત અહીં નિક્ષેપ થાય છે. લાઘવતાર્થે ત્યાં નિક્ષેપ કરીશું. હવે અનુગમ કહીએ છીએ - તે બે ભેદે, સૂત્ર અનુમગ અને નિયુકિત અનુગમ. તેમાં નિયુક્તિ અનુગમ ત્રણ ભેદે છે - નિક્ષેપ નિયુક્તિ અનુગમ. ઉપોદ્ધાત નિયુક્તિ અનુગમ અને સૂત્ર સ્પર્શિક નિર્યુક્તિ અનુગમ. તેમાં નિક્ષેપ નિયુક્તિ અનુગમ તે આ અધ્યયનાદિ નિક્ષેપ કહ્યો તે જાણવો. ઉપોાત નિયુક્તિ અનુગમ બે દ્વારગાથાથી જાણવો. તે આ પ્રમાણે - ઉદ્દેશ, નિર્દેશ, નિર્ગમ, ક્ષેત્ર, કાળ, પુરુષ, કારણ, પ્રત્યય, લક્ષણ, નય, સમવતારણ, અનુમત, શું, કઈ જાતનું કોનો, ક્યાં, શેમાં, કેવી રીતે, કેટલીવાર, કેટલાં આંતરાવાળું, અવિરહિતા, ભવ આકર્ષ, સ્પર્શના અને નિરૂક્તિ. તેનો વિશેષાર્થ વિશેષાવશ્યકથી જાણવો.
ચાલ યોજનામાં આ પ્રમાણે છે - તીર્થકરે ઉપોદઘાત કરીને આર્ય સુધમનેિ તથા તેમનું પ્રવચન પછી જંબૂ સ્વામીને, પછી પ્રભવ સ્વામીને પછી આર્ય શjભવને કહેવાયું. તેણે આનો ઉદ્ધાર કર્યો, તે પ્રમાણે કથન કર્યું. જેને આશ્રીને આ ચાયુ, તે પૂર્વે કહેલ છે. કેમકે અંતરાલમાં ઉપોદઘાત ત્યાં સ્વીકારેલ હતો, તેથી ત્યાં કહેલું છે, ત્યાં પણ ઉપયોગી જ હતું. - x
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________
આદધ્યયન • ૧ ભૂમિકા
૩૫ ઉપોદ્દાત નિર્યુક્તિ અનુગમ પુરો થયો.
હવે સૂત્ર સ્પેશિક નિયુક્તિ અનુગમ અવસર છે. તે સૂત્ર હોય તો જ થાય છે. (શંકા) જો એમ હોય તો આ ઉપન્યાસ નિરર્થક છે. (સમાધાન) ના. એમ નથી. નિર્યુક્તિ પણ સમાન પણે છે. સૂત્ર તે સૂત્રાનુગમમાં જ કહેવાય. તે અવસપ્રાપ્ત જ છે. અહીં અખલિતાદિ પ્રકાર શુદ્ધ સૂત્ર ઉચ્ચારવું જોઈએ. તે આ પ્રમાણે - અખ્ખલિત, અમિલિત, અવ્યત્વ, અમેડિત. વગેરે જેમ અનુયોગદ્વારમાં કહ્યું છે, તેમ દોષ ટાળી બોલવું. એ રીતે ઉચ્ચારતા કેટલાંક સાધુ ભગવંતોના કેટલાંક અર્વાધિકાર સમજાઈ જાય છે. કેટલાંક નથી સમજાતા. તેન સમજાયેલા તે સમજાવવા મંદબુદ્ધિવાળા શિષ્યોની જાણ માટે દરેક પદે કહેવું. વ્યાખ્યાનું લક્ષણ આ છે - સંહિતા, પદ, પદાર્થ, વિગ્રહ, ચાલના અને પ્રત્યવસ્થાન એ છ ભેદ છે. હવે મૂળ સુત્ર કહે છે -
• સૂત્ર - ૧
ધર્મ ઉત્કૃષ્ટ છે. તે ધર્મ - અહિંસા, સંયમ, તપ રૂપ છે, જેનું મન સદા ધર્મમાં લીન છે, તેને દેવો પણ નમસ્કાર કરે છે.
• વિવેચન - ૧
અખલિત પદ ઉચ્ચારણ તે સંહિતા, તે પાઠ સિદ્ધ જ છે. હવે પદ કહે છે - ધર્મ, મંગલ, ઉત્કૃષ્ટ, અહિંસા, સંયમ, તપ, દેવ ઇત્યાદિ.
શુ' ધાતુ ધારણ અર્થમાં છે, તેને મ પ્રત્યયથી “ધર્મ' શબ્દ બન્યો છે, “મંગલ' પૂર્વવતુ. કૃષ ધાતુ વિલેખન અર્થમાં છે, તેમાંથી ઉત ઉપસર્ગપૂર્વક ઉત્કૃષ્ટ શબ્દ બન્યો છે. ઇત્યાદિ (અહીં વૃત્તિમાં વ્યાકરણ પ્રયોગો જ છે, તે આ અનુવાદનું કાર્યક્ષેત્ર ન હોવાથી છોડી દીધેલ છે.)
હવે પદાર્થ કહે છે - થર્મ- દુર્ગતિમાં ન પડતાં આત્માને ધારી રાખે . કહ્યું છે કે – દુર્ગતિમાં પડતા જીવોને જે ધારે છે તથા શુભ સ્થાનમાં સ્થાપે છે, તેથી ધર્મ કહેવાય છે. મંગલ- જેના વડે હિત મંગાય છે. ઉત્કૃષ્ટ પ્રધાન. અહિંસા - હિંસા નહીં તે, પ્રાણાતિપાતવિરતિ સંમય- આશ્રવદ્વારથી અટકવું તે. તપ- અનેક ભવના એકઠા કરેલા આઠ પ્રકારના કર્મોને ખપાવે- તપાવે તે તપ- અનાશનાદિ મેળે છે. દેવ - ક્રીડા કરે, દીપે છે તે. દેવો પણ અતિ મનુષ્યો તો કરે જ પણ દેવો પણ નમે છે. કોને? જે જીવોનું પૂર્વોક્ત ધર્મમાં સર્વકાળ મન - અંતઃકરણ હોય તે.
પદવિગ્રહ · પરસ્પર અપેક્ષાવાળા સમાસને ભજે છે, પણ અહીં તેવો સમાસ ન હોવાથી બતાવેલ નથી. ચાલના એટલે શંકા અને પ્રતિ અવસ્થાન એટલે સમાધાન, તે પ્રમાણ વિચારણામાં અવસર મુજબ આગળ કહીશું. પણ તેની પ્રવૃત્તિ આ ઉપાય વર્ડ બતાવે છે -
• નિયુક્તિ • ૩૮ - વિવેચન
ક્યારેક કંઈક ન સમજાતા શિષ્ય પૂછે કે આ કેવી રીતે? આ જ ચાલના. ગર કહે તે પ્રત્યવસ્થા આ બંનેની પ્રવૃત્તિ છે. તે પ્રમાણે કોઈ વખતન પૂછે તો પણ શિષ્યોના હિતને
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________
દરવેકાલિકબૂલસણ-સટીક અનુવાદ માટે પૂર્વપક્ષની આશંકા કહીને આચાર્યોસમાધાન આપે છે. આ શિષ્યતીશબુદ્ધિવાળો છે, એમ સમજીને પ્રભુતાર - વિસ્તારથી કહે છે આ પ્રમાણે ટુંકમાં વ્યાખ્યા લક્ષણ યોજના કહી. જેમ આ સૂત્રમાં કહી, તેમ બીજા સૂત્રોમાં પણ સમજી લેવી. બધે કહીશું નહી. સૂત્રની સાથે સ્પેશિત અનગમ નિર્યુક્તિના વિભાગ વિશેષથી વિશેષાવચકમાં કહેલ છે તે જાણવો. - - - - ધર્મ પદને રુમ પર્શિત નિતિથી કહે છે -
• નિયુક્તિ - ૩૯ + વિવેચન
નામ ધર્મ, સ્થાપના ધર્મ, દ્રવ્ય ધર્મ ભાવ ધર્મ. તેના જૂદા જૂદા ભેદને અનુક્રમે કહીશું. હવે નામ અને સ્થાપના સુગમ હોવાથી દ્રવ્ય ધર્મને આગમ અને નોઆગમથી કહે છે, તેમાં પણ જ્ઞાતા અનુપયુક્ત, જ્ઞશરીર-દવ્ય શરીર ભેદોને છોડીને તવ્યતિરિત દ્રવ્યધમદિ કહે છે -
• નિરક્ષિ - ૪૦ - વિવેચન -
અહીં ધર્મ ત્રણ ભેદે છે, તે આ પ્રમાણે - દ્રવ્ય ધર્મ, અસ્તિકાય ધર્મ અને પ્રચાધર્મ તેમાં દ્રવ્ય વડે ધર્મ અને ધર્મીમાં કંઈક અંશે અભેદ હોવાથી દ્રવ્યધર્મ કહેવાય છે. અસ્તિકામાં અવયવનો જ સમુદાય શબ્દનો ઉપચાર હોવાથી અસ્તિકાયધર્મ કહેવાય. પ્રચાર ધર્મ વડે આ ગ્રંથથી દ્રવ્યધર્મનો દેશ કહે છે. ભાવધર્મથી ભાવધર્મનું સ્વરૂપ કહે છે.
હવે પૂર્વોક્ત ત્રણે ધમોના સ્વરૂપને કહે છે. દ્રવ્યના પર્યાય જે ઉત્પાદ, વિગમ વગેરે છે તે ધર્મ તે દ્રવ્યના કહેવાય માટે દ્રવ્ય ધર્મ તે પર્યા છે. હવે અસ્તિકાયાદિ ધર્મ સ્વરૂપ પ્રતિપાદન કસ્વા કહે છે -
• નિક્તિ • ૧ - વિવેચના -
ધર્મના ગ્રહણથી ધમસ્તિકાય લેવું. તેથી ધમસ્તિકાય જ ગતિનો આધાર અસંખ્ય પ્રદેશવાળો અસ્તિકાય ધર્મ જાણવો. બીજા કહે છે - ધમસ્તિકાયાદિ સ્વભાવવાળો અસ્તિકાય ધર્મ કહેવો. આ મત અયુક્ત છે કેમકે તેમાં ધમાંસ્તિકામાદિના દ્રવ્ય ધર્મથી અભિપણું છે. પ્રચાર ધર્મ તે વિષયધર્મ જ છે. તેમાં પ્રસરણ તે પ્રચાર અર્થાત પ્રફર્ષગમન. તે જ આત્મસ્વભાવથી ધર્મ એ પ્રચારધર્મ છે. તે કેવી રીતે? જેમાં પ્રાણીઓ સદાય તે વિષયો રૂ૫, ગંધ આદિ છે. તે ધર્મ પ્રમાણે ખરી રીતે વિષય ધર્મ તે જ આ રાગાદિવાળો જીવ તેમાં પ્રવર્તે છે. એટલે ચક્ષ આદિ ઇંદ્રિય વશ થઈ રૂપાદિમાં પ્રવર્તે છે, તે પ્રચાર ધર્મ જાણવો. સંસારના પ્રધાન નિબંધનત્વ અને મુખ્ય પદ આપવાને દ્રવ્ય ધર્મથી જૂદો કહ્યો છે.
હવે ભાવધર્મ કહે છે, તે લૌકિકાદિ જૂદા જૂદા ભેદવાળો છે. તેમાં લૌકિક તે કુણાવસાનિક, લોકોત્તર તે જેન વયન. લૌકિક ધર્મ અનેક પ્રકારે છે, તે જ અનેક વિધત્વ કહે છે -
• નિતિ - ર - વિવેચન ગમ્યઘર્મ. જેમ કે દક્ષિણાપથમાં મામાની દિકરી અપાય ઉત્તરાપથમાં નહીં
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________
D
૧ - ૧ એપ્રમાણે ભક્ષ્યાભઠ્યપૈયાપેયની યોજના કરવી. પશુઘર્મ -માતા આદિ સાથે પ્રવિચાર. દેશધર્મ - દેશાચાર, તે જૂદા જૂદા દેશમાં પહેરવેશ આદિ જૂદા છે. રાજઘર્મ - પ્રતિ રાજ્યમાં ભિન્ન કર આદિ છે તે. પુરવરઘર્મ - પ્રતિ પુરમાં - નગરમાં કંઇક-ક્યાંક વિશિષ્ટ પણ છે, જેમાં ભાષા પ્રદાનાદિ લક્ષણ જાણવું. અથવા સ્ત્રી બીજું ઘર માંડે છે. ગ્રામઘર્મ - તે પણ પ્રતિગ્રામે ભિન્ન હોય છે. ગણાઘર્મ - મલ્લ આદિ ગણ વ્યવસ્થા. ગોd ઘર્મ - ગોષ્ઠી વ્યવસ્થા. સમ વ્યસ્કોનો સમુદાય તે ગોષ્ઠી. તેઓ વસંત આદિમાં ગોઠ કરે તે. સધર્મ - દુષ્ટનો નિગ્રહ અને સારાનું પ્રતિપાલન છે. એની ભાવ ધર્મના ગાદિની વિવક્ષાથી ભાવ રૂપ પણે છે અથવા દ્રવ્ય પર્યાયપણાથી છે. તે દ્રવ્યની અપેક્ષા વિના વિવક્ષા કરવાથી અતવા લોકમાં તેને ભાવધર્મ તરીકે માનવાથી ભાવમાં ગણેલ છે. દેશ રાજાદિનો ભેદ એક દેશને આશ્રીને કહ્યો છે - x".
આ પ્રમાણે હવે લૌકિક કુપાવયનિક કહે છે. આ પણ સાવધ પ્રાયઃ લૌકિકકલ્પ જ છે. અવધ-પાપ, તેની સાથે તે સાવધ. સુ શબ્દ અવધારમાર્ગે છે. તેથી સાવધ જ છે. કયો ધર્મ? ચરક પરિવ્રાજકાદિ કુતી િધર્મ. શા માટે? જિનેશ્વર અને અન્ય વિદ્વાનોએ તેને પ્રશંસ્યો નથી. કેમકે તે આરંભ- પરિગ્રહનું કારણ છે. - *- -
હવે લોકોત્તર ધર્મ કહે છે• નિર્યુક્તિ • ૪૩ • વિવેચન
લોકોત્તર - લોક પ્રધાન ધર્મ બે ભેદે છે. શ્રત ધર્મ અને ચારિ ધર્મ. તેમાં શ્રત - દ્વાદશાંગ, તેનો ધર્મ તે શ્રત ધર્મ. તે નિશ્વે વાચનાદિ ભેદો વડે આશ્ચર્યકારી છે. શ્રતધર્મ સ્વાધ્યાય તે વાચનાદિ રૂપ છે. તત્ત્વ વિચારણામાં ધર્મના હેતુરૂપ ધર્મ છે. તથા ચારિત્રધર્મ, તેમાં અનિંદિત ચાલે છે, જેના વડે તે ચરિત્ર - ક્ષયોપશમ રૂપ છે, તેનો ભાવ તે ચારિત્ર છે. બાકી રહેલાં કર્મોના ક્ષયને માટેની ચેષ્ટા, તે ચાઆિ જ ધર્મ છે. આ જ શ્રમણધર્મ છે, તેથી ચાઅિધર્મ તે શ્રમણ ધર્મ છે. તેમાં શ્રમ લેવો તે શ્રમણ. શ્રમ લે છે - તપસ્યા કરે છે. અહીં એવું કહે છે કે - દીક્ષાના દિવસથી આરંભીને બધાં સાવધ યોગ વિરતિમાં ગરના ઉપદેશથી અનશન આદિ યથાશક્તિ કરે છે. બીજા જીવોને દુઃખ ન દેવા પડે પોતે દુ:ખ વેઠીને તપ કરે છે. કહ્યું છે કે- જે બધાં જીવોમાં - ત્રસ અને સ્થાવરોમાં સમ છે, તે શુદ્ધાત્મા તપને આયરે છે, તેને શ્રમણ જાણવો. તેનો ધર્મ - સ્વભાવ, તે શ્રમણ ધર્મ છે. જે શાંતિ આદિ લક્ષણ કહેવાશે.
ધર્મ કહ્યો હવે મંગલનો અવસર છે. તે શબ્દનો અર્થ પૂર્વે નિરૂપણ કરેલ છે. તે નામ આદિ ભેદથી ચાર પ્રકારે છે - તેમાં નામ અને સ્થાપના ગોણ હોવાથી તેને છોડીને દ્રવ્ય ભાવ મંગલ કહે છે.
• નિર્યુક્તિ • ૪૪ - વિવેચન
દ્રવ્યને આશ્રીને ભાવ તો ભાવમંગલ છે. તેમાં દ્રવ્યમંગળમાં પૂર્ણ કળશ આદિ છે. આદિ શબ્દથી સ્વસ્તિકાદિ લેવા. ધર્મ તો પોતે જ ભાવ મંગલ છે. શા માટે? તે કહે છે - આ ક્ષાંત્યાદિ લક્ષણ ધર્મથી મોક્ષ છે, તેથી ભવનું ગાલન તે મંગલ છે. આ જ
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩૮
દશવૈકાલિકમૂલસબ-સટીક અનુવાદ ઉત્કૃષ્ટ પ્રધાન મંગલ છે. કેમકે તે એકાંતિક અને આત્યંતિક છે. તે પ્રમાણે પૂર્ણકળશ આદિ દ્રવ્ય મંગલમાં નથી. કેમકે તે એકાંતિક કે આત્યંતિક નથી.
હવે હિંસાનો વિપક્ષ તે અહિંસાને પ્રતિપાદિત કરે છે - • નિર્યુક્તિ - ૫ - વિવેચન
પ્રમાદના યોગના પ્રાણનું વ્યપરોપણ તે હિંસા. આ હિંસામાં પ્રતિપક્ષ • અપ્રમત્તપણાને શુભયોગપૂર્વક પ્રાણનું અવ્યપરોપણ છે. કેમકે તે અહિંસા છે. તે અહિંસા ચાર પ્રકારે છે. (૧) દ્રવ્યથી અને ભાવથી, (૨) દ્રવ્યથી પણ ભાવથી નહીં. (૩) દ્રવ્યથી નહીં પણ ભાવથી (૪) દ્રવ્યથી પણ નહીં અને ભાવથી નહીં. તથા શદ સમુચિત છે. તેમાં ત્રણ ભંગનો ઉપન્સાય છે, કેમકે તેમાં સમુચ્ચય શબ્દનો અર્થ બતાવેલ નથી. કહ્યું છે કે તેમાં - સમુચ્ચ, નિર્દેશ, અવધારણ, સાય, પ્રકાર. વચનોમાં વપરાય છે. તેમાં આ ભંગ- દ્રવ્યથી અને ભાવથી છે. તે આ -
જેમ મૃગ વધ કરવાની બુદ્ધિમાં વર્તતો કોઈ માણસ મૃગને જોઈને, ધનુષ્યને ખેંચીને બાણ છોડ. તો તે વખતે તે મૃગ તે તીર વડે મરે. આ હિંસા દ્રવ્ય અને ભાવ બંનેથી જાણવી પણ સાધુ ઇસમિત હોય, કારણે જતાં કોઈ જીવ મરે તો તેમાં દ્રવ્યથી હિંસા ખરી પણ ભાવથી નહીં. કહ્યું છે કે “ પગ ઉપાડતા ઇસમિતિ યુક્ત થઈ ચાલતાં સાધુથી અજાણતાં કોઈ જીવ મરે તો તે નિમિત્તે સાધુને સૂક્ષ્મપણ બંધ સિદ્ધાંતમાં કહેલ નથી. કેમકે તે સાધુ અપ્રમત્ત છે. હિંસા પ્રમાદીને જ બતાવેલી છે. જેમાં ભાવથી હિંસા છે, પણ દ્રવ્યથી નહીં તે આ રીતે કોઈ પુરુષ પરોઢિયાના મંદ પ્રકાશમાં વળેલી દોડીને સાપ માનીને તેનો વધ કરવાના હેતુથી તલવાર વડે છેદે છે. ચોથો ભાંગો શૂન્ય છે. આવા પ્રકારની હિંસાનો પ્રતિપક્ષ તે અહિંસા જાણવી.
એકાર્ચિકા ને જણાવતાં કહે છે - હિંસા નહીં તે અહિંસા. જીવનો અતિપાત નહીં તે અજીવાતિપાત તથા તે પ્રમાણે જ સ્વ કર્મનો અતિપાત થાય છે. અજીવ તે કર્મ એ ભાવવું. ઉપલક્ષણથી અહીં પ્રાણાતિપાત વિરતિ આદિ લેવા. ---
હલ્વે સંયમની વ્યાખ્યા કહે છે. • નિયુક્તિ - ૪૬ વિવેચન
પૃથ્વી આદિથી લઈને પંચેન્દ્રિય સુધી તેઓને સંયમ થાય તેથી ત્રણે કરણ અને યોગથી સંઘટ્ટન ન કરે. જે ગ્રહણ કરવાથી અસંયમ થાય તે અજીવ અહીં જાણવા, જેમ કે - પાંચ પ્રકારે પુસ્તક વસ્ત્ર, તૃણપંચક અને ચર્મ પંચક, પુસ્તક પંચક - ગંડી, કચ્છપી, મુષ્ટિ, સંપુટ ફલક અને સુપાટિકા એ પાંય વીતરાગે કહેલ છે. તેમાં (૧) ગંડી પુસ્તકમાં પાનાં લંબાઈ, પહોળાઈમાં તુલ્ય અને દીર્ઘ હોય છે. (૨) કછપીમાં અંતે પાતળાં અને મધ્ય પહોળા જાણવા. (3)મુષ્ટિપુસ્તક - ચાર આંગળ લાંબુ અને ગોળાકાર હોય છે અથવા ચાર આંગળ લાંબુ અને ચોખાણું હોય છે. (૪) સંપૂટક - તે બે ત્રણ પાટિયાવાળું હોય છે. (૫) સૂપાટિકા - પાતળાં પાનાવાળું. ઉંચા રૂપવાળું એમ પંડિતો કહે છે અતવા દીર્ઘ, સ્વ કે પહોળું તેને વિદ્વાનો સૂપાટિકા પુસ્તક કહે છે.
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________
। - ।
36
હવે બે પ્રકારે વસ્ત્ર પંચક કહે છે - તે પ્રતિલેખિત અને દુષ્પતિલેખિત જાણવું. અપ્રતિલેખિત વસ્ત્ર તે તૂલી, ઉપધાનક કે ગાલમસૂરીયા જાણવા તે સીવેલા હોવાથી તેનું પડિલેહણ ન થાય. ખડીર્યો, સલોમપટ, ભુરવીગા, જીર્ણ, સદેશવસ્ત્ર, પ્રહ્લાદિ, કુન્નુષિ, પ્રાવારક, નવત્વમ્, દ્રઢગાલિકા એ બધાં દુઃખે કરીને પડિલેહાય તેવા જાણવા. તેમાં પ્રહ્લાદિ - હાથના મોજાં. કુતુપ - રૂથી ભરેલ વસ્ત્ર, દૃઢગાલિ - શીવેલ વસ્ત્ર. શેષ પ્રસિદ્ધ છે.
તૃણ પંચક - જિનેશ્વરે કહેલ છે, તે શાલી, વ્રીહી, કોદ્રવ, રાલગ અને અરણ્યનું ઘાસ, જે આઠ કર્મ ગ્રંથીનું દહન કરે છે. ચર્મ પંચક - બકરી, ઘેટું, ગાય, ભેંસ, હરણનું ચામડું જાણવું, તે તલી, ખુલ્લક, કોશ, કૃતિ આદિમાં વપરાય છે, તથા અસંયમના હેતુરૂપ હોવાથી હરણાદિના ચામડાને સાધુ ગ્રહણ કરતાં નથી. જેમાં જોઈને પ્રમાર્જતા ન થાય તે અસંયમ જાણવો.
હવે પ્રેક્ષા અને ઉપેક્ષા બે ભેદે બતાવે છે. વ્યાપારમાં, અવ્યાપારમાં તેમાં વ્યાપારમાં જેમ ગ્રામની, અવ્યાપારમાં જેમ નાસતાંની કેમ ઉપેક્ષા કરો છો? બંનેનો અહીં અધિકાર છે. વ્યાપાર ઉપેક્ષા - તે સાંભોગિક સાધુ સીદાતો હોય તો તેને ધર્મ કાર્યમાં દોરવો. પાસસ્થાની પણ દોરે. અવ્યાપાર ઉપેક્ષા • કોઈ ગૃહસ્થ ધંધા વિના પીડાતો હોય તો તેને પ્રેરણા ન કરવી તે ઉપેક્ષા સંયમ જણાવો. ગૃહસ્થ હોય ત્યાં સાધુ પગ ન પણ પૂંજે તો સંયમ થાય અને ગૃહસ્થ ન હોય તો પગ પૂંજવાથી સંયમ થાય.
પ્રાણ આદિ સંસક્ત ભોજન, પાન અથવા અવિશુદ્ધ ઉપકરણ ભોજન કે પ્રમાણાતિરિક્ત હોય તો તે વિધિથી પરવતા સંયમ થાય. અને અકુશળ મન વચનનો રોધ તથા કુશળની ઉદીરણા તે સંયમ મન, વચનના સંયમ સાથે અવશ્ય કાયાને કાર્યમાં જોડવી. ગમના ગમનમાં તે ઉપયોગ રાખી સારી રીતે વર્તે. અસંયમ તજીને કાચબાની માફક પગ, હાથ વગેરે ગોપવીને સાધુ કાયાનો સંયમી થાય.
સંયમ કહ્યો ( શંકા) અહિંસા જ તત્ત્વથી સંયમ છે. તેથી જૂદો ભેદ પાડીને કહેવું તે અયુક્ત છે. ( સમાધાન) એમ નથી. સંયમ વડે અહિંસા ઉપર ઉપગ્રહ કરવાપણું છે. કેમકે સંયમી જ ભાવથી નિશ્ચે અહિંસક છે.
-
હવે તપને પ્રતિપાદિત કરે છે. તે બે ભેટે છે - બાહ્ય, અત્યંતર. તેમાં બાહ્ય તપ પ્રતિપાદન કરતાં કહે છે
+
• નિયુક્તિ • ૪૭ * વિવેચન -
અનશન, ઉણોદરિત, વૃત્તિસંક્ષેપ, રસત્યાગ, કાયક્લેશ, સંલીનતા.
(૧) અનશન ન ખાવું તે, આહાર ત્યાગ. તે બે ભેદે છે. ઇત્તર એટલે પરિમિતકાળ માટે. તે ચરમ તીર્થંકરના તીર્થમાં ઉપવાસથી છ માસ સુધી હોય છે. ચાવત્કથિક - આજન્મભાવિ હોય છે, તે વળી ચેષ્ટા, ભેદ, ઉપાધિ વિશેષથી ત્રણ ભેદે છે. તે આ રીતે - પાદપોપગમન, ઇંગિતમરણ, ભક્તપરિજ્ઞા. તેમાં અશન કરનારને ચાર આહારના ત્યાગ પચી રોષ્ટા પણ છોડી દેવી તથા ચેષ્ટા છોડીને એકાંત નિષ્રતિકર્મ
-
·
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૦
દશવૈકાલિકભૂલસૂત્ર-સટીક અનુવાદ શરીરવાળા તે. જે વૃક્ષની માફક સમીપતાથી વર્તન તે પાદપોપગમન, તેના બે પ્રકાર છે - (૧) વ્યાઘાતવાળું, (ર)વ્યાઘાત વગરનું.(૧) વ્યાઘાતવાળું તે સિંહાદિના ઉપદ્રવમાં મરણ જાણી કરે છે. કહ્યું છે કે - સિંહાદિથી પીડાયેલો ભય આવતાં સ્થિર ચિત્ત રાખી પાદપોપગમન અનશન કરે. આ સાધુ પોતાનું આયુ સમીપ આવેલું જાણી. ગીતાર્થ હોય તે જ કરે. નિવ્યઘાત તે સૂત્રામાં પાર પહોંચેલ પોતાના શિષ્યોને ઉત્સર્ગથી તૈયાર કરીને સમુદાયમાં રહીને બાર વર્ષ તપ કરે. - ચાર વર્ષ વિચિત્ર તપ, ચાર વર્ષ વિગઈ રહિત, બે વર્ષ એકાંતર આયંબિલ, પછી આયંબિલ પરિમિત અતિવિકષ્ટ તપ છ માસ અને વિકૃષ્ટ તપ બીજા છ માસ કરે, પછી આનુપૂર્વીથી એક વર્ષ આયંબીલ કરી, પાદપોપગમન કરે.
ઇંગિત પ્રદેશમાં મરણ તે ઇંગિત મરણ. ઇંગિત દેશમાં પોતાની મેળે ચાર આહારનો ત્યાગ કરી ઉદવર્તનશી યુક્ત પણ બીજા વડે નહીં તે.
ભક્તપરિજ્ઞા અનશન તે ત્રિવિધ કે ચતુર્વિધ આહારની નિવૃત્તિરૂપ છે. તે નિયમથી સાપતિકર્મ શરીરના પણ વૃતિ સંહનન વાળાને જેમ સમાધિ રહે તેમ ભાવથી જાણવું. આ રીતે અનશન કહ્યું
(૨) ઉણોદરતા - ઉણોદરનો ભાવ તે ઉનોરતા. તે વળી બે ભેદે છે- દ્રવ્યથી અને ભાવથી તેમાં દ્રવ્યથી તે ઉપકરણ - ભોજન - પાન વિષયક છે. તેમાં ઉપકરણમાં જિનકલ્પિકાદિમાં કે તેના અભ્યાસ પરાયણને જાણવી, બીજાને નહીં કેમકે ઉપાધિ અભાવે સમગ્ર સંયમનો અભાવ થાય. અથવા અતિરિક્ષા ગ્રહણ ન કરવું તે ઉનોરતા છે. કહ્યું છે કે - જે ઉપકારમાં વર્તે તે ઉપકણ છે અને અતિરેક થાય કે અયણાથી વાપરે તે અધિકરણ કહેવાય. (તેથી આવશ્યક્તા મુજબ જ અને જયણાપૂર્વક વાપરે તે જ ઉનાદરતા જાણવી)
ભોજન-પાન ઉનોદરતા :- પોતાનો આહાર હોય તેના કરતાં ઓછું ખાવું તે ઉનોદરી છે. કહ્યું છે કે બત્રીશ કવલ આહાર કુક્ષિ પૂરક જાણવો. તે સ્ત્રીઓ માટે અાવીશ કોળીયા થાય. આ કોળીયાનું પ્રમાણ કુકડીના ઇંડા પ્રમાણ છે. અથવા જે મુખમાં સુખેથી જઈ શકે તે કવલ પ્રમાણ છે. એ પ્રમાણે જાણીને ઉનોદરતા અલ્પાહાર દિ ભેદથી પાંચ ભેદે છે - અલ્પાહાર, અપાઈ, દુભાગ, પ્રાપ્ત અને કિંચિત જૂન. તે અનુક્રમે આઠ, બાર, સોળ, ચોવીશ અને એકત્રીશ કવલ જાણવો. તેનો ભાવાર્થ આ પ્રમાણે છે - અત્યાહાર નોકરતા તે એક એક કોળીયાથી આરંભીને આઠ કોળીયા સધી. જેમાં એક તે જધન્ય, આઠ કોળીચા તે ઉત્કૃષ્ટ અને બાકીના મધ્યમ ભેદો જાણવા. - *--* • આ પ્રમાણે પાંચે ભેદ સંબંધે વૃત્તિકારે જણાવેલ છે. એમાં સ્ત્રીમાં પણ જાણવું.
ભાવ ઉણોદરી તે ક્રોધાદિ પરિત્યાગ. એ રીતે ઉણોદરી કહી.
હવે વૃતિસંક્ષેપ કહે છે. તે ગીયરીના અભિગ્રહ રૂપ છે. તે અનેક પ્રકારે છે. તે આ પ્રમાણે - દ્રવ્યથી, ક્ષેત્રથી, કાળથી, ભાવથી. તેમાં દ્રવ્યથી નિર્લેપાદિ લેવું. કહ્યું છે કે- લેપવાળું કે લેપ વિનાનું અમુક દ્રવ્ય હું આજ લઈશ તેને દ્રવ્યાભિગ્રહ કહે છે. આઠ
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧/- | ૧ ગોચરભૂમિ એલુક, વિપ્લભ માત્ર ગ્રહણ, સ્વ ગ્રામ કે પરગ્રામમાં આટલા ઘરમાં કે ક્ષેત્રમાં સરળ ગતિએ જઈને પાછા ફરવું, ગોમૂત્રિકા કે પતંગ વિધિ આદિ ક્ષેત્રાભિગ્રહ છે. કાળ અભિગ્રહને આદિ, મધ્ય કે અંત કાળ, અપ્રાપ્ત ઋતિકાળ ઇત્યાદિ લેવું ભાવમાં દેનાર-પ્લેનાર અપીતિ ન પામે, ઉસ્લિમ, ચરક આદિ ભાવ યુકત અભિગ્રહ થાય અથવા ગાતા, રોતા, બેઠા, ઉભા વહોરાવે ઇત્યાદિ ભાવ અભિગ્રહ જાણવો.
વૃત્તિ સંક્ષેપ કહ્યો.
હવે સપરિત્યાગ કહે છે - તેમાં રસ તે દુધ આદિનો પરિત્યાગ, કહ્યું છે કેવિકૃતિને વિકારના ભયથી ડરેલો વાપરતો નથી. કેમ કે સ્વભાવમાં વિકાર કરવાથી તેનું નામ વિકૃત છે. તે સાધુને અનિચ્છાએ કુમાર્ગે દોરે છે. ચિત્તને જીતવાવાળો સાધુ પણ મોહ ઉદય થતાં વિકૃતિનો ઉપયોગ કરતાં કુમારેગ કેમ ન જાય? દાવાનળના મધ્યભાગમાં રહેલો હોય તેને શાંતિ માટે પાણી વગેરે શું કરે? એ રીતે મોહાનલથી દીન પુરુષ સુમાર્ગને ગ્રહણ ન કરે. ઇત્યાદિ. - રસ ત્યાગ કહ્યો.
હવે કાય કલેશ કહે છે - તે વીરાસન આદિ ભેદથી છે. કહ્યું છે - વીરાસન, ઉત્કટકાસન, લોચ આદિ જાણવો. કાયકલેશ સંસાર વાસમાં નિર્વેદ હેતુ છે. વીરાસનાદિથી કાયનિરોધ અને જીવદયા થાય છે. ઇત્યાદિ - લોયથી હજામ આદિના હાથ ધોવા વગેરે પૂર્વ - પશ્વાકર્મથી બચી જવાય છે અને નિસંગતા થાય છે દુખ આદિ સહેવાથી નરકાદિ ભાવનાથી વૈરાગ્ય થાય.
બીજાએ પણ કહ્યું છે - પદ્માકર્મ, પૂર્વ કર્મ તે હજામ આવતા ઇયપથ ન શોધે, ઇત્યાદિ બધું લોય કરવાથી ન થાય, કાયકલેશ કહો.
હવે સંલનતા કહે છે - આ ઇંદ્રિય સંલીનતાદિ ભેદથી ચાર પ્રકારે છે. કહ્યું છે કે- ઇંદ્રિય, કષાય, ચોગને આશ્રીને સંલીનતા જાણવી. ચોથી વિવિત ચય વીતરાગ ભગવંતે કહેલ છે. તેમાં શ્રોત્ર આદિ ઇંદ્રિયોથી સુંદરતા શબ્દાદિમાં રાગ-દ્વેષ ન કરવો તે ઇંદ્રિય સંલીનતા. - x- આ પ્રમાણે બાકીની ઇંદ્રિયોમાં પણ કહેવું. આ રીતે ઇંદ્રિય સંલીનતા કહી. હવે કષાય સંલીનતા કહે છે - તેમાં કપાયના ઉદયનો નિરોધ અને ઉદીર્ણનું વિફલીકરણ તે કષાયસલીનતા છે. હવે યોગ સંલીનતા કહે છે - તે મનોયોગાદિમાં અકુશલનો વિરોધ અને કુશલની ઉદીરણા છે. કહ્યું છે કે- અપ્રશસ્તનો નિરોધ અને કુશલ યોગોની ઉદીરણા તથા વિધિગમન તે યોગ સંલીનતા કહી છે.
હવે વિવિકાચ નામે સંલીનતાનો ચોથો ભેદ કહે છે - તે આ પ્રમાણે - આરામ, ઉધાનાદિમાં જ્યાં સ્ત્રી - પશુ- પંડક વર્જિત સ્થાન હોય. નિર્દો એવા ફલક આદિ ગ્રહણ કરવા તે એષણીય કહ્યા. વિવિક્તવ્યય કહી, સંલીનતા કહી. આ અનાશનાદિ બાહ્ય તપ થાય છે. લૌકિકમાં પણ તે આચરાતો હોવાથી તેને બાહ્ય તપ કહે છે. અથવા વિપરીત ગ્રહણથી કુતીર્થિકો વડે પણ તે કરાય છે, તેથી બાહ્ય તપ છે.
હવે અત્યંતર તપ કહે છે, તે પ્રાયશ્ચિત્તાદિ ભેદથી છે
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨
દશવૈકાલિક વાર-સટીક અનુવાદ • નિર્યુક્તિ - ૪૮ + વિવેચન -
પ્રાયશ્ચિત્ત, વિનય, વૈયાવચ્ચ, સ્વાધ્યાય, ધ્યાન, ઉત્સર્ગ એ છ ભેદે અત્યંતર તપ કહેલ છે. તેમાં (૧) પ્રાયશ્ચિત્ત - પાપને છેદે તે પાપછિત્ત અથવા યથાવસ્થિત પ્રાયઃ ચિત્ત જેમાં શુદ્ધ થાય તે પ્રાયશ્ચિત્ત. કહ્યું છે. જે કારણે પાપ છેદાય છે, તેતી તે પ્રાયશ્ચિત્ત કહેવાય છે, અથવા પ્રાય: ચિત્તનું વિશદ્ધ કરે છે તેથી તે પ્રાયશ્ચિત્ત છે. તે આલોરાનાદિ દશ ભેદે છે - આલોચના, પ્રતિક્રમણ, મિશ્ર, વિવેક, વ્યુત્સર્ગ, તપ, છેદ, મૂલ, અનવસ્થાપના અને પારાંચિત. તેનો ભાવાર્થ વિશેષાવશ્યકથી જાણવો.
- હવે “વિનય' કહે છે - જેના વડે આઠ પ્રકારના કર્મ દૂર લઈ જવાય તે વિનય. કહ્યું છે - વિનયન ફળ શુશ્રષા, તેનું ફળશ્રુતજ્ઞાન, જ્ઞાનનું ફળ વિરતિ, વિરતિનું ફળ આશ્રવ નિરોધ, તેની સંવર, તેથી તપોબળ, તપથી નિર્જરા ફળ, તેનાથી ક્રિયા નિવૃત્તિ, ક્રિયા નિવૃત્તિથી અયોગીત્વ. યોગના નિરોધતી ભવસંતતિનો ક્ષય, તેનાથી મોક્ષ થાય. આ બધાંનું ભોજન વિનાય છે. તે જ્ઞાનાદિ ભેદથી સાત પ્રકારે છે - જ્ઞાન, દર્શન, ચાસ્ત્રિ, મન, વચન, કાય અને ઉપચાર વિનય જ્ઞાનમાં પાંચ પ્રકારે મતિજ્ઞાનાદિની શ્રદ્ધા. ભક્તિ, બહુમાન, તેમાં કહેલ અથની સખ્ય ભાવનતા આદિ. - x
દર્શનમાં શુશ્રષા અને અનાશાતના બે પ્રકારે વિનય છે. દર્શન ગુણાધિકમાં શુશ્રુષા વિનય કરાય છે. સત્કાર, આવ્યુત્થાન, સન્માન, આસન- અભિગ્રહ, આસનઅનુપ્રદાન, કૃતિ કર્મ અને અંજલિ જોડવી. આવતા અનુગમન ઉભા હોય તેની પર્ફપાસના, જતાં એવાની પાછળ જવું તે શુભૂષા વિનય છે અહીં સત્કાર - સ્તવન, વંદનાદિઅભ્યાન - જ્યાં દેખાય ત્યાં જ કરવું જોઈએ. સન્માન - વસ્ત્ર, પાત્રાદિથી પૂજન. આસનાભિગ્રહ - ઉભા હોય ત્યારે આગદરથી આસન લાવીને બેસો તેમ કહેવું. એક સ્થાનેથી બીજે સ્થાને સંચરે ત્યારે આસનનું અનુપ્રદાન કરવું. કૃતિ કર્મ આદિ પ્રસિદ્ધ છે.
- અનાશાતના વિનય પંદર પ્રકારે છે - તીર્થકર, ધર્મ, આચાર્ય, વાચક, સ્થવિર, કુલ, ગણ, સંઘ, સાંભોગિક, ક્રિયામાં અને મતિજ્ઞાનાદિમાં તેમજ છે. અહીં ભાવના આ છે - તીર્થકરની અનાશાતના, તીર્થંકર પ્રજ્ઞમ ધર્મની અનાશાતના. આ પ્રમાણે બધે જ જાણવું. તેમના ભક્તિ, બહુમાન અને વર્ણવાદ કરવો. કોનો? અરહંતથી કેવળજ્ઞાન પર્યન્ત પંદરના.
હવે ચાસ્ત્રિ વિનય - સામાયિકાદિ ચાત્રિની શ્રદ્ધા તે પ્રમાણે જ કાયા વડે સંસ્પના, ભવ્ય જીવોના આગળ પ્રરૂપણા. આચાર્યાદિનો સર્વકાળ પણ મન - વચન * ફાય વિનય કરવો. અકુશલ મનો વિરોધ કુશલની ઉદીરણા.
હવે ઉપચાર વિનય - તે સાત બેદે છે. અભ્યાસ સ્થાન, છંદોનું વર્તન, કૃતપ્રતિકૃતિ, કારિત નિમિત્ત કરણ, દુખારૂં ગવેષણા તથા દેશકાળ જ્ઞાન સવર્થિમાં તે રીતે અનુમતિ કહી છે. આ સંક્ષેપથી ઉપચાર વિનય કહ્યો.
તેમાં અભ્યાસ સ્તાન આદેશર્થિને નિત્ય આચાર્યની નીકટ આસન સ્થાપવું.
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧} - ૧
૪ ૩ છંદોનું વર્તિતવ્ય. કૃતિ પ્રતિકૃતિ એટલે પ્રસન્ન આચાર્ય સૂત્ર, અર્થ કે દુભયને આપે છે. આહારાદિમાં યતના કરવી. કારિત નિમિત્ત કરણ - સભ્ય અર્થપદ ભણાવનાર પ્રત્યે વિશેષ વિનયથી વર્તવું. - - -
૦ હવે વૈયાવચ્ચ-વ્યાકૃત ભાવ તે વેયા નૃત્ય કહ્યું છે - વૈયાવચ્ચ વ્યાપત ભાવ, અહીં ધર્મસાધન નિમિત્ત છે. અન્ન આદિનું વિધિથી સંપાદન, આ ભાવાર્થ છે. તે આચાર્ય, ઉપાધ્યાય, સ્થવિર, તપસ્વી, ગ્લાન, શૈક્ષક, અધર્મિક, કુલ, ગણ, સંઘની કરવી જોઈએ, તેમાં આચાર્ય પાંચ ભેદે છે - પ્રવાજનાચાર્ય, દિશાચાર્ય, સૂત્રના સમુદેશનાચાર્ય, સૂરના ઉદેશનાચાર્ય, વાયનાચાર્ય ઉપાધ્યાય પ્રસિદ્ધ છે. વિર - જે ગછની સંસ્થિતિ કરે છે, તે જન્મ, ચુત કે પર્યાયથી સ્થવિર ત્રણ ભેદે છે. તપસ્વી -ઉગ્ર તપને આચરતા. ગ્લાન - રોગથી પીડાયેલ, શૈક્ષ - નવો જ દીક્ષિત. સાધર્મિકમાં ચતુર્ભગી છે - (૧) પ્રવચનથી પણ લિંગથી નહીં, (૨) લિંગથી પણ પ્રવચનથી નહીં, (૩) લિંગ અને પ્રવચન બંનેયી, (૪) લિંગથી નહીં - પ્રવચનાથી પણ નહીં. - ૪ -
o હવે સ્વાધ્યાય - તે પાંચ ભેદે છે - વાચના, પૃચ્છના, પરિવર્તના, અપેક્ષા, ધર્મકથા, વાચના-શિષ્યને ભણાવવો, પૃચ્છના - સૂત્રકે અર્થ સંબંધ હોય છે. પરિવર્તના - પરિસ્વર્તન કે અભ્યસન કે ગુણન. અનપેક્ષા - મનથી પરાવર્તન કરે, વચનથી નહીં. ધર્મકથા - અહિંસાદિ લક્ષણ સર્વપ્રણીત ધર્મ કે અનુયોગનું કથન.
• હવે ધ્યાન - તે આર્ત આદિ ભેદશી ચાર પ્રકારે છે. આર્તધ્યાન, રૌદ્રધ્યાન, ધર્મધ્યાન, શુકલધ્યાન. તેમાં રાજ્ય, ઉપભોગ, શયન, આસન, વાહન, સ્ત્રી, ગંધ, માળા, મણિ, રત્ન, વિભૂષણોમાં ઇચ્છા - અભિલાષા જે મોહના ઉદયથી થવી તેને વિદ્વાનો આર્તધ્યાન કહે છે. બીજાનું સંછેદન, દહન, ભજન, મરણ, બંધ, પ્રહાર, દમન તથા વિનિકૃતન થકી જે ખુશ થાય છે અને દયા લાવતો નથી, ઇત્યાદિ ધ્યાન ને પ્રાજ્ઞો રૌદ્રધ્યાન કહે છે.
સૂત્રાર્થને સાધવાને મહાવત ધારણ કરવામાં, બંધ નથી મોક્ષ ગમનાગમ હેતુની વિચારણા, પાંચે ઇન્દ્રિયોને જીતવી, જીવોની દયા, એ સંબંધી ધ્યાનને વિદ્વાનો ધર્મ ધ્યાન કહે છે. જેની ઇંદ્રિયો વિષયોમાં પરસંગમુખ છે. સંકલ્પ, કલ્પના, વિક, વિકાર, દોષો વડે તથા ત્રણે યોગો વડે સદા જેનો આત્મા શાંત છે, તેને પંડિતો ઉત્તમ એવું શુકલધ્યાન કહે છે.
આર્તધ્યાનથી તિર્યંચ ગતિ, શૈદ્રધ્યાનથી નરક ગતિ, ધર્મધ્યાનમાં દેવગતિ અને શુભ ફળ થાય, શુક્લધ્યાનમાં જન્મક્ષય થાય છે તેથી વ્યાધિરોગાતંકમાં હિતકર, સંસાર નિર્વાહક અને કર્મરજને દૂર કરનાર એવા શુક્લધ્યાનમાં પંડિત પુરુષો પ્રયત્ન કરે. સંક્ષેપથી કહ્યું વિસ્તારથી જાણવા ધ્યાનશતક જોવું.
છે હવે ચુત્સર્ગ કહે છે. તે બે ભેદે છે - દ્રવ્યથી અને ભાવથી. દ્રવ્યથી ચાર ભેદે છે. ગણ, શરીર, ઉપધિ, આહાર ભેદથી છે. ભાવથી ક્રોધ આદિના પરિત્યાગરૂપ છે* કાળમાં ગણ અને દેહનું અતિરિક્ત અશુદ્ધ ભોજન અને પાનનો ત્યાગ. ક્રોધાદિનો
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________
દશવૈકાલિક મૂલસૂત્ર-સટીક અનુવાદ સતત ત્યાગ કરવો તે ભાવ વ્યુત્સર્ગ
આ પ્રાયશ્ચિતથી વ્યુત્સર્ગ સુધીનો આગંતર તપ લૌકિક મતવાળા જાણતા નથી. જાણનારા પણ મોક્ષને માટે આદરતા નથી. આથી જૈન મતવાળા તેને અત્યંતર તપ કહે છે.
બાકીના પદોના અર્થો પ્રગટ હોવાથી સુપર સ્પેશિકા નિર્યુક્તિ નિયુક્તિકારે કહેલ નથી. પોતાની બુદ્ધિથી વિચારી લેવા(શંકા) “ધર્મ એ ઉત્કૃષ્ટ મંગલ છે ઇત્યાદિમાં ધર્મના ગ્રહણમાં અહિંસા, સંયમ, તપ ગ્રહણ આયુક્ત છે. કેમકે તેના અહિંસા, સંયમ, તપ, રૂપcથી આવ્યભિચાર છે. (સમાધાન) ના, તેમ નથી. અહિંસાદિ ધર્મના કારણ પણે છે અને ધર્મ કાર્યપણે છે. કાર્ય અને કારણનો કથંચિત ભેદ બતાવે છે. - - - વળી ગખ્ય આદિ ધર્મના વિચ્છેદ કરીને તેના સ્વરૂપને જણાવવા આ અહિંસાદિ ગ્રહણ અદુષ્ટ છે.
(શંકા) અહિંસા, સંયમ, તપ, રૂપ એ ઉત્કૃષ્ટ મંગળ છે એ વયન આજ્ઞાસિદ્ધ છે કે યુક્તિ સિદ્ધ છે ? (સમાધાન) ઉભય સિદ્ધ છે. કઈ રીતે? જિનવચનપણાથી. - - તેમાં નિયુક્તિકાર કહે છે -
નિયુક્તિ - ૪૯ - વિવેચન -
પૂર્વે નિરૂપિત સ્વરૂપવાળા જિન, તેમનું વચન - તેની આજ્ઞાથ સિદ્ધ - સત્ય છે, પ્રતિષ્ઠિત છે, અવિચાર્યસિદ્ધ જ છે. કેમકે - જિનેશ્વરે રાગાદિ રહિત છે. સગાદિવાળાને સત્ય વચન અસંભવ છે. કહ્યું છે કે, રાગથી, દ્વેષથી કે મોહથી કહેવાતું વાકી અસત્ય છે. જેમને આવા દોષોનથી તે અસત્યકયા કારણથી બોલે?-- કેવા શ્રોતોને આશ્રીને કહે છે? વિશેષ કે મધ્યમ બુદ્ધિવાળાને આશ્રીને પણ મંદબુદ્ધિવાળા માટે નહીં. કેમકે બુદ્ધિમાન હેતુ માત્રના ઉપન્યાસથી જ ઘણાં અર્થને માટે ગમન કરી શકે છે. મધ્યમ બુદ્ધિવાળા તેનાથી જ બોધ પામે છે, પણ બીજે નહીં. - ૮- x x x-.
• નિક્તિ - ૫૦ - વિવેચન -
કોઈ સ્થળે સાંભળનારની અપેક્ષાએ પાંચે અવયવ કહેવાય છે. કોઈ સ્થાને દશ અવયવ, બધી રીતે ગુરુ અને શ્રોતાની અપેક્ષા છે. • xx x
હવે ઉદાહરણ અને હેતુનું સ્વરૂપ કહે છે - • નિર્યુક્તિ - ૫૧ - વિવેચન -
નિયુક્તિમાં “તત્ર' શબ્દ વાક્યના ઉપન્યાસ કે નિર્ધારણ અર્થે છે. ઉદાહરણ મૂળ ભેદથી બે પ્રકારે છે - ચરિત અને કવિત. ઉત્તરભેદથી ચાર પ્રકારે છે. તે બંનેના એકેક ઉદાહરણ (૧) આહરણ, (૨) તેનો દેશ, (૩) તેનો દોષ, (૪) તેનો ઉપન્યાસ તે આગળ કહીશું. ઇચ્છિત ધર્મ વિશિષ્ટ અર્થને પમાડે તે હેતુ. તે ચાર ભેદે છે. ખલુ શબ્દ વ્યક્તિ ભેદથી અનેક પ્રકારે વિશેષાર્થને બતાવે છે. સુ શબ્દ પુનઃ શબ્દાર્થપણે છે. તેથી સાધ્ય અર્થ અવિનાભાવ બલ વડે સાય છે કે જણાય છે. અર્થ – પ્રતિજ્ઞા. હવે વિવિધ દેશના શિષ્યોના હિતાર્થે ઉદાહરણના એકાર્થિક શબ્દો કહે છે -
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧} {૧
• નિયુક્તિ - ૫૨ - વિવેચન -
જ્ઞાત - જે વડે દૃષ્ટાંત આપવાનો અર્થ જણાય છે. અધિકરણમાં નિષ્ઠા પ્રત્યય છે. તે પ્રમાણે જે વડે ઉદાહરણ કરાય અને પ્રબળતાથી દાન્તિક અર્થ ગ્રહણ કરાય તે ઉદાહરણ. દૃષ્ટ અર્થને અંત સુધી લઈ જાય તે દૃષ્ટાંત, અતીન્દ્રિય પ્રમાણથી અદૃષ્ટ સંવેદન નિષ્ઠાને પહોંચાડે તે દૃષ્ટાંત છે. જેના વડે દાન્તિક અર્થની ઉપમા કરાય તે ઉપમાન, નિદર્શન એટલે જે નિશ્ચય વડે દાર્ભ્રાન્તિક જ અર્થ થાય તે છે, આ બધાં
એકાર્થક છે. પૂર્વોક્ત આ બંને પ્રકારનું ઉદાહરણ તથા ચાર પ્રકારે પ્રત્યેકનું જાણવું, - X-X- બે પ્રકારનું ઉદાહરણ કહે છે -
હવે -
• નિયુક્તિ - ૫૩
વિવેચન -
-
ચરિત અને કલ્પિત બે ભેદે ઉદાહરણ છે. તેમાં ચfરા – બનેલું તેના વડે કોઈ દાર્ણાન્તિક અર્થની પ્રતિપત્તિ થાય છે તે આ પ્રમાણે - નિયાણું કરવું તે દુઃખને માટે છે, જેમ બ્રહ્મદત્તનું, કલ્પિત - સ્વબુદ્ધિ કલ્પના શિલ્પ વડે બનાવાયેલ તેના વડે કોઈ દાષ્ટન્તિક અર્થનો સ્વીકાર થાય છે. જેમકે - પીપળાના પાનથી અનિત્યતા બતાવાય છે. જેમ તમે છો તેવા અમે પૂર્વે હતા, જેમ અમે પડ્યા તેમ તમારે પણ પડવાનું છે, એમ સુકા પાન કુંપણને કહે છે. આ કલ્પિત દૃષ્ટાંતમાં પાંદડા કંઈ બોલતા નથી, પણ તે ઉપમા ભવ્યજનના બોધને માટે છે. આ ઉદાહરણ તે દૃષ્ટાંત કહેવાય, તેનું સાધ્ય અનુગમાદિ લક્ષણ છે. - × - આ દૃષ્ટાંત આધર્મ્સ અને વિધર્માં બે ભેદ છે.
-
૪૫
(શંકા) લક્ષ્યનો અભાવ હોવાથી શા માટે ઉદાહરણત્વ કહેવાય ? (સમાધાન) તેમાં પણ કંઈક અંશે સાધ્યના અનુગમ વડે દાર્ભ્રાન્તિક અર્થના સ્વીકારની ખાત્રીના ફળથી ઉદાહરણ છે. ઇત્યાદિ - - - * - - (ગ્રન્થ વિસ્તાર ભયે વૃત્તિકારે સંક્ષેપ કરેલ છે.)
- ૪ * X + X -
વિધિ વડે ચરિત અને કલ્પિત બે પ્રકારે ઉદાહરમો કહ્યા. હવે દરેકના ચાર પ્રકારે કહે છે, ઉદાહરણ, તેનો દેશ, તેનો દોષ, ઉપન્યાસ તેમાં ઉદાહરણ શબ્દનો અર્થ કહેલ છે જ. તેનો દેશ આદિ આગળ કહીશું.
હવે ઉદાહરણને બતાવવાને માટે કહે છે .
♦ નિયુક્તિ ૫૪
વિવેચન
ઉદાહરણ ચાર ભેદે છે. અથવા વિચાર કરતાં ઉંદાહરણના ચાર ભેદો થાય છે.
-
આ પ્રમાણે - અપાય, ઉપાય, સ્થાપના, પ્રત્યુત્પન્ન - વિનાશ. આનું સ્વરૂપ વિસ્તાર ભેદથી નિયુક્તિકાર જ કહેશે. અપાય ઉદાહરણ ચાર ભેદે છે દ્રવ્ય અપાય, ક્ષેત્ર અપાય, કાળ અપાય, ભાવઅપાય તેમાં દ્રવ્યથી અપાય તે દ્રવ્યાપાય. અપાય - અનિષ્ટપ્રાપ્તિ અથવા દ્રવ્ય જ અપાય તે દ્રવ્યાપાય. અપાયના હેતુથી દ્રવ્ય એ જ દ્રવ્યાપાય.
એ પ્રમાણે ક્ષેત્રાદિમાં પણ જાણવું. હવે દ્રવ્યાપાયનું પ્રતિપાદન કરે છે -
♦ નિયુક્તિ - ૫૫
વિવેચન
દ્રવ્ય અપાયમાં બે ઉદાહરણ કહે છે, ‘સુ’ શબ્દથી બીજા પણ જાણવા, ૪ • x
-
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪૬
દશવૈકાલિકમૂલસૂત્ર-સટીક અનુવાદ - કથાનક આ પ્રમાણે- એક સંનિવેશમાં બે ભાઈઓ ઘણાં ગરીબ હતાં. તેઓ સોરઠ જઈને ૧૦૦૦ રૂપિયા કમાયા. વાંસળીમાં ભર્યા. તે લઈને બંને પોતાને ગામ આવ્યા. રસ્તામાં બંને વારા ફરતી વાંસળીને ઉંચકે છે. એકના હાથમાં કોથળી હતી. ત્યારે બીજા વિચારે છે. આને મારી નાંખુ તો રૂપિયા મારા થી જાય, બીજાને પણ તે જ વિચાર આવ્યો. તેઓ ગામ સમીપે પહોંચ્યા, નદીના તટમાં મોટા ભાઈને થયું કે - ધિક્કાર છે કે મેં મારા ભાઈનો વિનાશ ચિંતવ્યો. એમ કહી મોટેથી રડવા માંડ્યો. બીજાએ પૂછવું - કેમ રહે છે? તેણે સત્ય જણાવ્યું નાનો ભાઈ બોલ્યો- મને આવો જ વિચાર આવેલો. તેથી વાંસળી ફેંકી દીધી. દ્રહનું માછલું તે વાંસળી ગળી ગયો મચ્છીમાર તેને મારીને વેચવા લઈ ગયો. બંને ભાઈની માતાએ તે માછલું વેંચાતુ લાવવા તેની બહેનને મોકલી. બહેન તે જ માછલું લાવી. માછલું ચીરતા અંદરથી વાંસળી નીકળી. તેણીને થયું કે - આ વાંસળી મારી થાઓ. તેમે વાંસળી છુપાવવા પ્રયાસ કર્યો. ડોસીએ તે જોયું. બંને વચ્ચે વાંસળી માટે લડાઈ થઈ. દાસીએ(બહેને) ડોસીને મર્મ પ્રદેશમાં છરી મારી, ડોશી. મરી ગઈ બંને ભાઈઓએ આ વાત જાણી. માને મરેલ જીને વિચાર્યું કે આ દ્રવ્ય જ દુઃખદાયી છે. બંનેએ વૈરાગ્યપામી દીક્ષા લીધી. લોકમાં પણ કહેવાય છે કે ધન પ્રાપ્તિમાં દુઃખ, પછી તેના રક્ષણમાં દુઃખ પછી તેને ખર્ચાતા દુઃખ થાય. આ દ્રવ્ય ઘણાં અપાય વાળું છે. તેનો ત્યાગ કરીને જે મહાસન્ધી તપોવનનો આશ્રય લે છે, તે ધન્ય છે.
હવે ક્ષેત્રાદિ અપાયને પ્રતિપાદન કરતાં કહે છે - ક્ષેત્ર દ્વારનો વિચાર તે ક્ષેત્ર અપાય, કેમકે ક્ષેત્ર જ તેનું કારણ છે તેનું ઉદાહરણ અપક્રમણ - અપર્પણ દશાર સમુદાયનું થાય છે. તેનો ભાવાર્થ આ છે - સૈપાયન ઋષિનો અધિકાર કાળને આશ્રી છે. અહીં કાળથી અપાય તે કાળ અપાય છે. અથવા કાળ જ તેનું કારણ છે. તેની કથા આગળ કહીશું.
ભાવથી અપાય તે ભાવ અપાય. તે પણ કથાથી કહીશું.
ક્ષેત્ર અપાયનું દૃષ્ટાંત - દશાર્ણ હરિવંશ રાજાની મોટી કથા છે. તેમાંનું ઉપયોગી જ કહીએ છીએ. કંશને માર્યા પછી તેના સસરા જરાસંધ તેનું વેર લેવા તૈયારી કરી. તેથી દશે દસાર ભાઈએ નાસીને દ્વારકા ગયા. ચાલુ યોજનાને નિયુક્તિકાર પોતે કહેશે, તો શા માટે અહીં પ્રયાસ કરવો?
કાળ અપાયનું દૃષ્ટાંત - જ્યારે કૃષ્ણ નેમિનાથને પૂછ્યું. ત્યારે ભગવંતે કહ્યું કે - દ્વારિકાનો વિનાશ બાર વર્ષે જૈપાયનથી થશે. આ વાત ઉધોતતરાનગરીમાં પરંપરાએ સાંભળીને દ્વૈપાયન તાપસે વિચાર્યું કે - મારાથી આ નગરીનો વિનાશ ન થાઓ. તેથી બાર વર્ષ બીજે જવું સારું. એમ વિચારી ઉત્તરાપથમાં ગયા. ભૂલથી કાળની જાણ ન રહેતા બારમે વર્ષે પાઠો આવ્યો. કુમારો તેને ઘણો માર્યો. દ્વૈપાયન નિયાણું કરીને દૈવ રૂપે ઉત્પન્ન થયો. તેણે દ્વારિકા બાળી નાંખી. આ કાળ અપાય છે. કેમકે જિનભાષિત અન્યથા થતું નથી.
ભાવ અપાય - એક તપસ્વી સાધુ શિષ્યની સાથે ભિક્ષાચર્યાએ નીકળ્યા. તપસ્વી
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________
-
-
-
-
વડે ત્યાં દેડકી મારી નાંખી. શિષ્યએ કહ્યું- આપે દેડકી મારી છે. તપસ્વી સાધુ બોલ્યા -રે દુષ્ટા આ તો ક્યારની મરેલી છે તે બંને ગયા. પછી સબિના આવાચકમાં આલોચના કરતાં તપસ્વી સાદુએ તે દેડકીન આલોચના ન કરી. ત્યારે શિષ્ય એ કહ્યું. હે પકા તે દેડતા માર્યાની આલોચના કરી. તપસ્વી સાધુ ક્રોધિત થયા. શિષ્યને મારવા બળખાનું વાસાણ લઈને દોડ્યા. જોરથી દોડતાં થાંભલા સાથે અથડાઈને મરણ પામ્યા. મરીને જ્યોતિષ્ક દેવ થયા. ત્યાંથી વીને દષ્ટિવિષ કુળમાં સર્પ થયા.
કોઈ રાજપુત્ર કરતો કરતો ત્યાં આવ્યો. સર્પ તેને હસ્યો. સાપ પકડનારે વિધા વડે બધાં સર્પોને બોલાવ્યા. મંડલમાં પ્રવેશ કરાવીને કહ્યું. બાકીના બધાં સર્પો ચાલ્યા જાઓ, જે રાજપુત્રને ડમ્યો છે, તે જ સર્પ રહો. બધાં સર્પો ગયા, માત્ર એક સર્પ રહ્યો. વિધાજ્ઞાતા બોલ્યો - કાં તો આ ઝેર પી લે અથવા અગ્નિમાં પડ. તે સર્પ અગંધન જાતિનો હતો. સપમાં બે જાતિ છે. ગંધન અને અગંધન. અગંધન સોં માનવાળા હોય છે ત્યારે તે અગ્નિમાં પ્રવેશી ગયો. પણ તેણે વમેલ ઝેર ન પીધું. રાજપુત્ર પણ મરી ગયો. પછી રાજાએ રોષિત થઈ રાજ્યમાં ઘોષણા કરી - જે મને સાપનું મસ્તક લાવીને આપશે, તે હું દીનાર આપીશ.
પછી લોકો દીનારના લોભથી સાપને મારવા લાગ્યા. તે સર્પ કુળમાં જ્યાં તે ક્ષપક તપસ્વી ઉત્પન્ન થયેલ તેણે જાતિ મરણથી રાત્રે જ નીકળતો, દીવસે નીકળતો ન હતો; જેથી તેનાથી જીવોનો ઘાત ન થઈ જાય કોઈ વખતે સાપ પકડનારને રાત્રિમાં ફરનારે આ કહ્યું. તેની સુગંધ વડે તેણે ક્ષપક - સર્પનું બિલ જોયું. ત્યાં ઉભો રહી ઔષધિથી બોલાવવા લાગ્યો. સર્ષે વિચાર્યું કે મેં ક્રોધનો વિપાક જોયો છે. જો હું અભિમુખ જઈશ, તો તે બળી જશે તેથી પુંછ વડે બહાર નીકળવાનું શરૂ કર્યું. તે સર્પ પકડનાર તેને છેદતો ગયો, મસ્તક સુધી ધો. તે સર્પ મરી ગયો. પણ તે દેવતા અધિઠિત સપ હતો, દેવતાએ રાજાને સ્ત્ર આપ્યું કે - “તું સર્પોને ન માર, તને નાગકુળથી ઉદ્ધતીને એક પુત્ર થશે. તે બાળકનું નાગદત્ત’ નામ કરવું
તે ક્ષપક સર્પ મરીને, તે જ સજાનો પુત્ર થયો. બાળક જન્મતા તેનું નાગદત્ત’ નામ રાખ્યું. બાળપણામાં જ તેણે દીક્ષા લીધી. તે પૂર્વે તિર્યય હોવાથી તેના અનુભાવને લીધે તે ઘણો ખાઉધરો હતો. તે મુનિ પ્રભાત વેળામાં જ ખાવાનું આદરવો, તે છેક સૂર્યાસ્ત વેળા સુધી ખાતો. તે સ્વભાવથી ઉપશાંત અને ધર્મશ્રદ્ધી હતો. તે ગચ્છમાં બીજા ચાર ક્ષપક - તપસ્વી સાધુ હતા. તેઓ અનુક્રમે ચાર માસી, ત્રણ માસી, બે માસી અને એક માસી તપ કરતા હતા. રાત્રિના દેવ વંદન કરવાને આવી. ચારેને ઓળંગીને જઈને મુલક સાધુને વાંધા. પછી તે ક્ષપક - તપસ્વી રોષાયમાન થયા અને બોલ્યા - હે કટપૂતના ! અમને તપસ્વીને વાંદતી નથી અને આ ભાતખાનાને વંદે છે. તે દેવી બોલી - હું ભાવતપસ્વીને વાંદુ છું. પણ પૂજા-સત્કાર અભિમાનીને વાંદતી નથી.
પછી તે પકો, તે ક્ષુલ્લક પ્રત્યે ઇર્ષા કરવા લાગ્યા. દેવી વિચારે છે કે - આ સાધુઓ ફુલની નિર્ભર્સના ન કરે, તેતી તેની નીકટ રહેવું. હું તેઓને પ્રતિબોધ
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________
*
દશવૈકાલિક્રમૂલસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
કરીશ, બીજા દિવસે ક્ષુલ્લક પષિત - ઠંડો આહાર લેવાને નીકળ્યો. પાછો આવીને ગૌચરી આલોચીને ચોમાસી ક્ષપકને વિનંતી કરી. તે તપસ્વીએ રોષથી પાત્રમાં બળકો ફેંક્યો. ક્ષુલ્લકે તેને કહ્યું - ‘મિચ્છા મિ દુક્કડં - મેં તમને શ્લેષ્મ પાત્ર ન આપ્યું. તેથી તપસીએ રીસાઈને તેના માથા ઉપર જ રાખ અને બળકો નાંખ્યો. એ પ્રમાણે બીજા ત્રણે એ પણ તેમ જ કર્યું. છતાં તે ક્ષુલ્લક સાધુ શાંત રહ્યા. પછી એક તપસ્વીએ તેનો હાથ પકડી લીધો. ત્યારે પણ તે ક્ષુલ્લકે મનમાં દીનતા લાવ્યા વિના અને વિશુદ્ધમાન પરિણામથી, વિશુદ્ધમાન થતી લેશ્યાથી તદ્ આવસ્ક કર્મનો ક્ષય થતાં તેને કેવળજ્ઞાન ઉત્પન્ન થયું.
·
ત્યારે દેવીએ ચારે ક્ષપકોને કહ્યું - તમને કેવી રીતે વાંદવા? તમે ક્રોધથી હારેલા છો? ત્યારે તે ક્ષપકો સંવેગ પામ્યા. “મિચ્છા મિ દુક્કડ' આપ્યું. અહો આ સાધુ બાલ છે છતાં કેવો ઉપશાંત ચિત્ત છે, અમારા દ્વારા પાપકર્મ વડે તેની આશતના કરી. એ પ્રમાણે તેમને પણ કેવળજ્ઞાન થયું.
એ પ્રમાણે પ્રસંગથી થાનક કહ્યું, ઉપનય એ કે ક્રોધાદિ અપ્રશસ્ત ભાવથી દુર્ગતિ રૂપ અપાય થાય. પરલોક ચિંતા માટે ચાલુ વાતમાં કહે છે -
• નિયુક્તિ - ૫૭ - વિવેચન .
-
શિક્ષક અને અશિક્ષક અર્થાત્ નવદીક્ષિત અને દીર્ઘદીક્ષિત અથવા નવદીક્ષિત અને ગૃહસ્થીના સંવેગ સ્વૈર્ય માટે બંનેને આશ્રીને દ્રવ્યાદિ ઉક્ત પ્રકારથી ચારે અપાયો દેખાડે છે. તેમાં સંવેગ - મોક્ષ સુખનો અલિાષ છે, સ્વૈર્ય - લીધેલાં વ્રત પૂરાં પાળવા તે. તેથી કેવી રીતે દુઃખનું નિબંધન છે તે દ્રવ્યાદિના બોધથી સંવેગ અને સ્થિરતા પ્રાપ્ત થાય? દ્રવ્યાદિમાં રાગ ન કરવાથી સંવેગ થાય. તેથી કહે છે -
♦ નિયુક્તિ - ૫૮ વિવેસન -
અહીં ઉત્સર્ગથી મુમુક્ષુ વડે દ્રવ્ય જ અથવા અધિક વસ્ત્ર, પાત્ર આદિ અથવા સોનું આદિ ગ્રહણ ન કરવા. નવા શિષ્યને આશ્રીને કારણે ગ્રહણ કરેલ દ્રવ્ય તે પણ દીક્ષાદિ કારણ પૂર્ણ થતા છોડી દેવું જોઈએ. આલોક અને પરલોકના અનેક ભયના હેતુરૂપ અને દુ:ખે કરીને જેનો અંત આવે એવા આગ્રહ આદિ અપાયોનું હેતું પણું મધ્યસ્થ પુરુષોએ સ્વબુદ્ધિથી વિચારવું.
એ પ્રમાણે અશિવાદિ ક્ષેત્રનો ત્યાગ કરવો. અશિવ પ્રધાન, ઉનોદરતા, રાજદ્વિષ્ટાદિનો ત્યાગ કરવો કેમ કે તેમાં અનેક આલોક - પરલોક સંબંધી અપાયો સંભવે છે. તે પ્રમાણે બાર વર્ષીય ભાવિ કાળે અશીવાદિનો સંભવ હોય તો ક્ષેત્ર છોડી
L
દેવું. કેમકે ત્યાં અપાયનો સંભવ છે . - × - × - તથા ક્રોધાદિ અપ્રશસ્ત ભાવોનો વિવેક, • કેમ કે નરક પાતનાદિ અપાય હેતુત્વથી પરિત્યાગ કરવો. આ ભાવ અપાય બતાવ્યો. આ પ્રમાણે વસ્તુતઃ ચરણકરણાનુયોગને આશ્રીને અપાય બતાવ્યો. હવે દ્રવ્યાનુયોગને આશ્રીને બતાવે છે -
.
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧/- ૧
• નિયુક્તિ - ૫૯ - વિવેચન.
દ્રવ્ય, ક્ષેત્ર, કાળ, ભાવ વડે નારકત્વથી વિશિષ્ટ ક્ષેત્ર અને વય, અવસ્થિત, અપ્રસન્નત્વાદિથી સ્વભાવ એકાંત વડે જ સર્વથા જે વાદીઓ આત્માને અથવા અન્ય વસ્તુને માને છે, તેમનામાં આ ઉપરોક્ત અપાયોનો અભાવ છે. કેવા વાદીને અભાવ છે? સુખ, દુઃખ, સંસાર; મોક્ષના વાંયુને. સુખ - અલ્લાદ અનુભવરૂપ ક્ષણ. દુઃખ - તપ અનુભવરૂપ. સંસાર - તિર્યંચ, નારક, દેવ, મનુષ્ય ભવમાં સંસરવા રૂપ. મોક્ષ - આઠ પ્રકારના કર્મબંધનો વિયોગ. તે વાદીને સુખાદિનો અભાવ કેવી રીતે? - Xનિત્યતાથી - પ્રસન્નત્વના ત્યાગ વિના પ્રસન્નત્વનો અભાવ થાય છે.
• નિયુક્તિ - ૬૦ - વિવેચન
સુખ દુઃખનો સંપયોગ, સમ્યક કે સંગત પ્રયોગ તે સંપયોગ એટલે અકલ્પિત. ઘટતો નથી. ક્યાં? નિત્યવાદના સ્વીકારમાં સંપ્રયોગ રહેતો નથી. કલ્પિત હોય તો થાય જ. (અહીં નિત્યવાદ અને અનિત્યવાદનો પક્ષ બતાવીને વૃત્તિકારશ્રીએ તેનું ખંડન કરેલ છે. જે અમારું કાર્યક્ષેત્ર ન હોવાથી છોડી દીધેલ છે. આ રીતે અપાય બતાવેલ છે.
હવે ઉપાય કહે છે. તેમાં ઉપ - સામીપ્યથી, આય - લાભ. વિવક્ષિત વસ્તુના સંપૂર્ણ લાભનું હેતુ પણું હોવાથી તે વસ્તુનો લાભ તે જ ઉપાય. અર્થાત ઇચ્છિત વસ્તુની પ્રાપ્તિનો વ્યાપાર, તે ચાર પ્રકારે છે -
• નિર્યુક્તિ - ૬૧ - વિવેચન -
અપાયની જેમ ઉપાય પણ ચાર ભેદે છે - દ્રવ્યોપાય, ક્ષેત્રોપાય, કાલોપાય અને ભાવોપાય. દ્રવ્ય ઉપાયના વિચારમાં સોનું બનાવવાનો ઉપાય તે પહેલો અને લૌકિક છે. લોકારમાં રસ્તામાં ચાલતાં આદિ કારણથી પડીગયેલ પલ્લાં અને પ્રાસુક પાણીથી ધોવા આદિ. હળ આદિથી ખેતર ખેડવા તે ક્ષેત્ર ઉપાય છે, તે લૌકિક છે. લોકોત્તરમાં પણ વિધિપૂર્વક પ્રાતઃ અશન આદિ અર્થે ફરવું તે ક્ષેત્ર ઉપાય છે. બીજા કહે છે - યોનિપ્રાભૂત પ્રયોગથી સુવર્ણ બનાવવાના સંઘાત પ્રયોજનાદિમાં દ્રવ્ય ઉપાય બતાવે છે. વિધાદિથી કુમાર્ગથી છુટકારો આદિ ક્ષેત્ર ઉપાય છે - *-૪-.
• નિયંક્તિ - ૨ - વિવેચન
કાલ, નાલિકાદિથી જણાય છે. નાલિકા એટલે ઘડી, શંકુ વગેરે. આ નાલિકાદિનો ઉપયોગ લૌકિક કાલોપાય છે. લોકોત્તર તે સૂત્ર પરાવર્તના આદિથી થાય છે. ભાવહારમાં વિચારતાં દષ્ટાંત બતાવે છે, કોણે? તે કહે છે. પંડિત, અભયકુમાર, તેથી કહે છે - ચોર નિમિત્તે નાટકમાં વૃદ્ધકુમારી. ત્રણ કાળ ગોચર સૂત્ર પ્રદર્શનાર્થે કહે છે - તેણે ઉપાયથી ચોરનો ભાવ જાણ્યો, એ પ્રમાણે શૈક્ષ આદિનો ભાવ ગુરૂએ વિધિ ઉપાયથી જાણી લેવો.
ભાવોપાયનું ઉદાહરણ - રાજગૃહ નગરમાં શ્રેણિક રાજા હતો. તેણે સણીએ એક સ્તંભ વાળો પ્રાસાદ બનાવવા કહ્યું. તેણે સુતારોને આજ્ઞા કરી, તેઓ લાકડા
36 Anternational
Jain
duranternational
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫.
દશવૈકાલિકમૂલસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
કાપવા ગયા. તેમણે જંગલમાં સલક્ષણ સરળ અતિ મોટું વૃક્ષ જોયું. ધૂપ કર્યો. જેથી જે દેવતા વડે આ વૃક્ષ પરિગૃહીત હોય તે દેવ દર્શન દેજો. જો દર્શન આપે તો આને ન છેદીએ, ન આપે તો છેદીએ. ત્યારે તે વૃક્ષવાસી વ્યંતરે અભયને દર્શન દીધા. તેણે કહ્યું - હું રાજા માટે એક સ્તંભ પ્રાસાદ કરીશ. તેમાં સર્વઋતુક બગીચો બનાવીશ, માટે વૃક્ષ ન છેદશો. એ પ્રમાણે તેણે પ્રાસાદ કર્યો,
કોઈ વખતે કોઈ ચાંડાલણને અફાળે આંબા ખાવાનો દોહદ થયો. તેણે પતિને કહ્યું - મારા માટે આંબા લાવો. તેણે અવનામિની વિધાથી શાખાને નમાવીને રાજ્બગીચામાંથી આંબા ગ્રહણ કર્યા, પ્રભાતે રાજાએ આંબા ચોરાયેલા જોયા. પગલાં ન દેખાયા. ત્યારે કોણ મનુષ્ય અહીં આવીને ગયો? જેની આવી શક્તિ છે, તે મારા અંતપુરમાં પણ ધસી આવે. તેથી અભય ને બોલાવીને કહ્યું - સાત રાત્રિમાં જો ચોર ને ન લાવે તો તું જીવતો નહીં રહે.
અભયે તેને શોધવાનું આરંભ્યું, કોઈ પ્રદેશમાં નાચનાર રમવાની ઇચ્છાવાળો હતો. લોકો ભેગા થયેલા. ત્યારે ત્યાં જઈને અભય બોલ્યો - બધાં મારું એક આખ્યાન સાંભળી લો. કોઈ નગરમાં દરિદ્રી શેઠ રહેતો. તેની પુત્રી ઘણી રૂપવંત હતી. વર માટે તે 'કામ'ને પૂજે છે. માળી તેણીને ચોરીથી ફૂલ વીણતી જોઈ, માળીએ દૂરાચાર કર્યો ત્યારે તેણી બોલી ‘હું કન્યા છું' મને જવા દે, માળીએ કહ્યું - જે દિને તું પરણે તે દિને મારી પાસે આવે તો તને છોડું, તેણીએ એ વાત કબૂલતા, છોડી દીધી. કોઈ દિને તેણી બીજાને પરણી. શયનગૃહમાં તેણે પતિને બધો વૃત્તાંત કહ્યો. પતિની રજા લઈ તે નીકળી. રસ્તામાં ચોરે પકડી, તેને સત્ય જણાવતાં ચોરે છોડી દીધી. માર્ગમાં રાક્ષસે પકડી, તે છ માસથી ભુખ્યો હતો. સદ્ભાવ કહેતા રાક્ષસે પણ છોડી દીધી. માળી પાસે પહોંચી. માળીને બધો વૃત્તાંત કહ્યો. માળીને થયું આ સત્ય વચની છે, જેના શીલના પ્રભાવે ચોર અને રાક્ષસે પણ છોડી દીધી. તેનો હું કેમ શિયળ ભંગ કરું? માળીએ પણ છોડી દીધી.
અભયકુમારે મનુષ્યોનો પૂછ્યું - આ બધામાં દુષ્કર કામ કોણે કર્યું? ત્યારે ઇળુિઓ બોલ્યા - પતિએ. ભૂખાળવા બોલ્યા - રાક્ષસે, દુરાચારીઓ બોલ્યા - માળીએ, ચાંડાળ બોલ્યો - ચોરે. ત્યારે અભયકુમારે તેને પકડી લીધો - આ ચોર છે. જે રીતે અભયકુમારે તે ચોરના ઉપાયનો ભાવ જાણ્યો, તેમ અહીં પણ શૈક્ષની ઉપસ્થાપના માટે ઉપાય જાણી ગીતાર્થોએ તેના વિપરિણામ આદિ ભાવો જાણવા જોઈએ કે - શું આ પ્રાજના યોગ્ય છે કે નથી. તેમનામાં મુંડનાદિમાં એ પ્રમાણે જ વિકલ્પ છે. કથાનો ઉપસંહાર કહે છે .
ચોરને શ્રેણિક પાસે લાવ્યા. તેને પૂછતાં તેણે સદ્ભાવ કહી દીધો. ત્યારે રાજાએ કહ્યું કે - જો તું મને આ વિધા આપે તો હું તને મારીશ નહીં. ચાંડાલે વિધા આપવાનું કબુલ કર્યું, રાજા આસને બેસીને જ વિધા શીખે છે વિધા ચડતી નથી. રાજા પૂછે છે કે - વિધા કેમ સ્થિર થતી નથી. ત્યારે ચાંડાલે કહ્યું - અવિનયથી ભણો છો માટે, હું ભૂમિ
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ | - । ૧
૫૧
ઉપર છુ અને તમે આસને બેઠા છો, રાજા નીચે બેઠો, ચાંડાલે ઉંચે બેસી વિધા આપતા તે સિદ્ધ થઈ.
એ પ્રમાણે લૌકિક અર્થને સાધનાર ચરણકરણાનુયોગને આશ્રીને દ્રવ્ય ઉપાય કહ્યો. હવે દ્રવ્યાનુયોગને આશ્રીને બતાવે છે - પૂર્વે અપાયમાં કહ્યા મુજબ નિત્યાનિત્ય એકાંતવાદીઓને સુખાદિ વ્યાવહારના અભાવનો પ્રસંગ છે. તે અહીં પણ સમજી લેવો. અહીં નવા શિષ્યોના બોધને માટે આત્માના અસ્તિત્વને બતાવવા કહે છે -
•
નિયુક્તિ - ૬૩ - વિવેચન
એ પ્રમાણે દ્રવ્યાદિ આ લોકમાં આત્મા પ્રત્યક્ષ ન દેખાયા છતાં પણ સુખ-દુઃખો આદિથી યુક્તિ વડે આત્મા માને છે અને સંસારનો પરિગ્રહ ગ્રહણ કરે છે. તથા સંસકારના પરિગ્રહ વડે આત્મા માને છે. તે જ પ્રમાણે સુખદુઃખના ધર્મપણાથી ધર્મીએ અવશ્ય અનુરૂપ વર્તવું. ઇત્યાદિ - x - x - ઘણું કહેવાનું છે.
• નિયુક્તિ - ૬૪ - વિવેચન
જેમ ધોડાથી હાથી, ગામથી નગર, વર્ષાથી શરમ્ કાળ જૂદા ચે, તેમ ઔદાયિક ભાવથી ઔપશમિક ભાવમાં સંક્રમણ થાય છે. આ પ્રત્યક્ષ છે.
• નિયુક્તિ • ૬૫ - વિવેચન
જેમ કોઈ એકને ભાવ બદલાય તેમ વિધમાન જીવને દ્રવ્યાદિમાં સંક્રમણ થાય. આદિ શબ્દથી ક્ષેત્ર, કાળ, ભાવનો પણ લેવા.
(શંકા) છતી વસ્તુનું અસ્તિત્વ સાધવું અયુક્ત છે. (સમાધાન)ના, તેમ નથી. અવ્યુત્પન્ન અને વિપ્રતિપન્ન સાધનનું વિષયપણું હોવાથી પ્રત્યક્ષપણે અશ્વાદિનું સંક્રમણ સર્વથા સાક્ષાત્ પરિòિત્તિને સ્વીકારી પરોક્ષ પણ અવગ્રહાદિના સંવેદનથી થોડે અંશે પણ તે પ્રત્યક્ષ છે. - x - ૪ - બીજા કહે છે કે અહીં આત્મા વગેરે ગાથા વડે ઉપાયથી જ આત્માનું અસ્તિત્વ કરીને સુખ દુઃખાદિના ભાવ સંગતિ માટે આત્માને પરિણામી માનવાની ઇચ્છાથી કહે છે.
• નિયુક્તિ • ૬૬ + વિવેચન
એપ્રમાણે બધાં જીવોને દ્રવ્યાદિ સંક્રમને આશ્રીને પ્રત્યક્ષથી કે પરોક્ષથી પરિણામો સિદ્ધ થાય છે. આ ગાથાના પશ્ચાદ્ધની ભાવના વૃત્તિકારશ્રી બતાવે છે - (અહીં ન્યાયિક વાદ હોવાથી અમે છોડી દીધેલ છે) ઉપાય દ્વાર કહ્યું. હવે સ્થાપનાદ્વારને કહે છે - • નિયુક્તિ - ૬૩ - વિવેચન
સ્થપાય તે સ્થાપના. તેના વડે, તેમનું કે તેમાં કર્મ એટલે સારી રીતે ઇચ્છિત અર્થ બતાવનારી ક્રિયા, તે સ્થાપના કર્મ, તેની જાતિની અપેક્ષાએ દૃષ્ટાંત છે. સ્થાપના કર્મમાં - પૌંડરિક. તે પ્રમાણે પુંડરીક અધ્યયનમાં પુંડરીક પ્રક્રિયા વડે અન્ય મતનું ખંડન કરી પોતાનો મત સ્થાપવો. અથવા પશ્ચાદ્ધ સુગમ છે.
ભાવાર્થ કથાનકથી જાણવો -
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫ ૨
દશવૈકાલિકમૂલસૂબસટીક અનુવાદ એક નગરમાં એક માળી રોગી હતો. તે કરંડીચામાં ફૂલો લઈને જતો હતો. તેને ઘણી પીડા થતાં માર્ગમાં જ જલ્દી ઝાળો કરી તેની ઉપર તે પુષ્પનો ઢગલો કરી દીધો. લોકોએ પૂછયું કે કેમ અહીં ફૂલો નાંખે છે. માળી બોલ્યો - હું અલોપિક છું. અહીં હિંગુ શિવ પ્રગટ થયા છે. ત્યાં હિંગુ શિવ નામે વ્યંતર પ્રસિદ્ધ થયા. તેની લોકો પૂજા કરવા લાગ્યા. હાલ પણ પાટલિપુત્રમાં હિંગુ શિવ નામે વ્યંતરિક છે. એમ જે કોઈ અપભ્રાજના કાર્ય પાવચનિકે કોઈ પ્રમાદથી કરેલ હોય ત્યારે તેને ઢાંકી દેવું જેથી પ્રવચનની લઘુતા ન થાય. અને લોકની ધર્મશ્રદ્ધા સારી રીતે વધે. • • • x• એ પ્રમાણે ચરણકરણાનુયોગને લોકને આશ્રીને સ્થાપના કર્મ કર્યું.
હવે દ્રવ્યાનુયોગને આશ્રીને બતાવે છે. • નિર્યુક્તિ - ૬૮ - વિવેચન
વ્યભિચાર સહિત વર્તે છે. તે સવ્યભિચાર જે હેતુ - સાધ્યધર્મ અન્વય આદિ લક્ષણ યુકત તે તુરંત જ કહીને તે હેતુને બીજા હેતુ વડે સમર્થન કરે - અનેક પ્રકારે વિસ્તારી પ્રજ્ઞાબલને બતાવવું. ચ શબ્દસ્થ આત્માને જાણીને પરને પણ જાણવું. ઇત્યાદિ - x xx સ્થાપના કર્મ બતાવ્યું. હવે પ્રત્યુત્પન્ન વિનાશ દ્વાર કહેવાને ઇચ્છે છે -
• નિયુક્તિ - ૬૬ વિવેચન -
પ્રત્યુત્પન્નના વિનાશના વિચારમાં ગાંધર્વિકાનું ઉદાહરણ લૌકિક છે. તેમાં પ્રત્યુત્પન્નમાં - એક નગરમાં એક વણિફ હતો. તેને ઘણાં ભાણેજ, ભાણેજી આદિ હતા. તેના ઘર નજીક રાજકુલીય ગાનારાઓ દિવસના ત્રણ વાર સંગીત કરતા હતા. તે વરિફ મહિલા સંગીત શબ્દો વડે તે ગાંધવિકોમાં આસક્ત થઈ કંઈપણ કામ કરતી ન હતી. પછી તે વણિકે વિચાર્યું કે આ વિનષ્ટ થઈ છે. શો ઉપાય કરવો? જેથી સ્ત્રીઓ ન બગાડે તેથી મિત્રને કહ્યું. તેણે શીખવ્યું કે - તારા ઘરની બાજુમાં વ્યંતરનું દેવળ કરાવ. તેણે તેમ કરાવ્યું. ઢોલી આદિ વાધ વગાડનારાઓને રૂપિયા આપી ઢોલ વગેરે વગડાવવાનું શરૂ કર્યું. ત્યારે તે ગાંધર્વિકોને વિન્ન થવા લાગ્યું. ગીતના શૉ સંભળાતા ન હતા. રાજકુળમાં ઝઘડો ગયો. વણિને વિM કસ્વાનું કારણ પૂછ્યું. તેણે કહ્યું - મારે ઘેર દેવ છે, હું તેને ત્રણે કાળ ઢોલથી ભજુ છું. રાજકુલે ગાંધર્વિકોને કહી દીધું કે બીજે સ્થાને ગાઓ, રોજેરોજ દેવને અંતરાય ન કરાય.
એ પ્રમાણે આચાર્ય પણ, જે શિષ્યો ગૃહસ્થ સ્ત્રીમાં રાગી બની જાય તો એવો ઉપાય કરવો કે જેથી તે દોષનું નિવારણ થાય. કેમકે તેવી ચિંતાદિથી શિષ્યોને નરકાદિમાં પડવાનું થાય. કહ્યું છે કે - ચિંતા, જોવાની ઇચ્છા, દીર્ઘ નિઃશ્વાસ વર-દાહ, અજીર્ણ, મૂછ, ઉન્મત્ત, ભાન વિનાનો અને મૃત્યુ આવા અપાયોથી શિષ્યને આચાર્ય બચાવે. આ લોકનો અપાય કહી, હવે પરલોકનો અપાય કહે છે • પ્રતિજ્ઞાભંગથી નરકમાં પડે, ફરી બોધિ પ્રાપ્તિ ન થાય, ભવસમુદ્રમાં ભટકે.
આવો અર્થ ધ્યાનમાં લઈને શિષ્ય કોઈપણ વખત દુરાચાર કરે તો આચાર્ય એ શું કરવું? તે કહે છે -
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫ ૨
૧ - ૧
• નિર્યુક્તિ - ૭૦ - વિવેચન -
શિષ્યને, જેમ તે માને તેવા કોઈપણ સિદ્ધાંતોક્ત ઉપાય વડે અટકાવવો, જેથી તેસભ્ય વર્તે. આ પ્રમાણે લૌકિક ચરણકરણાનુયોગને આશ્રીને કહ્યું તેમ દ્રવ્યાનુયોગને આશ્રીને કહે છે. કોઈ નાસ્તિક બકવાદ કરે કે ઘટ-પટ આદિ પદાર્થ નથી, તો જીવ ક્યાંથી હોય? તેને આ કહેવું
• નિતિ - ૧ : વિવેચન
જે તું એમ કહીશ કે પદાર્થો નથી, તો આ વચન ભાવ પ્રતિષેધક છે કે નહીં એવા બે વિકલ્પ તને થશે. જે છે એમ કહીશ, તો પ્રતિજ્ઞા હાનિ થશે. ઇત્યાદિ - x x - હવે પ્રત્યુત્પન્ન વિનાશને આશ્રીને કહે છે
• નિર્યુક્તિ • ૨ - વિવેચના
વિવક્ષા પૂર્વક જીવનો નિષેધક શબ્દ અજીવ છે. જીવ વિવક્ષાનો ઉલટો અર્થ એ છે કે જીવ ધર્મની અસિદ્ધિ ન થાઓ. ઇત્યાદિ • * - *• વડે જીવ-આત્મા સ્વયં સિદ્ધ થાય છે. ઇત્યાદિ - x x-x- સ્વયં વૃત્તિકાર જ કહે છે કે ગ્રંથ વિસ્તાર ભયે વધુ કહેતાં નથી. અમે આ વૃત્તિનો અતિ સંક્ષેપ કરેલ છે. આ રીતે પ્રત્યુત્પન્ન વિનાશ હારનો સંક્ષેપ કર્યો.
હવે તેના દેશ, દ્વાર, અવયવાર્થને કહે છે - • નિર્યુક્તિ • ૭૩ - વિવેચન
ઉદાહરણ પૂર્વવતું. તેનું ઉપલક્ષણ આ છે - તેનો દેશ એટલે ઉદાહરણ દેશ. તે ચાર ભેદે છે. તે જ બતાવે છે. અનુશાસન તે અનુશાસિત. અર્થાત સદ્ગુણોના કીત્તનથી ગુણોની પુષ્ટિ કરવી. ઉપાલંભ એટલે ઠપકો. તે જૂદી જૂદી રીતે કહેવો. પૃચ્છા - પ્રસ્ત, શું- કેમ કોનાથી વગેરે. નિશ્રાવયન - કોઈની પણ નિશ્રા લઈને વિચિત્ર ઉક્તિ છે.
o સુભદ્રાનું ઉદાહરણ - ચંપા નગરીમાં જિનદત્ત શ્રાવક હતો. તેને સુભદ્રા નામે પુત્રી હતી. તે ઘણી રૂપવતી હતી. તેણીને કોઈ બુદ્ધ ઉપાસકે જોઈ. તે તેણીમાં આસક્ત થઈ. તેણીની માંગણી કરી. શ્રાવકે કહ્યું - હું મિથ્યાદેષ્ટિને પુત્રી ન આપું. તે બૌદ્ધ ઉપાસક પછી સાધુ પાસે ગયો. તેમને ધર્મ પૂળ્યો. સાધુએ કહ્યું. ત્યારે કપટ શ્રાવકે ધર્મ સ્વીકાર્યો. ત્યાં તેણે સદ્ભાવથી પરી ધર્મ સ્વીકાર્યો પછી સાધુને સાવ કહ્યો. મેં કપટથી કન્યા માટે આવું કરેલ. હવે મને અણુવતો આપો. પછી તે પ્રગટ શ્રાવક થયો. સમય આવ્યે વ્રતસંબંધી માળા સ્થાપી. ત્યારે જિનદત્તે તેને શ્રાવક માનીને કન્યા આપી. પાણિગ્રહણ થયું. તેણે કોઈ દિવસે સસરા પાસે પોતાની સ્ત્રીને લઈ જવા રજા માંગી. શ્રાવકે કહ્યું - તમારું કુળ અન્યધર્મી છે, મારી પુત્રી તેને અનુવર્તશે નહીં પછી અપમાન થાય. તે કબૂલ થયો. જૂદું ઘર લઈને રહ્યો. તેણીની સાસુ અને નણંદ તેણી પ્રત્યે દ્વેષ રાખે છે.
કોઈ દિવસે સાસુ-નણંદે સુભદ્રાના પતિને કહ્યું- તારી સ્ત્રી સાધુ સાથે લપેટાયેલી છે. શ્રાવકે શ્રદ્ધા ન કરી. કોઈ વખત તપસ્વી સાધુ ભિક્ષાર્થે આવેલ. તેમની આંખમાં
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૪
દશવૈકાલિકમૂલસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
રજ પડેલી, સુભદ્રાએ જીભ વડે તે રજ દૂર કરી. સુભદ્રાએ સિંદુરનું તિલક કરેલ. તે તપસ્વી સાધુના કપાળે ડાઘ લાગ્યો. બૌદ્ધ ઉપાસિકાએ તેના શ્રાવક પુત્રને બતાવ્યું. શ્રાવકે તે વાત માની લીધી. તે સુભદ્રાને અનુવર્તતો નથી. સુભદ્રાને તયું કે - ધર્મની નિંદા થાય છે, તે યોગ્ય નથી. તેણી કાયોત્સર્ગમાં સ્થિર થઈ. દેવ આવ્યો. તેણીએ કહ્યું - મારો આ અપયશ દૂર કરો. દેવ કહે છે - ભલે. હું આ નગર દરવાજા બંધ કરી દઉં છું, ઘોષણા કરું છું કે જે પતિવ્રતા હશે તે આ દ્વારો ઉઘાડશે. ત્યારે તું એક જ વાર દ્વાર ઉઘાડી શકીશ. તું સ્વજનના વિશ્વાસ માટે ચાલણીમાં પાણી લઈને છાંટજે, દ્વારો ઉઘડી જશે.
દેવે તે પ્રમાણે નગરદ્વારોને બંધ કર્યા નગરજનોને અવૃતિ થઈ આકાશવાણી થઈ. જે શીલવતી ચાલણીમાં પાણી લઈને છાંટશે, અને એક પણ બિંદુ જમીન ઉપર નહીં પડે, ત્યારે દ્વાર ઉઘડશે. ઘણી શ્રેષ્ઠી પુત્રી, પુત્રવધુઓએ પ્રયત્ન કર્યો, દ્વાર ન ખૂલ્યા. ત્યારે સુભદ્રા સ્વજનોને પૂછીને ગઈ, યાલણીમાં પાણી લઈને દ્વાર ઉપર છાંટતા દ્વારો ઉઘડી ગયા. પછી નગરજનોએ તેનો સાધુવાદ કર્યો અને તેણીને મહાસતી જાહેર કરી.
આ લૌકિક દૃષ્ટાંત છે. ચરણકરણાનુયોગને આશ્રીને વૈયાવચ્ચ આદિમાં શિષ્યગણને બોધ આપવો. ઉંધી કરવા. પ્રમાદ નિવારવો. આ લોકમાં શિયળનું આવું ફળ છે. આ અર્થને દર્શાવતા કહે છે -
• નિયુક્તિ - ૩૪ વિવેચન
સ્તુતિપૂર્વક જે રીતે સુભદ્રા સદ્ગુણકીર્તનથી લોકો વડે પ્રશંસાઈ, તેમ વૈયાવચ્ચ, સ્વાધ્યાયાદિ કર્મોને પણ અનુમોદવા. તેમના સદ્ગુણ ગાઈને તેમના ભાવોની વૃદ્ધિ કરવી. ભરત પણ પૂર્વભવે સુવિહિતોની વૈયાવચ્ચના ફળરૂપે ભરતનો અધિપતિ રાજા થયો. ભરતક્ષેત્રને ભોગવી, અનુત્તર શ્રામણ્યને અનુચરીને અષ્ટવિધ કર્મ મુક્ત થઈ તે મોક્ષે ગયો.
-
આ ઉદાહરણમાં તેનો દેશ ભાગ જ ઉદાહત કર્યો છે, કેમકે તેટલો જ ઉપયોગી છે. તથા અપ્રમાદવાળા વડે સાધુની આંખના કણાને દૂર કરવું તે કર્તવ્ય છે, એમ જણાવે છે. - × - ૪ - આ પ્રમાણે લૌકિક ચરણકરણાનુયોગને આશ્રીને દેશદ્વારમાં અનુશાસ્તિ દ્વાર કહ્યું.
હવે દ્રવ્યાનુયોગને આશ્રીને કહે છે - • નિયુક્તિ - ૭૫
વિવેચન
-
દ્રવ્યાસ્તિકાય નય મતાવલંબી અન્ય દર્શની જીવ છે એવું માને છે અને કહે છે કે અમે પણ જીવને માનીએ છીએ, તેના અભાવમાં સર્વ ક્રિયાનું અકળપણું છે. પણ જીવ સુકૃત - દુષ્કૃત કર્મના ફળને અનુભવે છે. અકર્તા આત્માને તેનો અનુભાવ ન થાય. વળી મુક્ત જીવોને પણ સાંસારિક સુખ-દુઃખના વેદનની આપત્તિ આવે. જો આત્મા વિના પ્રકૃતિ એકલી જ કરતી હોય તો આત્મા ફળનો ભોક્તા પણ ન થાય.
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫
૫
ઉદાહરણ દેશતા માં ઉદાહત એક દેશ કહ્યો. - X... એ રીતે અનુશાસિત દ્વાર સમાપ્ત થયું. હવે ઉપાલંભ દ્વારનું વિવેચન કહે છે -
• નિયુક્તિ - ૬ - વિવેચન
ઉપાલંભ આપવામાં મૃગાવતી દેવીનું ઉદાહરણ છે. તે જ પ્રમાણે આવશ્યક્તાં કહેલ છે. તે પ્રમાણે જાણવું. યાવત દીક્ષા લઈ, આય ચંદનાની શિષ્યા થઈ. અન્યદા ભગવંત વિચરતાં કૌશાંબી પધાર્યા. ચંદ્ર - સૂર્ય સ્વ વિમાનથી વાંદવાને આવ્યા. ચોથી પોરિસ સુધી સમોસરણમાં બેસી અસ્તમાન કાળમાં ગયા. પછી મૃગાવતી સંભાતથી અરી વિકાસ થઈ ગયો. જાણી જેટલામાં આ ચંદના પાસે પહોંચ્યા, તેટલામાં અંધકાર થઈ ગયો. બધાં સાધવી ચાલી ગયેલા, તેથી ચંદના આય એ મૃગાવતીને ઠપકો આપ્યો કે - ઉત્તમ કુળમાં જન્મેલી એવી તારે આવું ન કરવું જોઈએ. ત્યારે મૃગાવતી નમીને, પગે પડીને, પરમ વિનયથી, ખમાવે છે. ચંદના આર્યા તે સમયે સંથારામાં જઈને ઉંઘમાં આવી ગયેલા મૃગાવતીને પરમ સંવેગથી કેવળજ્ઞાન થઈ ગયું. ઇત્યાદિ, કથા પ્રસિદ્ધ છે. આ પ્રમાણે પ્રમાદી શિષ્યને ઉપાલંભ આપવો.
આ પ્રમાણે ચરણકરણાનુયોગને આશ્રીને ઉપાલંભદ્વાર કહ્યું. હવે દ્રવ્યાનુયોગને આશ્રીને વ્યાખ્યા કરે છે - ચાવાકું પણ “જીવ નથી' તેમ પ્રતિપાદન કરે છે. આ તેમનું કુશાન છે. આત્માનો અભાવ માનતા આત્માનો ધર્મ જે જ્ઞાન છે, તેનો પણ અભાવ થઈ જશે. તેથી - x- ૪- તેમના મતનું ખંડન કરવું. આ જ અર્થને સમર્થન આપતા કહે છે -
• નિર્યુક્તિ - ૭ : વિવેચન
જીવ છે અથવા નથી? એવો વિતર્ક - જે કવિજ્ઞાન લોકોત્તર અપકારી છે, અત્યંત અભાવમાં અચેતન ભૂતરૂપ પુગલનું જીવપણું યુક્ત ન થાય. આ અન્યા છે. ઉદાહરણદેશતા એ છે કે નાસ્તિકને આશ્રીને પરલોકાદિને પ્રતિષેધ કરનારને જીવ સિદ્ધ કરી આપવો. હવે બાકી બે દ્વાર -
• નિયુક્તિ - ૨૮ : વિવેચન
પૃચ્છા તે પ્રશ્ન. તેમાં શ્રેણિકના પુત્ર કણિકનું દૃષ્ટાંત છે. સંસાર સુખને ન છોડનાર ચક્રવર્તી ભરીને ક્યાં ઉત્પન્ન થાય છે? ભગવંતે કહ્યું - તે આધસમમી નરકે ઉત્પન્ન થાય. કોણિકે ફરી પૂછ્યું - હું ક્યાં ઉપજીશ? ભગવંતે કહ્યું - છઠ્ઠી નરકમાં. તે બોલ્યો - સાતમીમાં કેમ નહીં? ભગવંતે કહ્યું- ત્યાં ચક્રવર્તી ઉપજે. હું કેમ ચક્રવર્તી ન થાઉં? મારે પણ ૮૪૦૦૦ હાથી છે. ભગવતે કહ્યું - તારે રત્નો અને વિધિઓ નથી. ત્યારે તે કૃત્રિમ રત્નો બનાવી. જીતવા નીકળ્યો. તમિસ્રા ગુફામાં પ્રવેશવા પ્રવૃત્ત થયો. ત્યારે કૃતમાલ દેવે કહ્યું - બારે ચકવર્તી થઈ ગયા. હવે તું વિનાશ પામીશ. સેકવા છતાં કોણિક ન રોકાયો તેથી કૃતમાલે મારી નાંખ્યો, તે છઠ્ઠી બરફે ગયો. આ લૌકિક દષ્ટાંત છે. લોકોત્તરમાં પણ બહુશ્રુત આચાર્યોને પૂછવા, પૂછીને શક્ય હોય તેને આદરવું અને અશક્યને છોડવું. - X* - એ પ્રમાણે ચરણકરણાનુયોગ ને આશ્રીને પૃચ્છા
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૬
દશવૈકાલિકમૂલસુત્ર-સટીક અનુવાદ દ્વારની વ્યાખ્યા કરી.
હવે એવી જ રીતે દ્રવ્યાનુયોગ છોડીને ગાવાના ઉપન્યાસને અનુકૂળ નિશ્રા વચન કહે છે. નિશ્રાવચનમાં ગૌતમસ્વામીનું દષ્ટાંત છે. જે રીતે ગાગલી આદિ જે પૂર્વે તાપસ હતા તેમણે દીક્ષા લીધી. જે પ્રમાણે વજસ્વામીની ઉત્પત્તિમાં આવશ્યકમાં કહેલ છે, ત્યાં ગૌતમસ્વામીને અધતિ થઈ. તે બતાવે છે. ભગવંત તેને કહે છે - તું મારો ચિર સંસ્કૃષ્ટ છે. ચિર પરિચિત છે, ઇત્યાદિ અધૃતિ ન કર, આપણે બંને તુલ્ય થઈશું. તેને આશ્રીને હિતશિક્ષા રૂપ દ્રુમપત્રક અધ્યયન કહ્યું. એ પ્રમાણે અસહના શિષ્યો હોય, તેઓ બીજા માર્દવ સંપન્નની નિશ્રા કરીને અનુશાસિત કરવા. * xx- આની ઉદાહરણ દેશતા બતાવી. એ પ્રમાણે ચરણકરણાનુયોગને આશ્રીને પૃચ્છા અને નિશ્રા વચન બંને હારોની વ્યાખ્યા કરી. - .
જીવને ન માનતા નાસ્તિકવાદીને શું પૂછવું? - • નિષિ - ૨૯ : વિવેચન
પ્રશ્ન - કયા કારણે તું જીવ નથી એમ કહે છે? તે કદાચ કહે કે- જીવ પ્રત્યક્ષ ઉપલબ્ધ નથી. ત્યારે તેને કહેવું કે - તારું કુવિજ્ઞાન જે જીવનો નિષેધ કરે છે, તે પણ પરોક્ષ જ છે, તારી યુક્તિ વડે જ જીવના નિષેધનો નિષેધ થયો. તો નિષેધ કરનાર કોણ રહ્યું? ઇત્યાદિ - x પૃચ્છા દ્વાર કહ્યું.
નિયુક્તિ • ૮૦ - વિવેચન
બીજી રીતે નાસ્તિકવાદીને કહેવો. “અરે! કષ્ટને ધિક્કાર છે. જેઓ આત્મા વિધમાન નથી એમ કહે છે. તેમને દાન, હોમ આદિનું જે ફળ સ્વર્ગ અને અપુ વર્ગ છે, તે પણ નથી. કદાચ નાસ્તિક એમ કહે - ભલે ન હોય, તેમાં હાનિ શી છે? એમ સ્વીકારવાથી કંઈ નુકસાન નથી. તેમને કહેવું કે જગતના જીવોમાં જે વૈચિત્ર્યાદિ દેખાય છે તેનું શું કારણ છે? આ તો સંક્ષેપમાં કહ્યું. ઉદાહરણ દેશના ચરણકરણાનુચોગાનુસાર ભાવવી.
નિશ્રાહાર અને તેનું દેશ દ્વાર કહ્યું. હવે તદ્દોષ દ્વારનો અવયવાર્થ કહે છે - ૪ - X- ચાર પ્રકારના દોષો બતાવવાને માટે કહે છે -
• નિયુક્તિ - ૮૧ - વિવેચન
(૧) અધર્મયુક્ત - પાપ સંબદ્ધ, (૨) પ્રતિકૂળ, (૩) પોતાનો જ ન્યાસ થાય તે રીતે બોલવું. (૪) દુષ્ટ બોલવું તે. હવે તેનો ભાવાર્થ કહે છે - અધર્મ યુક્તમાં નલદામ વણકરનું લૌકિક ઉદાહરણ છે. પર્યન્ત અવયવાર્થ કથાનક વડે જાણવો. તે આ છે - ચાણક્ય નંદને ઉત્થાપ્યો, ચંદ્રગુપ્તને રાજાપણે સ્થાપ્યો. એમ બધું વર્ણવીને શિક્ષા આપવી. નંદના માણસોએ ચોરો સાથે મળીને નગરને લુંટવા માંડ્યું. ચાણક્યને પણ બીજો યોગ્રાહ સ્થાપવાની ઇચ્યાથી ત્રિદંડ ગ્રહણ કરીને પરિવ્રાજક વેશથી નગર પ્રવેશ કર્યો. નલદામ વણકર પાસે જઈને તેની શાળામાં બેઠો. તેના છોકરાને મંકોડો કરડૂયો. તે વણકરે બિલ ખોદીને મંકોળા બાળી નાંખ્યા. ચાણક્ય એ પૂછ્યું - આને
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ - ૧
૫ ૨ કેમ બાળે છે? વણકર બોલ્યો - મૂળ સહિત ના ઉખેડીએ તો ફરી પણ કરડશે.
ચાણક્ય એ વિચાર્યું કે - મને આ ચોરગ્રાહ મળી ગયો. આ નંદના ચોરોને મૂળ સહિત ઉખેડી નાંખશે. તેને ચગ્રાહ બનાવ્યો. ચોરનો વેશ લઈ પોતે ચોર સાથે મળી ગયો. કહ્યું કે- આપણે બધાં મળી માલ લુંટીએ, એ પ્રમાણ વિશ્વાસમાં લઈ બધાં ચોરો ભેગા કરી, તેમને મારી નાંખ્યા.
આ અધર્મયુક્ત દષ્ટાંત છે, તે કોઈને ન કહેવું, ન તેમ કરવું કેમકે તેમાં ગુણ થોડાં અને દોષ વિશેષ છે. બીજાને પણ આલંબનરૂપ થાય છે. દ્રવ્યાનુયોગમાં પણ • વિધાના બળથી વાદમાં સાવધ કર્મ અયોગ્ય છે. જેમ રાશિક મનમાં મયુરી આદિ વિધાથી પરિવ્રાજકને વિલખો કર્યો. આની ઉદાહરણ દોષતા અધર્મયુક્તત્વથી ભાવવી. - - હવે પ્રતિલોમ દ્વાર કહે છે -
• નિયુક્તિ - ૮૨ - વિવેચન
પ્રતિલોમ ઉદાહરણ દોષમાં અભયકુમારનું દૃષ્ટાંત છે. તેણે પ્રધોત રાજાને હરાવેલ હતો. તેનો ભાવાર્થ કથાનકથી જાણવો, તે આવશ્યકમાં કહેલ છે. એ પ્રમાણે લૌકિક પ્રતિલોમ કહ્યો. લોકોત્તર તે દ્રવ્યાનુયોગને આશ્રીને કહે છે. તેમાં ગોવિંદ વાચકનો અધિકાર છે. તેનાથી ચરણકરણાનુયોગ સૂચવ્યો. - x- ભવભ્રમણનો ભય ધરાવનારને દ્રવ્યાનુયોગમાં ગોપેન્દ્રવાચકનો અધિકાર છે. તેમાં પોતે પરપક્ષને નિવર્તે છે. પોતે પૂર્વે બૌદ્ધ હતો. બીજાના વિનાશ નિમિત્તે દીક્ષા લીધી. પછી ભાવથી દીક્ષિત થઈ, મહાવાદી
થયો.
દ્રવ્યાર્થિક નયનું વચન પર્યાય નયના વિષયમાં કહેવું એ જ પ્રતિકૂળ અને સુખ-દુઃખાદિ અભાવ ઉલટો-ઉલટો કહેવો તે પ્રતિકૂળ છે. કોઈ કહે છે - દુષ્ટવાદી કંઈ બોલે તે પ્રતિકૂળ હોય તો તેનાથી ઉલટું સિદ્ધ કરીને તેનું ખંડન કરવું. જેમ દોરાશિ સામે ઐરાશિક મત સ્થાપ્યો. આમાં દોષ એ છે કે પહેલાં પક્ષમાં સાધ્યાર્થીની સિદ્ધિ થતી નથી, બીજા પક્ષમાં શાસ્ત્ર વિરુદ્ધ ભાષણ થાય છે. --
હવે આત્મોપન્યાસ દ્વાર કહે છે - • નિયુક્તિ - ૮૩/૧ - વિવેચન
આત્માનો જ ઉપન્યાસ - નિવેદન જેમાં છે તે આત્મોપન્યાસ. તેમાં કથા આ પ્રમાણે - એક રાજાએ સવે રાજ્યના સારભૂત તળાવ બનાવ્યું. પણ તે પ્રતિ વર્ષ ભરાઈને ખાલી થઈ જતું. રાજાએ તેનો ઉપાય પૂછયો. ત્યારે કપિલક નામે માણસે કહ્યું - હે મહારાજ! જો અહીં પિંગલ કપિલ તેના દાટી મૂંછ અને મસ્તકના કપિલ-વર્ણય વાળ હોય તેને જીવતો જ આ સ્થાને દાટો તો તળાવ ન ભેદાય. પછી કુમાર અમાત્યએ કહ્યું - એવો કોઈ શોધ્યો જડતો નથી. આ તેવો દેખાય છે. પછી તેને જ મારીને દાટી દીધો. દષ્ટાંત સાર એ કે એવું ન બોલવું, જેથી પોતાનો વધ થાય.
આ લૌકિક દૃષ્ટાંત છે. આના વડે લોકોત્તર પણ સૂચવ્યું. તેમાં ચરણકરણાનુયોગમાં પણ એવું ન બોલવું. જેમકે જે નરાધમો લૌકિક ધર્મથી પણ
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫.
દશવૈકાલિકમૂલસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
અતિશય ભ્રષ્ટ થયેલા છે. જે દ્રવ્યશોચ રહિતને ધર્મારાધના ક્યાંથી થાય? ઇત્યાદિ, દ્રવ્યાનુયોગમાં એકેન્ધ જીવો વ્યક્ત ઉડ્વાસ, નિઃશ્વાસ આદિ જીવ લિંગના સદ્ભાવવાળા નથી, તે જીવ નથી. જેમકે ઘટ. ઇત્યાદિ - ૪ - X - આમાં ઉદાહરણનો દોષ આત્મોપઘાતને ઉત્પન્ન કરવા વડે પ્રગટ અર્થવાળો હોવાથી કહેતા નથી.
- ૭ - હવે દુરૂપનીતદ્વાર કહે છે -
• નિયુક્તિ
૮૩/૨ વિવેચન
·
અહીં અનિમિષ માછલાં, તેના ગ્રહણમાં ભિક્ષુનું ઉદાહરણ છે.
આ લૌકિક છે, આના વડે લોકોત્તર પણ જાણી લેવું. તેની કથાઃ- કોઈ બૌદ્ધ, હાથમાં જાળ લઈ માછલાં મારવા નીકળ્યો. કોઈ ધૂર્તે કહ્યું - હે આચાર્ય તમારી ગોદડી ધણી ફાટેલ છે. તે બોલ્યો - આ જાળ છે. માછલા કેમ ખાઓ છો? દારૂ સાથે, દારૂ પીઓ છો? વેશ્યા સાથે. વેશ્યાગમન કરો છો? શત્રુના ગળે પગ મૂકીને, તમારે શત્રુ છે? જેમના ઘર લુંટુ તે છે. તું ચોર છો? જૂગાર માટે. તું જુગારી છે? હું દાસીપુત્ર છું. આમ પોતાની જ પોલ ખોલે છે.
ચરણકરણાનુયોગમાં - જેના વડે શાસનનો અવર્ણવાદ થાય તેવું ન બોલવું. આમાં ઉદાહરણ દોષ પ્રગટ છે. - -0- હવે ઉપન્યાસ દ્વાર કહે છે -
વિવેચન
• નિયુક્તિ - ૮૪ ઉપન્યાસને વિચારતા કે અધિકારમાં ચાર ભેદો થાય છે. તે આ - સૂચન કરવાથી સૂત્ર, તેના અધિકારને આશ્રીને થાય તે વસ્તુ ઉપન્યાસ. તે જ પ્રમાણે અન્ય વસ્તુ ઉપન્યાસ, પ્રતિનિભ ઉપન્યાસ તથાહેતુ ઉપન્યાસ, ભેદો હવે કહેવાનાર ઉદાહરણથી જાણવા. ભાવાર્થ નિયુક્તિકાર કહેશે.
• નિયુક્તિ
૮૫/૧ - વિવેચન
તે વસ્તુનો ઉપન્યાસ, પુરીમાં શયન કરે તે પુરુષ. બધે ભમી આવીને અપૂર્વ કહે છે, તેનો ભાવાર્થ આ છે - એક દેવકુળમાં કાર્પેટિકો ભેગા થયેલા. પરસ્પર પૂછે છે - ક્યાંય ભમતા કંઈ આશ્ચર્ય જોયું ? એક કાર્પેટિક બોલ્યો - મેં જોયું છે, મેં અહીં કોઈ શ્રાવક ન હોય તો હું કહું. બધાં બોલ્યા - કોઈ નથી. પછી તે કહે છે - પૂર્વ વૈતાલિક સમુદ્રના કિનારે એક મોટું વૃક્ષ જોયું. તેની એક શાખા સમુદ્રમાં હતી. એક સ્થળમાં. તેમાંથી જે પાંદડા જળમાં પડતા હતાં, તે જળચર જીવો થયા. જે સ્થળે પડ્યા તે સ્થળચર જીવો થયા. ત્યારે બધાં કાર્યટિકો બોલ્યા - આ ભટ્ટારકે આશ્ચર્ય કહ્યું.
-
-
ત્યાં કોઈ શ્રાવક બોલ્યો - જે અર્ધ મધ્યે પડે તે પાંદડા શું થાય? ત્યારે તે ક્ષોભથી બોલ્યો - મેં પૂર્વે જ કહેલ કે જો શ્રાવક ન હોય તો જ કહું. આ પડેલ વસ્તુના અધિકારે ઉદાહરણ કહ્યું તે લૌકીક છે. તે લોકોત્તરનું પણ સૂચક છે. તેમાં ચરણકરણાનુયોગમાં કોઈ અસત્ય વાતનો કદાગ્રહ કરતો હોય તો તેના બોલવામાંથી ભૂલ પકડીને તેને સમજાવવો.
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૯
૧/- ૧
જેમ કોઈ કહે - માંસ ભક્ષણાદિમાં દોષ નથી, પણ તેની નિવૃત્તિ મહા ફળદાયી છે. પ્રવૃત્તિ વિના નિવૃત્તિના ફળનો અભાવ હોવાથી આ પ્રમાણે જ ચોજાય. અહીં નિવૃત્તિનું મહાફળ બતાવ્યું, તે દુષ્ટપ્રવૃત્તિના ત્યાગના નિરૂપણ માટે કે અદુષ્ટ પ્રવૃત્તિના પરિહાર રૂપે છે? ઇત્યાદિ પૂર્વાપર વિરોધ આવશે - - - દ્રવ્યાનુયોગથી કહે છે - જો કોઈ એકાંત નિત્ય કે અનિત્ય પક્ષ સ્થાપે તો - x x- તેનું ખંડન કરવું. - - -
હવે અન્ય વસ્તુ ઉપન્યાસ દ્વાર કહે છે, • નિર્યુક્તિ - ૮૫ર • વિવેચન
તદન્ય વસ્તકમાં પણ ઉદાહરણ છે. અન્યત્વમાં એકત્વ થાય છે. ભાવાર્થ - કોઈ કહે છે, જીવ અન્ય છે, શરીર અન્ય છે. આ બંનેમાં અન્ય શબ્દમાં વિશેષત્વ ન હોવાથી, તેમાં વાચ્ય પદાર્થમાં એકપણું આવશે તે જીવ - શરીરની અપેક્ષાથી તદન્ય વસ્તુના ઉપન્યાસથી પરિહાર કરવો. • • ૪• યાવત્ જીવ અન્ય' છે અને શરીર અન્ય’ છે તે જ શોભન છે. - x- આ દ્રવ્યાનુયોગનો વિષય છે, તેના વડે જ બીજાનો પણ આક્ષેપ છે. તેમાં ચરણકરણાનુયોગમાં પૂર્વોક્ત માંસ ભક્ષણનો દોષ નથી વગેરે વાદીના કદાગ્રહમાં અન્ય વસ્તુના ઉપન્યાસ વડે ખંડન કરવું. ઇત્યાદિ - ૪ *. હવે પ્રતિનિભનું દષ્ટાંત -
• નિયુક્તિ - ૮૬/૧ - વિવેચન
નિયુક્તિ ભાવાર્થ - એક નગરમાં એક પરિવ્રાજક સોનાનું પાત્ર લઈને ચાલતો હતો. તે કહેતો કે - જો મને કોઈ ન સાંભળેલ વાત સંભળાવે તો તેને આ પાત્ર આપી દઉં. ત્યાં કોઈ શ્રાવકે કહ્યું - મારા પિતા તારા પિતા પાસે એક લાખ રૂપિયા માંગે છે. આ વાત તે સાંભળેલ હોય તો લાભ રૂપિયા આપ, ન સાંભલી હોય તો આ પાત્ર આપ, આ લૌકિક છે. તેનાથી લોકોત્તર પણ સૂચિત છે. ચરણકરણાનુયોગમાં જેઓ સર્વચા હિંસામાં અધર્મ માને છે, તેમણે વિધિ વડે અનશન કરતાં અંતકાલે ખેદ થાય તો આત્મ હિંસા થતા અધર્મ સિદ્ધ થશે. દ્રવ્યાનુયોગ માટે પણ (વૃત્તિકારશ્રી આવો જ તર્ક જૂ કરે છે.) પ્રતિનિભ કહ્યું. હવે હેતુ કહે છે -
• નિયુક્તિ - ૮૬૨ - વિવેચન
શા માટે જવ ખરીદો છો? મફત નથી મળતા માટે. તેનો ભાવાર્થ કહે છે - કોઈ વેપારી જવ ખરીદતો હતો. કેમ ખરીદો છો? ઇત્યાદિ. આ લૌકિક હેતુ ઉપન્યાસ છે. તેથી લોકોત્તર પણ જાણવું. ચરણકરણાનુયોગમાં - કોઈ શિષ્યને પૂછે કે - આ ભિક્ષા માટે ભટક્વાની દુઃખદ ક્રિયા કેમ કરો છો? ભાવિમાં તેથી અધિક વેદના નરકાદિમાં ન ભોગવવી પડે, તે માટે. દ્રવ્યાનુયોગમાં કોઈ પૂછે કે આત્મા ચક્ષુ આદિથી ફેમ દેખાતો નથી? તેમને કહેવું કે અતીન્દ્રિય છે. - - - હવે હેતુ કહીએ છીએ -
• નિર્યુક્તિ - ૮૭ : વિવેચન
અથવા આ ઉપચાસ રહેવા દો, ઉદાહરણના ચરમ ભેદ લક્ષણવાળો હેતુ છે. અપિ - સંભાવના અર્થમાં છે. શું સંભાવના છે? આ અન્ય દ્વાર જ ઉપન્યાસમાં રહેલ
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૦
દશવૈકાલિકમૂલસૂત્ર-સટીક અનુવાદ ગુણ પણે હોવાથી અહેતુ પણ છે. વ્યવહિત ઉપન્સાયથી હવે કહેવાનો હેતુ ચાર ભેદવાળો જાણવો - યાપક, સ્થાપક, વ્યસક, લૂષક. બીજા કહે છે - હેતુ તે દ્વારા કહેવાય, તે ચાર ભેદે જાણવું. તેનું પણ ઉદાહરણ કહ્યું. બાકીનું અડધું પૂર્વવત. ભાવાર્થ અવસરે સ્વયં જ કહેશે. તેનો આધ ભેદ કહે છે -
• નિર્યુક્તિ - ૮૮૧ - વિવેચન
કુલટા સ્ત્રી જે યાપન કરે તે વ્યાપક. તે જ હેતુ તે ચાપક હેતુ. તેનું ઉદાહરણ કથાથી કહે છે - એક વણિફ. સ્ત્રીને મૂકીને પરદેશ ગયો, પ્રાયઃ જેમનું દ્રવ્ય નાશ થાય કે નવું દ્રવ્ય કમાવા કે અપરાધી અને વિધાન પ્રાપ્ત કરનાર મુખ્યત્વે પરદેશને સેવે છે. આ વણિફ સ્ત્રી વંઠેલ હતી. તે કોઈ પુરુષ સાથે સંબંધમાં પડી. ઘરમાં રહેલા વણિકને તેણે પરદેશ જવા કહ્યું. વણિકે પૂછ્યું-શું લઈને જઉં? તેણી બોલી -ઉંટના લીંડા લઈને ઉજ્જૈની જાઓ. તે ભોળો હોવાથી ગાડું ભરી ચાલ્યો. સ્ત્રી બોલી કે એક એક મહોરમાં એક એક લીંડુ વેચજો. સ્ત્રી એ વિચાર્યું કે એ પ્રમાણે કોઈ લેશે નહીં. તેથી ઘણો કાળા બહાર રહેશે. મૂલદેવે તેને જોઈને પૂછ્યું- તેનો જવાબ સાંભળી મૂલદેવે વિચાર્યું કે, આ બીચારો સ્ત્રીથી છેતરાયો છે. મૂલદેવે કહ્યું - હું આ લીંડા વેંચી આપુ, પણ તારે મને અડધો ભાગ આપવો. તેણે તે વાત કબૂલી. મૂલદેવ હંસ ઉપર બેસી આકાશમાં ઉડ્યો, નગર મધ્યે જઈને કહ્યું- હું દેવ છું. જેના ગળામાં દાસ રૂપ ઉંટના લીંડા ન હોય તેને હું મારી નાંખીશ. બધાંએ ડરથી એક - એક ઇંડુ લીધું. જતી વખતે મૂળદેવે તેને કહ્યું - હે મુખ તારી સ્ત્રી કોઈ ધૂર્ત સાથે આસક્ત છે, તેથી તને મોકલેલ છે. તેણે વાત ન માની.
મૂલદેવ તેને લઈને સાથે ચાલ્યો. બંને વેશ બદલીને ગયા. સાંજે પહોંચી ઉતારો માંગ્યો. તે સ્ત્રીએ આપ્યો. ધૂર્ત આવ્યો. તે સ્ત્રી જોડે બેસીને ગાવા લાગી. - મારે પતિ કદી ઘેર પાછો ન આવે. મૂળદેવ બોલ્યો - હે કદલી - વનપત્રમાં વીંટાયેલી! તું સાંભળ. આ ઢોલને મુહર્ત માત્ર સાંભળી લે. પછી સવારે વણિકે રાત્રિનો બધો વૃત્તાંત કહી દીધો. આ લૌકિક હેતુ.
લોકોત્તરમાં પણ ચરણકરણાનુયોગમાં એ પ્રમાણે શિષ્યો પણ કોઈ પદાર્થની અશ્રદ્ધા કરે તો કાળે વિધાદિ વડે દેવતાને બોલાવીને તેને શ્રદ્ધાવાન્ કરવા. જેમ શ્રીગણે પલકને કર્યો. તે રીતે દ્રવ્યાનુયોગમાં પણ પ્રતિવાદીને જાણીને તે રીતે વિશેષણ બહુલ હેતુ કરવો જોઈએ. જે રીતે કાલ યાપના થાય છે. ઇત્યાદિ - - •.
- o... હવે સ્થાપક હેતુ કહે છે - • નિસંક્તિ - ૮૮ર - વિવેચન
ચૌદ રજુ રૂપ જે લોક છે, તેનો મધ્યભાગ કર્યો. આ સ્થાપક હેતુનું ઉદાહરણ છે. તેનો ભાવાર્થ કથાથી જાણવો - એક પરિવ્રાજક ચાલતા - ચાલતા બોલતો હતો"ક્ષેત્રમાં દાનાદિ સફળ છે. દાન સમક્ષેત્રમાં કરવું. હું લોકનું મધ્ય જાણું છું. બીજા નહીં. તેથી લોકો તેનો આદર કરતા હતા. તેને પૂછતાં તે ચાર દિશામાં ખીલા નાંખી, દોરી વડે પ્રમાણે કરીને કપટથી કહે છે - “આ લોકનો મધ્ય ભાગ છે. લોકો તેના
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________
જ્ઞાનથી આશ્ચર્ય પામ્યા. કોઈ શ્રાવકે જાણ્યું કે આ ધૂર્ત લોકોને વ્યર્થ ઠગે છે. શ્રાવકે તેનો વિરોધ અલગ અલગ રીતે બતાવ્યો. પરિવ્રાજકને નિષ્પષ્ટ પ્રશ્ન વ્યાકરણ કર્યો. આ લૌકિક દૃષ્ટાંત છે. લોકોત્તરમાં પણ ચરણકરણાનુયોગમાં કુવચન કે અસત્ય બોલનારને એ પ્રમાણે જ પ્રતિબોધ કરવો. દ્રવ્યાનુયોગમાં પણ સાધુએ એવું બોલવું, એવો પક્ષ લેવો કે બીજો ઉત્તર આપવા સમર્થ ન થાય. -૦- હવે સંસક કહે છે -
• નિક્તિ - ૮૯૧ - વિવેચન
શકટ તિત્તિરી યંસક હેતમાં જાણવી. ભાવાર્થ આ છે- કોઈ ગામડીયો ગાડામાં લાકડાં ભરીને નગરે જતો હતો. તેણે માર્ગમાં મરેલ તીતર જોયું. તે ગાડા ઉપર મૂકી નગરમાં પ્રવેશ્યો. ત્યાં તેને એક ધૂત મળ્યો. તેણે પૂછવું - ગાડામાં તીતર છે તેનું મૂલ્ય શું છે? તેણે સાક્ષીઓ સખ્યા, ગાડું લીધું. આ વ્યંસક હેતુ છે. તે બિચારો ગામડીયો ઉદાસ થઈને બેઠો હતો. મૂળદેવ જેવો મનુષ્ય આવ્યો. તેણે તે મૂળદેવ સદેશને કહ્યું - મને એક વેપારીએ આ રીતે છેતર્યો. તેણે કહ્યું - ન ડર. તું ઉપચારવાળું મળેલું સક્લક માંગ, પછી માયા સ્થાન શીખવ્યું. એમ શીખીને તે ધૂર્ત પાસે ગયો. સકતુક માંગ્યો. ધર્મે• હા કહી. તેણે ઘેર તેની સ્ત્રીને કહ્યું. પેલા ગામડીયાને મળેલો સત્ક આપ. ગામડીયો તે સ્ત્રીને લઈને ચાલવા લાગ્યો. માર્ગમાં લોકોને કહ્યું જુઓ, મેં ગાડા સાથે તીતર આપીને સદ્ક મન્થન કરનારી લીધી. ત્યારે ધૂર્તે ગાડું પાછું આપ્યું. તેણે ધૂર્તની પત્નીને છોડી દીધી. આવી જ રીતે ભૂસક હેતુ કથાથી જાણવો. આ લૌકિક કહ્યું. લોકોત્તમાં પણ ચરણકરણાનુયોગમાં કુયુક્તિ કરનારને તેના જેવી સુયુક્તિ બતાવવી. દ્રવ્યાનુયોગમાં કુપાવયનિકને -- x-x- યોગ્ય યુક્તિથી નિરૂાર કરવો. અને જીવ નિયમા છે. તે સાબિત કરવું.
બંસક કહ્યો. હવે લૂષકને આશ્રીને કહે છે• નિયુક્તિ - ૮૯૨ - વિવેચન
ત્રપુષ બંસક પ્રયોગમાં લુપક હેતુમાં “લાડુ' એ દષ્ટાંત છે. તે આ પ્રમાણે - એક ચીભડાં ભરેલો ગાડાં વાળો નગરમાં પ્રવેશતો હતો. પૂર્વે કહ્યું કે આ ચીભડાનું ગાડું ખાઈ જાય તેને તું શું આપે? ગાડાવાળો બોલ્યો - હું તેને એક લાડું આપું, જે નગરના દ્વારમાંથી બહાર ન નીકળે તે ધૂર્તે સાક્ષી રાખ્યા. ગાડું ઉભું રાખી બધા ચીભડાનો એકેક ઝીણો ફટકો ખાઈને ગાડાવાળાને કહ્યું - લાડું આપ. ગાડાં વાળો બોલ્યો કે તે આ ચીભડાં ખાધાં નથી. ધૂર્તે કહ્યું- તો આ ચીભડાં વેંચી બતાવ. તેના ચીભડાં કોઈ લેતું નથી, કહે છે કે આવા ખાધેલા ચીભડા કોણ લે? જેથી ગાડાંવાળો હારી ગયો. આ વ્યસક હેતુ જ લષક હેતુ નિમિત્તે અહીં આવ્યો છે. હવે ધૂર્ત મોદક માંગવા લાગ્યો. ગાડાં વાળો ગભરાયો. તે વખતે જુગારીઓએ તેને શીખવ્યું કે- તું નાનો લાડું નગર દરવાજે રાખીને બોલી કે નગરના દરવાજેથી ન નીકળતાં આ લાડુને લઈ લો. જેથી ધૂર્ત હારી ગયો. આ લૌકિક દષ્ટાંત છે.
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________
દશવૈકાલિક મૂલસૂત્ર-સટીક અનુવાદ લોકોત્તરમાં પણ ચરણકરણ અનુયોગમાં કુયુક્તિ કરનારની સામે આવું કહેવું, જેથી આપમેળે સમજી જાય. દ્રવ્યાનુયોગમાં પૂર્વવત્ યુતિ જાણવી. અથવા પોતાના હેતુને અન્ય નિરૂક્ત વચન વડે સ્થાપવો. ભૂષક હેતુ ફહ્યાં. હવે પૂર્વે જણાવ્યા મુજબ પંચ અવયવોના વિકારને જણાવતું “ઘો મંગલ' સૂત્ર બતાવે છે -
“અહિંસા સંયમ - તારૂપ ર્મ છે, તે ઉત્કૃષ્ટ મંગલ છે.” આ અમારી પ્રતિજ્ઞા છે. અહીં ધર્મ-ધર્મીનો નિર્દેશ છે. અહિંસા, સંયમ, તપ રૂપ એ ધર્મનું વિશેષણ છે. ઉત્કૃષ્ટ મંગલ' એ ધર્મ સાધવાને છે. ધર્મ-ધર્મી સમુદાય એ પ્રતિજ્ઞા છે. આ અર્ધ શ્લોક વડે દેવાદિથી પૂજીતપણું એ અમારો હેતુ છે. આદિ શબ્દથી સિદ્ધ, વિધાધર અને મનુષ્ય પણ પૂજે છે, એમ જાણવું. શ્લોકના ત્રીજા પદ વડે કહેલ જાણવું. અરિહંત આદિ માફક તે દૃષ્ટાંત છે. અહીં પણ આદિ શબ્દથી ગણધર વગેરે લેવા. બ્લોકના ચોથા પદ વડે આ કહેલ જાણવું. ભાવ મનને આશ્રીને અરહંત દષ્ટાંતમાં કોઈ વિરોધ નથી. અહીં જે જે દેવ-આદિથી પૂજિત છે. તે તે ઉત્કૃષ્ટ મંગલ છે. જેમકે અરહંતાદિ દષ્ટાંત છે દેવાદિ પૂજિત ધર્મ એ ઉપનય છે. તેથી દેવાદિનાપૂજિતત્વથી ઉત્કૃષ્ટ મંગલ એ નિગમન જાણવું. - x-x
• નિર્યુક્તિ - ૯૦ • વિવેચન
“ધર્મ' એ અહિંસા, સંયમ, તપ રૂપ જ ગુણવાળો છે. તે પરમ મંગલ છે, તે પ્રતિજ્ઞા છે. તથા દેવો, વિધાધર, નરપતિ આદિ લોકમાં તેઓ પૂજ્ય છે. તેઓ શોભન ધર્મ પાળનારને નમે છે. આ હેતુ છે.
• નિર્યુક્તિ - ૬૧ - વિવેચન
દષ્ટાંતનો અર્થ કહ્યો. અશોકાદિ આઠ મહાપ્રાતિહાર્યાદિપ પૂજાને યોગ્ય હોવાતી રહે છે. તથા ઘણાં સાધુઓ જિનશિષ્યો છે. ન ચાલે તે અગ- વૃક્ષ, તેના વડે કર્યું તે અગાર- ગૃહ. તે જેને હોય તે ગૃહસ્થી. અગાર ન હોય તે અણગાર. ઘણાં. રાગાદિના જીતવાથી જિન. તેમના શિષ્યો • ગૌતમ આદિ. દેવોએ તેને કોઈક કાળે પ્રત્યક્ષ પૂજેલ છે. આ સૂત્ર નિકાળ વર્તી હોવાથી કહ્યું કે “દેવો તેને નમે છે - પૂજે છે.” ઉત્તમ એટલે જ્ઞાનાદિ ગુણયુકત ભાવ સાધુ ગુણોનું પૂજ્યપણું જણાવ્યું.
• નિર્યુક્તિ - ૨ : વિવેચન
ઉપસંહાર એટલે ઉપનય. દેવો જે રીતે તીર્થકરાદિને કે રાજા આદિ જે રીતે સુધર્મને નામે છે. તેથી દેવાદિથી પૂજિત હોવાથી ધર્મ ઉત્કૃષ્ટ મંગલ છે એ નિગમન છે. પ્રતિજ્ઞા અને હેતુને પુનઃ સિદ્ધ કરવા તે નિગમન.
પાંચે અવયવ કહ્યા. અધિકાર પણ આવી ગયો કે ધર્મ પ્રશંસા છે. હવે જિનશાસનમાં અધિકાર બતાવી દશ અવયવો કહે છે. અહીં ઘણું કહેવાનું છે. જે સંક્ષેપમાં કહેલ છે. તે દશ અવયવ આ પ્રમાણે -
પાંચ અવયવોમાં બતાવેલી પ્રથમ પ્રતિજ્ઞાની અપેક્ષાએ આ બીજી પ્રતિજ્ઞા છે. આ બીજી પ્રતિજ્ઞા આ પ્રમાણે - જિન શાસનમાં સાધુઓ ધર્મને સાધે છે. “ઘર્મ' શબ્દનો
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧/- ૧ આર્ય પૂર્વે કહેલ છે. અહીં સાધુઓ એ ધર્મનો નિર્દેશ છે. શેષ સાધ્ય ધર્મ છે. આ પ્રતિજ્ઞા નિર્દેશ છે. હવે હેતુ નિર્દેશ કહે છે - જે હેતુ અહિંસાદિમાં પારમાર્થિક હોય તેવા નિરુપચરિત અર્થોમાં. “આદિ' શબ્દથી મૃષાવાદાદિ વિરતિ લેવી. બીજા કહે છે - સભાવથી નિરુપચરિત સર્વ દુઃખના ક્ષયને માટે પ્રયત્ન કરે છે
- o - હવે પ્રતિજ્ઞા શુદ્ધિ કહે છે. • નિયુક્તિ - ૬૪ - વિવેચન
જે પ્રકારે જિન શાસનમાં નિશ્ચયથી રક્ત એવા સાધુધર્મ પાળે છે - છ જવનિકાય પરિણાનાથ સાધુઓ કરવું - કાવવું આદિ પરિવર્જનથી રક્ષણ કરે છે. અકલંક ધર્મ પાળે છે. તે પ્રમાણે અન્ય તીર્થિકો પાળતા નથી. જે રીતે સાધુઓમાં પરિપાલના ઉપાય દેખાય છે. તે બીજામાં દેખાતો નથી. અહીં “ઉપાય' ગ્રહણ કરવાથી શાસ્ત્રોક્ત ઉપાય જ અહીં વિચારવો, પુરૂષ અનુષ્ઠાન નહીં. કાપુરુષો પણ વિતણકારી હોય છે.
• નિયતિ - ૫ - વિવેચન
અન્ય ધર્મમાં પણ “ધર્મ' શબ્દ રૂઢ હોવાથી તેને તેઓ જેમ-તેમ પ્રશંસે છે. ત્યારે તે કેમ ન માનવો? આ તમારું કહેવું અયોગ્ય છે. અન્યના બતાવેલ અનુષ્ઠાનચરકાદિ ધર્મ સાવધ છે. જિનેશ્વરે તેને પ્રશંસેલ નથી. તથા છ જવનિકાયના પરિજ્ઞાનાદિનો પણ તેમને અભાવ હોવાથી પ્રશંસનીય નથી. ગ્રન્થ વિસ્તાર ભયથી વિશેષ કહેતા નથી.
• નિયુક્તિ - ૯૬ : વિવેચન
અન્યમાં “ધર્મ' શબ્દ ઉપચારથી જાણવો, પણ પરમાર્ચથી તો જિનશાસનમાં છે. જેમકે સિંહ શબ્દનું પ્રાધાન્ય સિંહમાં જ છે. ઉપચારથી માણવક આદિમાં છે. કોઈ શુરવીર બળવાન અને ક્રોધી હોચ તો તે સિંહની ઉપમાને પામે, પણ ઉપચાર ધર્મ ન ગણીને અહિંસા નામક ધર્મ જ લેવો.
• ભાષ્ય - ૧ : વિવેચન
આ ઉક્ત બતાવેલ પ્રતિજ્ઞાની શુદ્ધિ છે. અહિંસાદિ પાંચમાં પણ હેતુ સદ્ભાવ વડે વર્તે છે. તેની પૂર્વે વ્યાખ્યા કરી છે. પણ શુદ્ધિ કહેવાને માટે ભાષ્યકારે ફરી લીધેલ છે. તેથી કહે છે - હેતુની વિશુદ્ધિ, વિષય વિભાસાનું વ્યવસ્થાપન કરવું તે વિશુદ્ધિ. આ ત્યાં પ્રયોગ છે.
• ભાષ્ય - ર - વિવેચના
જેનાથી ભોજન, પાન, ઉપકરણ, વસતિ, શયન, આસનાદિ માટે પ્રયત્ન કરે છે. કઈ રીતે? જેથી પ્રાસુક, ન કરેલ, ન કરાવેલ ન અનુમોદેલ, અનુષ્ટિ એવી વસ્તુ ભોગવવાનો આચાર છે, જેમનો તેવા. તેમાં “અસુ' - પ્રાણ, જેમાંથી પ્રાણ ચાલ્યા ગયા છે, તે પ્રાસુક - નીવ, તે કહેલ પણ હોય, તેથી કહે છે - અકૃતા. તે કરાવેલ પણ હોય, તેથી કહ્યું - અકારિત, તે અનુમત પણ હોય તેથી અનનુમત કહ્યું છે. ઉદ્દેશથી કરેલ
પણ હોય, તેથી કહ્યું અનુદ્દિષ્ટ. આ પરિજ્ઞાનનો ઉપાય બતાવેલો છે. તે સકલ પ્રદાનાદિ
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૪
દશવૈકાલિકલસૂત્ર-સટીક અનુવાદ લક્ષણ સૂત્રથી જાણવો.
• ભાષ્ય • ૩ - વિવેચન
અપાયુ, કૃત, કારિત, અનુમોદિત, ઉદ્દિષ્ટિ ભોજી ચરક આદિ છે, એમ બતાવે છે કે ત્રાસ પામનાર તે ત્રસ જીવો - બે ઇંદ્રિયાદિ. સ્થિર રહેનારા તે સ્થાવરો - પૃથ્વી આદિ, તેમની હિંસા - પ્રાણનો ઘાત. તેના વડે અનિપૂણ - સ્થળ મતિવાળા ચરક આદિ લેપાય છે. તેથી જે જીવોને પીડા થાય તેના વડે બંધાયેલા કર્મચી તેઓ લેપાય છે. તેથી ચરક આદિ શુદ્ધ ધર્મ સાધકો નથી. પણ સાધુ જ સાધક છે.
• ભાષ્ય - ૪- વિવેચન
અનંતર કહેલ હેતુ વિશુદ્ધિ બતાવી. હવે દષ્ટાંતની વિશુદ્ધિ સૂત્રમાં કહી છે. તે સૂત્ર જ અહીં બતાવે છે.
• સૂત્ર - ૨ -
જે પ્રમાણે ભમર, વૃક્ષોના પુષ્પોમાંથી થોડો-થોડો રસ પીએ છે પણ પુષ્યને પીડા નથી કરતો અને પોતાને પણ તૃપ્ત કરી લે છે. (તેમ - )
• વિવેચન - ૨ -
દશ અવયવ નિરૂપણામાં પ્રતિજ્ઞાદિનો ત્યાગ કરી સૂત્રકારે દૃષ્ટાંત જ કેમ કહ્યું? દષ્ટાંતથી જ હેતુ-પ્રતિજ્ઞા વિચારી લેવી, એવો ન્યાય બતાવવા. હવે ચાલુ વાત કરે છે - જે પ્રકારે વૃક્ષના પુષ્પમાં સંપૂર્ણ પદ કહેનાર ઉપમામાં ગૃહી - વૃક્ષના આહારાદિ પુષ્પોને આશ્રીને વિશિષ્ટ સંબંધ બતાવવા કહે છે - અન્યાયોપાર્જિત ધનના દાનના ગ્રહણમાં પ્રતિષેધ કર્યો છે. ભમરો - ચઉરિદ્રિય પ્રાણી છે. તે મર્યાદાથી ફૂલોનો રસ પીએ છે. આ દૃષ્ટાંત તદેશ ઉદાહરણ જાણવું. આ સૂત્ર સ્પર્શિક નિયુક્તિમાં બતાવશે. હવે દષ્ટાંત વિશુદ્ધિ કહે છે - તે પુષ્પને પીડતો નથી. છતાં તે પોતાને તૃપ્ત કરી દે છે. અવયવાર્થે નિર્યુક્તિકાર વિસ્તારથી કહે છે -
• નિર્યુક્તિ - ૯૭ થી ૯ - વિવેચન
(૭) જેમ “ભમરો', આ દેશ ઉદાહરણ છે. જેમ ચંદ્રમુખી કન્યા. તે ફક્ત સૌમ્યત્વને આશ્રીને લેવાય છે, કલંકાદિને તેમાં ન ઘટાવવું. (૯૮) એ પ્રમાણે ભમરાના ઉદાહરણમાં અનિયત વૃત્તિત્વને ગ્રહણ કરવું. પણ ભમરાના અધર્મપણા કે અવિરતિ આદિ ન લેવા. આ દૃષ્ટાંત વિશુદ્ધિ સૂત્રમાં કહી છે. આ બીજી શુદ્ધિ સૂત્રસ્પર્શિક નિર્યુક્તિમાં કહી. (૯૯) અહીં આ પ્રમાણે વ્યવસ્થા થતાં કોઈ કહેશે કે - સુવિહિત શ્રમણો માટે કરશે અર્થાત જો આ સોઈ ગૃહસ્થ વડે કરાય છે, તે પુન્ય પ્રાપ્તિના સંકલ્પથી શ્રમણો માટે કરશે. જો તેઓ આવી ભિક્ષાને ગ્રહણ કરશે તો તેઓ આહારકરણ ક્રિયા રૂપ આરંભ દોષથી “પાકોપજીવી' એ પ્રમાણે લેપાય છે. લૌકિકો પણ કહે છે - જેમ કૂપ વડે કાયક હણે છે અને ખાવા વડે ખાનારો હણે છે. ઘાતક વધની બુદ્ધિથી હણે છે. આ ત્રણ ભેદે વધી છે. તેના પરિહાર માટે ગુરુ કહે છે -
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ - ૨
• નિયુક્તિ - ૧૦૦, ૧૦૧ - વિવેચન
(૧૦૦) તૃણને માટે વરસાદ વરસતો નથી. મૃગને માટે ઘાસ વધતું નથી. સો શાખા વાળા વૃક્ષો પણ ભમરા માટે પુષ્પો થતાં નથી. એ પ્રમાણે ગૃહસ્થો પણ સાધુને માટે રસોઈ બનાવતા નથી. (૧૦૧) તમે જે કહ્યું કે - તૃણ માટે વર્ષા થતી નથી, તે કથન અયુક્ત છે. કેમ કે અગ્નિમાં હોમ કરવાથી સૂર્ય પ્રસન્ન થઈને લોકહિતને માટે વરસે છે. તે વરસવાથી ઔષધિ - વનસ્પતિ ઉગે છે. એમ અમારું શાસ્ત્ર કહે છે.
• • હવે તેના પરિવાર માટે કહે છે - • નિયક્તિ - ૧૦૨, ૧૦૩ - વિવેચન
જો એમ હોય તો લિંક્સ કેવી રીતે થાય? શો અભિપ્રાય છે? તેમાં તો ઘી રોજ હોમાય છે, કેમકે કારણના અવિચ્છેદમાં કાર્ય વિચ્છેદ યુક્ત નથી. કદાચ કહેશો કે ખરાબ નક્ષત્ર કે ખરાબ પૂજનને લીધે થાય છે, તો તેનો ઉત્તર આપે છે - હંમેશા યજ્ઞ તો ચાલુ જ છે, પછી બધે દુકાળ કેમ થાય? અથવા ખરાબનક્ષત્ર તો નિયત દેશવિષયક જ હો. - X- જો ઇદ્ર વરસાવતો હોય તો તેમાં વિપ્ન શા કારણે થાય છે? દિગ્દાહ વગેરે કેમ થાય છે? તે ઇંદ્ર પરમ એશ્વર્યયુકતત્વથી વિપ્ન જ ન થવું જોઈએ. એ ઋતુ સમયે જ વરસે છે, એમ માનો તો તે ગર્ભ સંધાત છે, તે તૃણને માટે વરસતો નથી.
• નિર્યુક્તિ - ૧૦૪ થી ૧૦૬ - વિવેચન
(૧૦૪) વળી જો વૃક્ષો ભમરાને માટે ફળતા હોય. તો કદી ભમર - ભમરી ગ્લાનિ ન પામે, આહાર વગરના ન રહે, પણ તેવું જોવામાં આવતું નથી. હવે બીજાનો અભિપ્રાય કહે છે - (૧૦૫) વળી કોઈ કહે છે - આ આજીવિકા પ્રજાપતિ વડે પ્રાણી માટે રચાયેલી છે, તે કારણે વૃક્ષો ભમરાના વૅદ માટે પમ્પિત થાય છે. તેનો ઉત્તર આપે છે. - (૧૦૬) તમે કહ્યું તેમ નથી. કારણ કે વૃક્ષો નામ ગોત્ર કર્મ, જે જન્માંતરમાં બાંધેલ હોય, તેના વિપાક લક્ષણથી પુષ્પ અને ફળ ઉગાડે છે. અન્યથા સદૈવ પુષ્યનો સદ્ભાવ હોય. હવે બીજું કારણ કહે છે -
• નિર્યુક્તિ • ૧૦૦ થી ૧૦૯ • વિવેચન
(૧૦૭) ઘણાં વનખંડો છે. જે સ્થાને ભમરા જતા નથી, તેમાં વસતા પણ નથી, તો પણ વૃક્ષો પુષ્પિત થાય છે. કેમકે તે વૃક્ષોનો સ્વભાવ છે. (૧૦૮) અહીં પૂછે છે - જો પ્રકૃતિ છે, તો સર્વકાળ કેમ પુષ્પ • ફળ નથી આપતી. પણ નિયત કાળે જ આપે છે? (૧૯) ગર કહે છે - આ જ હેતુ છે. આ વૃક્ષોની પ્રકૃતિ છે કે વસંત ઋતુ આવતા વૃક્ષ સંઘાત પુપિત થાય છે. ફળ પણ કાળે કરીને બંધાય છે. જો તેમ ન સ્વીકારો તો નિત્ય પુષિત થવા જોઈએ. - o... હવે ચાલતી વાતમાં અર્થ યોજના કરતાં કહે છે.
• નિયુક્તિ - ૧૧૦ થી ૧૧૩ - વિવેચન
(શંકા) ગૃહસ્થો સાધુને માટે યોગ્ય વખતે રાંધે છે કે સાધુઓ ભૂખ્યા રહી દુઃખી ન થાય, (ના) અહીં આવો અભિપ્રાય નથી. અહીં કહે છે - સાધુઓ તરફની
અનુકંપા નિમિતે, કેમકે તેઓ હિરણ્યાદિ ગ્રહણ માટે આપણાં ઉપર અનુકંપા કરતાં ડિર
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૬
દશવૈકાલિકમૂલસૂત્ર-સટીક અનુવાદ નથી. એમ માનીને ભિક્ષા આપવાને સોઈ બનાવે કે સાધુઓની અનુકંપા થાય, તે પ્રમાણે પુન્ય નિમિતે ગૃહસ્થો રસોઈ કરે છે. એવું કોઈ કહે. તેનો ઉત્તર આપે છે - કાંતાર, દુકાળ, જવરાદિમાં તથા સમિમાં એવા મોટા કષ્ટમાં સાધુઓ જે શ્રેષ્ઠ છે, તે
ઓદનાદિ કેમ ખાતા નથી? જો કે તે વખતે ગૃહસ્થો રાત્રિમાં અતિ આદરથી રાંધે છે. પણ ચતુર્વિધ આહારથી વિરત સુવિહિત સાધુ તે આહાર લેતા નથી. • વળી -
• નિર્યુક્તિ - ૧૧૪ થી ૧૧૬ - વિવેચન
(૧૧૪) ઘણાં ગામ - નગરો - દેશોમાં, જ્યાં સાધુ હોતા નથી, છતાં ત્યાં રંધાય છે. કેમકે સંધવું એ ગૃહસ્થોની પ્રકૃતિ છે. આ અર્થને સ્પષ્ટ કરતાં કહે છે - (૧૧૫) ગૃહસ્થની આ પ્રકૃતિ છે કે ગામ, નગર અને નિગમમાં પોતાના તથા પરિજનને માટે યોગ્ય કાળ સંધે છે. (૧૧૬) ત્યાં તપસ્વી શ્રમણ કે ઉધત વિહારી પરકૃત- પરાનિષ્ઠિત ને ગ્રહણ કરે છે. બીજાના માટે આરંભ કરેલ અને બીજા માટે રાંધેલ, ધૂમરહિત - અંગાર રહિત અથત સગ-દ્વેષ વિના ઓદનાદિ આહારની ગવેષણા કરે છે. શા માટે? મનોયોગ આદિ કે સંયમયોગની સાધનાર્થે, પણ વાણદિને માટે નહીં.
• પ્રક્ષેપ ગાથા - ૧ - વિવેચન
નવકોટિ પરિશુદ્ધ, તેમાં આ નવ કોટિ છે - ન હણે, ન હણાવે, હણનારને ન અનુમોદે. એ પ્રમાણે ખરીદે ફે પકાવે નહીં, આ બઘાંચી પરિશુદ્ધ, તથા ઉદગમ - ઉત્પાદના - એષણા શુદ્ધ. આ વસ્તુતઃ સર્વ ઉપાધિ વિશુદ્ધિ કોટિ જણાવવાનું છે. આવું શુદ્ધ ભોજન શા માટે ખાય ? છ સ્થાનના રક્ષણને માટે. તે આ - વેદના, વૈયાવચ્ચ, ઇર્ચા સમિતિ માટે, સંયમ નિમિતે, જીવન નિર્વાહાર્થે, ધર્મ ચિતાર્થે. આ પણ ભવાંતરમાં પ્રશસ્ત ભાવના અભ્યાસથી અહિંસાના પાલનાર્થે છે - x x-.
• નિયુક્તિ - ૧૧૦ - વિવેચન આ દષ્ટાંત શુદ્ધિ પ્રતિપાદિત કરી. ઉપનય સૂત્રમાં કહે છે. તે આ - • સૂત્ર - ૩ -
એ પ્રમાણે લોકમાં જે મુક્ત સાધુ છે. તેઓ પુષ્પમાં ભમરની જેમ દાન-ભોજનની એષણામાં રત રહે છે..
• વિવેચન - ૩ -
આ પ્રકારે પ્રત્યક્ષ પરિભ્રમણ કરતાં તપસ્વી - શ્રમણો દેખાય છે. પ્રમાણમાં બીજા ધર્મી પણ હોય, જેમ કે -શ્રમણો પાંચ ભેદે છે, નિર્ગસ્થ, શાક્ય, તાપસ, ગરિક, આજીવક. તેથી કહે છે - “મુકા' બાહ્ય અવ્યંતર ગ્રંથીથી. જેઓ અઢીદ્વિીપ અને બે સમુદ્ર પ્રમાણ લોકમાં વિધમાન છે. આના દ્વારા સમય ક્ષેત્રમાં સાધુ સદા વિધમાન છે, તેમ જણાવ્યું. જ્ઞાનાદિને સાધે તે સાધુ.
(શંકા) “મુક્ત' કહેવાથી સાધુ કહેવી જ ગયા, પછી કહેવાની શું જરૂર? (સમાધાન) વ્યવહારથી નિલવો પણ મુક્ય હોય છે. તે સાધુઓ નથી. તેના વિચ્છેદ માટે કહેલ છે. વર્તમાન તીર્થની અપેક્ષાથી આ સૂત્ર છે. અથવા જે લોકમાં સાધુઓ છે.
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ | - ′ ૩
તે શાંતિ સાધુઓ છે. - તેઓ શાંતિને-સિદ્ધિને સાધે છે,
વિહંગમ એટલે ભમરાની જેમ પુષ્પોમાં દાનના ગ્રહણથી દત્ત - આપેલું જ ગ્રહણ કરે છે, અદત્ત નહીં. ભોજન શબ્દથી - પ્રાસુક જ લેવું પણ આધાકર્માદિ નહીં, ‘એષણા'ના ગ્રહણથી ગવેષણાદિ ત્રણે લેવા. તે સ્થાનમાં આસક્ત. અવયવાર્થે સૂત્ર સ્પેશિક નિયુક્તિ કહે છે. તેમાં વિહંગ શબ્દની વ્યાખ્યા કરે છે. વિહંગ બે ભેદે - દ્રવ્ય વિહંગ અને ભાવ વિહંગ.
૬૭
• નિયુક્તિ - ૧૧૮ • વિવેચન
- * - * -
આત્મામાં અંદર જે ધારણ કરે તે દ્રવ્ય, આના વડે પૂર્વે બાંધેલ કર્મ જાણવા. જે હેતુ વડે ભાવિમાં ભમરામાં ઉત્પન્ન થશે. જ્યારે ત્યારે દ્રવ્ય ભ્રમર થાય છે, તે કર્મ ભોગવ્યુ નથી, એમ સૂચવેલ છે. દ્રવ્ય એટલે અહીં કર્મ પુદ્ગલ દ્રવ્ય લેવું, પણ આકાશાદિ નહીં. કેકે તે અમૂર્ત હોવાથી ધારણ કરવાને અયોગ્ય છે. સંસારીજીવને કથંચિત્ મૂર્તત્વ હોવાથી ચાલતી બાબતમાં આકાશનો ઉપયોગ નથી. તેથી તે ભવાંતરમાં લઈ જવાને ભ્રમરમાને પ્રાપ્ત કરાવે તે જ અહીં લેવું. બીજા સંસારીજીવ તેમ નથી. તે દ્રવ્ય ભ્રમરના અધિકારે તે પુદ્ગલ દ્રવ્યને જે ધારે તે દ્રવ્ય ભ્રમર. - ૪ - - અહીં તે । જીવ જ છે, કેમકે તે ભ્રમર પર્યાયથી વર્તવાથી તેમ ઓળખાય છે. હવે ભ્રમર તે કારણમાં કાર્યનો ઉપચાર છે, તે અનેક પ્રકારે જાણો. આગમથી જ્ઞાતા પણ ઉપયોગ ન રાખે, ઇત્યાદિથી જાણવું.
દ્રવ્ય
હવે ભાવ ભ્રમર. ભાવ શબ્દ ઘણાં અર્થમાં છે, કવચિત્ દ્રવ્ય વાચક છે, તે આ રીતે - અસત્ ભાવનો જગતમાં કેવલ કોઈ શબ્દ નથી. ભાવનું - દ્રવ્યનું વસ્તુ છે તેમ જાણવું. ક્વચિત્ શુક્લાદિમાં પણ ભાવ શબ્દ વર્તે છે. ક્વચિત્ ઔદયિકાદિ છ ભાવમાં પણ વર્તે છે. - ૪ - તેથી ભાવ લોક છે, તેથી જ અનેકાર્થવૃત્તિક ભાવ શબ્દ હોવા છતાં ઔદચિકાદિમાં જ વર્તતો ભાવ શબ્દ અહીં લીધો છે. થવું અથવા જેમાં થાય છે તે ભાવ. તે ભાવ એટલે કર્મ વિપાક લક્ષણમાં વિહંગમ કહેવાનાર શબ્દાર્થ છે. પુન: શબ્દથી પૂર્વે કહેલ જીવથી તદ્દન અન્ય જીવ છે તેમ નહીં. પણ તે જ જીવ, તે જ પુદ્ગલ લેવા. ગુણ - અન્વર્થ, સંજ્ઞા - પારિભાષિક, તેબંને વડે સિદ્ધિ, તે ગુણ સંજ્ઞા સિદ્ધિ. અહીં સિદ્ધિ શબ્દ ઇષ્ટાર્થ સંબંધ બતાવે છે. ઇત્યાદિ -
* * * * * * -
ગુણ સિદ્ધિ વડે જે ‘ભાવ વિહંગ’ તે કહે છે -
નિર્યુક્તિ - ૧૧૮ - વિરેચન
વિહ - જીવ પુદ્ગલને છોડવા. તે જ સ્થિતિના ક્ષય વડે સ્વયં જ તે આકાશ પ્રદેશથી ખરે છે અને ખરતાને છોડે છે. શરીર પણ મળ આદિને છોડે છે, એવો સંદેહ એમાં ન થાય, તેથી ‘આકાશ' કહ્યું, શરીરાદિ ન કહ્યા. કેમકે સંજ્ઞા શબ્દ છે. આકાશ એટલે દીપવું. સ્વધર્મમાં રહેલ આત્માદિ જેમાં દીપે છે, તે આકાશ. - ૪ - ૪ - x - x - તે આકાશમાં આ લોક પ્રકર્ષે કરીને રહેલ છે. એથી એમ જાણવું કે રહ્યો અને રહેશે. પણ કોણ રહેશે ? આકાશમાં લોક રહેશે. લોક એટલે જેને કેવલી જુએ છે તે. અહીં લોક
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬૮
દશવૈકાલિકમૂલસૂત્ર-સટીક અનુવાદ એટલે ધમદિ પાંચ અસ્તિકાયાત્મકત્વ છતાં લોક ના આધાર પણે આકાશાસ્તિકાયના નિર્દેશથી ચાર જ અસ્તિકાય લેવા. *
વિહંગમ - વિહે એટલે આકાશમાં ગત એટલે ગયો, જાય છે અને જશે તે વિહંગમ. તે ત્રણે કાળમાં રહેશે. તે ચાર અસ્તિકાયરૂપ લોક તે આ ભાવ વિહંગમ. આ એક પ્રકારે ભાવ વિહંગ કહ્યો.
બીજા પ્રકારે ગણ સિદ્ધિને આશ્રીને કહે છે - ગતિ બે ભેદે છે. તેમાં ગમન એટલે જવું કે જે વડે જાય, તે ગતિ તે વૈવિધ્ય હવે કહે છે -
નિર્યુક્તિ • ૧૨૦ : વિવેચન
થાય છે - થશે - થયા, એ ત્રણે કાળમાં વર્તે તે ભાવ અથવા તેમાં પોતાના ઉતાપદ, વિરમ અને ધ્રુવ એ ત્રણ પરિણામ વિશેષ તે ભાવ એટલે અસ્તિકાય. તેની ગતિ - પરિણામ વૃત્તિ તે ભાવ ગતિ. તે જ પ્રમાણે કર્મગતિ જાણવી. કરાય તે કર્મ - જ્ઞાનાવરણાદિ. આ પારિભાષિક શબ્દ છે. અથવા કિયા અને કર્મ. તેની ગતિ તે કર્મ ગતિ. અથવા જે વડે જવાય તે ગતિ. તે ભાવગતિને પામીને અસ્તિકાય છે. ભાવગતિને પામીને શું? તે કહે છે. જે ધમસ્તિકાયાદિ છે તે ભાવગતિને પામીને સર્વે વિહંગમ - પૂર્વોક્ત ચાર અસ્તિકાય, પાંચમાં આકાશને વિશે રહે છે અને સ્વસત્તાને કાયમ રાખે છે. તે વિહંગમ જ છે, વિહંગમવ કદી જતું નથી. કર્મગતિના બે ભેદ- તે હવે કહે છે
• નિર્યુક્તિ - ૧૨૧ - વિવેચન
જેના વડે નામ કમવાળી પ્રકૃતિ વડે પ્રાણીઓ આમ તેમ જાયતે ગતિ. આકાશમાં ગતિ તે વિહાયોગતિ. ચલનગતિ - ચાલવું અહીં પરિસ્પંદનમાં વર્તે છે. ચલન અને સ્પંદન એકાર્ચક છે. ચલનગતિ તેગમનક્રિયા. કર્મગતિ સંક્ષેપમાં બે ભેદે છે. તે કર્મગતિ જ લેવી, ભાવગતિ નહીં. કેમકે તે એક જ રૂપે કહેવાઈ છે. પૂર્વે વિદાયગતિ કહીં, તેને વેદનારા અને નિર્જરા કરનારા તથા ભોગવનારા જીવો એટલે તે બતાવે છે કે વિદાય ગતિનો ઉદય થવાથી તે ઉદયમાં આવે તેને જીવો ભોગવે છે. જીવોનું વેદકત્વ કહેવું તે યોગ વડે સફળ છે. કેમકે અવેદક સિદ્ધો છે. અહીં વિહે - એટલે વિહાયોગતિના ઉદયથી ઉચે જાય છે, તે વિહંગમ. તે પૂર્વોક્ત વિહાયોગતિ પામે છે. વિહાયોગતિ પામીને તે ગતિનો ઉદય થવાથી તે વેદકજીવો વિહંગમ રૂપે લેવા. આ એક કમ ગતિ થઈ. હવે બીજી કહે છે.
• નિક્તિ - ૧૧ર - વિવેચન
ચલન- સ્પંદન. તેના વડે કર્મગતિવિશેષિત કરે છે. શું વિશેષિત કરે છે? ચલન નામે જે કર્મગતિએ ચલન કર્મગતિ. કર્મશબ્દ વડે ક્રિયા જણાવે છે - તેજ ગતિ શબ્દથી અને તે જ ચલન શબ્દથી છે. ગતિનું વિશેષણ ક્રિયા અને ક્રિયાનું વિશેષણ ચલન છે. અહીં ગતિ તે નરકાદિ થાય છે. તેથી ક્રિયા વડે વિશેષિત કરાય છે. ક્રિયા પણ અનેક રૂપે ભોજનાદિ છે, તેથી ચલન શબ્દ વિશેષ મૂક્યો. તેથી ચલન નામક કર્મગતિએ ચલન કર્મમતિ. ખલુ શબદથી ચલન કર્મગતિ જ લેવી વિહાયોગતિ નહીં. તેને આશ્રીને
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ - | ૩
૬
સંસરણ એટલે સંસાર - જ્ઞાનાવરણ આદિ કર્મ યુક્ત જીવોનું ગમન તે સંસારી. આના વડે સિદ્ધોને છોડી દીધા. જીવા: - ઉપયોગાદિ લક્ષણવાળા છે.
વાક્યાર્થ આ પ્રમાણે - ચલન કર્મગતિને આશ્રીને સંસારી જીવો વિહંગમ થાય છે. પોતાના બધાં આત્મ પ્રદેશો વડે આકાશમાં ચાલે તે વિહંગમ. તે પ્રમાણે પુદ્ગલ દ્રવ્યાદિ છે. પુરણ - ગલન ધર્મવાળા પુદ્ગલો છે. પુદ્ગલ દ્રવ્યમાં દ્રવ્ય લેવાનું કારણ અવિશ્વાસ દૂર કરવા માટે છે. પુદ્ગલોનું પરમાર્થથી વિધમાનપણું બતાવવા માટે દ્રવ્ય ગ્રહણ કરેલ છે. ‘વા’ શબ્દથી પુદ્ગલ દ્રવ્યો કે સંસારી જીવો ‘વિહંગમ’ જાણવા. તેમાં જીવોને આશ્રીને અન્યર્થ બતાવ્યો. પુદ્ગલો આકાશમાં જાય છે એટલે વિહંગમ. તેમનું ગમન સ્વથી કે પરથી સંભવે છે. અહીં સ્વતઃ ગમન ગ્રહણ કરેલ છે. -x-૪- આ ભાવ વિહંગમ છે. કેમકે ગુણ સિદ્ધિને અનુકૂળ સંબંધ છે. આ પ્રમાણે ગુણ સિદ્ધિથી ભાવ વિહંગ કહ્યું - હવે સંજ્ઞા સિદ્ધિ કહે છે -
• નિયુક્તિ - ૧૨૩ વિવેચન
સંજ્ઞાન એટલે સંજ્ઞા, નામ અને રૂઢિ એ પાંચો છે. તેના વડે સિદ્ધિ તે સંજ્ઞાસિદ્ધિ. એમાં સંજ્ઞાનો સંબંધ જાણવો. તે સંજ્ઞાસિદ્ધિ આશ્રીને આકાશમાં જાય છે તે વિહંગમ. કોણ પક્ષી - જેમને પાંખો છે તે પક્ષી. બધાં હંસાદિ - ૪ - આ રીતે અનેક પ્રકારે વિહંગ જણાવીને ચાલુ વાતમાં ઉપયોગ બતાવે છે. પુન: શબ્દથી આ સૂત્રમાં જ ‘વિહંગ' શબ્દનો આ અર્થ જાણવો, બીજે નહીં. વિહાયોગમન તે ભ્રમર.
• નિર્યુક્તિ - ૧૨૪, ૧૨૫ વિવેચન
દાન એટલે ‘આપેલું લેવું' તેવો અર્થ કર્યો. ‘દત્ત’ જ ગ્રહણ કરે છે, અદત્ત નહીં. ભત્ત - ભોજન ગ્રહણ, તે પ્રાસુક જ લેવું. પ્રાસુક એટલે આધાકમાંદિ રહિત ગ્રહણ કરવું. બીજું નહીં. એસણ - ગવેષણાદિ રૂપ ઉપસંહાર - ઉપનયની શુદ્ધિ, તે કહે છે - (૧૨૫) ભ્રમર - ભ્રમરી ન આપેલ કુસુમ રસપીએ છે. શ્રમણો અદત્ત ભોગવવાને ઇચ્છતા નથી.
સૂત્ર - ૪
.
હવે સૂત્ર । વડે જ ઉપસંહાર વિશુદ્ધિ કહે છે. કોઈ પૂછે છે કે - ‘લોકો ભક્તિ વડે બોલાવીને આધાકર્માદિ દોષવાળું સાધુને આપે. તેથી જીવોને પીડા થાય અને સાધુ ન લે તો આજીવિકા બંધ થાય.'' તેનો ઉત્તર આપે છે -
-
·
M
અમે એવી વૃત્તિ - આજીવિકા પ્રાપ્ત કરીશું, જે કોઈ જીવને પીડાકારી ન થાય. જેમ ભ્રમર અનાયાસ પુષ્પોમાં ચાલ્યા જાય છે. (તેમ શ્રમણો પણ ગૃહસ્થ દ્વારા પોતાને માટે સહજ બનાવેલા આહારને લેવા તેમના ઘરોમાં જાય છે.)
• વિવેચન
અમે એવી રીતે વૃત્તિ પ્રાપ્ત કરશું કે જેથી કોઈ જીવનો ઘાત ન થાય. આ સાધુઓ સર્વકાળ જ ગૃહસ્થે પોતાના માટે બનાવેલ આહારાદિમાં વર્તે છે. એમ છે તેથી કહે છે -
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________
Ed
દશવૈકાલિકમૂલસૂત્ર-સટીક અનુવાદ સૂત્ર - ૨ -
જે બુદ્ધ પુરુષ મધુકર - ભ્રમર સમાન નિશ્ચિત છે, તેઓ વિવિધ (અભિગ્રહણોથી મુક્ત થઈને) પિંડમાં રત અને દાંત છે. તેને (તે ગુણોને કારણે) સાધુ કહે છે - તેમ હું કહું છું.
• વિવેચન - ૫ - બુદ્ધ - તત્વને જાણનાર. અશિકિત - કુળ આદિમાં અપ્રતિબદ્ધ, • નિયુક્તિ - ૧૨૬ - વિવેચન
અસંયત- ક્યાંય પણ અનિવૃત્ત, ભમરા સાથે સાધુ તુલ્ય જ હોય તો તે અસંશી જાણવા. આ ઉપમાથી સાધુ અસંયત જાણવા. આવી શંકા કરનારને આચાર્ય કહે છે - આ અયુક્ત છે. કેમકે સૂત્રોક્ત વિશેષણનો તિરસ્કાર છે. તેથી “બુદ્ધના ગ્રહણથી અસંજ્ઞીનો વિચ્છેદ છે. અનિશ્રિતના ગ્રહણથી અસંયતત્વનો વિચ્છેદ થશે.
નિર્યુક્તિાકાર કહે છે - • નિયુક્તિ - ૧૨ -
મધુકર સમાન' એ ઉપમા પૂર્વોક્ત દેશલક્ષણ જાણવી. જેમ - ચંદ્રમુખી કન્યા. અહીં “અનિયતવૃતિ નિમિત્ત” રૂ૫ તુલના છે. તે અહિંસા પાલન માટે છે. તે આગળ કહેશે -
• નિર્યુક્તિ - ૧૨૮, ૧૨૯ - વિવેચન
જેમ વૃક્ષોનો સમૂહ સ્વભાવથી જ પુષ્પકલન સ્વભાવવાળો છે. તેમ નગર આદિના લોકો સ્વયં જ રાંધવા - રંધાવવાના સ્વભાવવાળા હોય છે. મુનિઓ ભ્રમર જેવા છે. વિશેષ એ કે- સ્વામી આદિથી જે અદત્ત છે, તે લેતા નથી. તે જ કહે છે - ફૂલ સ્વભાવથી ખીલેલ છે, તેના રસને ભમરાઓ પીએ છે તે પણ ફૂલને પીડાન પહોંચાડીને. તે જ પ્રકારે ગૃહસ્થ પોતાના માટે કરેલ અર્થાત ઉદ્ગમાદિ દોષ રહિત ઓદનાદિની સુવિહિત શ્રમણો ગવેષણા કરે છે. તેનો ઉપસંહાર કરતા કહે છે -
• નિર્યુક્તિ ૧૩૦
ઉપસંહાર એટલે ઉપનય, જેમ ભમરો, બીજાને બીડા કર્યા વિના જીવે છે, તેમ સાધુઓ પણ એટલા અંશે તેવા જ છે. પણ જે તે બંનેમાં ભેદ છે, તે સૂત્રકાર કહે છે નાણા પિંડયા દંતા - અનેક પ્રકારના અભિગ્રહ વિશેષથી પ્રત્યેક ઘેર આ૫ આ૫ ગ્રહણ કરીને, આહાર પિંડને લેતા તે નાનાપિડ. અથવા અંતધાંત આદિ, તેમાં રત ઉદ્વેગ સહિત, દાંત - ઇંદ્રિય દમનથી. આ બંનેનું સ્વરૂપ પૂર્વે તાપમાં પ્રતિપાદિત કરેલ છે. છતાં દાંતનો વિરોષ અર્થ, તે - ઇર્યા આદિથી સમિત. તે કહે છે -
• નિયુક્તિ - ૧૩૧, ૧૩૨ -
જેમ અહીં જ આ અધ્યયનમાં ભ્રમર માફક એષણા સમિતિમાં યત્ન કરે, તેમ ઇર્યાદિમાં પણ તથા સર્વ સાધુ આચારમાં વર્તે. બસ અને સ્થાવર જીવોના હિતમાં પારમાર્થિક સાધુઓ યત્ન કરે. બીજા આ ગાથાના છેલ્લા બે પદને નિગમનમાં વ્યાખ્યા
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧} - ૫ કરે છે, તે સુંદર નથી. તેથી કહે છે. આ ઉપસંહાર વિશુદ્ધિ સમાપ્ત થઈ. હવે નિગમનનો અવસર છે. તે સૂત્રમાં બતાવે છે. નિગમન એટલે દ્વારનો પરામર્શ. તેના વડે સાધુ કહેવાય. જે પ્રકાર વડે તે ભ્રમર સમાન છે. નિગમન અર્થ જ કહે છે -
• નિર્યુક્તિ - ૧૩૩, ૧૩૪ -
તેથી દયા આદિ ગુણોમાં સુસ્થિત, આદિ શબ્દથી સત્ય વગેરે લેવા. ભમરા માફક અ-વધની વૃત્તિ વડે, સાધુઓ સાધે છે. (શું?) પ્રધાન મંગલ રૂ૫ ધર્મ. હવે નિગમન શુદ્ધિ કહે છે - (શંકા) ચરક પરિવ્રાજક આદિ ધર્મને માટે ઉધત થઈ વિયરે છે. તેથી તેઓ પણ સાધુ કહેવાય? (સમાધાન) તેઓ પૃથ્વી આદિ છ કાયના અને વધમાં પ્રયત્નશીલ નથી. તેમ તેવી વાતો બતાવનારા આગમને માનતા નથી, કરતાં નથી કેમકે પરિજ્ઞાનનો અભાવ છે. તે નીચે પણ બતાવેલ છે, વળી -
• નિયુક્તિ • ૧૩૫, ૧૩૬ -
તેઓ ઉદ્ગમાદિથી શુદ્ધ આહાર કરતાં નથી. આદિ શબ્દથી ઉત્પાદન આદિ દોષ રહિત પણ જાણવું. ભમરાની માફક જીવોના અનુપરોધી છતાં ત્રણ ગતિ વડે ગુપ્ત નથી. જ્યારે સાધુઓ નિત્યકાળ ત્રણગુણિશી ગુપ્ત છે, તેવો તેઓ નથી. કેમકે તેમને તેવું પરિજ્ઞાન નથી. તેથી તેઓ સાધુ નથી. સાધુઓ જ સાધુઓ છે. કેમકે - કાયા, વચન, મન અને પાંચ ઇંદ્રિયોને દમે છે. કાયા વડે સુસમાહિત હાથ-પગવાળા રહે છે કે ચાલે છે. વચનથી નિપ્રયોજન બોલતા નથી. મનથી અકુશળ મનનો નિરોધ અને કુશળ મનની ઉદીરણ કરે છે. ઇ-અનિષ્ટ વિષયમાં રાગ-દ્વેષ ન કરીને પાંચ ઇંદ્રિયોને દમે છે. પાંચની સંખ્યા, સાંગપરિકલ્પિત ૧૧- ઇંદ્રિયના વિયછેદને માટે છે. સર્વ ગમિના પાલનથી બ્રહ્મચર્યને પાળે છે. કષાયોનું સંયમન કરે છે.
• નિયુક્તિ - ૧૩૭ - વિવેચન
પૂર્વોક્ત સ્વરૂપવાળા તપમાં ઉધત, તે કારણે આ સાધુનું સંપૂર્ણ લક્ષણ કહ્યું. કેમકે આ પ્રકારે જ સાધુઓ અપવર્ગને સાધે છે. તેથી સાધુને જ સાધુ કહ્યા, ચરક આદિને નહીં. - o“ આ પ્રમાણે દશ અવયવ કહ્યા. તેના પ્રયોગને વૃદ્ધાવાયોં આ રીતે બતાવે છે - અહિંસાદિ લક્ષણ ધર્મ સાધક સાધુઓ જ છે. કેમકે સ્થાવર - જંગમ જીવોને પીડા આપતા નથી. - *- અહીં જેઓ સ્થાવર - જંગમ જીવોના વિનાશના ત્યાગી છે. તે બંનેમાં પ્રસિદ્ધ એવા પુરુષ માફક અહિંસાદિ લક્ષણવાળા ધર્મ સાધક જોયા, તે પ્રમાણે સાધુઓ સ્થાવર-જંગમ જીવોના રક્ષક એ ઉપાય છે. તેથી જીવરક્ષા વડે અહિંસાદિ લક્ષણ ધર્મના સાધક સાધુઓ જ છે, તે નિગમન છે. - x-x
હવે દશ અવયવ વાક્ય વડે સર્વ અધ્યયન નિર્યુક્તિકાર કહે છે - • નિયુક્તિ - ૧૩૮ - વિવેચન -
તે અવયવો પ્રતિજ્ઞાદિ છે. તે આ પ્રમાણે - (૧) પ્રતિજ્ઞા - જ્ઞાન આશ્રી એ પ્રતિજ્ઞા - તે વચમાણ સ્વરૂપા છે. (૨) વિભક્તિો - વિભાજન, તેનો જ વિષય વિભાગ કહેવો. (૩) દેતુ- જાણવા યોગ્ય વિશિષ્ટ ધર્મના વિષયને જે કહે તે (૪) વિભક્તિ -
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________
દશવૈકાલિકલસુત્ર-સટીક અનુવાદ તેનું વિભાજન તે પૂર્વવતુ (૫)વિપક્ષ-વિસદેશ, સાધ્ય આદિથી વિપર્યય. (૬)પ્રષેિદ્ય - વિપક્ષનો પ્રતિષેધ કરવો તે. (૭) દેણંત - દષ્ટ અર્ચના અંતને લઈ જાય તે (૮) આસકા - ચાલુવાતમાં શંકાલાવવી તે. (૯) તપ્રતિષેધ- અધિકૃત આશંકાનો પ્રતિષેધ (૧૦) નિગમન - નિશ્ચિત ગમન, નિશ્ચય કરવો તે. - *- તેનો વિસ્તાર પ્રતિ અવયવ ગ્રંથકાર કહેશે.
• નિયુક્તિ - ૧૩૯ : વિવેચન
ધર્મ ઉત્કૃષ્ટ મંગલ એ પૂર્વવત્ પ્રતિજ્ઞા છે. આ પ્રતિજ્ઞા શું છે? આમ વચનનો નિર્દેશ છે. આપ્ત - વિશ્વાસપાત્ર. તે સંપૂર્ણ રાગાદિના ક્ષયથી થાય છે. કહે છે - આગમ તે આમ વચન છે. દોષક્ષયથી તેને આમ કહેવા. વીતરાગ અસત્ય વાક્ય ન બોલે. તેમનું વચન ને આમ વચન, તેનો નિર્દેશ. (શંકા) આ આગમ વાક્ય છે, પ્રતિજ્ઞા નથી. (સમાધાન) વિપ્રતિપદના સંપ્રતિપતિના નિબંધનાપણાથી તે જ પ્રતિજ્ઞા છે. અથવા પાઠાંતરથી તે સાધ્યવચન નિર્દેશ છે. સાધીએ તે સાધ્ય, બોલીએ તે વચન. અર્થ એટલે જેનાથી તે જ બોલાય. સાધવાનું તે વચન એટલૅ સાધ્યવચન કે સાધ્યાર્થ. તેનો નિર્દેશ તે પ્રતિજ્ઞા.
હવે બીજો અવયવ કહે છે - તે અધિકૃત ધર્મ આ જ જિનમત - તે મોનીન્દ્ર પ્રવચનમાં છે. પણ કપિલાદિ મતોમાં નથી. કેમકે તે પ્રત્યક્ષ જ પ્રાપ્ત થાય છે. વસ્ત્રાદિથી ન ગાળેલ ઘણાં પાણી આદિના ઉપભોગમાં રક્ત પરિવ્રાજક પ્રાણીનો ઘાત કરનારા છે, તેમને ધર્મ ક્યાંથી? ગ્રંથ વિસ્તાર ભયે વધુ કહેતા નથી. - - -
હવે ત્રીજો અવયવ કહે છે - • નિર્યુક્તિ • ૧૪૦ : વિવેચન
દેવોથી પૂજિત તે સૂરપૂજિત દેવના ગ્રહણથી ઇંદ્રાદિ પણ લેવા. હેતુ પૂર્વવતું. આ વાક્ય હેત્વર્થ સૂચક છે. હેતુ - સુરેન્દ્રાદિના પૂજિતત્વથી જાણવું. આની જ સિદ્ધિ બતાવે છે. ધર્મમાં હે, જેમાં રહે તે સ્થાન અથવા સ્થાન એટલે આલય. આ ધર્મસ્થાનમાં રહેલ. - x x- ઉત્તમ એવા ધર્મસ્થાનમાં રહેલા સાધુઓ દેવેન્દ્રો વગેરેથી પૂજાય છે. -
- હવે ચોથો અવયવ કહે છે - હેતુ વિષય વિભાગ કથન, ધર્મસ્થાનમાં કોણ રહે છે? નિરૂપતિવાળા. ઉપfધ - કપટ, માયા, છા એ પર્યાયો છે. આ ક્રોધાદિ ઉપલક્ષણયુક્તા છે. સર્વે કષાયોથી જેઓ નીકળી ગયા છે તે નિરૂપધય - નિષ્કષાયી. તે પૃથ્વીકાયાદિ જીવોને ન પીડવા વડે, તપ અને યાત્રિ વડે જીવોને દુઃખ ન દેતા પોતે જીવે છે - પ્રાણ ધારણ કરે છે; તે જ ધર્મ સ્થાન સ્થિત જાણવા, બીજા નહીં. હવે પાંચમો અવયવ -
• નિર્યુક્તિ - ૧૦૧ - વિવેચન - વિપક્ષ તે પાંચમો અવયવ, તે પ્રતિજ્ઞા અને વિભક્તિથી ઉલટો જાણવો. જિન - તીર્થકર, તેમનું વચન - આગમ લક્ષણ, તેમાં પ્રદ્વિષ્ટ - અપ્રીતિને ટુંકમાં કહે છે - x- શ્વશુર - લોક પ્રસિદ્ધ છે. આદિ શબ્દથી પિતા વગેરે લેવા. જેને ધર્મમાં ચિ નથી, તે અધર્મ રુચિવાળા. અપિ શબ્દથી ધર્મરુચિક પણ મંગલ બુદ્ધિ વડે જ લોકો પ્રકર્ષથી
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫
નમે છે. અહીં આધ બે પ્રતિજ્ઞા અને તેની શુદ્ધિ, તે વિપક્ષ - સાધ્ય વસ્તુનો વિપર્યય, તે વિપક્ષ. તેમાં અધર્મરુચીને પણ મંગલ બુદ્ધિથી લોક પ્રણમે છે. આના દ્વારા પ્રતિજ્ઞાવિપક્ષ કહે છે. તેઓમાં અધર્મ જૂદો પડતો નથી. જિન વયનના દ્વેષી તેના વડે તેની શુદ્ધિ તેમાં પણ હેતુ પ્રયોગની વૃત્તિથી ધર્મ સિદ્ધિ છે.
• નિયુક્તિ - ૧૪૨ વિવેચન (સંક્ષેપમાં)
બંનેનું પૂરણ તે દ્વિતીય દ્વય - હેતુ અને તેની શુદ્ધિ. તે પૂર્વોક્ત બેની અપેક્ષાએ બીજું કહેવાય. તેનો આ વિપક્ષ - અહીં યજ્ઞ કર્તા પણ દેવો વડે પૂજાય છે. યજ્ઞ કરનારા મંગળરૂપ નથી, જો કે તેઓ દેવોથી પૂજાય છે. તેમનું દેવોથી પૂજાવું તે અકારણ છે. આ હેતુવિપક્ષ છે. ઇત્યાદિ – x +
.
હવે ઉદાહરણ વિપક્ષ - બુદ્ધ, કપિલ આદિ પણ દેવોથી પૂજાયેલા કહેવાય છે, એટલે દેવો તેમની આજ્ઞા માને છે, આ જ્ઞાનપ્રતિપક્ષ છે. - X - * - * - * - * - * * * * (વાદિની શંકા અને તેના ઉત્તર દ્વારા પ્રતિજ્ઞા આદિ દરેક વિપક્ષ કહ્યો, હવે પ્રતિજ્ઞા વગેરેનો વિપક્ષ પાંચમો અવયવ બનાવે છે -)
• નિર્યુક્તિ - ૧૪૩
વિવેસન
એ જ પ્રમાણે આ જ પ્રમાણ અંગ લક્ષણવાળા પ્રતિજ્ઞા ચારનો વિપક્ષ પાંચમો અવયવ છે. (પ્રશ્ન) દૃષ્ટાંતનો વિપક્ષ અહીં કહ્યો છે જ. છતાં ચારનું છે એમ કેમ કહ્યું? (ઉત્તર) હેતુનું સપક્ષવિપક્ષ વડે અનુવૃત્તિ વ્યાવૃત્તિપણાથી દૃષ્ટાંત ધર્મ છે. તેનો વિપક્ષ તેના અંતર્ભાવવાળો હોવાથી નિર્દોષ છે. હવે છઠ્ઠો અવયવ કહે છે - “વિપક્ષ પ્રતિષેધ’ તે કહેશે. આ પ્રમાણે સામાન્ય કહીને હવે પહેલાં બે વિપક્ષનો પ્રતિષેધ કહે છે .
વિવેચન
-
93
• નિયુક્તિ - ૧૪૪
સાતા વેદનીય કર્મ છે. સમ્યક્ત્વ તે સમ્યક્દ્ભાવ. સમ્યકત્વ મોહનીય કર્મ જ છે. જેમાં પુરુષવેદ મોહનીય, જેના વડે હસાય તેનો ભાવ તે હાસ્ય મોહનીય. જેના વડે રમણ કરાય તે રતિ - ક્રીડા હેતુ તે રતિમોહનીય કર્મ જ છે. શુભ આયુ - શુભ નામ - શુભ ગોત્ર, શુભ તીર્થંકરાદિ સંબંધી નામગોત્ર કર્મમાં પણ શુભ, તીર્થંકરોને જ હોય છે. તેથી કહે છે - તીર્થંકરાદિને જ શુભ યશો-નામાદિ હોય છે. તથા ઉચ્ચ ગોત્ર વડે શુભ પણ તેમને જ હોય છે. ધર્મનું કે ધર્મ વડે ફળ તે ધર્મફળ, આ અહિંસાદિ જિનોક્ત ધર્મનું જ ફળ છે અથવા અહિંસાદિ વડે જિનેશ્વરોક્ત જ ધર્મ વડે જ આ ફળ મળે છે.
આ બધું સુખ હોવાથી હિત છે. તેથી તે જ ધર્મ પરમ મંગલ છે. એટલે સાધુને નમસ્કાર કરવો તે મંગલ જાણવું, તે પ્રમાણે જેનાથી હિત થાય તે મંગલ પૂર્વોક્ત ધર્મ વડે જ જાણવું. પણ જિનવચન બાહ્ય શ્વશુરાદિ મંગલરૂપ ન લેવા.
–
(શંકા) મંગલ બુદ્ધિ વડે જ લોકો નમે છે, તે કેવી રીતે? (સમાધાન) મંગલ બુદ્ધિથી ગોવાલણ આદિ અવિવેકને કારણે ભલે નમે. પણ તેથી મોક્ષના નિશ્ચય રૂપ મંગલ ન થાય. જેમ કોઈ અક્ષી રોગીને બે ચંદ્ર દેખાય છતાં પ્રાજ્ઞ પુરુષ ચક્ષુથી બે ચંદ્રની પ્રતીતિ સ્વીકારતા નથી. - ૪ - ૪ - આ પ્રમાણે પહેલાં બેના વિપક્ષનો પ્રતિષેધ
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭૪
દશવૈકાલિકમૂલસૂબ-સટીક અનુવાદ કરીને હવે હેતુ, તત્કૃદ્ધિનો વિપક્ષ - પ્રતિષેધ કહે છે -
નિયુક્તિ - ૧૪૫ - વિવેચન
જેમણે પાંચ ઇંદ્રિયો જીતી નથી, તેઓજ એવું બોલે છે તથા કપટ સહિત વર્તે છે. તે માયાવી બીજાને ઠગનાર છે. તેઓ પાસે વસ્ત્રાદિ અનેક પ્રકારે પરિગ્રહ વર્તે છે. તે મહા પરિગ્રહી છે. તેઓ પ્રાણીનો વધ કરે છે. તે યાજ્ઞિકો જે પૂર્વોક્ત અજિતેન્દ્રિય આદિ દોષથી દુષ્ટ અને યજ્ઞયાજક છે. તેઓ જો પૂજાય છે તો બળતો અગ્નિ પણ ઠંડો થવો જોઈએ, પણ તે કદી ઠંડો થતો નથી. આકાશમાં કમળની માળા થવી જોઈએ, પણ તેમ નથી થતું જેમ જેનો અત્યંત અભાવ છે, તે થાય નહીં, તેમ જ યજ્ઞ કરનાર પૂજાય તે પણ અશક્ય છે. કદાચ કાળના દુર્ગુણથી કોઈ અવિવેકીથી યજ્ઞ કરનાર પૂજાય તો પણ મંગળ પણાની સિદ્ધિ ન થાય. - x- નિર્મળ બુદ્ધિવાળાની જ પ્રવૃત્તિ સત્યપણાને પમાડે છે. પણ તેમની અસત્ય વસ્તુમાં જાણી જોઈને સાચી પ્રવૃત્તિ ન થાય. તેથી વિશદ્ધ બદ્ધિક સુરેન્દ્ર આદિ તો અહિંસાદિ લક્ષણવાળા ધર્મને જ પૂજે છે, યજ્ઞ બાજીને નહીં. એ રીતે દેવ-દાનવાદિ પૂજિત ધર્મ જ ઉત્કૃષ્ટ મંગલ જાણવો.
આ હેતુ તથા તેની વિભક્તિ, તેનો વિપક્ષ પ્રતિષેધ અહીં ન કહ્યો હોવા છતાં પ્રકરણથી જાણી લેવો. - *- હવે દષ્ટાંતનો વિપક્ષ પ્રતિષેધ કહે છે -
• નિર્યુક્તિ - ૧૪૬ - વિવેચન
બદ્ધ, કપિલ આદિ ઉપચાર વડે કિંચિત અતીન્દ્રિય કહે છે તેથી તે પૂજાને ચોગ્ય થતાં નથી, પરંતુ જિનેશ્વર તો પરમાર્થથી સર્વજ્ઞત્વ આદિ અસાધારણ ગુણ યુક્ત હોવાથી પૂજાને યોગ્ય છે. આ દૃષ્ટાંતનો જે વિપક્ષ તેનો નિષેધ કર્યો. આ છઠ્ઠો અવયવ છે, “તુ' શબ્દથી આ અનંતરોક્ત બધો પ્રતિજ્ઞાદિ વિપક્ષ પ્રતિષેધ પાંચ પ્રકારનો છતાં એક જ છે. છઠ્ઠો અવયવ કહીને હવે સાતમો અવયવ દષ્ટાંત નામે કહે છે -
• નિયુક્તિ - ૧૪૭ - વિવેચન
પૂજાને યોગ્ય માટે અરહંત, કર્મ ફરી ન ઉગે માટે અરુહંત. દષ્ટાંત છે તે સંબંધ છે. તેના માર્ગમાં જનાર એટલે તેના કહેલા માર્ગે વર્તવાનો જેમનો આચાર છે. તે સાધુઓ સમ્યગદર્શનાદિ યોગથી મોક્ષને સાધે છે, તે દેહાંત છે. તે સાધુઓ અગદ્વેષ સહિત ચિત્તવાળા જાણવા. શું તેઓ પણ દષ્ટાંત છે? હા, અહિંસાદિ ગણ યુક્ત હોવાથી તે છે. વળી ગૃહસ્થોએ પોતાના માટે બનાવેલો આહાર તેઓ શોધે છે. પણ ન રાંધવા, ન રંધાવવા વડે આરંભ કરવાની પીડા રહિત તેઓ છે. એ પ્રમાણે બે પ્રકારે દષ્ટાંત કહ્યો. આ દષ્ટાંત વાક્ય છે. તે સંસ્કારીને કહેવું. અરહંત આદિ વત્ સાધુઓ પૂજાય છે. હવે આઠમો અવયવ કહે છે -
• નિર્યુક્તિ - ૧૪૮- વિવેચન
તે દષ્ટાંતમાં આશંકા થાય કે “સાધુને ઉદ્દેશીને કોઈ કહે અને કોઈ બાળકોને આશ્રીને સંધે તો ગૃહસ્થને દોષ લાગે કે કેમ? આ વિષમ દષ્ટાંત છે. વસ્તુતઃ રંધાવવા ઉપર જો આજીવિકા કરતા હોય તો નિર્દોષ વૃત્તિનો અભાવ થઈ જાય, તેમ અમે પૂર્વે
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧ - ૫ કહ્યું છે. સાધુ નિર્દોષ જ શોધીને લે. હવે નવમા અવયવમાં ચોમાસાનું ઘાસ, તેના પ્રતિષેધમાં ભાષ્યકારે પૂર્વે કહેલ છે, તેથી કહેતા નથી. હવે છેલ્લો અવયવ કહે છે -
• નિયુક્તિ - ૧૪૯ - વિવેચન
તેથી દેવ મનુષ્યથી પૂજવા યોગ્ય છે. માટે તેના પૂજ્યપણાથી મંગળ રૂપે હંમેશાં પૂર્વોક્ત અવયવ છે. તે પ્રતિજ્ઞા હેતુ - પ્રતિજ્ઞા વચન બતાવે છે. આ બીજા દશ અવયવ કહ્યા. તેની જોડેના અવયવોના સાધન શિષ્યની અપેક્ષા વડે વિશેષ પ્રતીતિજનક થાય તેમ બતાવવા. આ અનુગમ કહ્યો.
હવેનયો કહે છે તે નગમ, સંગ્રહ આદિ સાત ભેદે છે. તેનું વર્ણન આવયકમાં પ્રદર્શિત હોવાથી અહીં વિસ્તારતા નથી. અહીં સ્થાનના અશૂન્યાર્થે સંક્ષેપથી જ્ઞાન અને ક્રિયા નય કહે છે. જ્ઞાનનયવાળા બતાવે છે -
• નિયુક્તિ - ૧૫ - વિવેચન
સમ્યફ રીતે જાણ્યા પછી ઉપાદેયને ગ્રહણ કરવું જોઈએ. હેય ને ગ્રહણ ન કરવા જોઈએ. ચ શબ્દ ઉભય ગ્રહણ કરવા યોગ્ય અને અયોગ્યના જ્ઞાતત્વના અનુકર્ષણાર્થે છે. તે ઉપેક્ષણીય કે સમુચ્ચયાર્થે છે. એવું કાર અવધારણાર્થે છે. તેનો આ પ્રમાણે વ્યવહિત પ્રયોગ જાણવો - જ્ઞાત જ ગ્રહીતવ્ય, અગ્રહીતવ્ય તથા ઉપેક્ષણીય અર્થમાં છે, અજ્ઞાત નહીં. અર્થમાં આલોક અને પરલોક સંબંધે છે. તેમાં ઐહિક ગ્રહીતવ્ય છે. તે સમ્યગુ દર્શનાદિ. અગ્રહીતવ્ય તે મિથ્યાત્વ આદિ, ઉપેક્ષણીય તે વિવેક્ષાથી અમ્યુદય વડે આદિ છે. તે અર્થમાં યત્ન કરવો. આના વડે અનુક્રમથી આ લોક અને પરલોકના પળ વાંછક જીવે યત્ન કરવો. - ૮ - - ૪ - ઇત્યાદિ – ૪- - સારાંશ એ કે જ્ઞાન જ મુખ્ય છે. જે જ્ઞાન વડે તીર્થકર, ગણધરાદિએ અગીતાર્થને વિહારાદિ ક્રિયાનો પણ નિષેધ કર્યો છે. ઇત્યાદિ – x x- પહેલાં ક્ષારોપશમિક જ્ઞાન બતાવ્યું. ક્ષાયિકને આશ્રીને પણ તેનું જ વિશિષ્ટ ફલ સાધનપણું જાણવું.
- ઉક્ત તર્કો રજૂ કરીને જ્ઞાનવાદી જ્ઞાનનય સિદ્ધ કરે છે. વચન ક્રિયા તો તેનાં કાર્યપણએ તેને આધીન હોવાથી તે ઇચ્છતો નથી. આરીતે જ્ઞાનવાદી ક્રિયાને સાધારણ માનીને તેને ઇચ્છતો નથી. એ પ્રમાણે જ્ઞાનનય કહ્યો. હવે ક્રિયા નયનો અવસર છે. તેનું દર્શન આ છે કે -ક્રિયા જ પ્રધાન છે. આલોક - પરલોકની ફળwામિનું કારણ છે. તે કહે છે
• નિયુક્તિ - ૧૫૧ - વિવેચન
કિયા નયના દર્શન અનુસાર - જ્ઞાતમાં ગ્રહીત્વ અને અગ્રણીતવ્ય બંનેમાં આલોક - પરલોકની ફળની પ્રાપ્તિ અર્થે પ્રયત્ન કરવો. કેમકે પ્રવૃત્તિ આદિ લક્ષણ પ્રયત્ન સિવાય જ્ઞાનવંત પણ ઇચ્છિત અર્થની પ્રાપ્તિ કરી શકતો નથી. બીજા પણ કહે છે કે- પુરુષને ક્રિયા જ ફળદાયી છે. જ્ઞાનને ફળ દેનાર માનેલ નથી. જેમ સ્ત્રી - ભક્ષ્ય - ભોગનો જ્ઞાતા માત્ર જ્ઞાનથી સુખી થતો નથી. આલોકના ફળ પ્રાપ્તિ અથ વડે પણ ક્રિયા જ કરવી જોઈએ. મૌનીન્દ્રના પ્રવચનમાં પણ એ પ્રમાણે જ કહેવાયેલ છે - - ૪
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________
દશવૈકાલિક મૂલસૂત્ર-સટીક અનુવાદ - X- *- અરિહંત ભગવંતને પણ કેવળજ્ઞાન પછી પણ સર્વ કર્મ નાશક પાંચ ધ્રુવ ચાક્ષરના ઉચ્ચારણ માત્ર કાળની સર્વ સંવર રૂપ કિયા તે ચાસ્ત્રિ કિયા જ્યાં સુધી ન મળે ત્યાં સુધી મોક્ષ નથી. તેથી આ લોક પરલોકના હિતને માટે ક્રિયા જ મુખ્ય થી. આ નયવાળો ક્રિયાને જ પ્રધાનપણે ઇચ્છે છે.
- હવે આચાર્ય અહીં જ્ઞાનનય અને કિયાનયને જૂદાં બતાવીને પોતાના પક્ષની સ્થાપના કરે છે.
• નિર્યુક્તિ • ૧૫ર - વિવેચન
મુળનાયો અને તેના ભેદો દ્રવ્યાસ્તિક આદિની સામાન્ય જ,વિશેષ જકે ઉભયથી જ અપેક્ષા રહિત પણે બંનેનું વર્ણન કરાય છે. અથવા નામાદિ નય - કોણ શું યોગ્ય વસ્ત ઇચ્છે છે તે સાંભળીને સર્વનયથી સંમત એવું વચન યાત્રિ ગુણમાં રહેલો સાધુ તે બધાં નયોને અપેક્ષાપૂર્વક ભાવવિષયક નિક્ષેપાને ઇચ્છે છે.
• નિર્યુક્તિ - ૧૫૩ •
દ્રમપુપિકા નિર્યુક્તિ સંક્ષેપથી જિનેશ્વર તથા ચૌદ પૂર્વી એ વર્ણવેલી, તે વિસ્તારથી અહીં કહી.
મુનિ દીપરત્ન સાગરે કરેલ અધ્યયન-૧ નો ટીકા સહિતનો અનુવાદ પૂર્ણ
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________
સાધ્ય રે ભૂમિકા
અધ્યયન - ૨ - “શ્રામાપક” છે
- - - - - - - - - દ્રુમપુપિકા અધ્યયની વ્યાખ્યા કરી. હવે “શ્રામાસ્વપૂર્વક અધ્યયન આભીએ છીએ. તેનો આ સંબંધ છે - અનંતર અધ્યયનમાં ધર્મ પ્રશંસા કહી, તે અહીં જિનશાસનમાં જ છે. પણ અહીં તે ધર્મનો સ્વીકાર કરતાં, નવા સાધુને ધૃતિ ન રહે તો સંમોહ થાય, તેથી ધૃતિવાળા થવું જોઈએ. કહ્યું છે - “જેને ધૃતિ છે, તેને તપ છે, જેને તપ છે તેને સુગતિ સુલભ છે. જે ધૃતિ વગરના છે, તેમને તપ પણ દુર્લભ છે.” આ સંબંધથી આવેલા આ અધ્યયનના ચાર અનુયોગદ્વારો પૂર્વવત્.
તેમાં નામ નિષ્પન્ન નિક્ષેપ કહે છે. • નિર્યુક્તિ - ૧૫૩, ૧૫૪ - વિવેચન
શ્રમ સહન કરે તે શ્રમણ, તેનો ભાવ તે શ્રામસ્ય. તેનું કારણ તે શ્રમણ્યપૂર્વ. તે જશ્રામસ્થપૂર્વક એ સંડામાં ક લાગ્યો. શ્રામસ્મનું કારણ “ધૃતિ” છે. તે સાધુપણાનું મૂળ છે. આ અધ્યયન તેનું પ્રતિપાદક છે. તેથી પ્રામાણ્યપૂર્વકનો નિક્ષેપો - નામ નિષ્પન્ન થાય છે. - x x-શ્રામાણ્યપૂર્વક આ સામાન્ય છે અને પ્રામાણ્ય અને પૂર્વ એ વિશેષ છે. તે કહે છે - શ્રામાસ્યના ચાર અને પૂર્વકના ૧૩ - નિક્ષેપા થાય છે. નિપાને વર્ણવિ છે
અહીં “શ્રમણ' વડે અધિકાર છે. નિક્ષેપ ચાર પ્રકારે છે. તેમાં નામ અને સ્થાપના પૂર્વવત્ જાણવા. દ્રવ્ય શ્રમણ બે ભેદે - આગામથી અને નોઆગમથી. આગમથી જ્ઞાતા પણ અનુપયુક્ત હોય. નોઆગમચી જ્ઞશરીર ભવ્ય શરીર તવ્યતિરિક્ત અભિલાપ ભેદથી ડ્રમ વત જાણવું. - x-ભાવશ્રમણ પણ બે ભેદે છે- આગમથી જ્ઞાતા ઉપયુક્ત, નોઆગમથી અસ્ત્રિના પરિણામવાળા સાધુ. તેથી ભાવથી સંયતને શ્રમણ કહ્યા,
• નિયુક્તિ - ૧૫૫ થી ૧૫૮ • વિવેચન
શ્રમણનું સ્વરૂપ કહે છે - (૧૫૫) પ્રતિકૂળ હોવાથી જેમ મને દુઃખ ગમતું નથી. તેમ જ બધાં જીવોને દુઃખ પ્રતિકૂળ છે. એમ જાણીને ન સ્વયં હણે, ન બીજા પાસે હસાવે, ન હણતાંને અનુમોદે. આ પ્રમાણે તુલ્ય જાણે (સમ અણાલિ) તે શ્રમણ. (૧૫૬) વળી બધાં જીવો ઉપર તુલ્ય મન હોવાથી કોઈ પ્રત્યે દ્વેષ કે પ્રેમ નથી, તેથી અમ મન છે, તે બીજો પર્યાય કહો. (૧૫૭) તેથી શ્રમણ જો સુમન હોય દ્રવ્ય મનને આશ્રીને, અને ભાવથી જ પાપ મનવાળો ન હોય. આનું ફળ બતાવે છે - તે સ્વજનમાં અને લોકોમાં સમ હોય, માનઅપમાનમાં સમ હોય. (૧૫૮) સર્પની જેમ બીજાએ કરેલ બિલમાં રહેનાર, આહારમાં સ્વાદ સહિત અને સંયમ એક દષ્ટિવાળો હોય, પર્વતની જેમ પરીષહ રૂપી પવનથી ન કંપતો. અનિની જેમ તપ અને તેજથી પ્રધાન અને તૃષ્ણા દિવ૮ સૂત્રાર્થમાં અવમ. એષણીય અશનાદિમાં અવિશેષ પ્રવૃત્તિ, ગાંભીર્ય અને જ્ઞાનાદિ રહેનાકરન્વથી સાગર જેવા. તથા સ્વમર્યાદાને ન અતિક્રમતા. આકાશતલની જેમ બધે નિરાલંબી. વૃક્ષ સમૂહ માફક અપવર્ગના ફલાથી જીવોને
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________
દશવૈકાલિકમૂલસૂત્ર-સટીક અનુવાદ ફળ, પક્ષીને આશ્રય અને વાંસલા તથા ચંદનમાં સમાન દષ્ટિ. અનિયત વૃત્તિથી ભ્રમર જેવા. સંસારના ભયથી ઉદ્વિગ્ન હોવાથી મૃગ સમાન. બધો ખેદ સહેવાથી ધારણિ સમાન, જલરુહ (કમળ) માફક કામ અને ભોગોથી ઉત્પન્ન છતાં કાદવ અને પાણીથી ઉર્ધ રહેતા. ધર્માસ્તિકાયાદિ લોકને આશ્રીને વિશેષથી સૂર્યની જેમ પ્રકાશક. અપ્રતિબદ્ધવિહારીત્વથી પવન જેવા. આવા ગુણવાળાને શ્રમણ કહેવાય છે.
• પ્રક્ષેપ ગાથા - ૨- વિવેચન
સાધુએ વિષ સમાન થવું, વિષમાં બધા રસોનો અંતર્ભાવ છે, તે રસનો કોઈ અનુભવ ન લે. માન ત્યાગથી નમ્ર હોવાથી તિનિશ - નેતર જેવા થાય. વાયુ સમાન, વેતસ સમાન થવાથી - ક્રોધાદિ રૂપ વિષથી અભિભૂત જીવોના તે ભાવ દૂર કરવાથી, એવું સંભળાય છે - વેતસ પામીને સપોં બિષ રહિત થાય છે. કર્ણિકાર પુષ્પવત અશુચિ ગંધની અપેક્ષાથી નિર્ગબ્ધ, ઉત્પલ માફક સ્વાભાવિક ધવલતા અને સુગંધીત્વ, - - નટની માફક તે-તે પ્રયોજનોમાં તેવો તેવો વેશ કરીને, કુકડાની સમાન સંવિભાગ શીલતાથી, - ૪ - દર્પણસમ નિર્મળતા યુક્ત, તણાદિમાં અનવૃત્તિથી પ્રતિબિંબ ભાવવાળા - *-- શ્રમણે આવા પ્રકારના થવું જોઈએ. આ કોઈ અન્ય કર્તાની ગાથા છે.
હવે પચિ કહે છે• નિર્યુક્તિ - ૧૫૯ - વિવેચન
પ્રકર્ષથી વર્જિત એટલે આરંભ પરિગ્રહથી દૂર તે પ્રવજિત. • • દ્રવ્ય અને ભાવથી ગૃહ રહિત, વ્રત- તે જેને હોય તે પાખંડી - - જે તપને ચરે છે તે ચરક, જેને તપ છે તાપસ, ભિક્ષણશીલ તે ભિક્ષ અથવા આઠ પ્રકારના કર્મોને ભેદે છે તે ભિક્ષ, ચોતરફથી પાપના વર્જન વડે ચાલે તે પરિવ્રાજક - ૪- બાહ્ય વ્યંતર ગ્રંથ સહિત તે નિગ્રન્થ, એકીભાવથી અહિંસા આદિમાં પ્રયત્નવાનું તે સંયત. પરિગ્રહ રહિત તે મુકા. આ બધાં શ્રમણ શબ્દના પર્યાયો છે.
• નિર્યુક્તિ - ૧૬૦ - વિવેચન
તી- સંસાર સમુદ્રથી તર્યા. ત્રાતા - રક્ષણ કરે છે, ધર્મકથાદિ વડે સંસારના દુઃખોથી બચાવે. સગાદિ ભાવરહિતત્વથી દ્રવ્ય, દ્રવવું - તેવા તેવા જ્ઞાનાદિ પ્રકારને પ્રાપ્ત થવું. ક્ષમા કરે તે ક્ષાંત • ક્રોધ વિજયી. એ પ્રમાણે ઇંદ્રિયાદિના દમનથી દાંત. વિરત પ્રાણાતિપાતાદિથી નિવૃત્ત. સ્નેહના પરિત્યાગથી રૂક્ષ. સંસારથી તરવાના અર્થવાળો હોવાથી તીરાર્થી. અથવા સમ્યક્વાદિ પ્રાપ્તિથી સંસારની હદ બાંધવાથી તીરસ્થ. આ બધાં શ્રમણના નામો છે. “શ્રમણ’ શબ્દ કહ્યો.
હવે પૂર્વ શબ્દ - ૧૩ ભેદે નિક્ષેપ છે. • નિક્તિ - ૧૬૧ - વિવેચન
નામ અને સ્થાપના સુગમ છે. દ્રવ્યપૂર્વ - અંકુશ પૂર્વે બજ, દહીં પહેલા દૂધ, ઇત્યાદિ. ક્ષેત્રપૂર્વ- યવના ક્ષેત્રથી પૂર્વે શલિ ક્ષેત્ર છે. -x- કાલ પૂર્વ - શરદ પહેલા વર્ષા, સબિ - દિવસ, આવલિકા - સમય વગેરે. દિકપૂર્વ - આ રૂચકની અપેક્ષાએ છે.
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬
અધ્ય૦ ૨ ભૂમિકા સાક્ષેત્રપૂર્વમ્ - સૂર્યોદયને પ્રજ્ઞાપકપૂર્વ - પ્રજ્ઞાપને આશ્રીને જે સામે હોય તે પૂર્વદિશા. પૂર્વપૂર્વ - ચૌદ પૂર્વોમાં પહેલું, તે ઉત્પાદકપૂર્વ. એ પ્રમાણે પ્રાભૃત - અતિપ્રાભૃતમાં પણ યોજવું. ભાવપૂર્વ - આધ ભાવ, તે દયિક નામ નિષ્પન્ન નિક્ષેપ કહ્યો. હવે સૂકાલાપક નિષ્પન્ન નિક્ષેપનો અવસર છે, ઇત્યાદિ - x- ૪- સૂત્ર કહે છે -
• સૂત્ર - ૬
જે કામ ભોગનું નિવારણ ન કરી શકે, તે સંકલ્પને વશીભૂત થઈને પગલે-પગલે વિષાદ પામતો. ગ્રામશ્વનું પાલન કઈ રીતે કરશે.
• વિવેચન - ૬
અહીં સંહિતાદિ ક્રમથી બઘાં સૂત્રોનું વ્યાખ્યાન કરતાં ગ્રંથો વધી જાય, તેથી સૂત્રના પરિજ્ઞાન સંબંધી ભાવાર્થ માત્ર કહે છે - તેમાં પણ હું કેટલો? કયારે? કેવી રીતે? ઇત્યાદિ આદેશ્ય પાઠાંતર છે. તેને છોડીને જે દેખાય છે. તે જ વર્ણન કરું છું. જે કામોને નિવારતો નથી. તે કઈ રીતે? કયા પ્રકારે? સાધુપણાને કહે. જેમ પ્રજાનું રક્ષણ ન કરે તે રાજા ન કહેવાય તેમ જે કામોને ન રોક - ન નિવારે તે સાધુ ન કહેવાય. -
તેમાં કારણ કહે છે - કામ ને ન રોકવાથી ઇન્દ્રિયાદિ અપરાધ પદની અપેક્ષાથી પગલે પગલે વિષાદ પામતો કેમકે અપ્રસ્ત અધ્યવસાય રૂપ સંકલ્પને વશ વર્તે છે. અહીં બાકીના પદાર્થોને છોડીને કામ પદાર્થની હેયપણે ઉપયોગીપણાથી પહેલાં તેનું સ્વરૂપ કહે છે -
• નિર્યુક્તિ - ૧૨, ૧૬૩ • વિવેચન
નામકામ, સ્થાપનાકામ, દ્રવ્ય કામ અને ભાવકામ, ચ શબ્દ સ્વગત અનેકભેદના સમુચ્ચમાર્ગે છે. કામનો નિક્ષેપ ચાર ભેદે થાય છે. તેમાં નામ, સ્થાપનાને છોડીને દ્રવ્ય કામનું પ્રતિપાદન કરે છે - શબ્દ, રૂપ, રસ, ગંધ, સ્પર્શ એ પાંચ મોહોદયાભિ ભૂત જીવો વડે ઇચ્છાય છે તે કામ છે મોહોદયકારી જે દ્રવ્યો- સંઘાટક, વિકટ, માસાંદિ છે, તે પણ મદનકામ નામે ભાવકામના હેતુ પણાથી દ્રવ્ય કામ છે. હવે ભાવ કામને કહે છે - તે બે ભેદે છે, ઇચ્છાકામ અને મદનકામ. તેમાં કોષણા તે ઇચ્છા, તે જ ચિત્તના અભિલાષરૂપથી કામ તે ઇચ્છા કામ, મદ કરાવે તે મદન - તે વિચિત્ર મોહોય છે. તે જ કામ પ્રવૃત્તિનો હેતુ હોવાથી કામ તે મદનકામ છે,
• નિર્યુક્તિ - ૧૬૪, ૧૬૫ - વિવેચન
ઇચ્છા-પ્રશસ્ત અને અપ્રશસ્ત બે ભેદે છે. તેમાં પ્રશસ્ત તે ધર્મેચ્છા અને મોક્ષેચ્છા છે. અપ્રશસ્તા બે ભેદે - યુદ્ધચ્છા અને રાજ્યચ્છા છે. ઇચ્છાકામ કર્યું, હવે મદનકામ કહે છે - મદન કામ બંનેનું નિરૂપણ કરીએ. તે કયો છે? વેદોપયોગ. વેદ - જે વેદાચ તે વેદ - સ્ત્રી વેદ આદિ, તેનો ઉપયોગ - તેનો વિપાક અનુભવ. બીજા કહે છે - તેનો વ્યાપાર. જેમકે સ્ત્રી વેદના ઉદયથી પુરુષની પ્રાર્થના કરે છે, ઇત્યાદિ. તે મદનકામનો અહીં અધિકાર છે. તીર્થકર, ગણધરો તેથી મદનકામને કહે છે - તે લક્ષણ આ પ્રમાણે
જેમાં પ્રાણી બંધાય-વિષીદાચ તે વિષય- શબ્દાદિ, તેથી સુખ પ્રાપ્તિમાં આસકત.
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૦
દશવૈકાલિકમૂલસૂત્ર-સટીક અનુવાદ તે જીવ, તેના બીજાં વિશેષણો કહે છે. જેનો પરિવાર અબુધજન હોય એટલે અકલ્યાણ કરનારા મિત્ર, પરિજન જેનાં હોય. આના વડે બાહ્ય વિષય સુખ પ્રસક્તિ હેતું કહે છે. રાગ - વિષયાસક્ત, પ્રતિબદ્ધ - વ્યાસ. આના વડે વિષય સુખ પ્રસક્તિ હેતુ કહે છે. તેનો ભાવાર્થ છે. તેનો પરિવાર મૂર્ખ છે અને પોતે કામમાં રાગી છે. તેથી તે વિષયસુખ પ્રસક્ત કહ્યો. તેના પ્રત્યેનીકપણાથી જીવને ધર્મથી કુમાર્ગે દોરે છે. - - -
• નિર્યુક્તિ - ૧૬૬ - વિવેચન
આ કામ ના બીજાં પણ નામ છે. કેવા? કામ તે રોગ છે, એમ પંડિતો કહે છે. કેમકે ઇચ્છતો પ્રાણી ખરેખર રોગોને વાંકે છે. અહીં કારણમાં કાર્યનો ઉપચાર છે. હવે સૂત્ર સ્પર્શિક નિયુક્તિનો ઉત્તરાર્ધ કહે છે.
• નિર્યુક્તિ - ૧૬૭, ૧૬૮ -
નામપદ, સ્થાપનાપદ, દ્રવ્યપદ એ ચાર પદ . તે પ્રત્યેક પદ અનેક પ્રકારે છે. અવયવાર્થમાં હવે દ્રવ્યાપદ કહે છે - આકુટ્ટિક એટલે રૂપિયો. જેમ ઉપરથી અને નીચેથી પણ મુખ કરીને કુટા છે. ઉત્કીર્ણ- પત્થર આદિમાં નામ પદિ ોતરે છે. તથા બકુલાદિ પુષ્પ સંસ્થાન, માટીનાં લીબા કરીને તેમાં પકાવે. પછી તેમાં મીણ રેડે, તો મીણનાં ફૂલો થાય છે. આ ઉપનેય છે. પspવચ્ચ- વીંટાળેલા વસ્ત્રની મંગાવલી રૂપ, - X-, ગ્રથિત • ગુંથેલી, વેષ્ટિમ - પુષ્પમય મુગટ રૂપ. - - સંઘત્ય - કંચુકાદિ. છે - પત્રચ્છેદાદિ. તાપણાથી દ્રવ્યપદ છે. હવે ભાવપદ કહે છે -
• નિર્યુક્તિ - ૧૬૯, ૧૦૦ -
ભાવપદ બે ભેદે છે - અપરાધનું હેતુભૂત પદ તે અપરાધ પદ - ઇંદ્રિયાદિ વસ્તુ. ચ શબ્દ અનેક ભેદ સૂચક છે. વ્યવહિત ઉપન્યાસ થકી નોઅપરાધ પદ છે. તે બે ભેદે છે -માતૃકાપદ અને નોમાતૃકાપદ તેમાં માતૃકાપદ તે માતૃકા અક્ષર કે માતૃકાભૂત કે માતૃકાપદ. જેમકે દષ્ટિવાદમાં - “ઉધ્ધને ઇ વા” ઇત્યાદિ. નોમાતૃકાપદ હવે કહે છે - તે બે ભેદે છે - ગ્રથિત અને પ્રકીર્ણક. ગ્રચિતનો પર્યાય રચિત અને બદ્ધ છે. તેનાથી બીજું તે પ્રકીર્ણક અથત પ્રકીર્ણક કથા ઉપયોગી જ્ઞાનપદ. ગ્રથિત ગધ આદિ ચાર ભેદે છે. પ્રકીર્ણક અનેક પ્રકારે છે. હવે ગ્રથિત
• નિર્યુક્તિ - ૧૭૧ થી ૧૦૫ -
ગધ, પદ, ગેસ અને ચૌર્ષ એ ચાર પ્રકારે ગ્રચિત પદ છે. આ પ્રકારે જ ગ્રંથરચના થાય છે. આ ધર્મ, અર્થ, કામ વડે સમુત્થાન અર્થાત્ તે વિષયપણાથી ઉત્પત્તિ છે. તેથી તે ત્રિસમુત્થાન છે. સર્વ - સંપૂર્ણ. (શંકા) જો ઉપરના ત્રણ માટે ગ્રંથરચના હોય તો મોક્ષ સમુત્થાન માટે ગધાદિ રચનાનો અભાવ થશે. (સમાધાન) ના, તેમ નથી. કેમકે મોક્ષ સમુત્થાન ધર્મ સમુત્થાનમાં અંતભવ થાય છે. ધર્મનું કાર્ય મોક્ષ છે. અથવા આ ત્રિસમુત્થાનને લૌકિક લક્ષણ જ લેવું. એ પ્રમાણે લક્ષણજ્ઞ કવિઓ કહે છે.
હવે ગધ લક્ષણ કહે છે- મધુર એટલે સૂતક, અર્થ, ઉભય વડે સાંભળનારને. હેતુનિયુક્તિ - ઉપપતિ સહિતનો ક્રમ. ગ્રચિત - અનુપૂર્વીએ બદ્ધ. અપાદ - વિશિષ્ટ
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨ - ૬ છંદો રચનાયોગથી પાદવર્જિત. વિરામ - અવસાન. તેનાથી યુક્ત અર્થથી પણ પાઠથી નહીં. - x x- કાવ્યગધ આ પ્રકારે જાણવું. હવે પધ કહે છે - સમ, અર્ધસમ અને વિષમ એમ ત્રણ પ્રકારે કાવ્ય છે. કોની સાથે સમ છે? પાદ અને અક્ષરો સાથે. ચાર પદનો શ્લોક તથા ગુરુ લઘુ અક્ષરની સમાનતા છે. બીજા કહે છે - સમ અને અર્ધસમ એટલે જેમાં પહેલું, ત્રીજું અને બીજાનું ચોથું સમાન અક્ષરવાળું તે અર્ધસમ અને ચારે બાદમાં સમાન અક્ષરો હોય તે સમ. વિષમ એટલે બધાં પદોમાં સમાન અક્ષર ન હોય એમ વિધિજ્ઞો કહે છે.
હવે ગેય કહે છે - તંત્રી સમ, તાલ સમ, વર્ણસમ, ગ્રહસન, લયસમ એમ કાવ્ય પાંચ પ્રકારે જ છે. ગવાય તે ગીત. ઉકત વિધિ વડે ગેય નામે છે. તેમાં તંત્રીસમ - વીણા આદિ તંત્રી શબ્દથી તુલ્સ અને મિલિત છે. એ પ્રમાણે તાલાદિમાં પણ કહેવું. વિશેષ એ કે- તાલ એટલે હાથની તાળી, વ. નિષાદ પંચમાદિ, ગ્રહ-ઉલ્લેપ, લય - તંત્રી સ્વન. તેમાં ખૂણેથી તંત્રી સ્પેશય છે, નખથી અનુમૂદાય છે, તેમાંથી બીજા જેવો સ્વર ઉઠે છે, તેને લય કહે છે. હવે ચૌર્ણ પદ કહે છે - જેમાં અર્થ ઘણો હોય તે “અબદુલ’ છે. ઇત્યાદિ - x-x-x-x- ગ્રથિત કહ્યું, પ્રકીર્ણક લોકથી જાણવું. નોઅપરાધપદ કહ્યું. હવે અપસધપદ કહે છે.
• નિક્તિ - ૧૬ • વિવેચન
સ્પર્શનાદિ ઇંદ્રિયો, સ્પશાદિ વિષયો, ક્રોધાદિ કવાયો, ધા-પિપાસાદિ પરીપહો, અસાતાજુભવ વેદના, દેવાદિ કૃત ઉપસર્ગો આ અપરાધપદો છે- મોક્ષમાર્ગપ્રતિ અપરાધ સ્થાનો છે. જેમાં - મોક્ષમાર્ગમાં આ ઇઢિયાદિ વિM રૂપ છે. શું બધાંને વિઘ્નરૂપ છે? ના, મંદબુદ્ધિક બાળક તેમાં બંધાય છે. બુદ્ધિમાનનો તેના વડે જ સંસાર - કાંતારી તરી જાય છે છે. ફુલ્લક તો પગલે પગલે સંકલ્પ વશ થઈ દુઃખ પામે છે.
તે ક્ષુલ્લક કોણ છે?
કોંકણ દેશમાં એક વૃદ્ધ પુરુષે પુત્ર સહિત દીક્ષા લીધી. તે બાળક તે વૃદ્ધને અતી ઇષ્ટ હતો. સીદાતા તે બોલ્યો- હે પિતા! હુંખુલ્લાપગે ચાલી શકતો નથી. વૃદ્ધ તેને પગરખાં આપ્યા. પછી કહ્યું પગના ઉપરના તળ ઠંડીથી ફાટે છે, ત્યારે તેને મોજાં અા. માથું બળે છે કહ્યું ત્યારે માથે ઓઢવા કપડું આપ્યું. ભિક્ષા લેવાન જઈ શકુંકહેતા, ઉપાશ્રયમાં ગૌચરી લાવી આપી. એ રીતે પાટ ઉપર સૂવા આપ્યું, છુટથી મુંડન કરવા દીધું. પ્રાસુક પાણીથી સ્નાન કરવા દીધું, આચાર્ય પ્રાયોગ્યવસ્વયુગલ આપ્યું. એ પ્રમાણે જે-જે માંગ્યું તે આપ્યું. કોઈ દિવસે કહ્યું હું સ્ત્રીવિના રહી નહીં શકું, ત્યારે વૃદ્ધ તેને ઉપાશ્રયથી કાઢી મૂક્યો. તે સંખડીમાં ઘણું ખાઈને જીર્ણશી મરણ પામ્યો. મરીને પાડો થયો. વૃદ્ધ પિતા ચારિત્ર પાળીને દેવતા થયો. અવધિ વડે પોતાના પુત્રને પાડો થયેલ જોયો. પિતા દેવે તેને ખરીદીને ગાડીમાં જોડ્યો. તેને ઘણો જ દોડાવે છે, તે પાડો ભાર સહન કરી શકતો નથી, ત્યારે પરોણીથી વધે છે. પછી તે દેવ, એ બધાં જ વચનો બોલે છે. જે તે પાડો પુત્ર પણે બોલ્યો હતો. તે સાંભળીને તે પાડાને બહા-કાપોહ આદિ કરતાં જાતિ સ્મણ જ્ઞાન થયું, asle
Jain
... International
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૨
દશવૈકાલિક મૂલસૂત્રસટીક અનુવાદ દેવે તેને પ્રતિબોધ કર્યો. પાડાએ ભક્ત પ્રત્યાખ્યાન કર્યું. મરીને તે દેવલોકે ગયો. આ પ્રમાણે પગલે પગલે વિષાદ પામીને સંકલાને વશ થઈ તિર્યચત્વપાખ્યો. તેથી આવા અપરાધ દોષો વર્ષવા. કેવી રીતે? ૧૮૦૦૦ શીલાંગના સ્મરણ નિમિત્તે.
• નિર્યુક્તિ - ૧૧૭, ૧૮ + વિવેચન
૧૮ooo શીલાંગો જ છે. શીલ - ભાવસમાધિ લક્ષણ. તેના અંગો - ભેદો કે કારણો, તે શીલાંગો છે. તે જિતેશ્વર પ્રરૂપેલ છે, તે શીલાંગના પરિરક્ષણ નિમિતે તે અપરાધ પદોને છોડે. હવે તે ૧૮૦૦૦ શીલાંગના ભેદોને દશવિ છે - યોગ, કરણ, સંજ્ઞા, ઇંદ્રિય, ભોમ, આદિ, શ્રમણ ધર્મથી ૧૮૦૦૦ શીલાંગની નિષ્પત્તિ છે. તેમાં યોગ ત્રણ ભેદ - કાયા, વચન, મનથી. કરણ ત્રણ ભેદે - કર્યું, કરાવવું અનુમોદવું. સંજ્ઞા - ચાર ભેદે - આહાર, ભય, મેથુન, પરિગ્રહ. ઈન્દ્રિય પાંચ ભેદે શ્રોત્ર, ચક્ષુ, ધ્રાણ, જિલ્લા, સ્પર્શન. ભોમાદિ - પૃથ્વીકાયાદિ પાંચ, બેઇંદ્રિય યાવત્ પંચેન્દ્રિય અને અજીવકાય તે દશ. શ્રમણાર્મ-ક્ષાંતિ, મુક્તિ, આર્જવ, માર્દવ, લાઘવ, સત્ય, તપ, સંયમ, આર્કિંચન, બ્રહ્મચર્યવાસ. આ સ્થાન પ્રરૂપણા છે. આ ૧૮૦૦૦ શીલાંગોની યોજના કરવી. જેમ કે - (૧) હું કાયાથી આહારસંજ્ઞાથી પ્રતિવિરત થયેલો, શ્રોસેન્દ્રિય સંવૃત્ત, પૃથ્વીકાય સમારંભથી પ્રતિ વિરત, ક્ષાંતિગુણ સંપ્રયુક્ત (વિષય ન વાંછું). એ પ્રમાણે મુક્તિગુણ વાળો બીજો ગમ ચાવત્ દશે ગામ કહેવા. તેમાં આ રીતે અંતે યોજવું, તેથી ૧૮૦૦૦ શીલાંગ રથ થાય. યોગ-૩xકરણ - 3 x સંજ્ઞા - ૪૪ ઇંદ્રિય - ૫ પૃથ્વીકાયાદિ - ૧૦ * શ્રમણામ- ૧૦ = ૧૮૦૦૦. ઉક્ત આલાવામાં ક્રમશઃ દશ શ્રમણ ધર્મ, પછી ૧૦ પૃથ્વી આદિ, પછી, પાંચ ઇંદ્રિય એ રીતે આલાવા કરતાં આ ભેદો પ્રાપ્ત થશે. - • •
માત્ર આ અધિકૃત સૂત્રોક્ત ઉક્તવત્ શ્રમણ્યના પાલન ન કરવા માત્રથી જ અશ્રમણ નથી, પણ માત્ર આજીવિકા માટે જ દીક્ષા લીધેલો, સંક્લિષ્ટ ચિત્તવાળો, વ્યક્રિયા કરતો પણ તે અભ્રમણ જ છે - અત્યાગી જ છે. કઈ રીતે? સૂત્રકાર કહે છે -
• સૂત્ર - ૩ -
જે (સાધુ) પરવશતાથી વસ્ત્ર, ગંધ, અલંકાર, રીઝની શસ્ત્ર અને આસન આદિનો ઉપભોગ કરતા નથી. તે ત્યાગી કહેવાતા નથી.
• વિવેચન - ૭ -
ચીનાં શુકાદિ વસ્ત્રો, કોષ્ઠપૂટાદિ ગંધો, કટક આદિ અલંકાર, અનેક પ્રકારની સ્ત્રીઓ, પલંક આદિ શયન, આસન આદિ. આ બધાંને અસ્વવશ હોવાથી -પરતંત્રતાથી જે કોઈન સેવે, તેટલાથી તેને ત્યાગીન કહેવા. તે સુબંધુવતુ તેને શ્રમણ ન જાણવા. આ સુબંધુ કોણ છે? જ્યારે ચંદ્રગુખે નંદને કાઢી મૂક્યો, તે વખતે નંદની પુત્રીએ ચંદ્રગુપ્ત પ્રતિ સ્નેહ દૈષ્ટિ કરી. આ કથા આવશ્યકાનુસાર જાણવી. યાવત બિંદુસાર સજા થયો. નંદને સુબંધુ નામે અમાત્ય હતો. તેને ચાણક્ય પ્રત્યે દ્વેષ હતો. તેના છિદ્રો શોધતો હતો. કોઈ દિવસ સુબંધુએ રાજાને કહ્યું. જો કે તમે અમને ધન નથી આપતા, તો પણ અમારે તમારું હિત કહેવું જોઈએ - તમારી માતાને ચાણક્યએ મારી નાંખી છે. રાજાએ ધાવમાતાને
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨! - 1 2
૮ ૩ પૂછ્યું, તેણીએ હા પાડી. રાજાએ કારણને પૂછ્યું. કોઈ કામે ચાણક્ય રાજા પાસે આવ્યો, સજાએ સામે ન જોયું. ત્યારે ચાણક્ય વિચારે છે કે રાજા રોષાયમાન થયો છે, હવે મારું મરણ આવેલ છે. પુત્ર પૌત્રાદિ માટે ધન આપી દીધું, તેમના રક્ષણાર્થે ગુમ સ્થાનમાં સંતાડી દીધું. એક પત્ર લખી દાબડામાં મૂક્યો. દાબડો સુગંધવાળા ઓરડામાં મૂકી દીધો, જંગલમાં જઈ ગોકુળમાં ઇંગીની મરણ સ્વીકારીને ચાણક્ય રહ્યો. -x-x- સુબંધુ એ ચાણકયનું ઘર જોયું. સુગંધીવાળા ઓરડામાં દાબડો જોયો. તે ખોલી પત્ર વાંચ્યો - x-x- તેમાં લખેલકે કોઈએ આ સુગંધી ચૂર્ણન સંઘવું. જો સંધ્યા પછી કોઈપણ પ્રકારના વિષયસુખને ભોગવશે તો અવશ્ય મરી જશે. સુબંધુએ કોઈ પુરુષને સુંધાડીને શબ્દાદિ વિષય ભોગવાવતા તે મરી ગયો. તેથી જીવિતનો અર્થ સુબંધુ અનિચ્છાએ સાધુ વત્ રહ્યો, પણ તે અસ્વસ્થ- પરતંત્ર સાધુમાફક રહ્યો. પરંતુ અધિકૃત સાધુ - માત્ર વેશધારી હોવાથી સાધુ ન કહેવાય. તેથી તે ત્યાગી પણ કહેવાતો નથી, કેમકે તે સાધુના ગુણથી યુક્ત નથી. હવે સાધુ કોને કહેવો, તે કહે છે -
સૂત્ર - ૮ -
જે કાંત અને ક્ષય ભોગ પ્રાપ્ત થાય તો પણ તે તરફથી) પોતાની પીઠ ફેરવી લે છે અને સ્વાધીન રૂપે પ્રાપ્ત ભોગોનો ત્યાગ કરે છે, તેને ત્યાગી કહેવાય છે.
• વિવેચન - ૮ -
કાંત - કમનીય, શોભન. પ્રિય - અષ્ટ. અહીં કાંત પણ કંઈક, કોઈને, કોઈક નિમિત્તથી અપ્રિય પણ હોય. કહ્યું છે - ચાર કારણે ગુણો નાશ પામે, (૧) રોપથી, (૨) પ્રતિનિવેશથી (૩) અકૃતજ્ઞતાથી (૪) મિથ્યાભિનિવેશથી. તેથી પ્રિય' વિશેષણ પણ મૂક્યું. ભોગ - શદાદિ વિષયોને પામીને, વિવિઘ - અનેક પ્રકારોથી, શુભ ભાવનાદિ વડે પીઠ કરે છે - અતિ પરિત્યાગ કરે છે. તે સમયે પોતે બંધનથી બંધાયેલો ન હોય, તેમ ત્યાગી પણ ન હોય, પણ પોતાના વશમાં અને સ્વાધીન એવા જ ભોગોનો ત્યાગ કરે છે. ગાથામાં ફરી ત્યાગ શબ્દનું ગ્રહણ પ્રતિ સમય ત્યાગના પરિણામની વૃદ્ધિને સૂચવે છે. ભોગ ગ્રહણ સંપૂર્ણ ભોગના ગ્રહણ માટે છે. અથવા ત્યજેલા ભોગ ફરી ઉપનત - કારણ ન થાય તે માટે છે. તેથી જ આવાને જ ભરત આદિ વત્ ત્યાગી કહ્યા છે.
(શંકા) જો ભરત અને જંબૂ આદિ છતાં ભોગોને ત્યાગે તેને જ ત્યાગી કહેવામાં આ દોષ થાય છે - જે કોઈ ભીખારી કે નિર્ધન આદિ એ દીક્ષા લઈને ભાવથી અહિંસાદિ ગુણયુક્ત કામયમાં પ્રયત્નશીલ હોય તેને શું અપરિત્યાગી કહેવા? (સમાધાન) તેણે પણ અગ્નિ, પાણી, સ્ત્રી એ ગામ લોકસાર રત્નોનો ત્યાગ કરીને દીક્ષા લીધી છે. તેનું દૃષ્ટાંત કહે છે -
એક કઠિયારાએ, સુધમાં સ્વામી પાસે દીક્ષા લીધી. તે ગૌચરી જતો ત્યારે લોકો તેને સંક કહેતા. તે બાળક બુદ્ધિથી આચાર્યને કહે છે - મને બીજે લઈ જાઓ, હું આ
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________
દશવૈકાલિક મૂલશસટીક અનુવાદ સદ્ધ કરી શકતો નથી. આચાર્ય એ અભયને કહ્યું. અભયકુમારે કહ્યું- તમે વિશ્વસન થઈને રહો, હું લોકોને કોઈ ઉપાયથી નિવારીશ. માણરત્નોની કોટિ સ્થાપી, નગરમાં પ્રિક્વોષણા કરાવી, લોકો ભેગા થયા. અભયે કહ્યું કે જો કોઈ અગ્નિ, પાણી, રીનો
ત્યાગ કરે તો હું તેને આ ત્રણે રત્નોની કોટિ આપી દઇશ. લોકો બોલ્યા - આ ત્રણ વિના સુવાકોટિથી પણ શું લાભ? અભયે કહ્યું - તો પછી “આ ભિખારીએ દીક્ષા લીધી” તેમ કેમ કહો છો. નિરર્થક દીક્ષા લેનારે પણ આ ત્રણ કોટિ સુવર્ણનો ત્યાગ કય જ છે ને? લોકોને પ્રતીતિ થઈ કે આર્થહિને પણ આ ત્રણ તો તજેલ જ છે ને!
• સુત્ર - ૯ -
સમભાવની પ્રેક્ષાથી વિચરતા એવા સાલન મન કદાસ સંયમથી બહાર નીકળી જાય તો તે સી કે કારાવસ્તુ મારી નથી અને હું તેનો નથી એમ વિચારી, તેના તરફથી પોતાનો રાગ રડી લે.
વિવેચન - ૯ -
તે જ ત્યાગી પોતાને અને બીજાને તુલ્યપણે જ તે સમ, તા જેના વડે દેખાય તે દષ્ટ વડે બધાંને સમપણે જોતો ચાલે એટલે ગુરુ ઉપદેશાદિ સંયમયોગમાં વર્તે. તેમને પણ કર્મની ગતિ બળવાન હોવાથી કદાચિત મન બહાર જાય એટલે ભોગાવેલા ભોગનું સ્મરણ થાય, અભુક્ત ભોગીને કુતુહલથી મન ચલિત થાય. અર્થાત્ સંયમ યોગથી બહાર નીકળી જાય, તેનું દૃષ્ટાંત -
કોઈ રાજપુરબહાર સભામંડપમાં મતો હતો, દાસી પાણીનો ઘડો લઈ નીકળી, રાજકુમારે કાંકાથી ઘડો ફોડ્યો. દાસીને રડતી જોઈ તેણે ફરી કાંકરો ફેંક્યો. દાસીએ વિચાર્યું કે રક્ષક જ જે લુંટારો હોય તો પોકાર ક્યાં કરવો? દાસીએ માટીનો કઠાણ લોંદો લગાવી કાણું બંધ કરી દીધું અને ચાલતી ગઈ. એ પ્રમાણે સાધુનું મન સંયમથી બહાર નીકળે તો તે સાધુએ પ્રશસ્ત પરિણામ વડે અસત સંકલ્પ રૂપ કિને ચાસ્ટિારૂપ જળના રક્ષણ માટે બંધ કરી દેવું. કેવા આલંબનથી? જેની સુંદરતાની મોહ ઉત્પન્ન થયો હોય, તેના સંબંધી વિચારવું કે - “તેણી મારી નથી” કેમ કે દરેક પોતાના કમના ફળ ભોગવે છે. એમ સમજી રાગને નિવારે અને તત્ત્વદશી હોય તો પરમાર્થ સમજીને પાપથી પાછો ખસે. • • -
એક વણિક પુત્ર હતો, તે ચીનો ત્યાગ કરી સુગપાઠ મોટે ગોખે છે. પણ તેને થયું કે તેણી મારા ઉપર સગવાળી હતી, હું તેને શા માટે છોડું સાધુવેશમાં ઉપકરણ સહિત ઘેર જવા નીકળ્યો. સી પાણી લેવા તળાવે સાવી, ત્યાં તે ઉભો રહ્યો. સી શ્રાવિકાબની હતી, ઈક્ષા લેવા ઇચ્છતી હતી. સ્ત્રી ઓળખી ગઈ, સાધુનથી ઓળખતે, તેણે ટીની પૃચ્છા કરી, દક્ષા છોડવી છે તેમ જણાવ્યું. શ્રી વૈરાગ્યવાન હતી, તે જૂઠું બોલ કે તે આ તો બીજા સાથે ગઈ. સાધુને થયું કે ભગવંતે સત્ય જ કહ્યું છે “તે મારી નથી, હું તેને નથી.” એમ પરમ સવેગ પામ્યો અને બોલ્યો કે હું પાછો ફરું છું. પછી એ શીખામણ આપી કે જીવિત અનિત્ય છે, કામ-ભોગ નાશ થનારા છે
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________
_ ૯૫
૨ - ૯ ઇત્યાદિ કવાલી પ્રગમ ધર્મ સમજાવ્યો. સ્થિર થયો આચાર્ય પાસે કરી પ્રવજ્યા ગ્રહણ કરી સ્થિર થયો. આ પ્રમાણે આત્માને સાધુએ સ્થિર કરવો જોઈએ.
એ પ્રમાણે અંતર મનના નિગ્રહનો વિધિ કહ્યો. પણ તે બાહ્ય વિધિ સિવાય કરવો શક્ય નથી, તેથી તેનું વિધાન બતાવે છે -
• સત્ર - ૧ -
આતાપના લે, સુકુમારતાનો ત્યાગ કર, કામ ભોગોનો અતિમ કર, દુ:ખ હણે જ રતિકાત થશે. હેપભાવનું છેદન કર, રાગભાવને દૂર કર. એમ કરવાથી તે સંસારમાં સુખી થઈશા,
• વિવેચન - ૧૦
સંયમના ઘરમાંથી મન નીકળી ન જાય તે માટે (ગુરુ શિષ્યને કહે છે -) તું આતાપના કર - *- ઉણોદરી આદિ કર, આના વડે શરીરની ઉત્પન્ન દોષનો પરિહાર કરવા કહે છે, તથા સુકુમારસ્વનો ત્યાગ કર, આના વડે ઉભય સમુત્ય દોષ પરિહાર કહ્યો. કેમકે સુકુમારસ્વથી કામેચ્છા પ્રવર્તે છે અને સ્ત્રીઓને પ્રાર્થનીય થાય છે. આ પ્રમાણે ઉભય આસેવનથી “કામ”નું ઉલ્લંઘન કર. કેમકે ઉલ્લંઘનથી તેટલું જ દુ:ખ થશે. કેમકે “ફામ'નો દુઃખ સાથે સંબંધ છે. હવે ‘કામ' ઉલ્લંઘન વિધિ કહે છે - હેષને છેદ, સગ દૂર કર. કઈ રીતે? સમ્યમ્ જ્ઞાનબળથી અને વિપાક - આલોચનાદિ વડે. શબ્દાદિ વિષયો જ કામ છે. ઍમ કસ્વાથી ફળ શું? સુખી થઈશ. ક્યાં? સંસારમાં. મોક્ષ ન પામ ત્યાં સુધી સુખી થઈશ.બીજા સંપરાનો અર્થ પરીષહ, ઉપસર્ગ કરે છે. સંયમગૃહથી મન ન નીકળે માટે ચિંતવે કે -
• સૂત્ર • ૧૧ થી ૧૪ -
(૧૧) અગધન કૂળમાં ઉત્પન્ન સર્ષ પ્રજવલિત દુસહ અગ્નિમાં કૂદી જાય છે, પણ વમન કરેલ વિષને પાછું પીવાની ઇચ્છા કરતા નથી. (૧૨) દે અપયશના કામી તને ધિક્કાર છે, કે તું અસંયમી જીવનને માટે વમન કરેલ ને પાછું પીવા ઇચ્છે છે. આના કરતાં તો તું મરી જાય તે જ યોગ્ય છે. (૧૩) હું ભોજરાજાની પુત્રી સામતી અને તું અંધકવૃપિયનો પુત્ર રથનૈમિ છે. ગંધનકુળના સર્ષ સમાન ન થઈએ. તેથી તું સ્વિરચિત્ત થઈને સંયમનું પાલન કર (કેમકે) (૧૪) તું છે. જે રૂપિઓને જોઈન, તેના પ્રત્યે જે અાવે રાગ ભાવ કરીશ તો વાયુથી રાહત હડ વનસ્પતિ માફક અસ્થિરાત્મા થઈ જઈશ,
• વિવેચન : ૧૧ થી ૧૪ -
(૧૧) પાકનંદે વિચારે છે કે આ વાળા માળાથી આકુળ પણ મુસ્કુરાદિ રૂપ નહીં, તે ધૂમાડાથી પ્રત્યક્ષ છે, પણ ઉલ્કાપાત જેવી અગ્નિ નથી અને દુઃખથી તેમાં પડાય તેવું છે. અર્થાત બળતાં પ્રત્યક્ષ અગ્નિમાં પડવું, દુખદાયી છે. છતાં તે સ્વીકારીને પણ વમેલ ઝેર પાછું પીવા અધન કૂલોત્પન્ન સાપો ઇચ્છતા નથી. નાગના બે ભેદ -
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮૬
દશવૈકાલિકમૂલસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
ગંધન અને અર્ગંધન. તેમાં ગંધન કોઈને કરડે, તો મંત્રવાદી મંત્રથી બોલાવે, તો તે ઝેર પાછું પી જાય પણ અંગધન સર્પ બળી મરે પરંતુ ઝેર ન પીએ. તેન ઉપસંહાર આ પ્રમાણે છે - જો તિર્યંચ પણ કુળના અભિમાનથી જીવિતને તજે, પણ વમેલું ઝેર પાછું ન પીએ. તો હું જિનવચનજ્ઞ વિષય વિપાક્તા દારૂણ ફળ જાણનારો કઈ રીતે ભોગને વાંછુ? આ જ વિષયમાં બીજું ઉદાહરણ કહે છે -
જ્યારે અરિષ્ટનેમિએ દીક્ષા લીધી, ત્યારે રથનેમિએ રાજીમતીને પરણવા ઇચ્છા જણાવી, પરંતુ રાજીમતી પણ કામભોગથી નિર્વિર્ણ થઈ ગયેલી, તેણીએ જાણ્યું કે આ મારામાં આસક્ત છે. કોઈ વખતે તેણીએ મધ ઘી સાથે પેયી પીધી. સ્થનેમિ આવ્યો ત્યારે રાજીમતીએ મીંઢણચૂર્ણ ફાકી વમન કર્યું. પેચીની ઉલટી થઈ. સ્થનેમિને તે પીવા કહ્યું. તે બોલ્યો વમેલું કેમ પીવાય? રાજીમતીએ તેને કહ્યું - તો અરિષ્ટનેમિ સ્વામી વડે તજાયેલી મને કેમ પીવા ઇચ્છો છો? આ વિષયનું અધિકૃત સૂત્ર કહે છે -
-
(૧૨) રાજીમતીએ કહ્યું - તારા પૌરુષને ધિક્કાર થાઓ. હે યશના કામી! ઉલટો અર્થ છે - હૈ અપયશના કામી! તને ધિક્કાર થાઓ, કેમકે તું અસંયમ જીવિત હેતુથી, ભગવંતે તજેલીને વમેલા ભોજન માફક ગ્રહણ કરવા ઇચ્છે છે, તેથી તારે જીવવા કરતાં મર્યાદા ઉલ્લંઘવાથી મરવું સારું છે. આ પાપ કરવું સારું નથી. પછી રાજીમતીએ ધર્મ કહ્યો. રથનેમિ બોધ પામ્યો, દીક્ષા લીધી. તેને બોધ આપીને રાજીમતીએ પણ દીક્ષા લીધી. કોઈ દિવસે, તે રથનેમિ દ્વારાવીમાં ભિક્ષાર્થે સ્વામી પાસે આવ્યા. વરસાદને કારણે કોઈ ગુફામાં પ્રવેશ્યા. રાજીમતિ પણ સ્વામીને વંદનાર્થે ગયેલા. વાંદીને ઉપાશ્રયે પાછી જતા હતા. માર્ગમાં વર્ષાથી ભીંજાતા તે જ ગુફામાં પ્રવેશ્યા, ભીંજાયેલા વો ખુલ્લા ફરી પસાર્યા. તેણીના અંગ - ઉપાંગ જોઈને રથનેમી તેણીમાં આસક્ત થયા, રાજીમતી પણ તેની ચેષ્ટાથી તેના અશુભ ભાવોને ઓળખી ગયા.
ત્યારે તેને આમ કહ્યું -
(૧૩) હું ભોગરાજ - ઉગ્રસેનની પુત્રી છું, હું અંધકવૃષ્ટિ - સમુદ્ર વિજયનો પુત્ર છે. આપણા બંનેનું ઉત્તમ ફળ છે. આપણે ગંધનકુળના સાપ જેવા ન થઈએ. - ૪ - સુખે સંયમમાં ચર - સર્વ દુઃખ નિવારક ક્રિયાને કર.
(૧૪) જો તું આવી ઇચ્છા કે પ્રાર્થના કરીશ કે જ્યાં જ્યાં સ્ત્રીઓ જોઈશ, તેમાં તેમાં આ શોભન કે અશોભન છે, આ સેવવા યોગ્ય છે એવો ભાવ કરીશ, તો વાયુથી હણાયેલ ‘હડ' વનસ્પતિની જેમ અસ્થિત આત્મા થઈશ. સંસાર સાગરમાં પવનથી પ્રેરિત સુખ-દુઃખના ક્ષયનું નિબંધન જે સંયમ તેના ગુણોમાં મૂળ - ચિત્ત ન રહેવાથી આમ તેમ ભટકીશ.
ચાસ્ત્રિ લીધેલ રાજીમતીનું આવું વૈરાગ્યોત્પાદક સુભાષિત વચન રથનેમીએ સાંભળ્યું. ત્યારે અંકુશથી હાથી વશ રહે તેનું દૃષ્ટાંત ઃ- વસંતપુર નામે નગર હતું. ત્યાં એક શ્રેષ્ઠીવધૂ નદીમાં ન્હાતી હતી. તેને જોઈને યુવકે પૂછ્યું, તું સુખથી ન્હાઈ? આનંદથી શોભીત છે. હું અને આ કિનારાના વૃક્ષો તારા પગે પડીએ છો, ત્યારે તેણી બોલી - તને
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨ . I ૧૧ થી ૧૪ નદી શુભદા થાઓ, નદીવૃક્ષો ઘણું જીવો. સુસ્નાત પૂછનારનું પ્રિય કરવા અમે પ્રયત્ન કરીશું. તે યુવક તે સ્ત્રીના ઘર કે દ્વારને જાણતો ન હતો. તપાસ કરતાં તે સ્ત્રીની ભાળ મેળવી. પરંતુ યુવક તેનો વિરહન સહી શક્યો. પરિબ્રાજિકાને શોધીને ભિક્ષા વડે સંતુષ્ટ કરી. તેણીએ પૂછ્યું કે તારી શી સેવા કરું? તેણે કહ્યું- અમૂકની પુત્રવધૂને તું મારી કર. પરિવ્રાજિાએ સ્ત્રીને સંદેશો આપ્યો. તે સ્ત્રીએ રોષથી શાહીવાળી હથેળી કરી, તેણીની પીઠમાં પંચાંગુલીની છાપ પાડી. યુવક સમજી ગયો કે કૃષ્ણ પાંચમે પાછલા દ્વારેથી આવવા કહ્યું છે. તે બંને અશોકવાટિકામાં મલ્યા અને સાથે સુતા.
મોડી રાત્રે પેશાબ કરવા નીકળેલ સસરાએ તેમને જોયા. ખબર પડી કે આ કોઈ દુરાચારી છે. પુત્રવધૂના પગનું ઝાંઝર કાઢી લીધું. સ્ત્રીએ જાણ્ય, યુવકને ભગાડી દીધો. આપત્તિમાં સહાય કરવાનું વચન લઈ લીધું. તે સ્ત્રી પોતાના પતિને ઉઠાડીને ગરમીના બહાને બહાર લાવી, બંને ત્યાં સૂઈ ગયા. પછી પતિને ઉઠાડીને ફરીયાદ કરી કે સસરાજી પગનું ઝાંઝર લઈ ગયા, આ યોગ્ય છે? સસરાએ પુત્રને સમજાવ્યું કે આ સ્ત્રી દ્રારિણી છે. તે સ્ત્રી બોલી કે હું બધાનાં દેખતા મારું કલંક દૂર કરીશ. યક્ષ મંદિરે ચાલી, યક્ષના પગમાં અપરાધી ન નીકળી શક્તા, નિરપરાધી નીકળી જતાં હતાં. ત્યારે તે યુવક - પ્રિયતમ પિશાચરૂપ કરીને આવ્યો, પેલી સ્ત્રીને ગળે વળગી પડ્યો. પછી તે સ્ત્રી યક્ષ પાસે જઈને બોલી કે મારા પતિ અને આ પિશાસને છોડીને જો મેં કોઈ પૂરને જામ્યો - સેર્યો હોય, તો મને અટકાવજે.
યક્ષ વિલખો થઈ વિચારે છે કે આ ધૂત મને પણ છેતરે છે. આ ધૂર્તા સતી નથી. પરંતુ હું પણ તૈણીથી છેતરાયો છું. યક્ષ વિચારતો હતો તેટલામાં તેણી નીકળી ગઈ, લોકોએ તે વૃદ્ધનો ઘણો તિરસ્કાર કર્યો. તે અધૃતિથી તે વૃદ્ધની નીદ્ધા ચાલી ગઈ. રાજાએ તેને અંતપુર રક્ષક રૂપે નીમ્યો. અભિષેક્ય હાસ્તિ રન વાસગૃહની નીચે બાંધેલો. કોઈ સણી મહાવતમાં આસક્ત થઈ. હાથી સુંઢ વડે તેણીને નીચે ઉતારતો. સવારે પાછી મૂકી દેતો. એ પ્રમાણે કાળ જતો હતો. કોઈ બે ગણીને બહુ મોડું થતાં મહાવતે હાથીની સાંકળ વડે મારી. રાણી બોલી કે હું કંઈ સૂઈ નહોતી ગઈ. તું મારા ઉપર રોષ ન કર. તે વૃદ્ધ આ બધું જોઈને વિચાર્યું કે જ્યારે રક્ષાયેલી સહીઓ આવું કરે તો સદા સ્વચ્છેદા સ્ત્રી આવું કરે તેમાં શી નવાઈ? સવારે બધાં જાગી ગયા, પણ પેલો વૃદ્ધ સૂઈ ગયેલો તે ન ઉડ્યો. રાજાએ સુવા દીધો. ઘણાં કાળે ઉઠ્યો ત્યારે પૂછતાં બધું કહી દીધું - કોઈ એક રાણી છે, તે દુરાચાર કરે છે.
સજાએ માટીનો હાથી કરાવ્યો. આની પૂજા કરીને ઉલ્લંઘો. ત્યારે બધી વાણીએ ઉલ્લંઘન કર્યું. એક રાણીએ બોલી - હું કરું છું, હું નહીં ઉલ્લંધુ. ત્યારે રાજાએ કમળ માર્યું. તેણી મૂર્શિત થઈ પડી ગઈ. રાજાએ જાણ્યું કે આ અપરાધિની છે. સણીને કહ્યું કે - ઉન્મત હાથી ઉપર બેસી શકે છે અને માટીના હાથીથી ડરે છે? સાંકળનો માર સહે છે, કમળથી મૂછ પામે છે? તેના શરીરે સાંકળનો પ્રહાર જોયો. ક્રોધિત થઈને રાણી, મહાવત તથા હાથી ત્રણેને ડુંગર ઉપર ચડાવ્યા. મહાવતને કહ્યું - હાથીને નીચે પાડી
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________
દશવૈકાલિકમૂલસૂત્ર-સટીક અનુવાદ દે. બંને બાજુ વેણુગ્રાહ રાખ્યા. હાથીએ ક્રમશઃ એક, બે, ત્રણ પગ ઉંચા કરીને માત્ર એક પગે ઉભો રહ્યો. લોકો કહેવા લાગ્યા કે આવા હસ્તિનને શા માટે મારો છો? હારીને નીચે ઉતારવા કહ્યું - મહાવતે અંકુશ બતાવીને હાથીને નીચે ઉતાર્યો. તે વખતે અંકુશ બતાવીને ઉતારેલ.
આ દૃષ્ટાંતનો પરમાર્થ સૂત્રાર્થથી કહ્યો છે. • સુત્ર - ૧૫, ૧૬ -
(૧પ) તે સયતી - સામતીના સભાષિત વચનો સાંભળીને તે રથનેમિ, અકુશથી હાથી સ્થિર થયો તેમાં સ્થિર થઇ ગયા. (૧૬) સંબુદ્ધ, પ્રવિરક્ષણ અને પંડિત રામ જ કરે છે. તે પુરુષોત્તમ (રયનેમિ)ની માફક ભોગોથી નિવૃત્ત થઈ જાય છે. - ૦ - તેમ હું કહું છું.
• વિવેચન ૧૫, ૧૬
એ પ્રમાણે સંબુદ્ધ - બુદ્ધિમાનો કરે છે. અથવા સમ્યગ દર્શન સહિત કે દર્શન એકી ભાવથી બુદ્ધ તે સંબુદ્ધ - વિષય સ્વભાવને જાણેલા અથવા સખ્યમ્ દષ્ટિ. તેઓ પંડિત • સમ્યગુ જ્ઞાનવંત અને પ્રવિક્ષણ - ચાસ્ત્રિના પરિણામવાળા હોય છે. બીજા કહે છે - સંબુદ્ધ એટલે સામાન્યથી બુદ્ધિમંત પંડિતો - વમેલા ભોગોના આસેવન દોષને જાણનારા, પ્રવિચક્ષણ - પાપભીરુ. તેઓ પૂર્વના અનાદિ અભ્યાસથી કર્થના પામે તો પણ ભોગથી પાછા ખસે છે, જેમ આ પુરુષોત્તમ રથનેમિ પાછા ખસ્યા.
(શંકા) રથનેમિનું પુરુષોત્તમત્વ કઈ રીતે? જે દીક્ષા લીધા પછી પણ વિષયાભિલાષી થયા? (સમાધાન) અભિલાષ થયા પછી પણ પ્રવૃત્તિ ન કરી તેથી. કાપુરષો અભિલાષને અનુરૂપ પ્રવૃત્તિ કરે છે. (શંકા) દશવૈકાલિક એ નિયત મૃત જ છે. કહ્યું છે • જ્ઞાતા અધ્યયનના ઉદાહરણો. ઋષિભાષિત અને પ્રકીર્ણક શ્રત એ અનિત્ય છે, બાકીના નિયત છે. તો અભિનવ ઉત્પન્ન આ ઉદાહરણ તેમાં કઈ રીતે આવ્યું? નિયત કૃતમાં પણ કોઈ એવા અર્થમાં હોય છે. ઉત્સન્ન શબ્દના ગ્રહણથી “પ્રાયઃ નિયત પણ સર્વથા નહીં” એવો અર્થ છે. બ્રવીમિ - સ્વબુદ્ધિથી નહીં પણ તીર્થકર ગણધરના ઉપદેશથી આ કહેલ છે. - X-.
મુની દીપરત્નસાગરે કરેલા રાધ્યયન - ૨ નો ટીકા સહિતનો અનુવાદ પૂર્ણ
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________
આ૦ ૩ ભૂમિકા
જ રયાન - ૩ - શુહિકાચારકા .
- - - - - - - શ્રામસ્થપૂર્વક અધ્યયનની વ્યાખ્યા કરી. હવે શુલ્લિકાચાર કથા આરંભીએ છીએ. તેનો સંબંધ આ છે - અધ્યયન બે માં કહ્યું- ધર્મ સ્વીકારનાર નવા સાધુને તેમાં અવૈર્યનો સંમોહ થાય તો વૃતિવાળા થવું. અહીં તે ધૃતિ આચારમાં કરવી પણ અનાચારમાં નહીં તે કહેલ છે. આ જ આત્મસંયમનો ઉપાય છે. - *- આ સંબંધે આવેલ આ અધ્યયનના ચાર અનુયોગદ્વાર પૂર્વવતુ. નામનિષ્પન્ન નિક્ષેપામાં
ક્ષલ્લિકાયાર કથા” નામ છે. તેમાં ક્ષલ્લિક, આરપાર અને કથાનો નિક્ષેપ કરવો. મોટાની અપેક્ષાથી ક્ષુલ્લક (લઘુ). તેથી પહેલાં મોટું બતાવે છે -
• નિયુક્તિ - ૧૬ થી ૧૮૧ - વિવેચન
કોઈનું નામ મોટું હોય તે નામ મહતું. મોટાની સ્થાપના તે સ્થાપતનમહા. અચિત્ત મહાત્કંધ તે દ્રવ્યમહતુ, લોકલોકાકાશ તે ક્ષેત્રમહત, અતીત આદિ ભેદ સંપૂર્ણ તે કાલમા. પ્રધાન મહતુ ત્રણ પ્રકારે - સંચિત, અચિત્ત, મિશ્ર. સચિત્ત ત્રણ ભેદે - દ્વિપદ, ચતુષ્પદ, આપદ. તેમાં દ્વિપદોમાં તીર્થકર પ્રધાન છે, ચતુષ્પદોમાં હાથી, અપદોમાં ફણસ, અયિત્તમાં વૈર્ચ રત્ન, મિશ્રમાં વૈડૂદિ વિભૂષિત તીર્થકર પ્રધાન છે. તેથી તેનું મહતુ પણું છે. પ્રતીત્ય મહતું એટલે એકની અપેક્ષાએ બીજું, જેમઆમળા કરતાં બિલ્વ ફળ, બિલ્વ કરતાં કોઠું એ મોટા ફળ છે. ભાવમહત્ ત્રણ ભેદે છ - પ્રાધાન્યથી, કાળથી, આશ્રયથી. પ્રાધાન્યથી ક્ષાયિકભાવ મહાન છે, કેમકે તે મુક્તિનો હેતુ છે. કાળથી પારિમાણિક પ્રધાન છે, કેમકે જીવત્વ અને અજીત્વ પરિણામનું અનાદિ અનંતપણું હોવાથી અજીવો જીવપણે અને જીવો અજીવપણે કદી પરિણમતા નથી. આશ્રયથી દચિકભાવપ્રધાન છે. કેમકે ઘણાં જીવોએ તેનો આશ્રય કયાં છે - બધાં સંસારી જીવો તેમાં વિધમાન છે. આ મહત્વનો પ્રતિપક્ષ તે ક્ષુલ્લક.
ક્ષુલ્લકમાં નામ, સ્થાપના સુગમ છે. દ્રવ્યલક તે પરમાણુ ક્ષેત્ર શુલ્લક તે આકાશ પ્રદેશ, કાલ ક્ષુલ્લક તે સમય. પ્રધાન સુલક તે સચિત્ત આદિ ત્રણ. સચિત્તમાં દ્વિપદ સુલક તે અનુત્તર દેવો, શરીમાં ક્ષુલ્લક તે આહારક શરીર. ચતુષ્પદમાં સિંહ, અપદમાં જાતિકુસુમ. અચિત્તમાં વજ, મિશ્નમાં શય્યામાં રહેલ અનુત્તર દેવ પ્રતીત્વ ક્ષુલ્લક તે કોઠા ફરતાં બિલ્વફળ નાનું છે ઇત્યાદિ. ભાવક્ષુલ્લક તે ક્ષાયિક ભાવ. કેમકે તેનો થોડા જીવો આશ્રય કરેલ છે. આ ક્ષુલ્લક નિક્ષેપ કહ્યો.
હવે “આચાર'નો નિક્ષેપો - પૂર્વે જે નિક્ષેપા ક્ષુલ્લકના કહ્યા, તેમાં ફક્ત ‘પ્રતીત્યક્ષલ્લક છે, તેનો અહીં અધિકાર છે. કેમકે જે મોટી આચાર કથા જે ધમર્થકામ અધ્યયન નામે છે, તેની અપેક્ષાએ ક્ષલ્લિકા છે. આયાર નિક્ષેપ ચાર ભેદે - નામાચાર, સ્થાપનાચાર, દ્રવ્યાચાર, ભાવાચાર તેનો ભાવાર્થ આ છે નામ અને સ્થાપના ગૌણ છે. હવે દ્રવ્યાચાર કહે છે - નામન, ધાવન, વાસન, શિક્ષાપન, સુકરણ અવિરોધી દ્રવ્ય જે લોકમાં છે. તેને દ્રવ્યાચાર જાણવો. - x- દ્રવ્યનું તે-તે પ્રકારે પરિણમવું તે.
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________
દશવૈકાલિકમ્બ ન્સટીક અનુવાદ નામન’નું અવનતિકરણ તે બે ભેદ છે - આચારવાનું અને અનાચારવાળ. તેનું પરિણામ અયુક્ત આવે અથવા તો યુકત આવે. તેમાં તિનિશિલતાદિ આચાસ્વાળી છે, એરંડાદિ અનાયાવાળા છે. તિનિશિલતા જેમ વાળે તેમ વળે છે, પણ એરંડાને નહીં એ પ્રમાણે બધે ભાવના કસ્વી. વિશેષમાં ઉદાહરણ કહે છે - ધાવનમાં હરિદ્રા
ક્તવસ્ત્ર આચારવાનું છે, એટલે હળદરથી રંગેલું હોય તે સુખેથી. દોવાય છે. પણ કૃમિ ગવાળું અનાયાર છે, કેમકે તેમાં રંગાયેલ કપડું ધોતાં ન ધોવાય. પાટલા કુસમ આદિ સુગંધીવાળું થાય તે આચારવંત, પણ વૈડૂર્ય રત્નાદિ કશાથી પણ સુગંધીવાળું ન થાય માટે તે અનાયારવાળું છે. ઇત્યાદિ દાંતો - - - જાણવા. આ પ્રમાણેનાં દ્રવ્યો જે લોકમાં છે, તે જ તેના આચાર દ્રવ્યમાં અતિરેકથી દ્રવ્યઆચાર". આચારણ પરિણામના વિવક્ષિતત્વથી દ્રવ્યાચાર છે. ભાવપણામાં પણ ગુણના અભાવથી દ્રવ્યાચાર જાણવો.
દ્રવ્યાચાર કહ્યો. હવે માવાચાર કહે છે - • નિર્યુક્તિ • ૧૮૨ થી ૧૮૮ + વિવેચન -
દર્શનાચાર, જ્ઞાનાચાર, સા»િાચાર, તપાચાર, વીર્વાચાર એ પાંચ ભેદે ભાવાચાર જાણવો. તેમાં દર્શન એટલે સમ્યગદર્શન પણ ચક્ષુ આદિ દર્શન નહીં તે ક્ષાયોપશામિકાદિ રૂપત્નશી ભાવ જ છે. તેથી તેનું આચરણ તે દર્શનાયાર. એ પ્રમાણે બધામાં યોજવું. હવે ભાવાર્થ કહે છે -
નાસાર આઠ ભેદ છે . નિઃશંકિત આદિ. જેનામાંથી શંકા નીકળી ગયેલ છે, તે નિઃશકિત અર્થાત દેશ શંકા રહિત. તેમાં દેશ શંકા આ રીતે - જીવન્ત સમાન છે, તો એક ભવ્ય અને બીજી અભવ્ય કેમ? સર્વ શંકા- પ્રાકૃતમાં બધાં શાસ્ત્રો હોવાથી તે પરિકલ્પિત જ હશે. પણ વિચારતા નથી કે ભાવો હેતુથી ગ્રાહ્ય છે, અહેતુથી અગ્રાહ્ય છે. તેમાં હેતુગ્રાહ્ય તે- જીવ અસ્તિત્વ આદિ. અહેતુગ્રાહ્ય તે ભવ્યત્વ આદિ, કેમકે અમારા જેવા ઇંદ્રિયાનીઓને તે હેતુનું પ્રાકૃષ્ટ જ્ઞાનનું ગોચરત્વ ન થઈ શકે. પ્રાકૃતમાં ચવાનું કારણ પણ બાધા આદિ સાધારણ માટે છે. તે દષ્ટ, ઇષ્ટ અને અવિરુદ્ધ છે. તે માટે આવશ્યકમાં પેયનું દષ્ટાંત જાણવું. નિઃશંકિત જીવ જ અહંત શાસન પ્રતિપન્ન છે. તે દર્શનના આચરણના પ્રાધાન્યની વિવક્ષાથી દર્શનાચાર કહેવાય છે. અહીં દર્શન અને દર્શનીનું અભેદત્વ કર્યું. ઇત્યાદિ - -
આ પ્રમાણે શેષ પદોમાં પણ કહેવું
૦ નિકાંક્ષિત - દેશ અને સર્વકાંક્ષા સહિત. દેશકાંક્ષા તે દિગંબર દર્શનાદિને ઇચ્છે, સર્વકાંક્ષા તે બધાં દર્શનની ઇચ્છા કરે. પણ છે જીવ નિકાયની પીડા, તથા અસત પ્રરૂપણાના લાગતા દોષને વિચારતો નથી. અહીં રાજા અમાત્યનું ઉદાહરણ આવશ્યક સૂત્ર મુજબ જાણવું.
૦ વિચિકિત્સા - જેનો મતિ વિભ્રમ દૂર થયો છે તે. કોઈ માને કે આ જિનદર્શન તો સારું છે, પણ તેમાં પ્રવૃત્ત એવા મને તેનું ફળ મળશે કે નહીં મળે તે વિચિકિત્સા છે.
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________
દેao 3 ભૂમિકા - X- વિકલ્પરહિત ભાવ તે નિર્વિચિકિત્સા. અહીં અંશ વડે જ નિઃશંકિતથી ભિન્ન છે. અહીં વિધા સાધકનું દૃષ્ટાંત આવશ્યકમાં છે. અથવા નિલિચિકિત્સા એટલે સાધુ જુગુપ્સારહિત. અહીં શ્રાવકપુત્રીનું દષ્ટાંત આવશ્યકમાં છે.
૦ અમૂઢ દૃષ્ટિ - બાલ તપસ્વીની તપોવિધા અથવા અતિશય દર્શનથી મૂઢ ન બને, મૂટ- સ્વરૂપથી ચલિત ન હોય. દૃષ્ટિ- સખ્ય દર્શન રૂપ. અહીં સુલતા શ્રાવિકાનું દસંત છે - અંબડ નામે લૌકિક ઋષિ રાજગૃહ જતો હતો, ત્યારે ગણાં ભવ્ય જીવોના સ્થિરીકરણાર્થે ભગવંતે ‘સુલતા' ના ખબર પૂછવા કહ્યું. અબડને થયું ફુલસા પુન્યવતી છે. અબડે તેણીની અનેક રીતે પરીક્ષા કરી, તેણી સંમૂઢ ન થઈ. એ પ્રમાણે કુતીર્થીની બહદ્ધિ જોઈને, કોઈએ તેનાથી સંપૂટ ન થવું, તે અમૂઢ દૃષ્ટિ.
આટલો ગુણીપ્રધાન દર્શનાચારનો નિર્દેશ કર્યો. હવે ગુણ પ્રધાન કહે છે - ૦ઉપબૃહણા અને સ્થિરીકરણ - સમાન ધાર્મિકોના સદ્ગણોની પ્રશંસા વડે તેની વૃદ્ધિ કરવી તે ઉપબંદણા અને ધર્મથી સીદાતાને ધર્મમાં સ્થાપવા તે સ્થિરીકરણ.
ઉપવૃંહણાનું દૃષ્ટાંત - રાજગૃહ નગરમાં શ્રેણિક રાજા હતો. શક્રેન્દ્ર તેના સમ્યક્તને પ્રશંસું. એ દેવે તેની શ્રદ્ધા ન કરીને, શ્રેણિક બહાર જતાં ફુલ્લક રૂપે માછલાં પકડવા લાગ્યો શ્રેણિકે અટકાવ્યો. આગળ ગર્ભવતી સાળી જોઈ. તેમને કોઈ ન જાણે કેમ તેનું પ્રસૂતિ કાર્ય કર્યું. ત્યારે તે દેવે દિવ્યરૂપ પ્રગટ કરી કહ્યું - ઓ શ્રેણિક ! તમે જન્મ અને જીવિત બંનેને સફળ કર્યા છે કે, જે તમારી પ્રવચન ઉપર આવી ભક્તિ છે. આ રીતે સાધર્મિકને ઉપવૃંહણા કરે.
૦ સ્થિરીકરણનું ઉદાહરણ - ઉજ્જૈનીમાં આષાઢાચાર્ય કાળ કરતા સાધુને કહેતા કે મને દર્શન આપજે, ઉત્તરાધ્યયનમાં આ દષ્ટાંત જોવુ તે ચાસ્ટિા મૂકવા તૈયાર ચયા ત્યારે છેલ્લા શિષ્ય સ્થિર કર્યા.
0 વાત્સલ્ય અને પ્રભાવના - વાત્સલ્ય એટલે સમાન ધાર્મિકને પ્રીતિ અને ઉપકારનું કારણ. પ્રભાવના એટલે ધર્મકથાદિ વડે તીર્થની ખ્યાતિ કરવી છે. તેમાં વાત્સલ્યમાં દષ્ટાંતવજ સ્વામી જે રીતે દુર્મિક્ષમાં સંઘની રક્ષા કરી ઇત્યાદિ આવશ્યક ટીકાથી જાણવું. પ્રભાવનાનું દૃષ્ટાંત -- વજસ્વામીએ જે રીતે અનિશીખ પાસેથી ફૂલો લાવી શાસન પ્રભાવના કરી, આ પણ આવશ્યકથી જાણવું. એ પ્રમાણે સાધુએ સર્વ પ્રયત્નથી કસ્વી. - x-x
- પ્રવચન પ્રભાવના સ્વ અને પર ઉપકારિણી છે, તીર્થંકર નામ-કર્મ બંધાવનારી છે. તેથી ભેદ વડે પ્રવચન પ્રભાવકોનું સ્વરૂપ કહે છે અતિશયી - અવધિ આદિ જ્ઞાનથી યુક્ત, આકર્ષ ઔષધિ આદિ ઋદ્ધિ વાળા સાધુ કે આચાર્ય. વાદી, ધર્મકથી, ક્ષપક (તપસ્વી), નૈમિત્તિક એ પ્રસિદ્ધ છે. વિદ્યાસિદ્ધ - આર્ય ખપૂટ માફક સિદ્ધમંત્ર, મંત્રી આદિ તે જ સંમત, મહારાદિ તે ગણ સંમત, “ચ' શબ્દથી દાન શ્રાદ્ધકાદિ લેવા. આ બધાં તીર્થ અતિ પ્રવચનની પ્રભાવના કરે છે - X. દર્શનાચાર કહ્યો.
હવે જ્ઞાનાચાર કહે છે - અંગપ્રવિષ્ટ આદિનો કહેલાં કાળમાં જ સ્વાધ્યાય
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________
દશવૈકાલિકણ્વ સટીક અનુવાદ કરવો, અન્ય સમયે નહીં. કેમ કે તે તીર્થકર વચન છે. - - અહીં ઉદાહરણ છે - એક સાધુ પ્રાદોષિકકાળમાં પહેલી પોરિસિ પૂરી થયા પછી કાલિક શ્રુત ભણતા હતા. સમ્યફ દષ્ટિ દેવતાએ વિચાર્યું કે આને કોઈ પ્રાંત દેવતા છળે નહીં તેમ કરે. તેણી “છાસ લ્યો ને છાસ” એમ બોલતી વારંવાર ત્યાંથી ચાલે છે. સાધુને સ્વાધ્યાયમાં વિધાત થતાં તે બોલે છે • હે અજ્ઞાની સ્ત્રી! શું આ છાસ સવો કાળ છે? દેવી બોલી - તો શું આ કાલિક શ્રત ભણવાનો સમય છે? ત્યારે સાધુએ જાણ્યું કે આ કોઈ સામાન્ય સ્ત્રી નથી, તુરંત ઉપયોગ મૂક્યો, મધ્યરાત્રિ જાણી, “મિચ્છામિ દુક્કડ” દીધું. - x x- એ રીતે કાળે સ્વાધ્યાય કરવો.
0 ભૂતગ્રહણ કરનાર ગુરૂનો વિનય કરવો જોઈએ. વિનય - અભ્યત્યાન, પગ ધોવા વગેરે. અવિનયથી ગૃહીત સફળ થાય છે. ઉદાહરણ - શ્રેણિક સજાની રાણીએ કહ્યું. મને એક સ્તંભ પ્રાસાદ કરાવી દો. અધ્યયન - ૧ - માં કહેલ છે. તેથી વિનયથી ભણવું, અવિનયથી નહીં
ચુતગ્રહણમાં ઉધતે ગુરનું બહુમાન કરવું જોઈએ. તેથી ક્ષેપ વિના મૃતનું અધિક ફળ થાય છે. વિનય અને બહુમાન સંબંધી આ ચૌભંગી કહે છે- (૧) વિનય અને બહુમાન યુકત, (૨) વિનય રહિત-બહુમાનયુક્ત, (૩)વિનયયુક્ત• બહુમાન રહિત. (૪) વિનય - બહુમાન રહિત વિનય અને બહુમાનનું દષ્ટાંત --
એક પહાડની ગુફામાં શિવનું મંદિર હતું. ત્યાં બ્રાહાણ અને ભીલ બંને પૂજા કરતા હતા. બ્રાહમણ - x- વિનયવાળો હતો, પણ બહુમાન રહિત હતો. પણ ભીલ શિવ પ્રત્યે બહુમાનાભાવ રાખે છે, પણ વિનય નથી તેથી ગંદા પાણીથી સ્નાન કરાવે છે. શિવ તેની સાથે પ્રત્યક્ષ વાતો કરવા લાગ્યા. બ્રાહ્મણે બંનેનો સ્વર સાંભળ્યો. ભીલ ગયા પછી બ્રાહાણે શિવની સેવા કરી, ઠપકો આપ્યો કે તું આવો કટપૂતના શિવ છે, આવા હલકી જાતના સાથે વાતો કરે છે? શિવે કહ્યું તેનામાં બહુમાન છે, જે તારામાં નથી. કોઈ વખતે શિવની એક જ આંખ જોઈ, બ્રાહ્મણ રડીને શાંત થઈ ગયો, ભીલે તીર વડે આંખ કાટી શિવને ચડાવી. ત્યારે શિવે બ્રાહ્મણને ખાત્રી કરાવી. એ પ્રમાણે જ્ઞાનવાળા એ વિનય અને બહુમાન બંને રાખવા જોઈએ.
૦ શ્રુત ગ્રહણ કરનારે ઉપધાન કરવા જોઈએ. ઉપધાન એટલે તપ, જો આ અધ્યયનમાં આગાઢ આદિ યોગ લક્ષાણ કહ્યા, તે તે કરવા જોઈએ. તે ઉપધાન પૂર્વક શ્રતનું ગ્રહણ જ સફળ થાય. તેનું ઉદાહરણ - એક આચાર્ય વાચનામાં શાંત, પરિતાંત થતાં સ્વાધ્યાયમાં આસ્વાધ્યાયિક જાહેર કરવા લાગ્યા. જ્ઞાનાંતસય બાંધી કાળ કરી દેવલોકે ગયા. ત્યાંથી ચ્યવીને આહીર કુળમાં ઉત્પન્ન થયા. કોઈ વખતે તેને પુત્રી થઈ. તે ઘણી રૂપવતી હતી. તે બંને ગાયો ચરાવવા અન્યત્ર જતાં હતા. તે આહીર પોતાનું ગાડું, બધાં ગાડાંની આગળ લઈ ગયો. તેની પુત્ર - કન્યા ગાડાંના ઘુંસરા ઉપર બેઠી. યુવકોને થયુ, આપણે ગાડું સાથે સખીને કન્યાને જોતા જઈએ. તેમણે ઉન્માર્ગે ગાડાં ચલાવ્યા. ગાડાં ભાંગ્યા. લોકોએ તે કન્યાનું નામ “અશકટા' સખી દીધું. તેના પિતાને
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________
અધ્યo ૩ ભૂમિકા
૯૩ "અશક્યાતાત’ કહેવા લાગ્યા. લોકની મૂઢ દશા જોઈને આહીરને વૈરાગ્ય થયો, દીક્ષા લીધી, “ચતુરંગીય' અધ્યયન સુધી ભણ્યો. “અસંખ્ય' અધ્યયન ઉષ્ટિ કરાવતા પૂર્વ જ્ઞાનાવરણીય કર્મ ઉદયમાં આવ્યું. ભણે છતાં યાદ ન રહે.- - આયાર્યએ કહ્યું કે • તને ન આવડે ત્યાં સુધી આયંબિલ ફસ્વા. તે બાર વર્ષે બાર ગાથા ભાસ્યો. ત્યાં સુધી આયંબિલ કર્યા. તેના જ્ઞાનાવરણીય કર્મો ક્ષય પામ્યા. આ રીતે સાધુએ આગાટ ચોગને સમ્યફ પાળવા જોઈએ.
૦ અનિલવ- ગ્રહણ કરેલ શ્રતને ન છુપાવવું. જેની પાસે ભણ્યા તેનું જ નામ કહેવું જોઈએ. નહીં તો ચિત્તની શ્લેષતા રૂપ દોષ થાય. દષ્ટાંત - કોઈ નાપિતને અસ્ત્રો આદિનું ભાજન - કોળી વિધાના સામર્થી આકાશમાં ચાલતી હતી. કોઈ પરિવ્રાજક તેની પાસે વિદ્યા શીખ્યો. બીજે જઈને ત્રિદંડને આકાશમાં ચલાવતા મહાજન વડે પૂજાર્યો. સજાએ પૂછયું કે આ વિધાતિશય છે કે તપનો અતિશય? તે બોલ્યો - વિધાતિશય. તેની પાસે ભણ્યા? ઋષી પાસે. આમ સંલેશ દુષ્ટતાથી બોલતાં જ તે દંડ ખટ કરતો પડ્યો. • • એ રીતે મલિન ચિત્તપણાથી પસ્તોકને વિશે હિતકારી ન થાય.
૦ વ્યંજન, અર્થ, તદુભય શુદ્ધ બોલવા. તે જો ન બોલે તો ઋતજ્ઞાન ન થાય, તેથી ભણતાં કે અર્થમાં ભેદ ન કરવો. વ્યંજન ભેદ આ છે - મો મંગલમુક્કિને બદલે તે જ અર્થવાળા પુરૂ કલ્લામુક્કોસ બોલે. એ જ પ્રમાણે વૃત્તિકારશ્રી અર્થભેદ અને ઉભયભેદનું દાંત પણ આપે છે. - x x- વ્યંજન ભેદ થવાથી અર્થભેદ થાય, અર્થભેદથી ક્રિયાભેદ થાય, તેનાથી મોક્ષાનો અભાવ થાય, તેના અભાવે દીક્ષા નિરર્થક થાય. આ વિષયમાં ‘અં ત કુમાર' ટાંત છે, તે અનુયોગ દ્વારથી જાણવું.
કાળ આદિ ભેદ દ્વારથી જ્ઞાનાચાર આઠ પ્રકારે છે. તે કહ્યા.
હવે ચાસ્ટિાચાર કહે છે - પ્રણિધાન - ચિત્તનું સ્વાધ્ય. તે જેમાં પ્રધાન છે, એવો યોગ- વ્યાપાર, તેનાથી યુકત. તે પ્રણિધાનયોગ યુક્ત. અથવા પાંચ સમિતિમાં અને ત્રણ ગુતિમાં આવા જ પ્રણિધાન યોગ યુક્ત જે છે તે આ ચાસ્ટિાચાર, આચાર અને આચારવાળાના કંઈક અભેદથી તે ઠભેદે થાય છે, તેમ જાણવું- સમિતિ અને મુનિના ભેદથી. સમિતિ અને ગુમિનું સ્વરૂપ શુભ વિચાર - આપવિસાર રૂપ પ્રતિક્રમણમાં કહ્યા મુજબ જાણવું. ચાઝિયાર કહો. હવે વાતાર કહે :
બાર પ્રકારના વ્યંતર તથા બાહ્ય તપનું વર્ણન અધ્યયન -૧ મુજબ જાણવું. બાહ્યમાં અનાશનાદિ, ખંતમાં પ્રાયશ્ચિાદિ છે. તીર્થકર બતાવેલ આ તપ ગ્લાની રહિત કરવો, રાજ વેઠ માફક ન ગણતાં, પરાશક્તિ પૃહા હિત મોક્ષ માટે સમજીને જાણવો. તે તપાયાર છે - x• x•.
હવે હરિયર કહે છે - બળ અને વીર્ય અર્થાત્ બાહ્ય - આવ્યેતર સામર્શ છૂપાવ્યા વિના ચોક્ત ૩૬ લક્ષણવાળા અતુ જ્ઞાન, દર્શન, ચાસ્ત્રિના આઠ-આઠ અને તપાસારના બાર એ ૩૬ ભેટવાળા આસારમાં ઉપયુક્ત થાય અને પરાક્રમ કરે, એટલે ગ્રહણકાળમાં ઉધુક્ત રહે, પોતાના ગામસ્ત્ર અનુસાર પ્રવર્તે તે વીચાર છે. -
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯ ૪
દશવૈકાલિકલસૂત્ર-સટીક અનુવાદ x x• હવે કથા સ્વરૂપ કહે છે -
• નિર્યુક્તિ - ૧૮૯ થી ૧૨ : વિવેચન
(૧) અર્થકથા - વિધા આદિ અર્થ, તેથી પ્રધાન કથા. એ પ્રમાણે (૨) કામકથા, (૩) ધર્મકથા જાણવી. (૪) મિશ્રકથા. આ કથાઓની એક એક કથા પણ અનેક ભેદે હોય છે. આ રીતે ગાથાર્થ કહીને તેનો વિસ્તાર કહે છે :
અર્થકથા - વિધા, શિલ્પ, ઉપાય, અનિર્વેદ, સંચય, દક્ષત્વ, શામ, દંડ, ભેદ, ઉપપ્રદાન તે અર્થપ્રધાનત્વ આદિ કથા. ભાવાર્થ આ પ્રમાણે - વિધાને આશ્રીને અર્થકથા કે જે વિધા વડે ધનનું ઉપાર્જન કરે. કોઈએ વિધા સાધી, તે તેને પ્રભાતે પાંચ મુદ્રા આપે છે. અથવા સત્યડીવિધાધર (તથા) ચક્રવર્તીને વિધા પ્રભાવથી ભોગો મળ્યા. સત્યકીને આવશ્યક ટીકાથી જાણવો.
- હવે શિલ્પ'ને કહે છે. શિલાશી ધન ઉપાર્જે છે. દૃષ્ટાંત - કોકાસ. ઉપાયમાં ચાણક્યનું દષ્ટાંત, ચાણક્યએ ઘણાં ઉપાયોથી ધન મેળવ્યું. હવે અનિર્વેદ અને સંચયમાં એક જ ઉદાહરણ મમ્મણ વણિકનું છે. આ ત્રણે દષ્ટાંત આવશ્યક ટીકાથી જાણવું. હવે “દક્ષત્વ' તે પ્રસંગ સહ કહે છે - દક્ષત્વથી સાર્થવાહ પુત્રને પાંચ, સૌંદર્યથી શ્રેષ્ઠીપુત્રને - ૧૦૦, મંત્રીપુત્રને બુદ્ધિથી ૧૦૦૦, રાજપુત્રને પુન્યથી - એક લાખ મૂલ્ય પ્રાપ્ત થયું. આ ગાથાર્થ કહ્યો. ભાવાર્થ આ છે –
બ્રહ્મદત્તકુમાર, કુમાર મંત્રીપુત્ર, શ્રેષ્ઠીપુત્ર અને સાર્થવાહ પુત્ર એ ચારેમાં પરસ્પર વાદ થયો કે કોણ, કોનાથી જીવે છે ? રાજપુત્ર બોલ્યો - હું પુજથી જીવું છું, કુમાર મંત્રીપુત્ર બોલ્યો - હું બુદ્ધિથી, શ્રેષ્ઠીપુત્ર બોલ્યો - હું રૂપથી, સાર્થવાહ પુત્ર બોલ્યો - હું દક્ષત્વથી જીવું છું. તેઓ બોલ્યા કે - અન્યત્ર જઈને આપણે આની પરીક્ષા કરીએ. કોઈ ન જાણતું હોય તેવા નગરમાં તેઓ ગયા. ઉધાનમાં રહ્યા. દક્ષને આદેશ કર્યો - શિધ્ર ભોજન લાવ. તે કોઈ વૃદ્ધ વણિકની દુકાને ઉભો રહ્યો. ત્યાં ઘણાં ખરીદનાર આવ્યા, વણિક પડીકા બાંધવાને અસમર્થ હતો. સાર્થવાહ પૂબે દક્ષવથી જેને જે જોઈએ તે મીઠું, તેલ, ઘી, ગોળ, આદિ આપ્યા. વણિકને ઘણો લાભ થયો. તે સંતુષ્ટ થઈ બોલ્યો કે, તમે અહીંના છો કે આગંતુક ? તે બોલ્યો - આગંતુક. વણિકે ભોજન માટે નિમંત્રણા કરી, બધાં ભોજનાર્થે આવ્યા. વણિકે તેમને ભોજન, સત્કાર, પાન, સોપારી આદિ આપીને પાંચ રૂપિયા આપ્યા.
બીજે દિવસે રૂપજીવી શ્રેષ્ઠીપુત્રને કહ્યું - આજે તારે ભોજન અપાવવું, તે સારી રીતે મંડિત થઈને ગણિકાના મહોલ્લામાં ગયો. ત્યાં દેવદત્તા નામે ગણિકા પુરુષ હેષિણી હતી, તેણી ઘણાં રાજપુત્રો, શ્રેષ્ઠીપુત્રોએ માંગણી કરવા છતાં જતી નથી. શ્રેષ્ઠીપુત્રનું સુંદર રૂપ જોઈને ક્ષભિત થઈ. દાસીએ તે વાત તેણીની માતાને કહી. માતાએ કહ્યું કે તેને અમારે ત્યાં ભોજન અર્થે નિમંત્રો. - ૪- બધાં શ્રેષ્ઠીપુત્રની સાથે ત્યાં જમ્યા. ૧૦૦ દ્રવ્યનો વ્યય થયો.
બીજે દિવસે બુદ્ધિમાનું અમાત્યપુત્રને કહ્યું - આજે તારે ભોજન અપાવવું. તે
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________
અધ્ય૦ ૩ ભૂમિકા
Еч
કરણશાલા - ન્યાયાલયે ગયો. ત્યાં બે શોક્યોનો એક પુત્ર માટે વિવાદ હતો, બે દિવસ સુધી નિકાલ ન આવ્યો. મંત્રીપુત્ર આવ્યો. તેણે ન્યાય આપ્યો કે ધનના અને પુત્રના બે ભાગ કરીને વહેંચી દો. તેની ખરી માતા બોલી - મારે દ્રવ્યનું કામ નથી, પુત્ર પણ તેને આપી દો. જેથી હું તેને જીવતો જોઈ શકું. બીજી માતા મૌન રહી. ખરી માતાને પુત્ર આપી દીધો. ખરી માતાએ પ્રસન્ન થઈ (ભોજન આપ્યું) પૂર્વવત્ ૧૦૦૦ મૂલ્યનો ખર્ચ થયો.
ચોથે દિવસે રાજપુત્રને કહ્યું - આજે તારે પુણ્ય વડે યોગવહન કરાવવું. સજપુત્ર ઉધાનમાં ગયો. ત્યાં રાજા અપુત્ર મરી ગયેલો. રાજાને પસંદ કરવા અશ્વ તૈયાર કર્યો. અશ્વ રાજપુત્ર પાસે જઈ ઉભો રહ્યો, તેને રાજ્યપદે સ્થાપ્યો. અનેક લાખની પ્રાપ્તિ થઈ. આ પ્રમાણે અર્થ પ્રાપ્તિ થઈ.
-
-
હવે શામ, ભેદ, દંડ, ઉપપ્રદાન એ ચારથી અર્થ મળે છે, તે બતાવે છે - તેનું દૃષ્ટાંત. શીયાળે ભમતા મરેલ હાથીને જોયો. તેને થયું કે મારે આને નિશ્ચયથી ખાવો. તેટલામાં સિંહ આવ્યો. શીયાળે વિચાર્યું કે સિંહની ચેષ્ટા જોતાં ઉભા રહેવું. સિંહે કહ્યું કેમ ભાણીયા ! ઉભો છે? શિયાળ બોલ્યો - હા, મામા. સિંહે કહ્યું - આ કોણ મર્યુ છે? શિયાળ બોલ્યો - હાથી. કોણે માર્યો - વાઘે. સિંહે વિચાર્યું - નીચ જાતિએ મારેલ હું કેમ ખાઉં? સિંહ ગયો. વાઘ આવ્યો. તેને કહ્યું કે - સિંહે મારેલ છે, તે પાણી પીવા ગયો છે, વાઘ ભાગી ગયો. આ ભેદનું દૃષ્ટાંત હતું. કાગડો આવ્યો, તેણે વિચાર્યુ - જો હું આને નહીં આપું તો ‘કા-કા' કરીને કાગડા ભેગા કરશે. તેના શબ્દથી શિયાળ વગેરે આવશે, કેટલાંને રોકીશ - કેટલાંને આપીશ? એમ વિચારી કાગડાને કકડો કાપી દીધો. આ દાનનું દૃષ્ટાંત છે.
ત્યાં બીજો શિયાળ આવ્યો. પેલા શિયાળે વિચાર્યું કે તેની સાથે હઠ કરીને અટકાવું, આવેલા શિયાળને તેણે ભગાડી દીધો. - x - અર્થકથા કહી.
વિવેચન
♦ નિયુક્તિ - ૧૯૩
હવે કામકથા કહે છે રૂપ તે સૌંદર્ય, વય-યુવાની, વેષ - ઉજ્જ્વળ વસ્ત્રો, દાક્ષિણ્ય - માર્દવ, શિક્ષા - જૂદા જૂદા વિષયો કે કળાનું શિક્ષણ, દૃષ્ટાંત - અદ્ભુત દર્શન, તેને આશ્રીને સાંભળેલ તથા અનુભવેલ હોય, સંસ્તવ - પરીચય, આ સંબંધી જે કતા તે કામ કથા. રૂપમાં વસુદેવ આદિનું દૃષ્ટાંત છે. યુવાનીમાં પ્રાયઃ બધાં લાવણ્યથી મનોહર દેખાય છે. - X - ઉજ્જ્વળ વેશ પણ કામાંગ છે - - x - સ્ત્રીને માર્દવના પ્રિય છે, શિક્ષા અને કળામાં કામાંગને પુષ્ટિ મળે છે. - × - બીજા કહે છે કે અહીં - અચળ અને મૂળ દેવ બંને પાસે દેવદત્તાએ શેરડી માંગી, અચળે ઘણી પણ સંસ્કાર્યા વિનાની શેરડી મોકલી, મૂળદેવે થોડી પણ સુસંસ્કૃત આપી. દૃષ્ટને આશ્રીને કામકથા - નારદે રુક્મિણીનું રૂપ જોઈને વાસુદેવને કહ્યું. શ્રુતમાં પદ્મનાભે દ્રોપદી વિશે સાંભળી અપહરણ કરાવ્યું. અનુભૂતમાં તરંગવતી, સંસ્તવમાં કામ કથા પરિચય જાણવા. કામ કથા કહી.
હવે ધર્મકથા કહે છે
·
-
.
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________
દશવૈકાલિકયુલસબસટીક અનુવાદ • નિયત્તિ - ૧૪ થી ૨૦૬ - વિવેચન
ધર્મસંબંધી કથા તે ધર્મકથા. તે ચાર પ્રકારે તીર્થકર અને ગણઘરે બતાવેલી છે. તે આ રીતે - આક્ષેપણી, વિક્ષેપણી, સંવેગ અને નિર્વેદ. - x• આ ગાથાર્થ કહ્યો, હવે ભાવાર્થ કહે છે. આચાર - લોચ, અશનાદિ. વ્યવહાર - દોષ લાગવાથી પ્રાયશ્ચિત લઈ શુદ્ધ થવું તે. પ્રજ્ઞપ્તિ- સંશય પામેલ શિષ્યને મધુર વયનો વડે પ્રજ્ઞાપના. દષ્ટિવાદ • સાંભળનાર હોંશિયાર હોય તો સૂક્ષ્મ જીવાદિનું ભાવ કથન કરવું બીજા કહે છે - આસારાદિનું વર્ણન હોવાથી તે નામના સૂત્રો જ લેવા. - x• શ્રોતાને આશ્રીને આચાર આદિ ભેદોથી આપણા કથા ઘણાં પ્રકારે છે- *- મોહથી છોડાવી તવ પ્રતિ જે કથા વડે ભવ્ય પ્રાણીઓને લઈ જવાય તે આપણી કથા.
હવે તેના રસને કહે છે - વિધા એટલે જ્ઞાન, તે અત્યંત અપકારી અજ્ઞાત અંધકારને ભેદનારું છે. ચરણ- ચારિ, સમગ્રવિરતિરૂપ, તપ- અનશન દિ. પુકાર - કર્મ શત્રુ પ્રર્તિ પોતાના વીર્યનો ઉત્કર્ષ સમિતિ, ગતિ - પૂર્વોક્ત જ છે. એ બધાં સાંભળનારની અપેક્ષાએ તેની આગળ કહેવા. એ પ્રમાણે કોઈપણ સ્થળે એ ઉપદેશ આક્ષેપણી કશાનો રસ એટલે સાર છે. આપણી કથા કહી.
હવે વિક્ષેપણી કથા કહે છે -
વિક્ષેપણા - સ્વ સિદ્ધાંતને કહીને પચી પર સિદ્ધાંતો કહેવા. આ એક ભેદ. અથવા પહેલાં બીજાના સિદ્ધાંતને કહીને પછી રવ સિદ્ધાંતો કહેવા. અથવા મિથ્યાવાદ અને સમ્યગુ વાદ એ બે ભેદો જાણવા. તેથી મિથ્યાવાદને કહીને સમ્યગુવાદ કહે અથવા સમ્યગુવાદને કહીને મિથ્યાવાદ કહે. એ પ્રમાણે શોતાને સન્માર્ગે દોરવા તે વિપાણી કથા જાણવી. ભાવાર્થ વૃદ્ધ વિવરણથી જાણવો, તે આ પ્રમાણે -
વિક્ષેપણી કથા ચાર ભેદે છે, તે આ પ્રમાણે - સ્વ સમય કહી પર સમય કહેવો. પર સમય કહી સ્વ સમય કહેવો. સમ્યક્રવાદ કહીને મિથ્યાવાદ કહેવો. મિથ્યાવાદ કહીને સમ્યક્વાદ કહેવો. આતસ્વસમસનાં ગુણો બતાવી પર સમયના દોષો બતાવવા તે પહેલી વિક્ષેપણી કથા. તેથી વિપરીત તે બીજી વિક્ષેપણી કથા. ત્રીજીમાં પર સિદ્ધાંત કહી, તેમાં જિનવયન વિરુદ્ધ જે તેમણએ બતાવેલ હોય તે પહેલા કહી, તેના દોષો બતાવી, તેમાં જિનવયન અનુકૂળ જે કથન હોય તે બતાવે. અથવા મિથ્યાવાદને નાસ્તિતા છે અને સમ્યગુવાદ તે અતિક્તા છે. તેમાં પહેલાં નાસ્તિકવાદનો મત કહીને પાછી આસ્તિકવાદનો મત કહેવો. આ ત્રીજી વિપાણી કથા.
ચોથી તેથી વિપરીત જાણવી.
હવે વિક્ષેપણી કશાને જ બીજા પ્રકારે કહે છે - જેસ્વ સમય વજીને, પર સિદ્ધાંત જે માનતા હોય તેવા લોક પ્રસિદ્ધ રામાયણ આદિ તથા ઋગવેદ આદિમાં જે કથન કરેલ હોય તે કહેવું. પર સમયમાં સાંખ્ય, બૌદ્ધ આદિ સિદ્ધાંતોનું કથન હોય તેમાં સામાન્ય રીતે જે દોષો હોય તે બતાવવા. તે વિપાણી કથા છે. આથી જે કથા વડે ોતાને સુમાર્ગથી કુમાર્ગમાં અથવા કુમાર્ગથી સુમાર્ગમાં યુક્તિ વડે લાવી શકાય તે
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________
E9
અધ્યo ૩ ભૂમિકા વિક્ષેપણી કથા છે. જેમકે સમાયણ આદિમાં સામાન્યથી આ પણ તવ છે તેમ કહેતા
હજુ મતિ (માણસ) સન્માર્ગથી કુમાર્ગે પણ પ્રવૃત્તિ કરી દે છે. ઇત્યાદિ -x-x-x- પર સિદ્ધાંતના દોષ બતાવી સ્વ સિદ્ધાંતના ગુણ બતાવી સ્થિર કરવા.
હવે સંવેજની કથા કહે છે. જેના વડે સાંભળનારને સંવેગ થાય તેવી કથા તે સંવેજની કથા. આનો ભાવાર્થ વૃદ્ધ વિવરણથી આ પ્રમાણે સંવેજની કથા ચાર ભેદે છે - (૧) આત્મ શરીર સંવેજની, (૨) પર શરીર સંવેજની, (૩) આલોક સંવેજની, (૪) પરલોક સંવેજની.
(૧) આત્મ શરીર સંવેજની - જેમકે આ મારું શરીર વીર્ય, લોહી, માંસ, મજ્જા, ચરબી, મેદ ઇત્યાદિના સમૂહથી બનેલું છે. પેશાબ અને વિષ્ટાથી ભરેલું છે, તેથી અપવિત્ર છે. એમ કહેતા સાંભળનારને સંવેગ ઉત્પન્ન થાય છે. (૨) પર શરીર સંવેજની • બીજાના સરીરમાં પણ આવી જ આશયી છે. અથવા બીજાનું શરીર વર્ણવી શ્રોતાને સંવેગ પમાડે. (૩) આલોક સંવેજની - આ સર્વ માનુષ્યત્વ અસાર, અધુવ, કંદલી સ્તંભ સમાન નકામો છે. આવું કહીને ધર્મકથી શ્રોતાને સંવેગ ઉપજાવે છે. (૪) પરલોક સંવેજની- દેવો પણ ઇર્ષ્યા, વિવાદ, મદ, ક્રોધ, લોભાદિ દુઃખોથી હારેલા છે, તો તિર્યંચ અને નાસ્કીનું તો કહેવું જ શું? આમ કહેતો તે ધર્મકથી શ્રોતાને સંવેગ ઉપજાવે છે.
હવે શુભ કર્મોદય અને અશુભ કર્મક્ષય ફળ કથનથી સંવેજની રસ કહે છે - વીર્ય અને ક્રિય બદ્ધિ તે તપના પ્રભાવથી ઉત્પન્ન થાય છે. તેમાં આકાશગમન જધાયારણાદિ તે લબ્ધિ- X- જ્ઞાન ચરણ દર્શનની અદ્ધિ છે. જેમ કે જ્ઞાન ગુદ્ધિનો પ્રશ્ન - ભગવન! ચૌદપૂર્વી મુનિ એક ઘડાના હજ્જાર દાડા કરવા • x- સમર્થ છે? હા, ગતમાં તે વિકવી શકે છે. એ પ્રમાણે અજ્ઞાની જે કર્મ ધણાં કીડો વર્ષે ખપાવે, તે ત્રણ મિથી ગુમ એવો જ્ઞાની ઉચ્છવાસ માબમાં ખપાવી દે. ચરણઋદ્ધિ - ચાસ્ત્રિને કશું જ અસાધ્ય નથી. દેવોપણ તેમને પૂજે છે. દર્શનઢદ્ધિ પ્રશમાદિ ગુણરૂપ છે. જો સમ્યક્ત તર્યું ન હોય કે પૂર્વે આયુ બાંધેલ ન હોય તો સમ્યફષ્ટિ જીવો વૈમાફિ સિવાયનું આયુ ન બાંધે. ઇત્યાદિ ઉપદેશથી જે રસ કથાથી થાય, તેને સંવેજની કથાનો રસ જાણવો.
હવે નિર્વજની કથા કહે છે - ચોરી આદિ કરેલાને અશુભ વિપાક - દારુણ પરિણામ છે. તે આલોક કે પરલોક સંબંધી કથામાં કહીએ જેમ કે આ લોકમાં કરેલા કમ આ લોકમાં જ ઉદયમાં આવે છે. આના વડે ચઉભંગી કહે છે. જે કથા વડે શ્રોતા નિર્વેદ પામે તે નિર્વેદની કી કહેવાય. તે ચાર પ્રકારે છે-(૧) આ લોકમાં કરેલાં દુષ્ટ કર્મોના ફળ આ લોકમાં જ દુખ આપનારા થાય છે. જેમ કે યોર અને પારદારિકોને. આ પહેલી નિર્વેદની. (૨) આલોકમાં કરેલા પાપોનું ફળ બીજા ભવમાં મળે છે. જેમ કે • નરકના દુઃખો ભોગવે છે. (3) પરલોકમાં પૂર્વોક્ત પાપ કર્મ આ લોકમાં દુઃખદાયી થાય છે. જેમકે બાળપણમાં જ અંત કુળોમાં ઉત્પન્ન થાય, ક્ષય. કોટ આદિ રોગ અને દરિદ્રતાથી પીડાય છે. (૪) ચોથી નિર્વેદની - પરલોકમાં કરેલ પાપના ફળો પરલોકમાં ભોગવે. જેમ • પૂર્વના કમાંથી સાણસા જેવી ચાંચવાળા પક્ષીમા જન્મે છે, તેથી તેઓ 3G/
Jain
creation International
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________
દશવૈકાલિકમૂલસૂત્ર-સટીક અનુવાદ નરક - પ્રાયોગ્ય કર્મો બાંધી નરકમાં ઉત્પન્ન થઈ. ત્યાંની વેદના વેદે છે. એ પ્રમાણે આલોક કે પરલોક સંબંધી પ્રજ્ઞાપકને આશ્રીને છે. તેમાં પ્રજ્ઞાપકનો મનુષ્યભવ આ લોક ગણવો. બાકીની ત્રણ ગતિ તે પરલોક ગણવો.
હવે આ ગાથાનો સ- (રહસ્યાર્થ) કહે છે - અલ્પ પણ પ્રમાદ જનિત કર્મ - વેદનીય આદિ, કહેવાય છે જે નિયમથી બંધાય છે. વિશેષ એ કે • પ્રમાદથી ઘણાં અશુભ પરિણામવાળું ફળ મળશે. જેમકે - યશોધર આદિને થયું. આ નિર્વેદની કથાનો પરમાર્થ સંક્ષેપથી કહ્યો.
હવે સંવેગ નિર્વેદનું નિબંધન કહે છે - સિદ્ધિ, દેવલોક અને સુકલ ઉત્પત્તિથી સંવેગ થાય છે. અર્થાત આની પ્રરૂપણાથી સંવેગ થાય. એ પ્રમાણે નરક, તિર્યચયોનિ, કુમનુષત્વાદિ દુ:ખજનક બતાવવાથી શ્રોતાને સંસારથી નિર્વેદ થાય છે. આ કથામાં જે જેને કહેવાની હોય તે કહે છે - વિનય વડે વર્તે તે નિયિક - શિષ્ય. તેને પહેલાં આક્ષેપણી કથા કહેવી. તેથી તેને સ્વ સિદ્ધાંતનું જ્ઞાન થાય, પણ વિક્ષેપણી કથા કહેવી. આમ શા માટે કરવું? આક્ષેપણી કથા વડે આવર્જિત થતાં તે જીવો સખ્યા પામે છે. તે મિથ્યાત્વ મોહનીયના ક્ષયોપશમનો ઉપાય હોવાથી શુભ ભાવની પ્રાપ્તિ થાય છે. વિક્ષેપણી કથામાં સમ્યકત્વની ભજના છે. કદાચ સમ્યકત્વ પામે અને કદાચ ન પામે. - ૪ - અથવા એમ ચિંતવે કે આ પરમનિંદક છે, તેથી પહેલાં આક્ષેપણી કથા કહેવી.
• નિર્યુક્તિ • ૨૦૭ થી ૨૧૬ વિવેચન
ઘર્મ - પ્રવૃત્તિ આદિરૂપ, અર્થ - વિધાદિ, કામ - ઇચ્છાદિ, જેમાં સૂગ તથા કાવ્યો કહેવાય છે તે મિશ્ર કથા જાણવી. તે લોકમાં તે સમાયણ આદિમાં, વેદમાં - યજ્ઞ ક્રિયાદિમાં, સિદ્ધાંત - તરંગવતી આદિમાં કહેલ છે, તે મિશ્રકથા છે. - x- તેનાં નામ કહેવાથી તે ચાર ભેદે છે.
હવે વિકથા એટલે તવા યોગ્ય કથા કહે છે. પણ તેનું સ્વરૂપ જાણ્યા વિના ત્યાગ થવો અસંભવ છે. (૧) સ્ત્રીકથા - અમુક દેશની સ્ત્રીઓ આવી છે ઇત્યાદિ. (૨) ભોજન કથા - સુંદર શાલી - ઓદનાદિ રૂપ. (3) રાજકથા - અમુક રાજા સારો છે, આદિ. (૪) ચોરજનપદ કથા - આ જે યોર પકડાયો છે, તેને આ પ્રમાણે માય વગેરે. - ૮ - ૪ - ઇત્યાદિ વિકથા કહી. વિકથા - એટલે કથાના લક્ષણથી રહિત કે વિપરીત.
હવે પ્રજ્ઞાપકની અપેક્ષાએ તેનું પ્રાધાન્ય કહે છે - ઉક્ત લક્ષણા કથા કહે તે પ્રજ્ઞાપક અવબોધક એટલે જાણનારો જ્ઞાતા તે ઉપદેશ કરે. પણ દાણા ભરડનાર જેવો નહીં. તે પોતે જ અજ્ઞાન હોવાથી નહીં સમજે.
અકથા - હવે પછી તેનું સ્વરૂપ કહેવાશે તેવી તથા કહેવાયેલ સ્વરૂપવાળી જ વિકથા થાય છે, તે સાંભળનારની અપેક્ષાએ કથા અકથા થાય. અતવાવિકથા થાય છે. • x• પણ આ કથન શોભન નથી.
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯૯
અધ્ય૦ ૩ ભૂમિકા
હવે અકથાનું લક્ષણ કહે છે - મિથ્યાત્વ મોહનીય કર્મ ને વેદતો અજ્ઞાની જે કંઈ પણ કથાને કહે. આનું અજ્ઞાની તેનું મિથ્યાદેષ્ટિત્વ છે. (શંકા) મિથ્યાત્વ વેદકને અજ્ઞાનીપણું જોડાયેલ જ હોય, પછી અજ્ઞાની' શબ્દ કેમ લીધો? સમાઘાન) સમ્યક્રષ્ટિને મિથ્યાત્વના પ્રદેશનો અનુભવ હોય તો પણ તેને અજ્ઞાની નથી કહેતા - x • •
હવે તે કેવો પ્રાપક, તે કહે છે :- લિંગ - દ્રવ્ય પ્રવૃજિત, અંગારમર્દક આદિ. અતવા તેવો કોઈ ગૃહી. એ રીતે પ્રરૂપકમાં પ્રયુક્ત યુક્તિ વડે સાંભળનાર ઉપર પણ પ્રજ્ઞાપક માફક પરિણામ નિબંધક અકથા થાય. એવું જેન શાસ્ત્રમાં કહે છે. કેમકે તેનાથી પ્રતિવિશિષ્ટ કથાના ફળનો અભાવ છે. હવે ચાલુ વિષયમાં કથા કોની કહેવી તે કહે છે - તપ, સંયમ ગુણને ધારનાર, ચરણમાં સ્થિર ભાવવાળા, જે નિદાનાદિ કહેતા નથી પણ સર્વ જગતના જીવોને હિતકર, પણ વ્યવહારથી થોડાં જીવને હિતકર નહીં. તે જ કથા શાસ્ત્રમાં નિશ્ચયથી બતાવી છે. આ કથા વક્તા અને શ્રોતા બંનેને નિર્જરા ફળ આપનારી છે. કુશળ પરિણામ નિબંધક છે.
અહીં જ વિકથા કહે છે - જે સંયત કષાયાદિ પ્રમાદશી રાગદ્વેષને વશ થઈ, મધ્યસ્થપણું છોડીને જે કંઈ કહે તે વિકથા કહેવાય છે. તેમ તીર્થકર અને ગણધરોએ કહેલ છે. • • - સર્વત્ર આ ભાવના કન્વી.
હવે સાધુ કેવી કથા ન કરે તે કહે છે - શૃંગાર રસ સભર, કામને ઉત્તેજન આપનારી, ચાત્રિ મોહનીય કર્મના ઉદયથી ઉત્પન્ન આત્માના પરિણામ રૂપ - ૪ - કથા ન કહેવી. - x x• ફેવી કથા કરવી? તે કહે છે - તપનિયમ રૂપ કથા અર્થાત્ અનશનાદિ પાંચ આશ્રવ વિરમણાદિ રૂ૫. તે પણ વિરાગ યુક્ત પણ નિદાનાદિ રાગાદિ સંગત નહીં. જે કથા સાંભળતા શ્રોતા સંવેગ અને નિર્વેદને પામે તેવી કથા કહેવી.
કથા કથન વિધિ કહે છે - મહાન અર્થ હોય, પણ સાંભળનારને કલેશ ઓછો થાય. મોય પ્રપંચ વડે કહેવાથી કહેવાના ભાવાર્થને શ્રોતા સમજી શક્તો નથી. વિશેષ વિધિ કહે છે - કથા કહેનારે પહેલાં ક્ષેત્ર જોવું કે - પછી ક્ષીયમાણાદિ કાળ જોવો. પુરુષનું પરિણામિકાદિ રૂપ સામર્થ્ય જોવું ઇત્યાદિ જાણીને પાપના અનુબંધથી રહિત કથન કરવું, બીજું નહીં.
નામ નિષ્પન્ન નિક્ષેપ કહ્યો. હવે સૂકાલાપક નિષ્પન્ન નિક્ષેપો ઇત્યાદિ પૂર્વવતુ. સૂત્રને કહેવું જોઈએ, તે છે -
• સૂત્ર - ૧૭ થી ૨૬
(૧) જેનો આત્મા સંયમમાં સ્થિત છે, જે વિમુક્ત છે. જે ત્રાતા છે, તે નિન્ય મહર્ષિને માટે આ અનાથીર્ણ - અગ્રાહ્ય છે.
(૧૮ થી ૫) અજાચી ના નામો - ઔદ્દેશિક, જીત, નિત્યાગ, અભિ૯ત, સબિભક્ત, જ્ઞાન, ગંધ, માત્ર, વીંઝણો, સંનિધિ, ગૃહિમાત્ર, રાજપિંડ, કિમિચ્છક, સંશાધન, દંતધાવન, સંસ્કૃછા , અષ્ટાપદ, નાલિકા,
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૦
દશવૈકાલિકલસુત્ર-સટીક અનુવાદ tહાણ કિસ્સાદામ, ઉપાનાત, જયોતિસમારભ શાતર પિંડ, જસદી, પક, ગૃહપતરનિયા, ગાત્ર ઉદ્વર્તન, ગૃહસાવચ્ચ, સાજીdવૃત્તિતા, તમાનિતભજિત્વ, આતુર સ્મરણ, સાનિતમુવક, શૃંગબેર, ઇડ, સારિકંદ, સતિમુલ, કાચ ફળ, બીજ, સાવધ સવલ, સેંથલનામક રુમ લવણ, અમુવી નામક પશુ સાર, કાલાલવા, ધૂપન, વમન, વનિર્મ, વિરેચન, અજન, દંતધાવન, ગાબામ્બગ, વિભુષણ.
(૨૬) જે સંયમમાં ઉફક્ત છે, લલુભૂતિ વિહારી છે, નિઝભ્ય મહર્ષિ છે, તેના માટે આ બધું કરનારી છે.
• વિયન - ૧૭ થી ૨૬ -
અહીં સંહિતાદિ કમ સુગમ છે. તેથી ભાવાર્થ કહે છે -- સંયમ - દ્રુમપુઘિકામાં બતાવેલ સ્વરૂપવાળા શોભન પ્રકારે આગમની રીતિથી જેનો આત્મા સ્થિત છે, તે સુચ્છિતાત્મા, જે વિશેષ પ્રકારે બાહ્ય અવ્યંતર પરિગ્રહથી વિપ્રમુક્ત, પોતાને તતા બીજાને અને ઉભયને દુઃખથી રક્ષે છે. પોતાને જે તે પ્રત્યેક બુદ્ધ, પર ને રક્ષે તે તીર્થંકર કેમકે પોતે કરેલા છે, સ્વ-પરને તારનારા તે સ્થવિરસે. તેમને આ કહેવાનાર (બાબતો) આવ્ય છે. કોને? સાધુને. મહર્ષિ એટલે યતિ અથવા મોટું શીલ. તે આદરવાની ઇચ્છાથી મહર્ષિ - *- અહીં એમ જાણવું કે જેઓ સંયમમાં સુસ્થિત છે, તે જ વિપમૂક્ત છે. - એ પ્રમાણે બધે કહેવું બીજા પશ્ચાનુપૂર્વીથી કહે છે - મહર્ષિ છે માટે જ નિર્ચન્જ છે, ઇત્યાદિ.
- હવે અનાચરિત કહે છે - (૧) ઔદેશિક - સાધુને આશ્રીને દેવા માટે બનાવેલ તે (૨) જીત - સાધુ. સાધ્વી માટે ખરીદ કન્સ તે. (3) નિયાગ - આમંત્રિત પિન નિત્ય ગ્રહણ. (૪) અભિહડ - પોતાના ગામથી સાધુ નિમિત્તે સામું લાવીને આપે. અહીં સ્વગ્રામ, પરગ્રામ આદિ ઘણાં ભેદોવાળું જાણવું. (૫) રાત્રિભોજન - દિવસે લીધેલું બે ખાય વગેરે યાર ભંગો.
(૬) સ્નાન - દેશથી કે સર્વથી. દેશ સ્નાન તે કાળ-મૂત્રના સ્થાન સિવાય બીજા સ્થાને ધોવું, આંખની પાંપણ પાણ ધોવે તે દેશ ખાન. સર્વ સ્નાન પ્રસિદ્ધ છે (૭ થી ૯) ગંધમાં કોષ્ઠપુટાદિ, માલ્યમાં માળા, વીંઝણો - પંખો - *- (૧૦) સંનિધિ - જેનાથી આત્મા દુર્ગતિમાં લઈ જવાય તે- ધી, ગોળ આદિનો સંચય. (૧૧) ગૃહસ્થના વાસણ, (૧૨) રાજપિંડ- આજનો આહાર - ૪ (૧૩) સંગાધન - હાડકાં, માંસ, ચામડી, રોગ એ ચારેના સુખ માટે મર્દન.
(૧૪) દંત ધાવન - આંગળી આદિથી દાંતને સાફ કરવા. (૧૫) સંપ્રજ્ઞા - સાવધ, ગૃહસ્થને આશ્રીને કેમ ચાલે છે? અથવા હું કેવો લાગું છું ઇત્યાદિ. (૧૬) દેહપ્રલોકન- અરિસા આદિમાં જોવું. અહીં ઔશિકથી વીંઝણ સુધીના દોષો આરંભ પ્રવર્તન રૂપ છે. સંનિધિથી દેહ પ્રલોકન સુધી પરિગ્રહ અને પ્રાણાતિપાતાદિ છે. તે સ્વ બુદ્ધિએ વિયાસ્વા.
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩ - ૧૭ થી ૨૬
૧૦૧ (૧૭) અષ્ટાપદ - ગાર કે ગૃહસ્થને ધન કમાવવાનું બતાવવું તે. (૧૮)નાલિકા - એક જાતનો જૂગાર- - -(૧૯) છત્રધારણ-પતાના કે બીજાના માટે તે અનર્થનું કારણ છે, તે આગાઢ કે ગ્લાનાદિ કારણ સવાય આનાચરિત છે. (0) ચિકિત્સા - વ્યાધિનો ઉપાય કરવો તે. (૨૧) ઉપાનહ- પગના જૂતા, આપત્તિ સિવાય અનાચરિત છે. (૨૨) સમારંભ - અગ્નિનો આરંભ કરવો તે. અષ્ટાપદાદિ દોષો જાણીતા છે.
(૨૩) શય્યાતરપિંડ - શય્યા એટલે વસતિ આપીને તરે છે, તેનો પિંડ લેવો તે (૨૪, ૫) આસંદ પલ્ચક - માંચી અને પલંગ. (૨૬) ગૃહાંતર નિષધા - બે ઘરની વચ્ચે કે ઘરમાં બેસવું તે. (૨૭) ગાત્ર ઉદ્વર્તન - કાયાનો મેલ ઉતારવો. (૨૮) ગૃહસ્થ વૈયાવચ્ચ - ગૃહસ્થને અન્ન આદિ આપવા. (૨૯) આજીવ વૃતિતા - જાતિ, કુળ, ગણ, શિપથી વૃત્તિ કરવી, જાતિ આદિ બતાવી પેટ ભરવું. (૩૦) તત અનિવૃત્ત ભોજીત્વ ત્રણ ઉકાળા ન થયા હોય તેવું પાણી, મિશ્ર કે સચિત્ત પાણી વાપરવું.
(૩૧) આતુર સ્મરણ - ભુખ આદિથી પીડિત તે પૂર્વે ખાધેલનું સ્મરણ કરે. અથવા દોષિતને શરણ આપવું. (૩ર થી ૩૪)મૂલક - મૂળો, શૃંગબેર- આદુ, ઇક્ષુ ખંડ - શેરડીના ગાંઠા. (૫) કંદ - વજકંદાદિ, (૩૬) મૂળ - સટ્ટામૂલ આદિ, સચિત્ત હોય તે. (૩૭) કષી - કાકડી. (૩૮) બીજ-તિલાદિ, સચિત્ત હોય તે અનાચરિત છે.
(૩૯) સંચળ, (૩૦) સેંધવ, (૪૧) સાંભરી લવણ, (૪૨) રૂમા લવણ, (૪૩) સમુદ્ર લવણ, (૪૪) ખાંર લવણ, (૪૫) કૃષ્ણ લવણ આ બધાં લવણ કાચા હોય તો અનાચરિત છે. -૦- (૪૬) ધૂપન - શરીર, વસ્ત્રાદિને ધૂપ દેવો તે કે ધૂમપાન. (૪૭) મીંઢળ આદિથી વમન, (૪૮) પુંડમાં સ્નેહદાન દ્વારા બસ્તિ કર્મ, (૪૯) વિરેચન - જુલાબ. (૫૦) દાંતણ, (૫૧) આંજણ, (૫૨) તલાદિથી શરીરનું અન્વેગન (3) વિભૂષા.
હવે ક્રિયા સૂત્ર કહે છે - ઉપરોક્ત દેશિકાદિ બઘાં અનાસરિત છે. કોને? નિર્ચન્ય મહર્ષી અર્થાત્ સાધુને. તે સાધુ કેવા છે? સંયમ અને તપથી યુક્ત. વાયુ માફક અપ્રતિબદ્ધ. વિહાર કરનાર, તેમને ઉક્ત બધું અનાચરિત છે. તેથી તે સાધુઓ કેવા થાય છે?
• સુત્ર • ૭ થી ૩૦
(૭) સાધુઓ પાંચ આસવને સારી રીતે જાણીને તેનો ત્યાગ કરનાર, ત્રણ ગતિથી ગુમ, છ અવનિકાસમાં સરત, પાંચ ક્ષત્રિયોનો નિગ્રહ કરનારા, ધીર અને જુદી હોય છે. (૨૮) સુસાહિત સંયમી ચીખમાં તાપના છે, હેમંતમાં આપાવત્ત રહે વલમાં પ્રતિમલીન રહે છે. (૨) તે મહર્ષિઓ પરીષહ શત્રુનું દમન કરે છે, મોહને પ્રકાપિત કરે છે, જિતેન્દ્રિય થઇ બધાં દુઃખોનો નાશ કરવાને પરાક્રમ કરે છે. (૩૦) દુષ્કરનું આચરણ કરીને તથા દુકસકને સહન કરીને, તેમાંના કેટલાંક દેવલોકમાં, કેટલાંક નીરજ થઈ મોક્ષમાં જાય છે. (૧) સિદ્ધિ માગને પ્રાપ્ત
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૨
દશવૈકાલિકમૂલસૂત્ર-સટીક અનુવાદ અને આતા એ તે સંયમ અને તપ દ્વારા પૂર્વ કર્મોનો ક્ષય કરીને પરિનિવૃત્ત થાય છે - તેમ હું કહું છું.
• વિવેચન - ર૭ થી ૩૧ -
પાંચ આશ્રય - હિંસાદિ. પરિણારn - બે ભેદે, જ્ઞ પરિફાથી અને પ્રત્યાખ્યાન પરિફાથી. ચોતરફી જાણનારા તે પંચામ્રત પરિાતા. - x - આવા હોવાથી મન, વચન, કાય ગતિથી ગુપ્ત. પ્રજની કાયાદિ છ કાચમાં સંયત- સર્વ પ્રકારે યતના કરનારા. પાંચ ઇંદ્રિયોની નિગ્રહણા તે પંચ નિગ્રહણા, ધીર- બુદ્ધિમાન કે સ્થિરનિર્ગવ્ય - સાધુ. હજુદર્શી - બાજુ એટલે મોક્ષ, હજુ પણાથી સંયમ, તેને ઉપાદેય પણે જોનારા.
તે બાજુદર્શી કાળને આશ્રીને યથાશક્તિ આ કરે છે • ઉર્થ સ્થાનાદિથી ઉષ્ણકાળમાં આતાપના લે છે. શીતાળમાં વસ્ત્ર રહિત રહે છે. વષકાળમાં એક આશ્રય
સ્થાને રહે છે. સંવત - સાધુ, સુસમાહિત - જ્ઞાનાદિમાં યત્નવાળા. -૦- પરિષહ - માર્ગથી ભ્રષ્ટ ન થવા તથા કર્મ નિર્જરાર્થે પરીષહો સહન કરે. પરીષહ - ભુખ, તરસ આદિ. તે જ શત્રુ રૂપ હોવાથી “પરીષહરિપુ' કહ્યા. દાંત - પરીષહનું દમન કરનાર, - *- મોહ - અજ્ઞાન. જિતેન્દ્રિય - શબ્દાદિમાં રાગ-દ્વેષ રહિત. તેઓ શરીર અને મન સંબંધી દુ:ખના ક્ષયાર્થે પ્રવર્તે છે. કેવા છે? મહર્ષિ.
હવે તેમને શું ફળ પ્રાપ્ત થાય; તે કહે છે - સિકાદિના ત્યાગથી તે દુષ્કર કૃત્યો, આતાપનાદિ દુસહ દુઃખો સહીને કેટલાંક સીધમદિ દેવલોકમાં જાય છે. કેટલાંક સાધુ આઠ કર્મ જ સહિત થઈને મોક્ષમાં જાય છે. ત્યાં એકેન્દ્રિયો પણ હોય તે નિવારવા આઠ પ્રકારના કર્મરહિત કર્યું. જેઓ આવા અનુષ્ઠાનથી દેવલોકમાં જાય છે તેઓ પણ ત્યાંથી ચ્યવીને આદિશમાં સુકુળમાં જન્મ પામીને જલ્દી મોક્ષે જાય છે. અર્થાત પૂર્વોક્ત બધાં કમોને સંયમ અને તપથી અપાવીને અનુક્રમે સભ્યમ્ દર્શનાદિ લક્ષણો પામીને આત્માદિના ત્રાતા બનીને સિદ્ધિપદને પામે છે. • • તેમ હું કહું છું. - x•
મુનિ દીપરત્નસાગરે કરેલ અધ્યયન - ૩ નો ટીકા સહિતનો અનુવાદ પૂર્ણ
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________
અધ્યo ૪ ભૂમિકા
૧૦૩ હજી આધ્યયન - ૪ - “છ જીવનિકાય”
-- — — — — ——• સૂત્ર • ૩૨૧
મેં તે આયુષ્યમાન ભગવતે એ પ્રમાણે કહે છે તે સાંભળો છે કે - આ “ક જીવનિકાય' નામક આધ્યયન નિરો કાપગોત્રીય શ્રમણ ભગવંત મહાતીર દ્વારા પ્રવદિત, સુખ્યાત, સુગમ છે. આ “ધર્મ પ્રાપ્તિનું અધ્યયન મારે માટે શ્રેષ્ઠ છે.
• વિવેચન - ૩૨૧
ક્ષલ્લિકાચાર કથા આધ્યયનની વ્યાખ્યા કરી, હવે “છ જીવનિકાય' નામે કહે છે. તેનો આ સંબંધ છે - ત્યાં કહ્યું કે સાધુ એ વૃતિ આચારમાં કરવી, અનાચારમાં નહીં. આ જ આત્મસંયમનો ઉપાય છે. અહીં તે આચાર છ જવનિકાય ગોચર પ્રાયઃ છે, માટે તે કહે છે - x- X... આ સંબંધે આવેલ આ અધ્યયન છે.
તે સંબંધે ભાષ્યકાર કહે છે - • ભાષ્ય - ૫ - વિવેચન
જીવનો આધાર તે આચાર કહેવાય છે, કેમકે તેનું પરિજ્ઞાન અને પાલન દ્વારથી છે. તે પ્રમાણે આ અવસરે આવેલ છે. શું? “છ જીવનિકાય' અધ્યયન. તેનો અધિકાર આ પ્રમાણે થાય છે -
• નિર્યુક્તિ - ર૧૭, ૨૧૮ વિવેચન -
જીવ અને આજીવનું સ્વરૂપ જેમાં સમજાય તે જીવાજીવાભિગમ. સ્વરૂપ બતાવે પછી જાણપણું થાય. ચારિકધર્મ - પ્રાણાતિપાત આદિ નિવૃત્તિ રૂ૫. વતન - પૃથ્વી આદિમાં આરંભના ત્યાગ રૂપ ચત્ન કરવો તે. ઉપદેશ - જે રીતે આતમા ન બંધાય ઇત્યાદિ વિષય રૂ૫. થર્મલ અનુત્તર જ્ઞાનાદિ. આ છ જીવનિકાયના અધિકારો છે. હવે નિક્ષેપ કહે છે - X- ૪- નામ નિષ્પન્ન નિક્ષેપ તે આ “છ જીવનિકાય' છે. તેમાં છે, જીવ નિકાય એ ત્રણે પદોની વ્યાખ્યા કહીશ. તેમાં એકના અભાવે છે એનો અભાવ થાય તેથી પહેલાં એકની પ્રરૂપણા કરે છે -
• નિર્યુક્તિ - ૨૧૯, ૨૨૦ :
નામ, સ્થાપના, દ્રવ્ય ઇત્યાદિ અધિકાર પહેલાં અધ્યયનમાં કહેલ હોવાથી અહીં કહેતા નથી. હવે સંગ્રહમાં બે આદિને છોડીને “છ'ની પ્રરૂપણા કહે છે - તેમાં નામ, સ્થાપના ગૌણ છે. દ્રવ્ય - છ - સચિત્તાદિ ભેદે છે. ક્ષેત્ર છ - છ આકાશ પ્રદેશ અથવા ભરતાદિ છે. કાળ છ - છ સમય કે છ ઋતુ જાણવી, ભાવ છ - ઓદયિકાદિ છા ભાવ છે. અહીં સચિત દ્રવ્ય - છ થી અધિકાર છે. • x- હવે જીવ પદને કહે છે -
• નિયુક્તિ - ૨૨૧, ૨૨૨ : વિવેચન આ બે દ્વાર ગાથા છે, (૧) જીવનો નિક્ષેપો તે નામાદિ છે. (૨) પ્રરૂપણા બે ભેદે
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૪
દશવૈકાલિકમૂલસૂત્ર-સટીક અનુવાદ છે- જીવાદિ રૂપ અને લક્ષણ દાનાદિ છે. (૩) અસ્તિત્વને સત્વ શુદ્ધ પદવાણ્યત્વાદિ છે. (૪) દેહથી અન્યત્વ છે. (૫) સ્વતઃ અન્યત્વ, (૬) વિકાર ન હોવાથી નિત્યસ્વ. (૩) સ્વકર્મનાં ફળ ભોગથી કઈવ, (૮) ત્યાં તેના ચિહની ઉપલબ્ધિથી દેહવ્યાધિત્વ, (૯)ચોગાદિથી ગુણિત્વ, (૧૦) અગુરુ લઘુભાવી ઉર્ધ્વગતિવ, (૧૧) વિકાર સહિતત્વથી નિમયતા, (૧૨) કર્મનું ફળ તે સફળતા, (૧૩) પરિમાણ • લોકાકાશ માત્ર ઇત્યાદિ. એરીતે જીવની ત્રિકાળ વિષયક પરીક્ષા થાય છે, તે કરવી. સંક્ષેપાર્થ કહ્યો.
હવે વિસ્તાર ભાષ્યર્થ જાણવો. • નિયુક્તિ - ૨૨૩ - વિવેચન
નામજીવ, સ્થાપનાજીવ, દ્રવ્યજીવ, ભાવજીવ - તે વચમાણ લક્ષણ છે. તેમાં ઓઘજીવ અને ભવાજીવ તથા તદ્ભવાજીવ “ તે ભવમાં જ ઉત્પન્ન. ભાવ નિક્ષેપમાં ભાવજીવ છે. આ સંક્ષેપાર્થ કહ્યો. હવે વિશેષાર્થ -
• ભાષ્ય - ૬ : વિવેચન
નામ, સ્થાપના સુગમ છે. દ્રવ્ય જીવ- ચૈતન્ય મનુષ્યત્વાદિ લક્ષણોથી રહિત, આ બુદ્ધિ કલ્પિત માત્ર છે. પણ જીવ એવો સંભવતો નથી. માવજીવ ત્રણ પ્રકારે છેઓધાજીવ, ભવજીવ, તદ્ભવજીવ. અહીં ફરી ભાષ્યકારે ત્રણ ભેદ કહ્યા, તેથી પુનરુક્તિ નથી. - *- ઓઘ જીવ કહે છે -
• ભાષ્ય - ૭ - વિવેચન
વિધમાન આયુકર્મમાં સામાન્ય રૂપમાં સામાન્યપણે ઘરે એટલે ભવ ઉદધિમાં રહે, આ અવસ્થાન માત્રથી તેનું જીવત્યકેવી રીતે ગણાય, તેટલા માટે અન્વયોજનાને કહે છે. તે ઓઘથી આયુ કર્ય ઉદય આવતા જીવે છે. અર્થાત સંસારમાં પ્રાણોને ધારણ કરે છે. તેથી જીવવાથી જીવ છે. તે ઓધ આયુકર્મના ક્ષયથી તે મર્યો. પછી શરીરમાં જીવનો અભાવ થયો. આ સિદ્ધનો જીવ જ ગણાય. વિગ્રહગતિમાં જતાં પણ સૂક્ષ્મ શરીરમાં જીવ હોય છે. આ બધાં નયોથી મર્યો જ ગણાય.
હવે ભવજીવ અને તદ્દભવજીવનું સ્વરૂપ કહે છે - • ભાષ્ય - ૮- વિવેચન
જેના વડે નારકાદિ આયુ વડે રહે છે તે નારકાદિ ભવસ્થિત જીવ તથા મનુષ્યાદિ આયુ વડે નારકાદિ ભવથી સંક્રમણ કરે છે. અર્થાત મનુષ્યાદિ બીજા ભવમાં જાય છે. તે ચાર પ્રકારના નારક, તિર્યંચ, દેવ, મનુષ્ય ભેદ વડે ભવ આયુ જાણો.
તભવ આયુ બે ભેદે છે. તિર્યંચ તદુભવ, મનુષ્ય તદુભવ. એટલે તે ભવમાં મરીને ફરી તે જ ભવમાં ઉત્પન્ન થાય છે પણ બીજા ભવમાં ન જાય. તદ્ભવ જીવિત એટલે ત્યાંથી મરીને પાછો ત્યાં જ ઉત્પન્ન થાય છે. અહીં ભાવજીવના અધિકારી તભવ જીવિત વિશિષ્ટ જીવ જ લેવો. હવે પ્રરૂપણા કહે છે -
• ભાષ્ય - ૬, ૧૦ - વિવેચન બે પ્રકારના જીવો છે. “ચ' શબ્દથી નવ ભેદે જીવો છે - પૃથ્વી આદિ પાંચ, બે
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪ -૫ ૩૨
૧૦૫ ઇકિયાદિ ચાર એમ નવ ભેદે જીવો છે. બે ભેદ તે - સૂક્ષ્મ અને બાદર, સૂક્ષ્મ નામ કર્મોદયથી સૂક્ષ્મ, બાદર નામ કદાથી બાદર. લોકનું ગ્રહણ અલોકમાં જીવ નથી તે બતાવવા માટે છે. સૂક્ષ્મ જીવો બધાં લોકમાં છે, બાદર બધે નથી. કોઈ સ્થાને બાદર અસંભવ છે. બાદર બે ભેદે છે - પર્યાપ્તક અને અપર્યાત્મક. તે જ કહે છે - સૂમ જ પૃથ્વી આદિ છે. તે ચૌદ રાજલોકમાં પર્યાયને પામેલ જાણવા. સૂક્ષ્મ પર્યાયને પામેલા ભાવસૂક્ષ્મ હોય, ભૂત-ભાવી દ્રવ્ય સૂક્ષ્મ હોય, બે ભેદો બાદ પૃથ્વી આદિના છે. સૂક્ષ્મના પણ તે જ બે ભેદ છે.
પ્રરૂપણા કહી હવે લક્ષણ કહે છે - • ભાણ - ૧૧ - વિવેચન
હાલ લક્ષણ દ્વારનું સ્વરૂપ કહે છે - ચિહ, હેતુ, કારણ, લિંગ, લક્ષણ એ પ્રમાણે છે. ચિહ્ન - જેમ દેવકુળની ધા. હેતુ - નિમિત્ત લક્ષણ, કુંભારની ચતુરાઈ તે ઘડાની સુંદરતા છે. કારણ- ઉપાદાન લક્ષણ, જેમકે- માટીનું કોમળ પણું તે ઘરનું બળવાનપણું છે. લિંગ - કાર્યલક્ષણ - જેમ ધુમમાં અગ્નિ. આબધાં પર્યાયવાચી છે. લક્ષણ એટલે જેના વડે પરોક્ષ વસ્તુ લક્ષ્યમાં લેવાય. હવે આદાનાદિ લક્ષણ કહે છે.
• નિયુક્તિ - ૨૨૪, ૨૫ - વિવેચન
આ બે પ્રતિહાર ગાથા છે. આદાન, પરિભોગ, યોગ, ઉપયોગ, કષાય, લેશ્યા, આન-પાન, ઇંદ્રિયો, બંધ-ઉદય-નિર્જશ, ચિત્ત, ચેતના, સંજ્ઞા, વિજ્ઞાન, ધારણા, બુદ્ધિ, ઇહા, મતિ, વિતર્ક આ બધાં જીવના લક્ષણો છે, અજીવના નથી.
આ ગાથાનો વિસ્તાર આ પ્રમાણે - • ભાણ - ૧૨, ૧૩ - વિવેચન
લક્ષ્ય કરાય એટલે જણાય છે, તે કોણ છે? પ્રત્યક્ષ અને પરોક્ષ છે. - *- જેમ ધૂમ, ઉષ્ણતા વગેરે અનિનાં લક્ષણ છે, તે ઉષણતાથી પ્રત્યક્ષ અગ્નિ જણાય છે. ધૂમાડાથી પરોક્ષ જણાય છે. તેમાં આદાન આદિના દષ્ટાંત કહે છે - લુહાર, કૂર, પરશુ, અગ્નિ, સુવર્મ, દુધ, પાણી તથા આહાર તે આદાન આદિના અનુક્રમે દષ્ટાંત છે. પ્રતિજ્ઞાદિ ઉલ્લંઘવાથી આ કહેવાનું પરોક્ષ વસ્તુના સ્વીકારમાં પ્રાયઃ પ્રધાન ગત્વ બતાવવાનું છે. હવે પ્રયોગ કહે છે -
• ભાષ્ય - ૧૪ - વિવેચન
દેહ, ઇંદ્રિયથી અતિરિક્ત તે આત્મા. તે કથંચિત જુદો છે પણ સર્વશા જુદ નથી. આના વડે પ્રતિજ્ઞા અર્થ કહ્યો. પ્રતિજ્ઞા અર્થેન્દ્રિયો છે, તે આદેય આદાન વિધમાન આદાતૃક છે. કેવી રીતે? ગ્રાહ્ય-ગ્રાહકના પ્રયોગથી. ગ્રાહ્ય-રૂપાદિ, ગ્રાહક-ઇંદ્રિયો. તેનો પ્રયોગ- સ્વફળ સાધન વ્યાપાર, - - હેતુ - આદેય આદાન રૂપે છે. હવે સ્ટાંત કહે છે. ગ્રહણ કરનાર સાણસો જે લોઢું તે અદેય છે. તેનાથી લુહાર માફક જાણવું. અતિરિકત વિધમાન આદાતા એના વડે દૃષ્ટાંતાર્થ કહ્યો. ઇત્યાદિ - - * - - - આદાન દ્વાર કહ્યું. હવે પરિભોગ દ્વાર કહે છે
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________
દશવૈકાલિકમૂલસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
છે ભાષ્ય ૧૫ - વિવેચન
દેહ છે, તે ભોક્તા સહિત છે.'' આ પ્રતિજ્ઞા છે. ભોગ્યત્વથી હેતુ છે. થાળીમાં ભાત મૂકે, તે ખાનારને માટે જ મૂકાય છે. આ દૃષ્ટાંત છે. દેહનું ભોગવવું તે જીવ વડે છે, તે દેહમાં રહીને ભોગવતો હોવાથી પ્રતિજ્ઞા સિદ્ધ થઈ. પરિભોગ દ્વાર કહીને યોગદ્વાર કહે છે - બીજાના પ્રયોજેલા યોગો છે. યોગ - સાધન છે, તેમાં મન વચન ફાયા એ કરણ છે. કરણપણું એ હેતુ છે - પરશુ વડે દૃષ્ટાંત છે. - હવે ઉપયોગ દ્વાર -
- * -
૭ ભાષ્ય - ૧૬ - વિવેચન
૧૦૬
ઉપયોગ સાકાર અને અનાકાર ભેદે છે, તેનાથી જીવનો અભાવ નથી. શા માટે? ઉપયોગ રૂપ આત્માના અસાધારણ લક્ષણનો ત્યાગ ન કરવાથી. અગ્નિનું દૃષ્ટાંત છે. જેમ તે પોતાનું ઉષ્ણતા લક્ષણ તજતો નથી. ઇત્યાદિ - x - ઉપયોગ દ્વાર કહ્યું, હવે કષાય દ્વાર કહે છે - સકષાયથી અર્થાત્ અચેતન વિલક્ષણ ક્રોધાદિ પરિણામ યુક્તત્વથી જીવનો અભાવ નથી. ક્રોધ, માન આદિ પર્યાયને આત્મા પામે છે. સુવર્ણનું દૃષ્ટાંત છે. કડાં, કંઠી આદિ પર્યાય પામવા છતાં તે સુવર્ણ જ છે, તેમ આત્મા પણ ક્રોધાદિ પર્યાય પામે છે - હવે લેશ્યા દ્વાર કહે છે -
-
વિવેચન
. ભાષ્ય ૧૭
- * -
લેશ્યાના સદ્ભાવથી જીવનો અભાવ નથી. શા માટે? તેનો પરિણમનનો સ્વભાવ છે. કૃષ્ણાદિ દ્રવ્ય સાથે હોવાથી તેમ કહ્યું - જાંબુ ખાનારના દૃષ્ટાંતથી સિદ્ધ છે. હવે પ્રાણાપાન દ્વાર કહે છે - ઉશ્ર્વાસ આદિ. અચેતન ધર્મથી વિલક્ષણ પ્રાણ, અપાનના સદ્ભાવથી જીવનો અભાવ થતો નથી. શ્રમના સદ્ભાવથી પરિસ્પંદયુક્ત પુરુષ માફક, • હવે ઇંદ્રિય દ્વાર કહે છે -
****
હ ભાષ્ય - ૧૮ વિવેચન
-
અક્ષ એટલે ઇંદ્રિયો, આ લોકમાં પ્રસિદ્ધ છે. દેહને આશ્રિત છે. આત્માના પ્રયોજનવાળી છે, વાંસલા આદિ માફક, - x- (શંકા) આદાન જ ઇંદ્રિયો છે, તો શામાટે ભેદોપન્યાસ કરવો? નિવૃત્ત તથા ઉપકરણના દ્વાર વડે બે ભેદ બતાવવા માટે. તેમાં તો ઉપકરણનું ગ્રહણ કરવું, અહીં નિવૃત્તિ લેવી, ઇત્યાદિ - x - હવે બંધ આદિ દ્વારો કહે છે - ગ્રહણ, વૈદક, નિર્જરક. તે કર્મથી અન્ય છે, ગ્રહણ - કર્મબંધ, વેદન - કર્મનો ઉદય, નિર્જરા - કર્મનો ક્ષય. આહારનું દૃષ્ટાંત અહીં લીધું છે, બંધદ્વારો કહ્યા.
હવે ચિત્ત આદિનું સ્વરૂપ કહે છે
૯ ભાષ્ય
૧૯, ૨૦
વિવેચન ચિત્ત ત્રિકાળ વિષય છે. ઓધથી અતીત
અનાગત
વર્તમાનગ્રાહી છે.
ચેતના તે પ્રત્યક્ષ વર્તમાન અર્થ ગ્રાહિણી છે. સંજ્ઞા - અનુસ્મરણ છે. વિજ્ઞાન - તે અનેક પ્રકારે છે. અનેક ધર્મવાળી વસ્તુમાં તેવો તેવો અધ્યવસાય કાળ - અસંખ્યેય કે સંખ્યેય છે. ધારણા - નાશ ન થાય તેવી સ્મૃતિ વાસના. - x - અર્થનો ઉહ તે બુદ્ધિ - સંજ્ઞી પ્રાણીને પરથી નિરપેક્ષ અર્થનું જાણવું. ઇહા - ચેષ્ટા. જેમકે
આ ઠુંઠું છે કે પુરુષ
M
-
-
•
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪ - ૩૨
૧૦૩ છે? તે સદ્ અર્થની વિચારણા રૂપ છે. અર્થનો પરિચ્છેદ તે માથાને ખણવા આદિના ઘર્મની ઉપપત્તિથી આ પુરુષ જ છે, એવી નિશ્ચય મતિ થાય તે અથવગમથી ઉત્પન્ન મતિ જાણવી. - A- X- ચિત્ત આદિ આ ગુણો “જીવ' નામક ગુણીના પ્રતિપાદક છે.
આને જ સ્પષ્ટ કરે છે. • ભાષ્ય - ૧, ૨૨ - વિવેચન
જે કારણે ચિત્ત આદિ અનંતરોક્ત જીવના ગુણો છે, અજીવના નહીં, કેમકે શરીરાદિ ગુણોથી વિઘર્મપણે છે. સ્વસંવેધથી આ ગુણો પ્રત્યક્ષ છે. • x - = - ૪ - પ્રતિદ્વાર બે ગાથા કહી, હવે અસ્તિત્વ દ્વાર કહે છે - x
જીવ વિધમાન હોવાથી પૃથ્વી આદિ વિકાર દેહ માત્ર રૂપવાળો છે. (વૃત્તિનું શેષ કથન વાદ રૂપ છે, માટે અનુવાદકરેલ નથી.)
• ભાષ્ય - ૨૩ થી ૨૫ - વિવેચન
આ લોકમાં કોઈ એમ ચિંતવે કે હું શારીરમાં નથી, એમ ચિંતવનારો તે જ જીવ છે. મૃત શરીરાદિમાં સંશય કરનાર અન્ય પ્રાણદિ નથી, કેમકે સંશયનું ચૈતન્યરૂપત્વ નથી. એ જ બતાવે છે - જીવનો આ સ્વભાવ - ધર્મ છે. ઇહા - સદર્શ પર્યાલોચનરૂપ છે. તે આ જીવ છે કે નહીં? “આ ઠંડ્યું છે કે પુરુષ” એવી ઇહા જેને થાય છે, તે જીવનો ધર્મ છે. હવે તે બીજા પ્રકારે કહે છે - જીવનું ઉપયોગ લક્ષણ અસ્તિત્વ સિદ્ધ છે. કઈ રીતે? શબ્દથી. જીવ' એમ બોલવાથી અનુમાન કરાય છે. ઇત્યાદિ - x x
આનું જ વિવરણ કા ભાષ્યકાર કહે છે - • ભાષ્ય - ૨૬ થી ૨૮ - વિવેચન
નિર્વિકલ્પ જીવ છે. નિયમથી તે સિદ્ધ છે. વાચક શબ્દ જીવથી વાચ્ય પદાર્થ જીવની સિદ્ધિ છે • x- પર અભિપ્રાયની આશંકા કરીને તેને દૂર કરતાં કહે છે – ઉક્તવતુ શુદ પદવથી જો જીવની સિદ્ધિ થાય તો અમારી પણ શૂન્યની સિદ્ધિ થાય. જેમ શૂન્ય નિરર્થક છે, તેમ જીવપદ પણ નકામું છે. તેનો ઉત્તર આપે છે - જે તમે કહો છો તે સિદ્ધ થતું નથી. શા માટે? વિધમાન પદાર્થ વડે જેથી શૂન્ય કહેવાય છે, તે શૂન્ય પદાર્થ છે. ઇત્યાદિ તર્કથી જીવપણું વાચ્યું છે. હવે બીજા પ્રકારે અસ્તિત્વ પક્ષને સમર્થન કરતાં કહે છે - મિથ્યા થાય. કયા? બધાં પરલોક સંબંધી દાનાદિ. કેવી રીતે? જો કર્મનો કર્તા અને ભોક્તા જીવ જ ન હોય તો. આ જ કથન શીખાઉ શિષ્ય માટે સ્પષ્ટતા કહે છે -
• ભાષ્ય - ૨૯ થી ૩૧ - વિવેચન
કરૂણા, ઉપવાસ, હિંસાની વિરતિ આદિ રૂપ તથા બ્રહ્મચર્ય, યોગલક્ષણવાળી દીક્ષા, પ્રવજ્યા સ્વીકાર રૂપ ઇંદ્રિય નિરોધ એ બધું જ નિષ્ફળ છે. ક્યારે? જો તમે જીવને પરલોકમાં જનારો ન માનો. વળી શિષ્ટ આચરિત માર્ગ જ ઉત્તમ પુરુષોએ આદસ્વો. હવે તે માગને કહે છે - લોકમાં થયા કે લોકમાં વિદિત તે લૌકિક, વૈદિકો, ત્રિપિટકાદિ સમય વૃત્તિવાળા, પંડિતો માને છે - જીવ નિત્ય છે, અનિત્ય નથી. એ રીતે
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૮
દશવૈકાલિકમૂલસૂત્ર-સટીક અનુવાદ જીવ શરીરથી જૂદો છે. - એ જ કહે છે - લોકમાં અચ્છેદ્ય, અભેધ આત્મા કહેવાય છે. ગીતા, વેદ અને બોદ્ધોનું વચન પણ અહીં સાક્ષી રૂપે મૂકેલ છે. • - - કેટલાંક ત્રણ પ્રકારનો દિવ્ય આદિ સંસાર માને છે, કેટલાંક નારકાદિ સહિત ચાર ભેદે સંસાર માને છે. હવે બીજા પ્રકારે તેનું અસ્તિત્વ કહે છે -
• ભાષ્ય - ૩ર થી ૩૪ - વિવેચન
ઔદારિસ્કાદિ શરીરનો વિઘાત - કર્તા કોઈ પણ છે. શા માટે ? પ્રતિનિયત આકારાદિના સદૂભાવથી. દૃષ્ટાંત કહે છે - જેમ ઘડાનો કર્તા કુંભાર છે, તેમ શરીરનો કોઈ કર્તા છે. - ૪- તે આત્મા મૂર્ત કર્મના સંબંધથી કંઈક અંશે મૂર્ત છે. અહીં શિષ્યની બુદ્ધિ ખીલવવા બીજી રીતે તેની ગ્રહણ વિધિ કહે છે- શીતાદિ સ્પર્શથી વાયુને માનીએ છીએ -x- તેમ જ્ઞાનાદિ વડે જીવને કાચામાં રહેલો માનવો જોઈએ. ઘણાં અનુમાનોથી આત્માનું અસ્તિત્વ સિદ્ધ કર્યું. કેટલાંક આત્માને દેખતા નથી, તેથી જીવને ન માનવો એવી શંકા કરે તો? તેથી કહે છે - ઇંદ્રિયથી હિત ગુણવાળો જીવ, અમૂર્તત્વાદિ ધર્મક, છઘરથને દુર્લક્ષ છે. તેને સિદ્ધ કે સર્વજ્ઞ જજૂએ છે. શ્વાભાદિ સિદ્ધો જ જૂએ છે. જ્ઞાન સિદ્ધ એવા ભવસ્થ કેળવી જુએ છે.
-o- હવે આગમ જીવનું અસ્તિત્વ કહે છે. • ભાષ્ય - ૩૫, ૩૬ - વિવેચન
આમવચન તે શાસ્ત્ર છે. આમ - રામદિ રહિત. આ વચન વડે અપીધેયનો વિચ્છેદ કર્યો. આમ વચનના શાસ્ત્રી જાણ્યું કે ઇંદ્રિય ગોચરથી અતિક્રાંતિ છે, જેમ લોકમાં જ્યોતિષના ગણિતથી ચંદ્રગ્રહણાદિ માનીએ છીએ, તેમ જીવને પણ માનવો. - - કેમફે આમ વચનનું પ્રામાણ્ય છે. આસ્તિત્વ દ્વાર કહ્યું
હવે અન્યત્વાદિ દ્વાર કહે છે -(૧) અન્યત્ર - દેહથી આત્માનું જૂદાપણું, (૨) અમૂર્તત્વ - સ્વરૂપ વડે આત્મા ન દેખાય તેવો છે. (૩) નિત્યત્વ• તે જ પરિણામવાળો. આ ત્રણે ગુણો એક એક હેતુ વડે એક કાલે સાથે રહે છે. હવે પછી કહેવાતી નિયુક્તિની ત્રણ ગાથઓના લક્ષણો વડે કહેવાશે -
• નિર્યુક્તિ - ૨૨૬ - વિવેચન
કારણ વિભાગ, કારણ વિનાશ અને બંધના પ્રત્યયના અભાવથી જીવને પર આદિની માફક તંતુ વગેરે કારણ વિભાગ નથી. જીવને તાંતણાથી બનેલ છે, એમ ન સમજવું. એ પ્રમાણે કારણ વિનાશના અભાવમાં પણ જોવું. તથા બંધ જ્ઞાનાવરણાદિ પુદ્ગલ યોગ લક્ષણ પ્રત્યયનો અભાવ થાય, એ હેતુ નથી. કેમકે બંધનું હેતુપણું ઉત્પન્ન થતું નથી. ઇત્યાદિ - - *- અવિનાશના હેતુથી જીવનું નિત્યપણું છે. નિત્યપણું સિદ્ધ થવાથી અમૂર્તાપણું છે. - *- આ ગાથાનો સમાનાર્થ છે. વિશેષાર્થ ભાષ્યથી જાણવો.
• ભાષ્ય - ૩, ૩૮ - વિવેચન
હવે “દેહથી અન્ય” આ દ્વાર કહે છે. દેહથી જીવ જૂદો છે. ઘર વગેરેમાં રહેલા પુરુષની માફક આ દૃષ્ટાંત છે. - - આ પ્રયોગ “જીવ તે શરીર’ માનનારા વાદીના
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________
105
૪ - ૩ર મનના ખૂન માટે છે. હવે બીજો પ્રયોગ કહે છે - ખલુ શબ્દ વિશેષણના અર્થવાળો હોવાથી કોઈ અંશે આત્મા દેહ તથા ઇંદ્રિયોતી જૂદો છે. ઇંદ્રિયોથી કોઈ પદાર્થ જામ્યો હોય તે ઇંદ્રિયનાશ થવાથી પણ મરણ થાય છે.-x-x-x- ઇંદ્રિયના ઉપલબ્ધિપણાની શંકા નિવારવા કહે છે -
• ભાષ્ય - ૩૬, ૪૦ • વિવેચન
ઇંદ્રિયો ફક્ત દેખાવમાં જ લધિવાળી નથી. શા માટે? ઇંદ્રિયો નાશ થાય ત્યારે વિષયનું સંસ્મરણ રહે છે. જેમ કોઈ અંદર રાયેલાને પૂર્વે દેખેલા વિષયો યાદ આવે છે. ઇત્યાદિ - x- ઇંદ્રિયો દેખનારી નથી. પણ દેખનાર આત્માને સહાયક છે. આ રીતે એક પ્રકારે અન્યત્વ દ્વાર કહ્યું. હવે અમૂર્તરનો અવસર છે. - જીવ અમૂર્ત છે. દ્રવ્યેન્દ્રિય વડે તે ગ્રહણ કરાતો નથી. વળી તે અચ્છધ, અભેધ, અરૂપત્વ છે અને સ્વભાવથી આત્મા અનાદિ અમૂર્ત પરિણામ પાસે છે.
• ભાષ્ય - ૪૧, ૪ર • વિવેચન
અવધિજ્ઞાની આદિથી પણ આત્મા સાક્ષાત અગૃહમાણ છે તેને સત્યવક્તા સર્વજ્ઞ વીતરાગના વચનથી જાણવો. તે લોકમાં અમૂર્તત્વથી પ્રસિદ્ધ છે. આદિ શબ્દથી વેદ સિદ્ધાંત લીધો. આ રીતે જીવ અમૂર્ત જાણવો. અમૂર્ત કહ્યો, હવે નિત્ય–દ્વાર કહે છે - X- જીવ નિત્ય છે. અહીં બૌદ્ધ મતનું ખંડળ કસ્વા કહે છે - જીવ અવિનાશી છે. - *- x- “પરિમિતિકાલીન જીવ” ના મતના ખંડMા માટે કહ્યું - જીવ શાશ્વત છે. એટલે સર્વકાળ રહેનારો છે. - - - હવે બીજા તુ બતાવે છે.
• ભાષ્ય - ૪૩, ૪૪ - વિવેચન
સંસાર એટલે સંસરણ થવું. તે જ નારક છે, તે જ તિર્યંચ છે. જીવનિત્ય છે. હું કરું છું, મેં કર્યું, હું કરીશ એ ત્રિકાળ વિષય સંબંધી જે આલોચના છે, તેથી આત્મા નિત્ય છે. પ્રત્યભિક્ષા ભાવથી બધાંને જાણીતું છે. તે ભેદગ્રાહી નિત્ય છે. આ ત્રિલોકદર્શી તીર્થકરનો મન છે. આ જ પરમાર્થ નથી. તે જ બતાવે છે - જેમ લોકમાં કહે છે કે - જેને શસ્ત્રો છેદી શક્તા નથી, તે જીવ અક્ષય છે ઇત્યાદિ વેદ - શ્રુતિના વયના પ્રમાણ છે. તેથી જીવ નિત્ય થયો. તે અપ્રદ્યુત અનુત્પન્ન સ્થિર રોક સ્વભાવવાળો છે. પરંતુ જેના મતાનુસાર આ વચન ન્યાય વિરુદ્ધ છે. કેમકે તેમાનતા સંસાર ભ્રમણના વ્યવહામ્ન વિચ્છેદ થઈ જશે. તેથી આગળ કહેશે કે- જીવ સ્વાતુ નિત્ય ઇત્યાદિ રૂપ છે. અથતુ બે અપેક્ષાથી નિત્ય, પર્યાય અપેક્ષાથી અનિત્ય છે. - - - આ પ્રમાણે અન્યત્વ આદિ ત્રણ ગાથાનું વ્યાખ્યાન કરીને અધિકૃત ગાથાની વ્યાખ્યા કહે છે :
• ભાષ્ય - ૫, ૪૬ - વિવેચન
કારણનો અવિભાગ ઍટલે જેમ કપડું બનાવવામાં તંતુ કારણ છે, તેમ જીવને ઉત્પન્ન કરનારું કારણ નથી. તથા કારણના અભાવે કારણના અવિનાશથી જીવનું નિત્યત્વ જાણવું. - x x- આકાશ પટના અનુમાનથી, અહીં અનુમાન શબ્દ દષ્ટાંત વચન છે. (વિશેષ તર્ક-વાદનો અનુવાદ અમે છોડી દીધેલ છે.) હવે બંધના પ્રત્યયના
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૦,
દશવૈકાલિકમૂલસૂત્ર-સટીક અનુવાદ અભાવથી, એનું વ્યાખ્યાન કરવા કહે છે - હેતુ પ્રભાવ એટલે હેતુથી ઉત્પન્ન થનાર બંધ છે. પણ તે બંધ જ્ઞાનાવરણાદિ પગલ યોગ લક્ષણવાળો છે. તે બંધ ઉત્પત્તિ પછી તુરત નાશ થાય, તો તેમાં ન ઘટે અને તેના યોગથી વિરહત, એટલે બંધના હેતુઓ જે મિથ્યાદર્શન, અવિરતિ, અરમાદ, કષાય, ચોગ એ પાંચ છે, તેના વડે જે સંબંધ છે, તેનાથી અભાવ થાય, તો જ તે ન ઘટે. ઇત્યાદિ - - - x-x- એ જ પ્રમાણે નિયત્વ અમૂર્ણત્વ દેહ અન્યત્વે યોજના પૂર્વવત જાણવી. ગાથામાં બંધના પ્રત્યયનો અભાવ કહ્યો. હવે વિરુદ્ધ અર્થન પ્રાદુર્ભાવ અને અર્થવિનાશને કહે છે -
• ભાષ્ય - ૪૭ - વિવેચન
અવિનાશી જીવ નિત્ય છે. શા માટે? વિકારના અનુસંભથી. જેમ ઘડો ભાંગતા ઠીકરી દેખાય, તેમ આત્માના ટુકડા દેખાતા નથી. નિત્યત્વ આદિ યોજના પૂર્વવત. ચાલુ સંબંધવાળી જ નિયુક્તિ ગાથા કહે છે -
• નિર્યુક્તિ - ૨૨૭ - વિવેચન - નિરામય એટલે રોગરહિતને રોગોત્પત્તિમાં આ પ્રમાણે બોલનારા જાણીએ છીએ કે . “પહેલાં હું નિરોગી હતો, હાલ હું રોગી છું.” અથવા પહેલાં કોઈ રોગી હોય તે નિરોગી થતાં બોલે - પહેલાં હું રોગી હતો, હવે નિરોગી છે. આવાં વાક્ય ક્ષણ વિનાશી નિરન્વય લક્ષણ આત્મામાં ઉત્પન્ન ન થાય. - x- આ પ્રમાણે આત્મા અવસ્થિત છે. અનેક અવસ્થા અનુભવે છે. આ નિત્યત્વ હોવાથી અમૂર્ત છે. તેથી દેહથી અન્ય છે. આ પ્રમાણે બધે યોજના કરવી. એ રીતે બાળક કે વૃદ્ધ પાછલા અનુભવ યાદ કરે છે, તેથી સમજવું કે - “અનુભવ કોઈ બીજો કરે અને યાદ કોઈ બીજો કરે, તેવું ન બને. જો તેમ માનો તો જગતનો વ્યવહાર ઉલટો થઈ જાય. -x- x-x- (અહીં જે વાદ છે તેને અમારા કાર્યક્ષેત્રમાં પહેલાંથી જ સ્વીકારેલ નથી, માટે તેનો અનુવાદ કરેલ નથી. તેથી સારાંશ જ હધે કહીએ છીએ - ) નિત્ય આત્મા ગુણીપણે વિધમાન અને અતીન્દ્રિયપણે હોવાથી આકાશ માફક છે. આત્મા નિત્ય છે, તેને જાતિ મરણ જ્ઞાનનો અનુભવ થાય છે. તેથી જ પૂર્વ ભવની વાત યાદ આવે છે. આ જ ગાથાને ભાષ્યકાર સંક્ષેપથી કહે છે -
• ભાષ્ય - ૪૮, ૪૯ - વિવેચન
રોગની આમય સંજ્ઞા છે. જેમ બાળપણમાં કંઈક કરેલ હોય તે યુવાનીમાં સાંભરે છે, તે રીતે પૂર્વ ભવે કરેલ કર્મ બીજા ભવમાં ઉપસ્થાન થાય છે. આ બધાંની વ્યાખ્યા પૂર્વે વિસ્તારથી કરેલ છે.
આત્મા નિત્ય છે, એ ક્રિયા સર્વત્ર જોડવી. શ્રોત્ર આદિ વડે સમજતો નથી એમ જાણવું. તથા જાતિ મરણ જ્ઞાનથી પૂર્વ જન્મમાં પણ હતો. પાઠાંતરમાં “જાતિ સ્મરણ જ્ઞાનથી ક્ષણિક નથી” કહ્યું તે પણ અદુષ્ટ છે. કેમકે વિધિ તથા નિષેધથી સાધ્ય અર્થનું અભિધાન છે. - *- અમય - આ આત્મા છે. પણ માટીના ધટની જેમ નહીં. આ પણ નિયત્વની પ્રસાધક છે. હવે નિયુક્તિની ત્રીજી ગાથા કહે છે -
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪ | - } ૩૨
• નિયુક્તિ - ૨૨૮ વિવેચન
સર્વજ્ઞના ઉપદેશથી જીવ નિત્ય છે, સર્વજ્ઞ વચન અવિતથ છે. કેમકે તેઓ રાગાદિરહિત છે. જીવ પોતાના કર્મોના ફળ ભોગવે છે. પણ અહીં આ જન્મ કે પૂર્વ જન્મની અપેક્ષાથી ગ્રહણ કરવું. એ રીતે આત્મા અમૂર્ત છે. જેમ અમૂર્તને ઇંદ્રિયો ગ્રહણ ન કરે, તેમ મૂર્ત અણુને પણ શ્રોત્ર આદિ ગ્રહણ ન કરે. આ ત્રણે દ્વારનો ઉપસંહાર કરતા કહે છે - જીવનું નિત્યત્વ, અમૂર્તત્વ, અન્યત્વ એ ત્રણે દ્વાર સિદ્ધ થયા. હવે કર્તા દ્વારને કહે છે -
. મજ્જ
-
૫૦, ૫૧
વિવેચન
* * -
સ્વકર્મ ફળના ભોગવનારા જીવો છે, તેથી તેઓ કર્તા છે. તે વણિક અને ખેડુત માફક જાણવું. વિના મહેનતે કરેલ ન ભોગવી શકે. એ રીતે ‘અકર્તા મ’નું ખંડન કર્યું, હવે દેહવ્યાપીદ્વારનો અવસર છે :- શરીર માત્રને વ્યાપીને રહેવાનો સ્વભાવ હોવાથી તે જીવ કહેવાય છે. - * - દેહ આત્માનું ચિહ્ન છે. શરીરમાં જ સુખદુઃખનો અનુભવ થાય છે, જેમ અગ્નિ ત્યાં ઉષ્ણતા છે. અગ્નિનું ચિહ્ન ઉષ્ણતા છે. તેમ શરીર જેટલાં નિયત ભાગમાં રહેનારો આત્મા છે.
·
-
-
મૂળ દ્વારની પહેલી ગાથા કહી, હવે બીજી ગાથા કહે છે
-
છે ભાષ્ય
પર, ૫૩ - વિવેચન
- * - ** હવે
હવે ગુણી દ્વાર કહે છે ગુણો વડે ગુણી છે, ગુણ વિના ગુણી ન હોય. આના વડે ગુણ અને ગુણીના ભેદ કહ્યા. તે ભોગ, યોગ, ઉપયોગ આદિ ગુણો છે. - ઉર્ધ્વ ગતિ દ્વારને કહે છે અગુરુલઘુત્વના કારણથી અને સ્વભાવથી કર્મ વિમુક્ત થઈ ઉર્ધ્વગતિવાળો જીવ છે, તેમ જાણવું. તો નીચે કેમ જાય છે? જેમ તુંબડુ માટીના લેપથી ભારે થઈ નીચે જાય, તેમ જીવ કર્મ લેપથી નીચે જાય છે, લેપ દૂર થતાં ઉંચે જાય છે. એરંડ ફળ અને અગ્નિજ્વાલાનું અહીં દૃષ્ટાંત છે. - × - x - હવે નિર્મયદ્વાર કહે છે. ૫૪, ૫૫ - વિવેચન
હું ભાષ્ય
જીવ છે તે અમય છે, એટલે બીજી વસ્તુનો બનેલો નથી શા માટે? તેનું કોઈ કારણ નથી. જેમ આકાશ. સમય અને વસ્તુ અનિત્ય છે, તે બતાવે છે. જેમ કે - માટીનો ઘડો. પણ આત્મા તેવો નથી. તેથી તે અનિત્ય નથી. - ૪ - ×× હવે સાહ્યદ્વાર કહે છે - નિત્ય અનિત્ય જ પરિણામમાં જીવ છે એમ જાણવું. બીજા કાળમાં ફળ આપનારું લક્ષણ તે સાફલ્ય છે. કોને? કુશલ અકુશલ કર્મોનું. કાળ ભેદથી કર્તા અને ભોક્તાના પરિણામ ભેદ છતાં આત્માને તે બંનેની ઉત્પત્તિ થાય છે. એટલે કર્મોનું ફળ કાળાંતરે જીવને મળે છે - × - સાલ્ક્ય દ્વાર કહ્યું હવે પરિણામદ્વાર કહે છે ઃ૫૬, ૫૭ - વિવેચન
છે ભાષ્ય
-
૧૧૧
-
.
જીવનું પરિણામ વિસ્તારથી લઈએ તો લોક પ્રમાણ છે. જે કેવળી સમુદ્દાતના ચોથા સમયે કેવીને હોય છે. ત્યારે અવગાહના સૂક્ષ્મ બની આકાશના એકૈક આત્મપ્રદેશે ફેલાય છે. તે જીવના પ્રદેશ અસંખ્યાત છે, તે લોકાકાશ પ્રદેશ તુલ્ય છે.
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧ર
દશવૈકાલિકમૂલસૂબ-સટીક અનુવાદ અનેક જીવોનું ગણના પરિમાણ કહે છે - પ્રસ્થ વડે અથવા ચાર ફૂડ વડે કોઈ વ્રીહી આદિ અનાજ માપે, તે અસતુ ભાવથી સ્થાપના અનંતા લોક થાય, તે પ્રમાણે એક એક જીવને જૂદો મૂક્તા અનંતાલોક થાય. - x x• પરિમાણ દ્વાર કહેતાં જીવપદ પૂરું થયું. હવે નિકાય પદ કહે છે -
• નિર્યુક્તિ - ૨૨૯ - વિવેચન
નામ, સ્થાપના સુગમ છે. શરીર કાય તે જ શરીર છે. તેના પ્રાયોગ્ય અણુના સમુદાયરૂપ છે. ગતિકાય - જે બીજા ભવની ગતિમાં જાય છે, તે તૈજસ અને કાર્પણ લક્ષણ છે. નિકાસકાય તે છ અવનિકાય. અસ્તિકાય - ધર્માસ્તિકાયાદિ. દ્રવ્યકાય - ત્રણ આદિ ઘટનો સમુદાય. માતૃકાકાય - ત્રણ વગેરે માતૃકા અક્ષર, પર્યાયકાય - જીવ અને અજીવ ભેદથી છે. જીવ પર્યાયકાય - જ્ઞાનાદિ સમુદાય, અજીવ પર્યાચિકાય - રૂ૫ દિ સમુદાય. સંગ્રહફાય - સંગ્રહના એક શબ્દ વાધ્ય ત્રિકાદિ સમાન. ભાસ્કાય • કાપોતી. - x• તેનું દૃષ્ટાંત - એક કાપોતી તળાવમાંથી પાણી ભરે છે. બે ઘડા લઈને નીકળ્યો, ઠોકર ખાતાં એક ઘડો ભાંગ્યો. તેમાંનો અપકાય મરી ગયો. બીજાં ઘડામાં જીવે છે, તેના અભાવમાં તે પણ ભાંગ્યો. તેથી લોકમાં કહેવાયું કે પહેલા મરેલાએ બીજાને માર્યો. ભાવકાર્યમાં ઔદયિકાદિ સમુદાય છે. અહીં નિકાય તે કાયના અર્થમાં છે.
• નિયુક્તિ - ૩૦ - વિવેચન -
હવે ફરી સૂત્રનો યોગ છે. તેમાં અધિકાર નિકાય કાય વડે છે. અધિકાર - પ્રયોજન. શેષ નિકાયનું બતાવવું વ્યર્થ છે? તે શંકાના નિવારણ માટે કહે છે - અર્ચની તુલનાવાળાનું કહેવું. તે વ્યુત્પત્તિ હેતુપણાથી અને પ્રદેશાંતરના ઉપયોગીપણાથી કહેલ છે. નિકાયપદ કહ્યું
હવે સૂકાલાપક નિષ્પક્સનો અવસર છે - ૪ - તેથી સૂત્ર કહે છે - • સૂત્ર - ૩રાર
તે છ અનિલય માધ્યયન કેવું છે? જે કારપ ગોત્રીય રમણ ભગવત મહાવીર દ્વારા પ્રવેદિત, સુણાત, સુગમ છે. જે ધર્મ પ્રજ્ઞનું અધ્યયન માટે વિસ્કર છે તે આ છે : પૃથ્વીકાયિક, અપ્રકાયિક, તેઉકાયિક, વાયુકાયિક, વનસ્પતિકાચિક, બસમાલિક. શસ્ત્ર પરિણત સિવાય પૃની સચિત્ત છે, તે કાનેક જીન અને પૃથક સત્યો વાળી છે. આ પ્રમાણે શરૂ પરિણતને છોડીને આકાય, અનિકાય, વાયુકાય અને વનસ્પતિકાય સજીવ કહેલી છે. તે અનેક જીવો અને પૃથક્ સત્યો વાળી છે. વનસ્પતિકાયના પ્રકાર આ છે - અબીજ, મૂલબીજ, પર્વબીજ, અંધભીજ, બીજ, સમુર્ણિમ, તુણ અને લતા. રાજા પરિણત સિવાય આ વનસ્પતિકારિક જીવ બીજ પરત સચેતન કહેવાયેલ છે. તે અનેક જીવ
જાને પૂરફ સન્તો વાક્ય છે.
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪} - ૩૨
૧૧૩ જે આ અનેક પ્રકારના બસ પ્રાણી છે, તે આ પ્રમાણે છે - અંડજ, પોતજ, જાપુજ, સજ, સંવેદજ, સમૃૐિમજ, ઉફિભજન અને પાતિક. જે કોઈ મણિમાં અભિકમાણ, પ્રતિક્રમણ, સંકુશિત, પ્રસારિત, શબ્દ કરવો, ભ્રમણ કર્યું, ત્રસ્ત થવું, ભાગવું આદિ કિયા થાય તથા જે આગતિ અને ગતિના વિજ્ઞાતા હોય છે કીટ, પતંગ, કુલ, ફોડી છે, તે બધાં બે શહિ, બધાં તેBલિસો, બધાં સઉરિત બધાં પરાજયો, બધાં તિરોનિક. બધાં નારક, બધા મનુષ્યો, બધાં દેવો અને બધાં પ્રાણી પરમ સુખ સ્વભાવવાળા છે. આ શો જવનિકાસ બસકાય કહેવાય છે.
• વિવેચન - ૩૨ -
સંભળાય તે મૃત - પ્રતિ વિશિષ્ટ અર્થ પ્રતિપાદન ફળ વાળું વાગ્યોગ માત્ર ભગવતે કહેલ વચન પોતાના કર્ણમાં પ્રવેશેલ અને ક્ષાયોપથમિક ભાવે પરિણામને પ્રગટ કસ્નાર કારણ તે શ્રત કહેવાય છે. તે મૃત અવધૂત - અવગૃહીત એ એકાર્થક પર્યાયિો છે. સૂત્રમાં મયા શબ્દ આત્મ પરામર્શ છે. હે આયુષ્યમાન ! આમંત્રણ છે, તે સુધમસ્વિામી બૂસ્વામીને કહે છે. તે ભગવંતે રામોસણમાં કહેલ, તે મેં સાંભળેલ. ભગ - સમગ્ર એશ્વર્યાદિ રૂપ છે. - - તે જેને હોય તે ભગવાન્ - વર્ધમાન સ્વામી. તેઓએ કેવલજ્ઞાન પામીને આ કહેલ છે :
આ “છ અવનિકાય' નામે અધ્યયન છે. આ લોક કે પ્રવચનમાં, અન્ય તીર્થકરના પ્રવચનમાં છ જવનિકાયનો અર્થ બધે સમાન છે. “મેં સાંભળેલ છે” આના વડે- આત્મ પરામર્શથી એકાંત ક્ષણભંગ દૂર કરવા કહે છે. તે ક્ષણ ભંગમાં આ પ્રમાણે અર્થની ઉત્પત્તિ થાય - ૪-. હે આયુષ્યમાન ! ઉત્તમ ગુણથી બનેલ આમંત્રણ વચન વડે ગુણવાળા શિષ્યને આગમનું રહસ્ય આપવું, પણ ગુણરહિતને ન આપવું, તે તેની અનુકંપાની પ્રવૃત્તિ છે. આ સિદ્ધાંતનું રહસ્ય તુચ્છ બુદ્ધિવાળાનો નાશ કરે છે. વળી આયુ તે પ્રધાન ગુણ છે. આયુ લાંબુ હોય તો પોતે પહેલાં ભણી પછી શિષ્યોને ભણાવી પમ્પરા ચાલુ રાખે. “તે ભગવંતે કહ્યું” એ વચનથી એમ સૂચવેલ છે કે મતિ કલાનાથી કહ્યું તેમ નહીં, પણ શાસ્ત્ર પાણતંગ દશાવેલ છે. સર્વજ્ઞ અને આત્મજ્ઞાન વિમુખ પુરુષે આત્માનો ઉલટો, સમ્યફ રીતે અવિચારીત, પરલોક સંબંધી ઉપદેશ ન આપવો. કેમકે તેથી વિપર્યયનો સંભવ છે. - X
હવે સુમના એક દેશને બીજી રીતે કહે છે -
આઉસંતેણ૦ એ ભગવંતનું વિશેષણ છે. આયુષ્યવાળા ભગવંત અર્થાત્ ચીરંજીવ” એ મંગળ વચન છે. અથવા જીવિત ભગવંતે સાક્ષાત્ કહ્યું છે. આ વચન વડે ગણધરો દ્વારા પરંપરાગમ થયું. જીવન વિમુક્ત અનાદિ શુદ્ધ બોલનારનો અપોહ કહ્યો. કેમકે દેહાદિ અભાવે તથાવિધ બોલવાના પ્રયત્નનો અભાવ થાય. - *- અથવા અવસરો' અર્થ લેતા ગુરુના ચરણમાં વસતા, આના વડે શિષ્યએ સદા ગુરુ ચરણ સેવી.થયું તે કહ્યું છે. તેથી જ્ઞાનાદિની વૃદ્ધિ થાય છે. અથવા આમુસંતેણ પાઠ લેતા -
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૪
દશવૈકાલિકમૂલસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
ભગવંતના ચરણ યુગલને મસ્તક વડે સ્પર્શતા મેં સાંભળ્યું. આના વડે વિનય પ્રતિપત્તિ કહી, કેમકે વિનય એ મોક્ષનું મૂળ છે. - x -
लगवता
આ છ જીવનિકાય કોણે પ્રવેદિત કે પ્રરૂપિત કર્યુ છે? શ્રમણ એટલે મહાતપસ્વી, સમગ્ર ઐશ્વર્યાદિયુક્ત, મહાવીર - કષાય આદિ શત્રુનો જય કરવાથી મહા વિક્રાંત. મહાન્ એવા વીર તે ‘મહાવીર' તે કાશ્યપ ગોત્રીય વીરે કહ્યું છે. બીજે ક્યાંયથી સાંભળીને જામેલ નથી, પણ સ્વયં જ કેવળજ્ઞાનના પ્રકર્ષ વડે જાણેલ છે. તથા દેવ-મનુષ્ય-અસુરોની પર્ષદામાં સારી રીતે કહેલ છે. જેમ છે તેમ જ કહેલ છે. સૂક્ષ્મ પરિહારના આસેવન વડે પ્રકર્ષથી સમ્યક્ આસેવિત છે. જીવનિકાય' અધ્યયનને ભણતાં મારું કલ્યાણ છે. મમ - આત્માનું. ભણવું - સાંભળવું ભાવવું એકાર્થક છે. - × • અધ્યયનપણાથી આત્માને અંદર લાવવો, તે ચિત્તની વિશુદ્ધિ પ્રાપ્તિથી થાય. ઘર્મપ્રજ્ઞપ્તિ - ધર્મનું જણાવવું તે. ધર્મ ને જણાવવાના કારણથી ચિત્તની વિશુદ્ધિ થાય. વિશુદ્ધિ થવાથી ભણવું તે આત્માને શ્રેયસ્કર છે. -
- ૪- આવા છ
1
- ****
·
અભિમાન છોડીને સંવિગ્ન શિષ્યએ બધાં કાર્યોમાં ગુરુને પૂછવું અને ગુરૂએ ગુણવાનૢ શિષ્યને ઉપદેશ આપવો. તે આ પ્રમાણે - પૃથ્વી વગેરે ઉદાહરણ બતાવવા માટે છે. પૃથ્વી - કાઠિન્ય લક્ષણ વાળી, પ્રસિદ્ધ છે. તે જ કાયા - શરીર જેનું છે, પૃથ્વીકાય. તે જ પૃથ્વીકાયિક જીવ છે. આપ દ્રવ્ય રૂપ છે, તે જેનું શરીર છે તે અકાયિક. એ પ્રમાણે તેજ - ઉષ્ણ લક્ષણ છે, વાયુ - ચલનધર્મવાળો પ્રસિદ્ધ છે. વનસ્પતિ - લતા આદિ રૂપ. એ પ્રમાણે ત્રાસ પામવાના સ્વભાવવાળા તે ત્રસ. કાય - શરીર, જેને છે તે ત્રસકાયિક અહીં બધાં જીવોના આધારપણે હોવાથી પહેલાં પૃથ્વીકાયિક પહેલો કહ્યો. પૃથ્વી ઉપર પાણી રહે છે, માટે અાયિક બીજો કહ્યો. પાણીના પ્રતિપક્ષ અગ્નિ હોવાતી તેઉકાયિક ત્રીજો કહ્યો છે. અગ્નિનો ઉપકારી હોવાથી પછી વાયુકાયિક કહ્યો. વાયુ વૃક્ષોની શાખાના કંપનથી વનસ્પતિકાય પાંચમે કહ્યો. વનસ્પતિને ત્રસ જીવોનું ઉપગ્રહકત્વ છે, તેથી પ્રસકાય કહ્યો.
હવે વિપ્રતિપત્તિના નિરાસ માટે ફરી કહે છે - પૃથ્વી જે ઉક્ત લક્ષણ છે, તે સજીવ - રોતનાવંત છે. અહીં માત્ર' શબ્દ સ્તોકવાચી છે. જેમકે સરસવના ત્રીજા ભાગ માત્ર છે. અર્થાત્ તેનું થોડું જ જ્ઞાન છે. કેમકે તેને પ્રબળ મોહના ઉદયથી બધાંથી થોડું ચૈતન્ય એકેન્દ્રિય જીવોને છે. તેનાથી કંઈક અધિક બેઇંદ્રિયાદિને છે. એમ સર્વજ્ઞએ કહેલ છે. તેમાં અનેક જીવો છે, એક જીવ નથી. વૈદિક મતે પૃથ્વી એક જીવ છે. પણ સ્વમતે પૃથ્વીમાં અનેક જીવો છે. ઇત્યાદિ - ૪ - ૪ - શત્રુ વડે પરિણત પૃથ્વી સિવાયની અન્ય પૃથ્વી સચિત્ત - જીવવાળી જાણવી પૃથ્વીનું શસ્ત્ર શું છે? તે દ્રવ્ય અને ભાવ બે ભેદે શસ્ત્ર કહેલ છે -
♦ નિયુક્તિ - ૨૩૧ - વિવેચન
દ્રવ્ય એ દ્વાર પરામર્શ છે. તેમાં દ્રવ્યશસ્ત્ર તે ખડ્ગ આદિ છે, અગ્નિ, વિષ, સ્નેહ, ખરાશ પ્રસિદ્ધ છે. અહીં ક્ષાર તે કરીરાદિથી ઉત્પન્ન છે. લવણ - પ્રસિદ્ધ છે.
-
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________
|- રૂર
૧૧૫ આદિ શબ્દથી કરીષ - છાણ આદિ લેવા. દ્રવ્ય શાસ્ત્ર કહ્યું. હવે ભાવશસ્ત્ર કહે છે - ભાવથી દુwયુક્ત વચન - કાયા અને અવિરતિ તે ભાવ શસ્ત્ર છે. તેમાં દુwયુક્ત શબ્દથી દ્રોહ, અભિમાન, ઇષ્ય આદિ લક્ષણ મનો દુwયોગ લેવો. વાગદુષ્પયોગ તે હિંઢ - પરુષાદિ વચન, કાય દુપ્રયોગ તે દોડવું, કૂદવું. અવિરત તે પ્રાણાતિપાતાદિ પાપ સ્થાનક પ્રવૃત્તિ. આ બધાં કર્મબંધ નિમિત્તપણે હોવાથી ભાવશસ્ત્ર છે.
અહીં ભાવશસ્ત્ર નહીં પણ દ્રવ્યશસ્ત્રથી અધિકાર છે, તે આ છે - • નિયુક્તિ - ૨૩૨ • વિવેચન
કંઈક સ્વકાય શસ્ત્ર છે. જેમકે કાળી માટીનું શસ્ત્ર લીલી માટી છે. એ પ્રમાણે ગંધ, રસ, સ્પર્શ ભેદમાં પણ શસ્ત્ર યોજના કરવી. તથા કંઈક પરણ્યાય શાસ્ત્ર છે. જેમકે - પૃથ્વી તે પાણી, અગ્નિ, આદિ કે અગ્નિ, પાણી આદિ પૃથ્વીના શસ્ત્ર છે. કેટલાંક ઉભય શસ્ત્ર હોય છે. જેમકે - કાળી માટી જળના સ્પર્શ, ગંધાદિથી ધોળી માટીનું શસ્ત્ર થાય છે. કાળી માટીનું મેલું પાણી તે કાળી માટી તથા ધોળી માટીનું શસ્ત્ર થાય છે. આ દ્રવ્ય શસ્ત્ર કહ્યું “' શબ્દથી અનેક પ્રકારના દ્રવ્ય શસ્ત્ર જાણવા. ભાવદ્વારમાં અસંયમ તે ચાસ્ત્રિનું શસ્ત્ર છે.
એ પ્રમાણે પરિણત પ્રતીમાં ઉચ્ચારાદિ કરવાથી જીવહિંસા થતી નથી. તેથી અહિંસાપણાનો સાધુ ધર્મ થાય છે. આ આગમ પ્રમાણ છે. અનુમાન પણ અહીં વિધમાન છે. જેમકે જીવસહિત પરવાળા આદિ પૃથ્વીના બનેલા છે. આ પ્રમાણે ૪- પૃથ્વીકાયનું જીવત્વ સિદ્ધ થયું. - *- આગમ જ આHવચન છે. હેતુના અભાવે વીતરાગ અસત્ય વચન ન બોલે. એ પ્રમાણે અપુ. તેઉ. વાયુ અને વનસ્પતિને સચિત્ત જાણવા. પાણી સજીવ છે. જમીનમાં ખોદવાના સ્વભાવથી દેડકાં માફક કુદીને ઉંચે આવે છે. સજીવ અગ્નિ આહાર વડે બાળક માફક વૃદ્ધિ પામે છે. ઇત્યાદિ - x
હવે વનસ્પતિજીવ વિશેષ કહે છે -
તે આ પ્રમાણે - અગ્ર બીજ જેમાં છે, તેવા કોરટાદિ જાણવા. મલ તે જ બીજ જેમાં છે તેવા ઉત્પલ ફંદાદિ, પર્વ તે બીજ જેમાં છે તે - શેરડી વગેરે. સ્કંધ, બીજ જેમાં છે તે-શલ્લકા આદિ, બીજ વાવતા ઉગે તે બીજ રૂહ સંમૂઈિમ-પ્રસિદ્ધ બીજ અભાવથી પૃથવી-વર્ષાદિથી ઉદ્ભવેલ તૃણાદિ. - X• તૃણલતાનું ગ્રહણ પોતાની જાતિના અનેક ભેદબતાવે છે. વનસ્પતિકાયિકનું ગ્રહણ સૂક્ષ્મ અને બાદરાદિ ભેદના સંગ્રહ માટે છે. આના વડે પૃથ્વી-પાણી-તેઉ આદિના પણ પોતાની જાતિના અનેક ભેદ સમજી લેવા. બીજવાળા સચિત્ત કહ્યા. (શંકા) બીજજીવ, મૂલ આદિ જીવ છે કે બીજા તેમાં આવીને ઉત્પન્ન થાય છે? તે કહે છે -
• નિયુક્તિ - ૨૩૩ - વિવેચન
બીજ તે યોનિ થયેલ છે. બીજ બે પ્રકારે - (૧) યોનિભૂત, (૨) અયોનિભૂત અથવા વિધ્વસ્તયોનિ અને વિધ્વસ્તયોનિ. અનુક્રમે તે ઉગવા માટે સમર્થ કે અસમર્થ છે. તેમાં યોનિભૂત તે સચિત્ત અને અચિત્ત છે. અયોનિભૂત તે નિયમા અચેતન છે,
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૬
દશવૈકાલિકમૂવમૂત્ર-સટીક અનુવાદ કેમકે અબીજ૮ થી તેમાં ઉત્પત્તિ અસંભવ છે. યોનિ અવસ્થા બીજ - યોનિના પરિણામને તજતાં નથી. કેમ કે તેમાં જીવ આવીને ઉગે છે. તે જ પૂર્વનો બીજ જીવ છે. બીજ નામ ગોત્ર કર્મવેદીને મૂલ આદિ નામગોત્ર બાંધીને કે બીજો પૃવીકાયિક આદિજીવ એ જ પ્રમાણે છે. મૂળમાં જે જીવ છે, તે જ મૂળ પણે પરિણમે છે. તે પણ પહેલાં પાંદડા પણે પરિણમે છે. તેથી એક જીવ મૂળપ્રથમપત્ર કર્તા છે.
(શંકા) સર્વ કિશલય ઉગતા અનંતકાય છે, તે વિદ્ધ કેમ ન થાય? અહીં બીજ જીવ પોતે કે અન્ય જીવબીજના મૂળપણે ઉત્પન્ન થઈને ઉછૂન અવસ્થા કરે છે, પછી કિસલય અવસ્થા કરે છે, તે સમયે નિયમથી અનંત જીવો ઉત્પન્ન કરે છે. ફરીથી સ્થિતિ ક્ષય થવાથી બધાં જીવો પરિણત થયા પછી આ એકલો મૂળ જીવ અનંત જીવોના શરીરને પોતાના શરીરપણે કરીને એટલો મોટો થાય છે કે જે પ્રથમ પત્ર ગણાય. બીજા કહે છે કે આ બીજની સમૂચ્છનાવસ્થા નિયમ પ્રદર્શન માટે છે, અવશ્ય તેવું જ છે તેમ નહીં. ઇત્યાદિ - x x- આ જ વાતને ભાગ્યકાર કહે છે -
• ભાષ્ય - ૫૮, ૫૯ • વિવેચન
જીવોની બે યોનિ જાણવી - વિધ્વસ્ત અને અવિબસ્ત. તેમાં અવિદuસ્ત યોનિમાં તે જ અથવા અન્ય જીવ ઉગે છે. મૂળમાં જે બીજનો કે અન્ય જીવ વર્તે છે તે પહેલાં પત્ર સુધી એક જ જીવ છે. કંદથી બીજ સુધી બીજાં જીવો બનાવે છે. તે વનસ્પતિ જીવો જ છે. બાકી પૂર્વવત્ - --
• ભાષ્ય - ૬૦ - વિવેચન
સૂત્રમાં સ્પર્શ કરનારજે કહેલ લક્ષણ પૃથ્વીકાયાદિમાં છે, તે યથાક્રમે અનુયોગધર આચાર્ય બોલે જ. કેવળ સૂત્રપર્શ લક્ષણ ન કહે પરંતુ અધ્યયન અને પૂર્વોક્ત પાંચ જીવાજીવાભિગમાદિને પ્રકરણ પદ, વ્યંજન અને વિશુદ્ધ અર્થોને બોલે. તે ખૂબ જ જીવોનું અભિગમ દરેક કાર્યમાં છે, તેના વડે પાંચ સંખ્યાનું ગ્રહણ કર્યું. અન્યથા અહીં છ અધિકાર છે. જેમાં અને કરાય તે પ્રકરણ. વિભક્તિ અંતે હોય તે પદક આદિ વ્યંજન છે. એ વ્યજંન વડે વિશુદ્ધ બોલે. હવે બસનો અધિકાર કહે છે -
અનેક બેઇંદ્રિયાદિ ભેદ વડે એકેક જાતિમાં ઘણાં બસ જીવો છે. ત્રાસ પામે તે બસ. ઉચ્છવાસાદિ પ્રાણ, તે જેમાં વિધમાન છે, તે પ્રાણી. આ નિશ્ચે છઠ્ઠો જીવનિકાય છે. તે ત્રસકાય કહેવાય છે. તેમાં ઇંડાથી જન્મે તે અંડજ પક્ષી, ગરોળી વગેરે. પોતથી જન્મે તે પોતજ. જેમકે - હાથી, વગુલી, ઇત્યાદિ. જરાયુથી વીંટાઈને જન્મે તે જરાયુજગાય, ભેંસ, મનુષ્યાદિ. રસથી જન્મે તે રસ જ • છાસ, ઓસામણ, દહીં આદિમાં કૃમિ આકાર વાળા અતિ સૂક્ષ્મ જીવો થાય છે. પરસેવાથી જન્મે તે સર્વેદજ • માંકડ, જૂ આદિ. સમર્થનથી જન્મેલ તે સંમૂછના - શલભ, કીડી આદિ ઉભેદથી જન્મે તે ઉદ્િભજ્જા- પતંગ, ખંજરીટ આદિ. ઉપરાતથી જન્મે તે ઉપપાતજા અથવા ઓપપાતિક - દેશો અને નાસ્કો. તેમનું જ લક્ષણ કહે છે. જે કોઈ સામાન્યથી જ જીવોનું અભિક્રાંત થાય છે અર્થાત બોલનારની સામે આવવું. પ્રતિક્રમણ -પ્રાપકથી પાછું ફરવું. સંકુચના
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪ - 1 રૂર - ગાત્ર સંકોચ કરાણ પ્રસારણ - ગાત્રોને પહોળા કરવા. ર૩ - શબ્દ કરણ, ભ્રમણ * આમ તેમ કરવું. ત્રસને - ત્રાસ પામવો, પલાયા - ક્યાંક નાસી જવું. આ ત - ક્યાંકથી કોઈ વખતે આવવું. એ બધાંને જાણનાર.
અભિક્રાંત અને પ્રતિકાંત બંનેનો આગતિ અને ગતિથી ભેદ નથી. છતાં વિજ્ઞાન વિશેષ બતાવવા જૂદા કક્ષા - અમે જેમ આવીએ છીએ અને પાછા જઈએ છીએ તે જ ત્રસ જીવ છે. બેઈદ્રિયોને પણ - X- હેતુ સંજ્ઞાથી આ સમજણ છે. તેઓ બદ્ધિપૂર્વક છાયાથી તાપમાં કે તાપથી છાયામાં જાય છે. જ્યારે વેલડીનું વૃક્ષે ચડવું તે માબ ઓધ સંજ્ઞા છે. હવે બસના ભેદો કહે છે -
કીડાના ગ્રહણથી બદ્રિયો લેવા. - ૪- “પતંગ’ શબ્દથી બધાં ચઉરિન્દ્રિયો લેવા. ફીડા આદિથી તેઇંદ્રિયો લેવા. -x-x- બધાં પંચેન્દ્રિયો સામાન્યથી તથા વિશેષથી છે. તેમાં તિર્યજયોનિકો - ગાય આદિ છે. બધાં નારકો - રત્નપ્રભા નારકાદિ ભેદથી છે. મનુષ્યો - કર્મભૂમિજાદિ છે. દેવો - ભવનવાસી આદિ છે. અહીં સર્વ શબ્દ બધાં ભેદોનું બસત્વ જણાવે છે. આ જ બધાં જીવો ત્રસકાય છે, પણ એકેન્દ્રિય માફક બસ અને સ્થાવર નથી. આ બધાં નેઇઢિયાદિ અને પૃથ્વી આદિ સુખના અભિલાષી છે. માટે તેમને દુઃખ ન આપવું. આ છ એ જીવનિકાયનો સ્વયં દંડ - હિંસા ન કરે.
આ છઠ્ઠો- તે ત્રસકાય, બધાં તીર્થકરાદિ એ પ્રકર્ષથી કહેલ છે. વિધમાન કર્વક આ શરીર છે, કેમકે ઘડા માફક પહેલાથી પ્રતિનિયત આકારવાળું છે. • x• x
અહીં પૂર્વાચાર્યો આ પ્રમાણે કહે છે -
આ નિશ્વે છઠ્ઠો જીવનિકાચ ત્રસકાય કહેવાય છે. આ તે જીવાભિગમ કહ્યો. હવે અજીવાભિગમ કહે છે - અજીવ બે ભેદે છે - પુગલ અને નોપુદ્ગલ. પુદ્ગલો છ ભેદે છે - સૂક્ષ્મસૂક્ષ્મ, સૂક્ષ્મ, સૂક્ષ્મબાદર, બાદરસૂમ, બાદર, બાદર બાદર, સૂક્ષ્મસૂક્ષ્મ તે પરમાણુ પુદ્ગલ લેવા. સૂમ - બે પ્રદેશથી સૂક્ષ્મ પરિણામ પામેલા સુધીના અનંત પ્રદેશી ઢંધને જાણવા, સૂક્ષ્મ બાદર - ગંધ, પુદ્ગલ લેવા. બાદર સૂક્ષ્મમાં વાયુકાયના શરીર લેવા. બાદર બાદરમાં અગ્નિ, વનસ્પતિ, પૃથ્વી, બસ શરીર લેવા. અથવા પુદ્ગલો ચાર ભેદે છે - સ્કંધ, સ્કંધદેશ, સ્કંધ પ્રદેશ, પરમાણુ, આ પુદ્ગલાસ્તિકાય સમજવાનો કહ્યો. નોપગલાસ્તિકાય ત્રણ ભેદે છે, તે આ ધર્માસ્તિકાય, અધમસ્તિકાય, આકાશાસ્તિકાય. તે અનુક્રમે ગતિ, સ્થિતિ, અવગાહ લક્ષણવાળા છે. આના સંગ્રહ માટે ચાર ગાથા કહેવાઈ છે.
• સૂત્ર - ૩૩
આ છ જવનિકાર્યોનો સ્વય દંડ સમારંભ ન કરે, બીજ પાસે દંડ સમારંભ ન કરાવે, દંડ સમારંભ કરનાર બીજાને અનુમોદે નહીં. હે ભગવના જવાને માટે ત્રણ કરણ અને ત્રણ ચોગણી, મન-વચન-કાયાથી, હું (હિંસા) કર નહીં, કરાવું નહીં. કરનાર રાજ્યને સારા જાણું નહીં. હે ભગવના હું (તે હિંસા ને) પ્રતિક્રમું છું, નિંદુ છું, ગહું છું, આત્માને વોસિરાવું છું.
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૮
દશવૈકાલિકમૂલસૂત્ર-સટીક અનુવાદ • વિવેચન - ૩૩ -
જીવાભિગમ કહ્યો. હવે ચારિત્ર ધર્મ કહે છે - બધાં પ્રાણી સુખને વાંછે છે. આ હેતુથી આ છ જવનિકાયોને જાતે • પોતે ન દંડે અથતિ સંઘટ્ટન, પરિતાપના આદિ રૂપમાં ન પ્રવર્તે. બીજા ચાકર આદિ પાસે તેવો દંડ ન અપાવે. તેવા દંડ આપનાર બીજા પ્રાણીની અનમોદના ન કરે. આ (પ્રમાણે દુખ ન આપવી તે ભગવદ્ વચન છે. એમ હોવાથી જીવનપર્યન્ત તેનો ત્યાગ કરે. એ પ્રમાણે કહેલા વચનને સમ્યફ પણે સ્વીકારીને, જાવજીવને માટે ત્યાગ કરે. કઈ રીતે કરવું આદિ રૂપ ત્રણ પ્રકારે અને ત્રણ ભેદે કરણથી, તે આ રીતે - મનથી, વચનથી, કાયાથી આનું સ્વરૂપ પ્રસિદ્ધ જ છે. આ કરણનું કર્મ ઉક્તલક્ષણ ‘દંડ છે. તે વસ્તુતઃ નિરાકાર્યતાથી સૂત્રમાં જ કહેલ છે - હું સ્વયં કરું નહીં, બીજા પાસે કરાવું નહીં, બીજા કરનારને અનુમોદું નહીં.
તેનું - ઉક્ત દંડ અર્થાત હિંસાનો સંબંધ છે. ત્રિકાળ વિષયક દંડ તેના સંબંધી અતીત અવયવને હું પ્રતિક્રમુ છું. વર્તમાન કે ભાવિ સંબંધી નહીં. કેમકે અતીતનું જ પ્રતિક્રમણ થાય. વર્તમાનનું સંવરણ અને ભાવિનું પ્રત્યાખ્યાન કરું છું. ભદંત - એ ગુરુને આમંત્રણ છે. ભદત એટલે ભવનો કે ભયનો અંત કરનાર થાય છે. અને આ ગરની સાક્ષીથી જ સાધુને વ્રતનો સ્વીકાર છે તે જણાવે છે. પ્રતિક્રમતિ - હું જીવોને દંડ દેવાથી નિવડું છું. એમ કહ્યું. તેથી “પાપની અનુમતિથી વિરમણ” એવો અર્થ થાય. નિંદા - આત્મ સાક્ષીથી, ગહ - જુગુપ્સા. અતીત - ભૂતકાળમાં દંડ કરનારને અચ્છાધ્ય જાણીને વિવિધ કે વિશેષ અર્થવાળા વિ શબ્દ, ઉર શબદ - અતિશ્ય અર્થમાં છે, સૃજામિ એટલે છોડું છું. તેથી હું વિવિધ કે વિશેષ પ્રકારે અતિશય- સર્વથા પાપોનો ત્યાગ કરું છું.
(શંકા) આ રીતે પૂર્વના પાપોના દંડનું પ્રતિક્રમણ માત્ર આ સૂત્રમાં બતાવ્યું. વર્તમાન પાપોનું સંવરણ અને ભાવિનું પ્રત્યાખ્યાન કેમ ન બતાવ્યું? (સમાધાન) ના, તેમ નથી. ન કરોમિ, ઇત્યાદિ વડે તદુભય સિદ્ધ છે.
• સુત્ર - ૩૪ -
ભગવાન ! પહેલાં મહાલતમાં પ્રતિપાતથી વિરમણ. ભગવન ! હું સર્વ પ્રકારના પ્રાણાતિપાતનું પ્રત્યાખ્યાન કરું છું. તે સૂક્ષ્મ કે ભાદર, અસ કે સ્થાવર ( કોઈ પ્રાણી છે તેના) પાણીનો પ્રતિપાત - હિંસા સ્વય ન કરું, બીજા પાસે પ્રાણીની રાતિપાત ન કરાવું, મણનો તિપાત કરનારને અાદુ નહીં જાવજીવને માટે સિવિલ - ત્રિવિષે (અતિ) મન • વરાળ • કાયાણી હું (પ્રાણાતિપાત) કરું નહીં, કરાવું નહીં કરનાને અનુમોટું નહીં. ભગવાન ! હું તે (પ્રાણાતિપાત) ને પ્રતિકકું છું, નિંદુ છું, ગઉં છું અને (પાપકર્મ કતી આત્માનો ત્યાગ કરે છે.
ભગવાન ! હું પહેલાં મહાનત (પાલન) માટે ઉપસ્થિત થયો છું. સર્વથા પ્રાણાતિપાતથી વિરમું છું.
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૧૯
૪ - ૩૪
• વિવેચન - ૩૪ -
આ આત્માના સ્વીકારને યોગ્ય દંડનિક્ષેપ છે. તે સામાન્ય અને વિશેષરૂપ છે. સામાન્ય તે ઉક્ત લક્ષણ અને વિશેષ તે પાંચ મહાવ્રત રૂપે અંગીકાર કરવો જોઈએ. તેથી મહાવતો કહે છે : સૂત્રકમના પ્રામાણ્યથી પહેલાં પ્રાણાતિપાત વિરમણ લીધું. મહાવત - શ્રાવકનો અણુવ્રતની અપેક્ષાથી મહાનુ, એવું તે વ્રત. આ વ્રતના ૧૪૩ ભંગો છે. તે આગળ કહીશું. પ્રાણ • બે ઇંદ્રિયાદિ, પ્રાણાતિપાત - જીવને મહા દુઃખ ઉપજાવવું તે. પણ જીવ અતિપાત નથી જ. તે પ્રાણાતિપાતથી વિમણ. વિરમણ - સભ્ય જ્ઞાન શ્રદ્ધાપૂર્વક સર્વથા નિવર્તવું તે. ભગવંતોકત હોવાથી આ ઉપાદેય છે, એમ નિશ્ચય કરીને - હું સર્વ પ્રાણાતિપાતનું પ્રત્યાખ્યાન કરું છું. સર્વ - સંપૂર્ણ, સ્થૂળ નહીં. પ્રત્યાખ્યામિ - તેમાં પ્રતિ - નિષેધ, આ - આભિમુખ્ય, ચા - કહેવું. “હું પાપ ન કરવા રૂપ પ્રત્યાખ્યાન કરું છું. અથવા સંવૃતાત્મા હાલ અનાગતનો નિષેધ અને આદરથી અભિધાન કરું છું. આના વડે વ્રતાર્થ - પરિજ્ઞાનાદિ ગુણયુક્ત ઉપસ્થાનને યોગ્ય છું, તે કહે છે - x-x- શસ્ત્ર પરિજ્ઞા કે દશવૈકાલિક્યું છે જીવનિકાય ભણીને, અર્થથી કહેવાયા પછી, શિષ્ય સમજયો છે, તેની સમ્યક્ પરીક્ષા કરીને, શિષ્ય છ જીવનિકાયને (દુઃખ દેવાનું) મન - વયન - કાયા વડે, કૃત - કારિત - અનુમોદથી પરિહરે, પછી ઉપસ્થાપના કરે. તે સિવાય નહીં.
અહીં પટ આદિના દૃષ્ટાંતો છે. જેમ મેલું કપડું ન રંગાય પણ ધોયેલું રંગાય, જમીન શુદ્ધિ કર્યા પછી મહેલનો પાયો નાંખે ઇત્યાદિ - 1 - એ પ્રમાણે ભણેલ અને કહેલ અર્થને સમજનારા શિષ્યમાં વ્રતનું આરોપણ કરાય છે, તે સિવાય નહીં. પરીક્ષા કર્યા વિના બતારોપણથી ગુરૂને દોષ લાગે. પરીણ્યા પછી શિષ્ય બરાબર ન પાળે તો શિષ્યનો દોષ છે.
હું પ્રાણાતિપાતને પચ્ચકખું છું. તેને જ વિશેષથી કહે છે- સૂક્ષ્મ ‘અલ્પઅર્થ લેવો, સૂક્ષ્મ નામ કર્મોદયથી સૂક્ષ્મ ન લેવું. તેની કાયાનું વ્યાપાદન અસંભવ છે. બાદર - સ્થળ, તે પ્રત્યેકના બે ભેદ • બસ અને સ્થાવર, સૂક્ષ્મગસ - કંથ આદિ, સ્થાવર - વનસ્પતિ આદિ. બાદગ્રસ • ગાય આદિ, સ્થાવર - પૃથ્વી આદિ. એ બધાં જીવોનો હું સ્વયં અતિપાત કરું નહીં, બીજા વડે અતિપાત કરાવું નહીં, અન્ય અતિપાત કરનારને અનુમોટું નહીં ક્યાં સુધી જીવન પર્યા. અહીં સૂક્ષ્મ કે બાદર આદિને આશ્રીને પ્રાણાતિપાત ચાર પ્રકારે જાણવો. તે આ પ્રમાણે • દ્રવ્યથી, ક્ષેત્રથી, કાળથી, ભાવથી. તેમાં દ્રવ્યથી છ જીવ-નિકાયોનો, ક્ષેત્રથી તીછદિલોકમાં, કાળથી અતીતાદિમાં કે રાત્રિમાં, ભાવથી રાગ કે દ્વેષ વડે - માંસાદિ માટે તે રાગથી, શત્રુને મારે તે દ્વેષથી. અહીં આ રીતે ચતુર્ભગી જાણવી - કોઈ દ્રવ્યથી પ્રાણાતિપાત કરે પણ ભાવથી ન કરે. ઇત્યાદિ રૂપ પૂર્વવતુ.
વ્રત સ્વીકાર્યા પછી નિગમન કહે છે કે ભગવન્! હું પહેલાં મહાવતને આપની સામે ભાવથી વ્રત પાળવા તૈયાર થયો છું. આજથી આરંભીને મારે સર્વથા
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________
દશવૈકાલિકમૂલસૂત્રસટીક અનુવાદ
પ્રાણાતિપાતથી વિરમણ છે. અહીં આદિ, મધ્ય, અંતે ‘ભદંત’ શબ્દ મૂકવાથી, ગુરૂને પૂછ્યા વિના કંઈ ન કરવું. કર્યુ હોય તો તેમને કહી દેવું, તો શિષ્ય વ્રતનો આરાધક
થાય.
૧૨૦
• સૂત્ર ૩૫ -
હવે પછી - ભગવન્ ! બીજા મહાવ્રતમાં મૃષાવાદથી વિરમણ, ભગવન્ ! હું મૃષાવાદનું પ્રત્યાખ્યાન કરું છું. તે ક્રોધથી, લોભથી, ભયથી હાસ્યથી છે. હું સ્વયં મૃષા બોલું નહીં, બીજા પાસે મૃષા બોલાવું નહીં, મૃષા બોલનારનું અનુમોદન ન કર્યું. જાવજ્જીવને માટે, ત્રિવિધ ત્રિવિધે . મન, વચન, કાયાથી કરું નહીં, કરાવું નહીં, કરનારને અનુમોદું નહીં. ભગવન્ ! હું તે મૃષાવાદને પ્રતિમું છું. હિંદુ છું, ગહુ છુ, (મૃષાવાદ યુક્ત) આત્માને વોસિરાવું છુ. ભગવન્ ! બીજા મહાવ્રતમાં ઉપસ્થિત થયેલો હું સર્વથા મૃષાવાદથી વિરમેલ છું.
• વિવેચન
34 -
હવે બીજું મહાવ્રત કહે છે. બીજા મહાવ્રતમાં મૃષાવાદથી વિરમવાનું છે. ભગવન્! હું સર્વથા મૃષાવાદનો ત્યાગ કરું છું. તે આ પ્રમાણે - ક્રોધથી, માનથી, માયાથી, લોભથી. (તથા) ભાથી, પ્રેમથી, દ્વેષથી, કલહથી, અભ્યાખ્યાનથી, હાસ્યથી... હું સ્વયં અસત્ય બોલું નહીં,બીજા પાસે અસત્ય બોલાવું નહીં, અસત્ય બોલનાર બીજાને અનુમો નહીં. જીવન પર્યન્ત આદિ પૂર્વવત્. વિશેષ આ પ્રમાણે - મૃષાવાદ ચાર ભેદે છે - (૧) સદ્ભાવ પ્રતિષેધ - આત્મા નથી, પુન્ય નથી, ઇત્યાદિ. (૨) અસદ્ભાવ ઉદ્ભાવન - આત્માને સર્વગત માને, ચોખા જેવડો માને. (૩) અર્થાન્તર - ગાયને ઘોડો કહે. (૪) ગર્હા - કાણાને કાણો કહેવો વગેરે. વળી આ મૃષાવાદ ક્રોધાદિ ભાવને આશ્રીને ચાર ભેદે છે - (૧) દ્રવ્યથી - સર્વે દ્રવ્યમાં અન્યથા પ્રરૂપણા કરવી. (૨) ક્ષેત્રથી - લોક કે અલોકમાં, (૩) કાળથી - રાત્રિ આદિમાં, (૪) ભાવથી - ક્રોધ આદિ વડે જૂઠ્ઠું બોલે.
દ્રવ્યાદિ ચતુર્થંગી વળી આ પ્રમાણે - કોઈ દ્રવ્યથી જૂઠ્ઠું બોલે, ભાવથી નહીં. કોઈ ભાવથી જૂઠ્ઠું બોલે. દ્રવ્યથી નહીં. કોઈ બંને રીતે જૂઠું બોલે. કોઈ બંનેથી જૂઠું ન બોલે. જેમકે હિંસક્નો કોઈ મૃગ કે પશુ વિશે દયાથી જૂઠું કહે, તે પહેલો ભંગ, બીજો ઉતાવળથી અને વિના વિચાર્યે મેં જોયા છે કહે તે બીજો ભંગ. ત્રીજો સમજીને જ જૂઠું બોલે. ચોથો ભંગ શૂન્ય છે.
.
* સૂત્ર - ૩૬
-
હવે પછી - ભદંત ! ત્રીજું મહાવ્રત · તતાદાનથી વિરતિ, ભદંતા હું સર્વે અદત્તાદાનનું પચ્ચકખાણ કરું છું. તે ગામમાં, નગરમાં, અરણ્યમાં (કરે) થોડુ - વધુ, સૂક્ષ્મ - સ્થૂળ, સચિત્ત કે અચિત્ત હોય. તે અદત્ત હું સ્વયં ગ્રહણ ન કર્યું, બીજા પાસે અદત્ત ગ્રહણ કરાવું નહીં, અદત્ત ગ્રહણ કરતાં ભીજાને અનુમોદુ નહીં. જાતજીવને માટે ત્રિવિધ ત્રિવિધે - મનથી,
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪ } - | ૩૬
કરી
વચનથી, કાયાથી કરું નહીં, કરાવું નહીં, કરનારને અનુમોદું નહીં. ભગવન્! તે અદત્ત - આદાનને પ્રતિમું છું. નિંદુ છું, ગઈ છું, (અદત્તાદાન યુક્ત મારા) આત્માને તજું છું. મદંત ! હું ત્રીજા મહાવતમાં ઉપસ્થિત થયો છું (જેમાં) સર્વ અદત્તાદાનથી વિમવાનું છે.
♦ વિવેચન - ૩૬ '
-
બીજું મહાવ્રત કહ્યું, હવે ત્રીજું કહે છે - ત્રીજા મહાવ્રતમાં અદત્તાદાનથી વિરમવું તે. શેષ પૂર્વવત્. ગામમાં, નગરમાં કે અરણ્યમાં, આના વડે ક્ષેત્ર કહ્યું. બુદ્ધિ આદિ ગુણોને ગ્રહણ કરે તે ગામ. જેમાં ‘કર’ ન હોય તે નગર. અલ્પ કે બહુ ઇત્યાદિ શબ્દોથી દ્રવ્યને કહ્યા. અTM - મૂલ્યથી, કાષ્ઠાદિ. બ્લ ુ - વજ્રદિ. અણુ - પ્રમાણથી. ઇત્યાદિ -- • સ્વયં અદત્ત ગ્રહણ કરું નહીં ઇત્યાદિ પૂર્વવત્. વિશેષ આ પ્રમાણે અદત્તાદાન ચાર ભેદે, (૧) દ્રવ્યથી - અલ્પ આદિ, (૨) ક્ષેત્રથી - ગામાદિમાં, (3) કાળથી - રાત્રિ આદિમાં, (૪) ભાવથી રાગ, દ્વેષ વડે. દ્રવ્યાદિ ચતુર્થંગી બીજી આ રીતે - કોઈ દ્રવ્યથી અદત્ત લે, ભાવથી ન લે. ઇત્યાદિ ચાર. તેમાં અફ્ક્ત તથા અદ્વેષી સાધુને કોઈ સ્થાને કારણે માલિકને પૂછ્યા વિના તૃણને ગ્રહણ કરે તો દ્રવ્યથી અદત્તાદાન છે, પણ ભાવથી નથી. ચોરવા ગયેલ ને પ્રાપ્ત ન થાય તો ભાવથી અદત્ત છે, દ્રવ્યથી નહીં, ઇત્યાદિ.
• સૂત્ર - ૩૭
હવે પછી . ભદંતા ચોથા મહાવ્રતમાં મૈથુનથી વિરમણ હોય. ભગતના હું બધાં મથુનનો ત્યાગ કરું છું. તે દેવ, મનુષ્ય અને તિર્યંચ સંબંધી છે, તે મૈથુન હું સ્વયં સેવું નહીં, બીજા પાસે સેવડાવું નહીં. મૈથુન સેવનાર અન્યને અનુમોદુ નહીં. જાવજીવને માટે ત્રિવિધ ત્રિવિધે અર્થાત્ મનવચન-કાયાથી, ન કરું ન કરાવું - કરનારને ન અનુમોટું. ભદંત ! તે મૈથુનને હું પ્રતિક્રમુ છું, નિંદુ છું. ગહુ છું. (મૈથુન યુક્ત) આત્માને તજું છું. ભર્યંત ! હું સૌથા મહાવ્રતમાં ઉપસ્થિત થયો છું. તેમાં સર્વથા મૈથુનથી વિરમણ હોય છે.
♦ વિવેચન
39 -
ત્રીજું મહાવ્રત કહ્યું હવે ચોથું કહે છે - ચોથા મહાવ્રતમાં મૈથુનથી અટકવું ભદંત! હું સર્વે મૈથુનનો ત્યાગ કરું છું ઇત્યાદિ. તે આ રીતિ - દેવ, મનુષ્ય કે તિર્યંચ સંબંધી, આના વડે દ્રવ્ય પરિગ્રહ કર્યો. દેવ - અપ્સરા કે દંવ સંબંધી. આ સંબંધ રૂપ કે રૂપ સહગત દ્રવ્યમાં થાય છે. તેમાં રૂપ - નિર્જીવ પ્રતિમા રૂપ, રૂપસહગત - સજીવ. અથવા ભૂષણ રહિત તે રૂપ. ભૂષણ સહિત તે રૂપસહગત. એ પ્રમાણે મનુષ્ય અને તિર્યંચમાં પણ જાણવું. સ્વયં મૈથુન સેવું નહીં ઇત્યાદિ પૂર્વવત્. વિશેષ આ પ્રમાણે - મૈથુન ચાર ભેદે છે. (૧) દ્રાથી - દેવ આદિ સંબંધી, ક્ષેત્રથી - ત્રણ લોકમાં, કાળથી - રાત્રિ આદિમાં (૪) ભાવથી - રાગ અને દ્વેષથી. આનુ વ્રત ભાંગુ તે દ્વેષથી, આસક્તિ
-
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૨
દશવૈકાલિકમૂલસૂત્ર-સટીક અનુવાદ તે સગથીદ્રવ્યાદિ ચતુર્ભગી આ પ્રમાણે - (૧) દ્રવ્યથી મૈથુન પણ ભાવથી નહીં, (૨) ભાવથી મૈથુન પણ દ્રવ્યથી નહીં, ઇત્યાદિ. રાગ-દ્વેષ રહિત સ્ત્રીને બળાત્કારે ભોગવવી તે પહેલો ભંગ. મિથુન સંજ્ઞા પરિણતને તે પ્રાપ્ત ન થાય તો બીજો ભંગ, પ્રાપ્ત થાય તો ત્રીજો ભંગ. ચોથો ભંગ- શૂન્ય.
• સૂગ - ૩૮
હવે પછી - પાંચમાં મહાલતમાં “પરિગ્રહથી વિસ્મણ હોય છે. ભદત ! હું સર્વે પરિગ્રહનો ત્યાગ કરું છું. તે પરિગ્રહ આ રીતે • અપ કે બક, અણુ કે સ્થળ, સાત્તિ કે ચિત્ત. હું સ્વયં પરિગ્રહનું પરિગ્રહણ ના કરું, બીજ પાસે પરિગ્રહ ગ્રહણ કરાવું નહીં, પરિગ્રહ ગ્રહણ કરનાર બીજાનું અનુમોદન ન કરું. રાવજીવને માટે વિવિધ • બિલિધે (થતિ) મન-વચન-ક્કાયાથી, કરું નહીં - કરાવું નહીં - કરનારને અનુમોડું નહીં. ભદત ! હું તે (પરિગ્રહ ગ્રહણ)ને પ્રતિકકું છું, વંદુ છું, ગણું છું, (પરિગ્રહાસક્ત) તે આત્માને હું સિરાવું છે. ભદત ! હું પાંચમાં મહાલતમાં ઉપસ્થિત છું (જેમાં) સર્વથા પરિગ્રહથી વિરમણ હોય.
• વિવેચન - ૮ -
ચોથું મહાવત કહ્યું, હવે પાંચમું કહે છે - ભદંત પાંચમાં મહાલતમાં પરિગ્રહથી વિરમણ, ભદંત ! હું સર્વે પરિગ્રહનો ત્યાગ કરું છું ઇત્યાદિ. અલ્પ આદિ પૂર્વવત્. સ્વય પરિગ્રહ ગ્રહણન કરું ઇત્યાદિ પૂર્વવતુ વિશેષ આ પ્રમાણેઃ- પરિગ્રહ ચાર ભેદે છે - (૧) દ્રવ્યથી - બધાં દ્રવ્યોમાં, (૨) ક્ષેત્રથી - લોકમાં, (૩) કાળથી - સત્રિ આદિમાં, (૪) ભાવથી • સગ હેપ વડે. બીજાની ઇર્ષ્યાથી પોતે પરિગ્રહ રાખે, તે દ્વેષથી. દ્રવ્યાદિ ચતુર્ભગી વળી આ પ્રમાણે - (૧) કોઈ દ્રવ્યથી પરિગ્રહ કરે, ભાવથી નહીં, (૨) કોઈ ભાવથી પરિગ્રહ કરે, દ્રવ્યથી નહીં ઇત્યાદિ ચાર, તેમાં રાગ-દ્વેષ વિના સાધુ ધમોપકરણને રાખે તે દ્રવ્યથી પરિગ્રહ કહેવાય, ભાવથી નહીં, મૂછ હોય પણ પ્રાપ્ત ન કરે તો બીજો ભંગ, જો પ્રાપ્ત કરે તો ત્રીજો ભંગ, છેલો ભંગ શૂન્ય છે.
• સુત્ર - ૩૬, ૪ -
(૩૯) હવે પછી - ભાદત 1 છઠ્ઠા વતમાં શશિ ભોજનાણી વિરતિ હોય છે. ભદતા હું બધાં સાત્રિ ભોજનનો ત્યાગ કરું છું. તે અશન, પાન, ખાદિમ, સ્વાદિમનો રાત્રિમાં સ્વયં ઉપભોગ ન કરું, બીજા પાસે રાશિ ભોજન ન કરાવું, સાત્રિ ભોજન કરનાર બીજાને અનમોલું નહીં. જાતજજીવ ત્રિવિધિ - ત્રિવિધ પ્રાથતિ મના • વચન - કાયાથી કરું નહીં - કરાવું નહીં
કરનારને અનુમોટું નહીં. ભદત ! હું તે (શનિ ભજન) ને પ્રતિક્ર છું, નિંદુ છું, ગહું છું, (સશિ ભોજન યુક્ત) આત્માને વોસિરાવું છું. ભદત ! હું છટ્ટા બતમાં ઉપસ્થિત થયો છે, જેમાં સર્વા સકિ ભોજનથી વિરત થવાનું હોય છે.
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪ -૫ ૩૯,૪૦
૧૨૩ (૪૦) આ પ્રમાણે હું પાંચ મહાવત અને સબિ ભોજનની વિરતિ રૂપ છઠ્ઠા વ્રતને આત્મહિતાર્થે સ્વીકારીને વિચારણા કરું છું.
• વિવેચન • ૩૯, ૪૦ -
પાંચમું મહાવ્રત કહ્યું, હવે છઠું વ્રત કહે છે - હવે પછી છઠ્ઠા વ્રતમાં ભદંત ! રાત્રિ ભોજનનો ત્યાગ કરવો તે છે. ભદંત ! સર્વે રાત્રિ ભોજનનું હું પ્રત્યાખ્યાન કરું છું આદિ પૂર્વવતું. અશન - પેટ ભરાય તે, ઓદન આદિ. પાન - પીવાય તે, મૃઢીકાનું પાણી વગેરે. ખાધ - ખવાય તે, ખજૂર આદિ. સ્વાધ - સ્વાદ કરાય તે, તાંબૂલ આદિ. રાત્રિમાં
સ્વયં ખાય નહીં, ઇત્યાદિ સૂત્રાર્થવત્ વિશેષ આ છે - સત્રિ ભોજન ચાર ભેદે છે - દ્રવ્યથી - અનાદિમાં, ક્ષેત્રથી - અઢી દ્વીપ સમુદ્રમાં, કાળથી - સત્રિ આદિમાં, ભાવથી - રાગ અને દ્વેષ વડે. સ્વરૂપથી પણ આનું ચાતુર્વિધ્ય છે, તે આ - (૧) રાત્રિમાં લઈ સાત્રિમાં ખાય, (૨) રાત્રિમાં લઈ દિવસે ખાય, (૩) દિવસે ગ્રહણ કરી સત્રિમાં ખાય, (૪) દિવસના ગ્રહણ કરેલ, સંનિધિ પરિમોગથી દિવસના ખાય.
દ્રવ્યાદિ ચઉભંગી વળી આ પ્રમાણે - (૧) કોઈ દ્રવ્યથી રાત્રિ ભોજન કરે, ભાવથી નહીં, (૨) કોઈ ભાવથી કરે દ્રવ્યથી નહીં, ઇત્યાદિ ચાર ભેદ. તેમાં -(૧) સૂર્ય ઉગ્યો ન હોય છતાં ઉગેલો માનીને કે અસ્ત થવા છતાં અસ્ત થયો નથી તેમ જાણીને રાગદ્વેષ રહિત પણે કે અગાઢ કારણે રાત્રિના ભોજન કરતાં દ્રવ્યથી રાત્રિ ભોજન છે, ભાવથી નથી. (૨) મૂછથી સત્રિ ભોજન માટે પ્રવૃત્ત થાય, પણ તે પ્રાપ્ત ન થાય તો ભાવથી ભંગ છે, દ્રવ્યથી નહીં. જો પ્રાપ્ત થાય તો બંનેથી ભંગ છે. ચોથો ભંગ શૂન્ય છે, આ સત્રિ ભોજન વિરમણવ્રત પહેલાં અને છેલ્લા તીર્થકરના તીર્થમાં ઋજુ જડ અને વક જડ પુરુષની અપેક્ષાથી મૂલગુણત્વને જણાવવા માટે, મહાવત પછી કહેલ છે. મધ્યમ તીર્થકરમાં તે ઉત્તરગુણમાં કહેલ છે.
સર્વે વ્રતના સ્વીકારને જણાવવા કહે છે - અનંતરોક્ત પાંચ મહાવત અને છઠ્ઠું રાત્રિ ભોજન વિરમણ વ્રત છે. શા માટે ? આત્મહિત - મોક્ષને માટે. આના દ્વારા બીજા હેતુથી વ્રતગ્રહણ તેતવણીવ્રતનો અભાવ છે. બીજી કોઈ અભિલાષાથી હિંસાદિની અનુમતિ આદિ દોષ પ્રાપ્ત થાય. ઉપસંધ - સામીપ્યથી સ્વીકારેલ વ્રતોને સુસાધુ વિહારથી રહે, અન્યથા સ્વીકાર્યા પછી વ્રતાનો અભાવ થાય. તેમાં આ દોષો છે - હિંસાદિ કરનારને અપાયુ, જીભનો છેદ, દારિશ્વ, નપુંસકત્વ, દુઃખિત્વ આદિ (અનુક્રમે) જાણવા.
હવે પ્રત્યાખ્યાનના ૧૪૭ ભેદોની વ્યાખ્યા : પ્રત્યાખ્યાનમાં કુશળ છે, બાકી બધાં અકુશલ છે. અવયવાર્થ - ભંગ યોજના આ પ્રમાણે છે - ત્રણ ત્રિક, ત્રણ દ્વિક, ત્રણ એક લેવા. * - *- તેનો ભાવાર્થ કહીએ છીએઃ ભેદ (૧) ન કરું, ન કરાવું, કરનારને ન અનુમોદું તે મનથી - વચનથી - કાયાથી. (૨) ન કરે, ન કરાવે, કરનારને ન અનુમોદે તે મન - વચન - કાયાથી. (૩) ન કરે, ન કરાવે, કરનારને ન અનુમોદે - તે મનથી એક, વચનથી બીજો, કાયાથી ત્રીજો. આ ત્રીજો મૂલભેદ કહ્યો. (૪) ન કરે,
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪
દશવૈકાલિકમૂલસૂત્ર-સટીક અનુવાદ ન કરાવે મન - વચન - કાયાથી તે એક, ન કરે, કરનારને ન અનુમોદે તે બીજ, ન કરાવે - કરનારને ન અનુમોદે તે ત્રીજો. ચોથો મૂલ ભેદ કહ્યો. (૫) ન કરે - ન કરાવે મન - વચનથી તે એક, ન કરે - કરનારને ન અનુમોદે તે બીજે. ન કરાવે - કરનારને ન અનુમોદે તે ત્રીજો. આ ત્રણ ભંગો મન અને વચનથી થયા. બીજા ત્રણ ભંગ મન અને કાયાથી પ્રાપ્ત થાય છે તે જ પ્રમાણે વચન અને કાયાથી ત્રણ ભંગ પ્રાપ્ત થાય છે. એ પ્રમાણે બધાં મળીને નાવ ભંગો થયા. તે પાંચમો ભેદ.
હવે છઠ્ઠો ભંગ ન કરે - ન કરાવે મનથી તે એક, ન કરે - કરનારને ન અનુમોદે મનથી તે બીજ, ન કરાવે - કનારને ન અનુમોદે મનથી તે ત્રીજો ભંગ. એ પ્રમાણે વચન અને કાયાથી પણ ત્રણ ત્રણ ભંગો પ્રાપ્ત થાય છે. આ બધાં થઈને નવ ભંગો થાય. છઠ્ઠો મૂલ ભેદ કહ્યો. (૭) ન કરે, મન-વચન-કાયાથી તે એક. ન કરાવે મન આદિથી તે બીજો. કરનારને ન અનુમોદ, મન આદિથી તે ત્રીજો. આ સાતમો મૂલભેદ. (૮) ન કરે મન - વચનથી. મન- કાયાથી, વચન, કાયાથી એમ ત્રણ ભંગ. એ પ્રમાણે ન કરાવે અને કરનારને ન અનુમોદના ત્રણ-ત્રણ ભંગો મળીને નવ ભંગ. આઠમો મૂળભેદ કહ્યો. (૯) ન કરે - મનથી. ન કરાવે - મનથી. કરનારને ન અનુમોદ • મનથી એ ત્રણ. એ પ્રમાણે વચનથી ત્રણ, કાયાથી ત્રણ. બધાં મળીને નવ ભંગ. આ નવમો મૂળ ભેદ કહ્યો.
ઉક્ત બધાં મળીને ૪૯• ભેગો થાય છે. તેને અતીત, અનાગત અને વર્તમાન એ ત્રણ કાળથી ગુણતાં ૧૪૭ભંગો થાય. તેમાં અતીતનું પ્રતિક્રમણ, વર્તમાનનું સંવરણ, અનાગતનું પચ્ચકખાણ થાય. આ ત્રણ માળનું ગણવુંજિનવર, ગણધર અને વાયકોએ કહેલ છે.
ચાસ્ત્રિ ધર્મ કહ્યો. હવે ચતનાનો અવસર છે, તે કહે છે - • સૂત્ર - ૪૧ -
તે ભિક્ષુ કે ભિાણી, જે સંયત, વિરત, પાપ કર્મનો પ્રતિષેધ અને પચ્ચકખાણ કરેલ છે, (તે) દિવસે કે રાત્રે, છોકલા કે પાર્ષદામાં, સુતા કે જાગતા -- પૃથ્વી, ભિત્તિ, સિલા, ટેક, સચિત જથી સંસ્કૃષ્ટ શરીર કે વા(આ બધાંન) હાથ, પગ, ક્રા, કાખંડ, ગળી, શલાકા, શલાકા સમૂહ (સામાંના કોd) વડે -- સાલેમન, વિલેપન, ઘન કે ભેદન સ્વય ન કરે, બીજ પાસે આલેખન કદિ ન કરાવે, લેખન બાદિ કરનારા બીજાને ન અનુમોદે. જાવજીવને માટે ત્રણ કરણ - ત્રણ ચોગથી આથત મન - વચન • કાયાથી ન કરે - ન કરાવે - કરનારને ન અનુમોદે. ભદતા હું તે (પૃથવીકાયની વિરાધના) ને પ્રતિમું છું, વિંદુ છું, ગહું છું. આત્માને વોસિરાવું છું.
• વિવેચન - ૪૧ - જે આ મહાતથી યુક્ત છે, તે ભિક્ષુ કે ભિક્ષુણી - આરંભ પરિત્યાગથી તેની
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________
૪ -૫ ૪૧
૧૨૫ કાયા ધર્મકાયા છે, તેના પાલન માટે ભિક્ષણશીલ તે ભિક્ષ એ પ્રમાણે ભિક્ષણી પણ કહેવી. ધર્મ પર વડે ઉત્તમ છે, તેથી ભિક્ષને વિશેષ પણે બતાવે છે, તે ભિક્ષણી માટે પણ જાણવું. સંત- સમસ્તપ્રકારે યતના કરે તે સંયત, તે ૧૭ પ્રકારે છે. અનેક પ્રકારે બાર ભેદે તપમાં તે તે વિરત. સ્થિતિ ઘટાડવાથી, ગ્રંથિભેદથી, હેતુના અભાવથી ફરી વૃદ્ધિના અભાવથી જ્ઞાનાવરણયાદિ પાપકર્મ જેણે હણેલ છે, તે પ્રતિહત પ્રત્યાખ્યાત પાપકર્મા. (તે શું કરે ?) રાત્રે સુતો કે દિવસે જાગતો, કારણે એકલો, શેષકાળમાં પર્ષદામાં રહેલ, આ અને કહેવાનાર દોષો ન સેવે.
તે દોષ આ છે - પૃથ્વી - લોષ્ટાદિ રહિત, ભિતિ - નદી તટ, શિલા - મોટો પત્થર, લોખું- ટેકું, જંગલની ધૂળ સહિત તેજસ્ક, એવી કાયા કે વસ્ત્ર- ચોલપટ્ટકાદિ, ઉપલક્ષણથી પાત્ર આદિ લેવા. ધૂળથી ખરડાયેલ હોય તો શું કરવું ? હાથ, પગ, ઇત્યાદિ વડે આલેખન આદિ ન કરે (સૂત્રાર્થથી આ અર્થો જાણવા.) શેષ પૂર્વવત્.
• સુત્ર - ૨ -
તે ભિક્ષ કે ભિારી, જે સંસત, વિરત, પાપકર્મનો પ્રતિષેધ અને પ્રત્યાખ્યાન કરેલ છે, તે દિવસે કે રાત્રે, એકલા કે પર્ષદામાં, સુતા ? જગતા, • • તે પાણી, સ, હિમ, ધુમ્મસ, કસ, જasણ, કુબઈશ, ભીંજાયેલી કાયા કે વાણી તે સનિગ્ધ કર્યા કે વાને, - - એકવાર કે વારંવાર ન સ્પ, પીડન કે પરપીડન ન કરે, ફોટન કે પરૂટન ન કરે, તાપના કે પ્રતાપના ન કરે, બીજી પી એકવાર કે વારવાર સ્પર્શ ત્યાદિ ન કરાવે, એ પ્રમાણે કરતા બીજી અનમોદના ન ક્ય. ભાદત ! હું તે (અક્ષય વિગરના) ને પ્રતિક છે, નિ: શું ગણું છું, તે આત્માને વોસિરાવુ છું.
• વિવેચન - ૪૨ -
તે ભિક્ષુકે ભિક્ષુણી ઇત્યાદિપૂર્વતતું. ઉદક - પાણીની શેર, ઓસ - બેહ, હિમા - થીજેલું પાણી, મહિકા - ધૂમ્મસ, કરક - કરા, હરતનું - પૃથ્વીને ભેદીને જે ઘાસ આદિ બહાર આવે તેના ઉપરના પાણીના બિંદુ. શદ્ધોદક - વરસાદનું પાણી, ભીંજાયેલ શરીર કે ભીંજાયેલા વસ્ત્ર - અહીં ભીંજાયેલા એટલે વસાદ આદિના પાણીથી ભીના થઈને નીચે છાંટા પડતા હોય તેવા ઉકત ભેદથી મિશ્રિત. નિગ્ધતા સહિત વર્તતા વસ્ત્ર કે કાયા - અહીં સ્નિગ્ધતા તે બિંદુ હિત વર્તતા વસ્ત્ર કે કાયા - અહીં સ્નિગ્ધતા તે બિંદુ રહિત- અનંતર કહેલા દક ભેદ સંમિશ્ર. આ બધામાં સાધુ શું કરે ? તે કહે છે -
(કાયા કે વસ્ત્રને) સંસ્પર્શ ન કરે, વઢને વળ ન ચડાવે, ન પીડા કરે, ન અતિ પીડા કરે ઇત્યાદિ સ્ત્રાર્થ મુજબ જાણવું. વિરોષ એ કે - સંસ્પર્શ - આમર્ષણ, આપીડન - એક વખત કે કંઈક પીડા કસ્વી ઇત્યાદિ - 1- આ પ્રમાણે પોતે ન કરે, બીજા પાસે ન કરાવે કે બીજો કોઈ આપ મેળે કરતો હોય તો તેને અનુમોદન ન આપે ઇત્યાદિ પૂર્વવત જાણવું.
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________
દશવૈકાલિકમૂલસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
♦ સૂત્ર - ૪૩
તે ભિક્ષુ કે ભિક્ષુણી, કે જે સંચત, વિસ્ત, પ્રતિહત તથા પ્રત્યાખ્યાત પાપકર્મી છે; તે દિવસે કે રાત્રે, એકલા કે પર્યાદામાં, સુતા કે ગતા; અગ્નિ, અંગારા, મુમુર, અર્ચિ, જ્વાલા, અલાત, શુદ્ધ અગ્નિ, ઉલ્કા (આ બધાને) ઉત્સિયન, ઘટ્ટન, ઉપાલન કે નિર્વ્યાપનને સ્વયં ન કરે, ઉત્સિયનાદિ બીજા પાસે ન કરાવે, કોઇ ઉત્સિયનાદિ કરતા હોય તેને અનુમોદન ન આપે. જાવજીવને માટે ગણ કરણ. ત્રણ યોગથી અર્થાત્ વચન- કાયાથી કરે નહીં, કરાવે નહીં, કરનારને અનુમોદે નહીં. ભદંતા તે (અગ્નિ વિરાધના) ને હું પ્રતિક્રમું છું, નિંદુ છું, ગઈ છું અને તેવા આત્માને હું વોસિરાવું છું.
મન
૪૩.
૧૨૬
-
-
♦ વિવેચન
તે ભિક્ષુ કે ભિક્ષુણી આદિ પૂર્વવત્. તે અગ્નિ આદિ આ પ્રમાણેઃ- અગ્નિમ્ન - લોઢાને ગરમ કરતા લાલચોળ દેખાય તે. અંગાર - જ્વાલા રહિત અગ્નિ. મુર્મુર વિરલ અગ્નિકણ, તણખાં. અર્ચિ - મૂળ અગ્નિથી જૂદા પડેલ જ્વાલા. જ્વાલા - પ્રતિબદ્ધ હોય તે. અલાત - ઉલ્મક. નિધિન તે શુદ્ધ અગ્નિ. ઉલ્કા - આકાશનો અગ્નિ. આ બધાં અગ્નિમાં સાધુ શું ન કરે ? તેનું ઉત્સિયન - ઉછાળે નહીં, ઘટ્ટન - સજાતીયાદિ વડે ચલાવે નહીં. ઉજ્વાલન - વીંઝણા આદિથી વૃદ્ધિ ન કરે, નિર્વાપણ - ઠારે નહીં. શેષ સૂત્રાર્થવત્ જાણવું.
-
-
• સૂત્ર - ૪૪ -
સંયત, વિસ્ત, પ્રતિહત અને પ્રત્યાખ્યાન પાપકર્મી ભિક્ષુ કે ભિક્ષુણી દિવસે કે રાત્રે, એકલા કે પર્ષદામાં, સુતા કે જાગતા, સામથી, પંખાથી, તાલવૃતથી, પત્રોથી, પત્રભંગોથી, શાખા કે શાખા ભંગોથી, મોરપીંછ કે મોર પંખથી, વાં કે તાના છેડાથી, પોતાના હાથ કે મુખથી, પોતાના શરીરને કોઈ બાથ પુદ્ગલને સ્વયં શુંક ન મારે કે હવા ન દે, બીજા પાસે તેમ કરાવે નહીં કે તેમ કરનારને અનુમોદે નહીં, જાવજીવને માટે (આ વાયુકાય વિરાધના) ત્રિવિધ અર્થાત્ મન વાન કાયાથી ન કરે, ન કરાવે, કરનારને ન અનુમોદે. ભદંત । તે વાયુકાસ વિરાધનાને હું પ્રતિક્રમ છું, નિંદુ છું, ગહું છું અને તેવા આત્માને વોસિરાવું છું.
• વિવેચન
88 -
તે ભિક્ષુ॰ આદિ પૂર્વવત્. ગાથાર્થ કહ્યો જ છે, વિશેષ આ - સ્મિત - ચામર, વિઘવન - વીંઝણો, તાલવૃંત - મધ્યમાં છિદ્રવાળો દ્વિપુટ વિંઝણો, પત્ર - કમળના પત્ર આદિ, શાખા - વૃક્ષની ડાળી, પેહુણ - મયૂરાદિના પીંછા, ચેલ - વસ્ત્ર. આ બધાં વડે સાધુ શું ન કરે ? પોતાનો દેહ અથવા ઉષ્ણ ઔદનાદિને મુખના વાયુ વડે ફુંકે નહીં કે ચામરાદિ વીંઝણા વડે હવા ન નાંખે. સ્વયં ન કરે ઇત્યાદિ પૂર્વવત્.
·
--
-
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨
૪ - 1 કપ
• સૂત્ર - ૪૫ -
સયત, વિરત, પ્રતિહત અને પ્રત્યાખ્યાતકમાં ભિા કે ભિકારી દિવસે કે રાત્રે, એકલા કે પદામાં, સતા કે જાગતા, • - બીજ - બીજ પ્રતિષ્ઠિત, રૂઢ - ઢ પ્રતિષ્ઠિત, જાત - જાત પ્રતિષ્ઠિત, હરિત - હરિત પ્રતિષ્ઠિત, કિશ - છિન્ન પ્રતિષ્ઠિત, સચિત • સચિત કોલ પ્રતિનિશ્ચિત (ા બાં ઉપર) ન ચાલે, ન ઉભો હે, ન બેસે, ન પડઆ બદલે તે સ્વયં ન કરે, ન બીજાને ચલાવે આદિ, ચાલનાર અાદિની અનુમોદના ન કરે. જવજજીવને માટે (આ વનસ્પતિ વિરાધના) ત્રિવિધ ત્રિવિધે થતું મન • વસન - કાયાથી ન કરે, ન કરાવે, કરનારને ન અનુમોદ. ભદત ! તે વનસ્પતિ વિરાધનાને હું પ્રતિકકું છું, નિંદુ છું, ગળું છું, આત્માને તજુ છું.
• વિવેચન - ૪૫ -
તે ભિક્ષુ આદિ પૂર્વવત. ગાથાર્થ કહ્યો, વિશેષ આ - બીજ - શાલિ આદિ, તેના ઉપર રહેલ આહાર, શયન આદિ લેવા. ફૂઢ- અંકુરાકુટેલા બીજ, જા1 - તંબીભૂત, હરિત - દૂર્વા આદિ, છિન્ન - કુહાળી આદિથી વૃક્ષ થકી પૃથફ સ્થાપિત ભીના અને અપરિણત તેના અંગો, સચત - ઇંડા આદિ, કોલ - ઘુણ, પ્રતિતિ - તેની ઉપર રહેલ. તેના ઉપર શું ન કરે ? ગમન - એક થી બીજે સ્થાને જવું. સ્થાન - ઉભવું, કાધિદન - બેસવું, સ્વવર્ણન - સુવું. એ બધું સ્વયં ન કરે ઇત્યાદિ.
• સુત્ર - ૨૬ -
સયત, વિસત, પ્રતિહત અને પ્રત્યાખ્યાત પાપકમાં ભિક્ષા કે ભિક્ષાણી દિવસે કે રાત્રે, એકલા કે પદામાં, સતા કે જાગતા, • • કીટ, પતંગ, કુફ કે કીડીને - હાથ પગ, બાહુ, ઉરુ, ઉંદર, મસ્તક, વસ્ત્ર, પાત્ર, કંબલ, પાદકનક, રજોહરણ, ગુચ્છા, ઉડગ, દંડક, પાઠક, ફલક, શસા, સંસ્ટાસ્ક કે બીજા તેવા પ્રકારના ઉપકરણ ઉપર ચડી જાય તો સતનાપૂર્વક પ્રતિલેખી - પ્રતિખિી, પ્રમાઈ - પ્રમાજી એકાંત સ્થાને લઈ જઈને રાખી દે પણ ભેગા કરીને દાત ન પહોંચાડે.
• વિવેચન- ૪૬ -
ગાથાર્થ કહ્યો છે. વિશેષ આ પ્રમાણે - અન્ય ઉપકરણ એટલે સાધુ ક્રિયા ઉપયોગી ઉપકરણ, તેમાં કીડા આદિ રૂ૫ ગસકાય ક્યાંકથી આવી ચડેલો હોય તો જયણાપૂર્વક અથવા પ્રયત્નોથી ફરી ફરી સમ્યફ રીતે જોઈને - માર્જીને તેને ઉપઘાત સહિત સ્થાનમાં ત્યાગ કરે. પરંતુ તે ત્રસને પરસ્પર ગાત્ર સંસ્પર્શરૂપ પીડા ન પમાડે, આના દ્વારા પરિતાપનાદિનો પ્રતિષેધ કહેલો જાણવો. ઉદક - સ્થંડિલ, શય્યા - સંથારો કે વસતિ. આ પ્રમાણે “જ્યણા” કહી. ચોથો અધિકાર કહ્યો.
• સૂત્ર - ૪૭ થી પપ - જે સાધુ - સાળી (૪૭) રાજયણાથી ગમન કરતા, (૪૮).
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૮
દશવૈકાલિકમૂલસૂત્ર-સટીક અનુવાદ અાણાથી ઉભા રહેતા, (૯) રાણાથી બેસતા, (૫૦) અરૂણાથી સુતારા, (૫૧) આણકાળી માતા, (૫૨) અરણાથી બોલતા (આ છે એ ક્રિયા દ્વારા) વ્યાસ અને સ્થાવર જીવોની હિંસા ફરે છે. જેનાથી તે) પાપકર્મનો બંધ કરે છે, જે તેના માટે કટ કુળ દેનાર થાય છે.
(૫૩) સાધુ - સાળી કઈ રીતે ચાલે ? કઈ રીતે ઉમે ? કઈ રીતે રિસે ? કઈ રીતે સુવે ? કઈ રીતે ખાય કે બોલે ? તો પાપકર્મ ન બાંધે ? (૫૪) જયણાથી ચાલે, જયણાથી ઉર્ભ, જ્યણાથી બેસે, જયણાથી સવે, જયશથી ખાય, જરાપણી બોલે, તો તે પાપકર્મ ન બાંધે. (૫) જે બધાં જીવોને રાત્મતુલ્ય માને, સમ્યનું દષ્ટિથી જુએ, આશ્રયોને સંકે અને દાંત હોય તે પાપકર્મને બાંધતો નથી.
• વિવેચન - ૪૭ થી ૫૫ -
હવે ઉપદેશ નામે પાંચમો અધિકાર કહે છે. જ્યણા રાખ્યા વિના અથ ઉપદેશ વિના કે સૂત્રની આજ્ઞા વિના ચાલવું આદિ ક્રિયામાં થતાં દોષને બતાવે છે. તે આ રીતે (૧) અજ્યણાથી ચાલતા - ઇર્ષા સમિતિનું ઉલ્લંઘન કરીને, બીજી રીતે નહીં. તેનાથી બે ઇંદ્રિયાદિ પ્રાણી અને એકેન્દ્રિય આદિ ભૂતોને પ્રમાદથી કે અનાભોગથી હણે છે - પીડે છે. તેમની હિંસા કરતો અકુશળ પરિણામથી કિલષ્ટ જ્ઞાનાવરણીયાદિ કર્મો બાંધે. તે પાપ કર્મ તેને આયતવારી - દુઃખદાતા થાય છે. અશુભ ફળદાયી અર્થાત મોહાદિ હેતુપણાથી દારુણ વિપાકવાળા થાય છે. એ પ્રમાણે અજ્યણાથી ઉભતા -ઉંચે સ્થાને અસમાહિત પણે હાથ, પગ આદિ મૂકતા. અજયણાથી બેસતા - આકુંચનાદિમાં ઉપયોગ સહિત પણાથી. અન્ય સાથી સૂતા - અસમાહિત પણે અથવા દિવસના ખૂબ ઉઘવાથી. અજ્યણાથી ખાતા - નિશ્ચયોજન, પ્રણીત અથવા કાગડા કે શીયાળ માફક ભક્ષણ કરતા. અયતનાથી બોલતા - ગૃહસ્થ ભાષાથી, કઠોર વયન કે અંતર ભાષાદિ વડે. આ છ બાબતે કફળ દેનાર પાપકર્મો બાંધે.
જો એ પ્રમાણે પાપકર્મ બંધાય તો - પૂછે છે કે કઈ પ્રકારે ચાલવું, ઉભવું આદિ કરે? જેથી પાપકર્મન બંધાય. આચાર્યશ્રી કહે છે - (૧) જ્યણાથી ચાલે. સૂત્રોપદેશથી ઇ સમિત થઈને. (૨) જ્યણાચી ઉમે - હાથ - પગ ક્લાવ્યા વિના. (3) આકંચનાદિ સહિત જયણાથી બેસે. (૪) જ્યણાથી વિધિપૂર્વક રાત્રિના સુવે અને પ્રકામ શય્યાદિનો પરિહાર કરે. (૫) પ્રયોજન હોય ત્યારે જ, અપ્રણીત, પ્રતર - સિંહ ભાષિતાદિ ખાય. (૬) મૃદુ અને કાલપ્રાપ્ત જ બોલે તો ક્લિષ્ટ, અકુશલાનુ બંધી, જ્ઞાનાવરણ આદિ કર્મો ન બાંધે. કેમકે નિરાશ્રવ અને વિહિત અનુષ્ઠાન પરત્વ હોય.
વળી - બધાં જીવોને આત્મવત્ જુએ. વીતરાગે કહેલ વિધિથી પૃથ્વી આદિ ભૂતોને જોતો, પ્રાણાતિપાતાદિ આશ્રયને સેકતો, ઇંદ્રિય અને મનનું દમન કરીને પાપકમી બંધ ન કરે. તેથી સંપૂર્ણપણે દયામાં જ પ્રયત્ન કરવો. આ જાણીને જ્ઞાનાભ્યાસની શું જરૂર ? એમ કોઈ શિષ્ય વિચારે, તો તેના વિભ્રમને નિવાસ્વા કહે છે -
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૯
૪! - | પ૬ ર્થી ૫૯
• સુત્ર - ૨૬ થી ૫૯ -
(૫૬) “પહેલું જ્ઞાન અને પાછી દા” એ પ્રમાણે બધાં સંયત સ્થિત હે. અજ્ઞાની શું કરશે ? તે એ કે પાપને શું જાણશે ?
(૫૭) સાંભળીને જ કલ્યાણને જાશે, સાંભળીને જ પાપને જાણે, બંનેને સાંભળીને, જે સૈર છે, તેનું આચરણ કરે
(૫૮) જે જીવને જાણતો નથી, જે જીવને જાણતો નથી. જીવાજીવને ન જાણતો. તે સંયમને કઈ રીતે જાણો .
(૫૯) જે જીવને પણ જાણે છે, જીવને પણ જાણે છે. અવાજીવને જાણતો, તે જ સંયમને જાણી શકશે.
• વિવેચન - ૫૬ થી ૧૯ -
પહેલું જ્ઞાન - જીવનું સ્વરૂપ જાણીને તેના રક્ષણનો ઉપાય સમજવો તે. પછી તથાવિધ જ્ઞાન ભણીને દયા - સંયમ, તેની એકાંત ઉપાદેયતાથી ભાવથી તેમાં પ્રવૃત્તિ થાય છે. એ પ્રકારે જ્ઞાનપૂર્વક ક્રિયાના સ્વીકાર રૂપે બધાં પ્રજિત રહે. જે અજ્ઞાની છે • સાધ્યના ઉપાયના જ્ઞાનથી રહિત છે, તે શું કરશે ? અંધાની માફક બધે પ્રવૃત્તિ - નિવૃત્તિ નિમિત્તનો અભાવ થશે. અથવા શું કરતો જાણે કે આ નિપુણ હિત કાલોચિત છે કે તેથી ઉલટું છે. તેથી તેનું કરેલું પણ ભાવથી ન કર્યા જેવું છે. કેમકે સમગ્ર નિમિત્તનો અભાવ છે. - *- તેથી શનાભ્યાસ કરવો જોઈએ. તથા કહે છે કે -
સાંભળીને સાધન-સ્વરૂપ - વિપાકને જાણે છે. મોક્ષને પામે છે અથવા કલ્યાણ એટલે દયા જે સંયમ સ્વરૂપ છે. તથા સાંભળીને જે પાપ - અસંયમ સ્વરૂપને જાણે છે. સાંભળ્યા વિના નહીં. જેથી આ પ્રમાણે જાણીને સાધુએ નિપુણ હિત કાલોયિતને આચરવું. આ જ અર્થને સ્પષ્ટ કરતાં કહે છે . જે પૃથ્વીકાયિકાદિ ભેટવાળા જીવોને જાણતો નથી. સંયમ ઉપઘાતી મધ- હિરણ્યાદિ જીવને જાણતો નથી. તે જીવાજીવને ન જાણનારો સંયમને કઈ રીતે જાણશે? તેથી જે જીવોને જાણે, આજીવોને પણ જાણે. એવો જીવાજીવનો જ્ઞાતા જ સંયમને જાણશે.
• સુત્ર - ૬૭ થી ૧ -
(૬૦) જે જીવને અને જીવને, બંનેને વિરોષ રૂપે જાણે છે ત્યારે સર્વે જીનોની બહુવિધ ગતિને જાણે છે. (૬૧) જ્યારે સર્વ જીવોની બહુવિધ ગતિને જાણે છે, ત્યારે પુન્ય, પાપ, બંધ અને મોક્ષને જાણે છે. (૬૨) જયારે અન્ય, પાપ, બંધ અને મૌસને જાણે છે ત્યારે જે દિવ્ય અને જે માનનીસ ભોગ છે, તેનાથી વિરક્ત થાય છે. (૬૩) કરે તે ઉક્ત ભોગોથી વિરત થાય છે ત્યારે બાહ્ય અને આખ્યતર સચોમોનો ત્યાગ કરે છે. (૬૪) જ્યારે તે ઉક્ત સંયોગોનો ત્યાગ કરે છે. ત્યારે મુંડ થઈને ચનગાર ધર્મમાં પ્રવિત થાય છે. (૬૫) જ્યારે ઉક્ત રીતે પ્રાજિત થાય છે, ત્યારે ઉત્કૃષ્ટ સંવર રૂપ અનુત્તર ધર્મને સ્પર્શે છે. (૬૬) જ્યારે ઉક્ત અનુત્તર 36/9)
Jain Leucanor International
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૦
દશવૈકાલિકમૂલસૂત્ર-સટીક અનુવાદ ધર્મને સ્પષ્ટ છે, ત્યારે બોધિરૂપ પપ દ્વારા કરેલ કમરજને ખંખેરી દે છે. (૬) જ્યારે ઉક્ત કમરજને અખેરી દે છે, ત્યારે સાર્વત્રિક જ્ઞાન અને દર્શનને પામી લે છે. (૬૮) જ્યારે સબક જ્ઞાન - દશનને પામે, ત્યારે તે જિન આને કેવલી થઈને લોક અને અલોકને જાણે છે. (૬૯) જયારે એ રીતે લોકાલોકને જાણે છે, ત્યારે યોગનિરોલ કરીને શલેશીપણાને પામે છે. (0) જ્યારે ઉક્ત રીતે શૈલેરીપણાને પામે છે, ત્યારે કમ ખપાવીને, રજમુક્ત થઈ, સિદ્ધિને પામે છે. (૧) જ્યારે ઉક્ત રીતે સિદ્ધિને પામે છે, ત્યારે લોકના મસ્તકે સ્થિત થઈને શાશ્વત સિદ્ધ થાય છે.
• વિવેચન - ૬૦ થી ૧ -
હવે છઠ્ઠા અધિકારમાં ધર્મનું ફળ કહે છે - ગાથાર્થ અતિ સ્પષ્ટપણે કહેલ છે, તેથી વિવેચનમાં વૃત્તિનો માત્ર વિશેષાર્થ કહેલ છે. જયા - જે કાળમાં તિજાતિ - વિવિધને જાણે છે. તદા - તે કાળમાં. ગસ-નરક ગતિ આદિ રૂપ, બહુવિઘ - સ્વ કે પરના ભેદથી અનેક પ્રકારે સર્વ જીવોને જાણે છે. કેમકે યથાવસ્થિત જીવાજીવના જ્ઞાન સિવાય ગતિ પરિજ્ઞાનનો અભાવ છે. હવે ઉત્તરોત્તર ફળ વૃદ્ધિને કહે છેઃ- પુજ્યપાપ તે બહુવિધ ગતિ નિબંધક છે. બંદ્ય - જીવને ફર્મના યોગથી દુઃખ દેનાર છે. મોક્ષ - તેના વિયોગથી સુખ રૂપ જાણે છે. નિર્વઃો - મોહના અભાવથી, સમ્યગુ રીતે વિચારતા, અસાર દુસ્વરૂપતાથી વેરાગ્યપામે છે. ભોગ - શબ્દાદિ. સંયોગ - દ્રવ્યથી અને ભાવથી. અવ્યંતર - તે ક્રોધાદિ, બાહ્ય- તે હિરણ્ય આદિ. પ્રવ્રજતિ - પ્રકર્ષથી મોક્ષ પ્રતિ જાય છે, તેથી દ્રવ્યથી અને ભાવથી આણગાર કહેવાય છે. આગાર - જેમને ઘર વિધમાન નથી તે. શર્મ - સર્વ પ્રાણાતિપાતાદિની નિવૃત્તિ રૂપ અર્થાત યાત્રિધર્મ, સ્પૃશક્તિ - સારી રીતે ચાસ્ત્રિને પાળે છે. શૂનોતિ - અનેકાર્થત્વથી કર્મરજને દૂર કરે છે. રાજકર્મો જ આત્માને રંગવાથી જ છે. અબોકિલુષકૃતમ્ - અબોધિ કલુષ અતિ મિદષ્ટિ વડે પામેલ. સર્વત્ર - તમામ જાણવા યોગ્ય. અગચ્છતિ - આવરણના
અભાવે અધિકતાથી પામે છે. લોક - ચૌદ રાજ પ્રમાણ. શૈલેશી – ભવોપગ્રાહી કમશોના ક્ષયને માટે કરેલ અવસ્થા વિશેષ સિદ્ધિ - લોકાંતક્ષેત્ર રૂ૫. નિરજ - સર્વે કર્મથી વિમુક્ત. લોકમરાક - ત્રિલોકની ઉપરવર્તી, શાશ્ચત - કર્મબીજના અભાવથી અનુત્પત્તિ ધમ.
• સૂત્ર - ૨ થી ૫ -
(૨) જે શ્રમણ સુખનો રસિક છે, સાતાને માટે આકુળ છે, અત્યંત નિદ્રા લેનાર છે, વારંવાર હાથ-પગ ધોનાર છે, તેની સુગતિ દુર્લભ છે. (૩) જે શ્રમણ તપૌગુણમાં પ્રધાન છે, મતિ છે, ક્ષાંતિ અને સંયમમાં રત છે, પરિષહોને જિતનાર છે, તેની સુગતિ સુલભ છે. (૪) તે પાછલી સાવસ્થામાં પ્રજિત થયેલ હોય તો પણ જેને તપ, સંયમ, સતિ અને લાયર્સ ઘર છે, તે જલ્દી જ દેવલોકમાં જાય છે.
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૧
૪: + ૨ થી ૫
(૫) એ રીતે દુર્લભ શમણત્વને પામીને સમ્યક્ દેષ્ટિ અને સદા સતનાશીલ સાધુ આ જીવનિકાસની કરી વિરાધના ન કરે.
• વિવેચન - ૨ થી ૫ •
આ ધર્મફળ જેને દુર્લભ છે, તે બતાવે છે - સુખ એટલે સંસાર સંબંધી વિષય, તેનો આસ્વાદક સાધુ હોય. શ્રમણ - દ્રવ્યવજિત, સાત કુલ- ભાવિ સુખાર્થે વ્યામિ, નિકામશાયિ - સૂત્રાર્થની વેળાને પણ ઉલંઘીને સુનાર. ઉોલાપ્રઘાવી - ઘણાં જ જળ વડે પણ આદિને ધોનાર દુર્લભ - દુwાણ, સુગતિ - સિદ્ધિ પર્યન્ત, તાદ્દશ - ભગવંતની આજ્ઞાનો લોપ કરનારા.
હવે જેને ધર્મફળ સુલભ છે, તેને બતાવે છે - તપોગુણા - છ અઠ્ઠમ આદિ તપોધનવાળ. ઋજુમતિ - માર્ગ પ્રવૃત્ત બુદ્ધિવાળો. સંયમરા - સંયમનું આસેવન કરનાર. પરીષહ - ભુખ, તરસ ઇત્યાદિ ગુણવાનને ભગવંતની આજ્ઞાકારી એવી સુગતિ સુલભ છે.
(ગાથા - ૩૪ એ પ્રક્ષેપ ગાથા છે. તેની વ્યાખ્યા વૃત્તિકાર કે ચૂર્ણિકારે કરેલા નથી.) આ મહાઈ છ જીવનિકાયનો વિધિથી ઉપસંહાર કરે છે -
આ પ્રતિપાદિત અર્થરૂપ “છ જીવનિકાય” અધ્યયનની વિરાધના ન કરે. (કોણ ?) સમ્યગદષ્ટિ - તત્ત્વ શ્રદ્ધાવાન જીવ, સર્વકાલ પ્રયનવાળો મુનિ, દુર્લભ એવા શ્રામણ્યને પામીને. ગ્રામરૂચ - છ જવનિકાયના સંરક્ષણ રૂપ. કર્મ - મન, વચન, કાયાની ક્રિયાથી પ્રમાદ વડે ખંડિત ન કરે. અપમાત્તને જે કોઈ વખત વિરાધના થાય તો તે દ્રવ્ય વિરાધના છે, તેથી તેને અવિરાધના જાણવી. - x x- વળી સૂક્ષ્મ જીવોની વિરાધના થતી નથી. શેષ કથન પૂર્વવતુ જાણવું.
અધિકૃત અધ્યયનના પર્યાય શબ્દોને બતાવે છે - • નિયુક્તિ - ૨૩૪ - વિવેચન •
સખ્ય જીવાજીવાભિગમ હેતુપણાથી એ પ્રમાણે આચારના ઉપદેશપણાથી યથાવસ્થિત ધર્મપ્રજ્ઞાપનાથી, ચારિત્રના નિમિત્તત્વથી ચાસ્ત્રિ ધર્મ છે. ઘર્મ – તેના સાર ભૂતત્વથી તે ધૃતધર્મ છે. અહીં આ ધર્મપ્રજ્ઞપ્તિ, ચાસ્ત્રિ ધર્મ ઇત્યાદિ શબ્દો એકાર્જિક છે. - x x અનુગમ કહ્યો. નયો પૂર્વવત્.
મુનિ દીપરત્નસાગરે કરેલ અધ્યયન - ૪ નો ટીકા સહિતનો અનુવાદ પૂર્ણ
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૨
દશવૈકાલિકલસુત્ર-સટીક અનુવાદ 9 અધ્યયન - ૫ “પિન્ડમાણા" Q
હવે પિઢષણા' કહે છે. આનો સંબંધ આ છે - અનંતરાધ્યાયનમાં સાધુનો આચાર, છ જવનિકાયને આશ્રીને થાય, તેમ કહેલું. અહીં તો ધર્મકાય રહેતા છ કાય રક્ષા થાય છે. ધર્મકાયના મુખ્યત્વે આહાર વિના સ્વસ્થતા ન રહે. તે આહાર સાવધ અને નિરવધ બે ભેદો છે. તેમાં નિરવધ આહાર સાધુએ લેવો. - *- એ સંબંધે આ અધ્યયન આવેલ છે. આ જ વાત બીજી રીતે ભાષ્યકાર કહે છે -
• ભાષ્ય - ૬૧ - વિવેચન -
અનંતર અધ્યયનમાં પ્રાણાતિપાત નિવૃત્તિ આદિ મૂલ ગુણ સમ્યફ રીતે કહ્યા પછી ઉત્તરગુણ પ્રસ્તાવથી આવેલ આ અધ્યયન છે. અહીં અનુયોગ દ્વારનો વિષય પૂર્વવત્ કહેવો. હવે નામનિક્ષેપ કહે છે -
• નિક્તિ - ૨૩૫ થી ર૪૫ - વિવેચન :
પિંડ અને એષણા એ “દ્વિપદ' નામ છે. ઉક્ત સંબંધ આ અધ્યયનનો જાણવો, બંને પદના ચાર - ચાર નિક્ષેપ નામ આદિ કરવા. અધિકૃત પ્રરૂપણાને કહે છે - નામપિંડ, સ્થાપનાપિંડ, દ્રવ્યપિંડ, ભાવપિંડ નામ અને સ્થાપના ગૌણ છે. દ્રવ્યપિંડ તે ગોળ, ઓદન આદિ. ભાવપિંડમાં ક્રોધાદિ ચાર લેવા. હવે તેનો અન્વર્થ કહે છે - એકઠાં થયેલા અને થતા વિપાક પ્રદેશ એ બંનેના ઉદયથી સંચિત ક્રોધાદિ. સંસારી જીવોને જ્ઞાનાવરણ આદિ આઠ કમોં વડે ચાર ગતિમાં જોડે છે, તેથી ક્રોધાદિ પિંડ છે. પિંડ કહ્યો.
હવે એષણા કહે છે તેમાં પણ નામ, સ્થાપના છોડીને દ્રવ્ય એષણા કહે છે. તે ત્રણ ભેદે છે - સચિત્ત, અચિત્ત, મિશ્ર. અનુક્રમે તે દ્વિપદ, ચતુષ્પદ, અપદ અર્થાત્ મનુષ્ય, પશુ અને વૃક્ષને જાણવા. સુવર્ણમુદ્રા લેવાથી અયિત્ત દ્રવ્યવાણા અને અલંકૃત દ્વિપદાદિ વિષયક મિશ્ર દ્રવ્યેષણા જાણવી.
હવે ભાષામાં કહે છે - તે બે ભેદે, પ્રશસ્ત અને અપશસ્ત. પ્રશસ્ત જ્ઞાનાદિ એષણા, અપ્રશસ્ત - ક્રોધાદિ એષણા. હવે ચાલુ યોજના કહે છે - જ્ઞાનાદિને ઉપકારીપણાથી અહીં દ્રવ્યેષણા વડે અધિકાર છે. તેની હેય અને ઉપાદેય બે રીતે અર્થયોજના “પિંડ નિયુક્તિ” થી જાણવી. તે પૃથક સ્થાપનાથી મેં વ્યાખ્યાયિત કરેલ છે, તેથી અહીં વ્યાખ્યા કરતા નથી.
પિન્ડેષણાના ઉદ્ગમાદિ ભેદોને સંક્ષેપમાં નવ કોટીમાં કહે છે - પોતે સ્વયં ન હણે, ન સંધે, ન ખરીદ કરે, બીજા પાસે ન હણાવે, ન રંધાવે, ન ખરીદાવે. હણનાર, સંધનાર, ખરીદનારની અનુમોદના ન કરે, તે નવ. - x- આ નવે પ્રકારની પિન્ડેષણા બે ભેદે કરાય છે
(૧) ઉમકોટી (૨) વિશોધિ કોટી. તેમાં હણવું - હણાવવું - અનુમોદવું, રાંધવુ - રંધાવવું - અનુમોદવું ત જ ઉગમફોટા અને અવિશોધિ કોટી છે. ખરીદવું - ખરીદાવવું - અનુમોદવું એ ત્રણ વિશોધિસોટીમાં સમાય છે. આ જ વાત ભાષ્યકાર કહે
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________
અધ્ય૦ ૫ ભૂમિકા
133
છે :- કોટી બે ભેદે છે, પૂર્વવત્. વિશોધિકોટીમાં ખરીદવું આદિ ત્રણ પ્રકારે છે, તે અનેક રીતે - ઓધ ઔદ્દેશિકાદિ છે. છ કોટી કહે છે - સંપૂર્ણ જ ઔદ્દેશિક છેલ્લા ત્રણ છે. કમદિશિક પાખંડ, શ્રમણ અને નિગ્રન્થ વિષયક, પ્રૂતિ - આહાર અને પાણી દોષિત હોય, તે જ છે. મિશ્ર ગ્રહણ કરવાથી પાખંડ શ્રમણ નિગ્રન્થ એ ત્રણેનું સાથે છે, તે ચરમ પ્રાકૃતિકા અર્થાત્ બાદર છે. હવે રાગાદિ યોજનાથી કોટી સંખ્યા કહે છે
.
નવ, અઢાર, સત્તાવીશ, ચોપન, નેવું, બસો સીતેર કોટી છે. ભાવાર્થ વૃદ્ધ સંપ્રદાયથી જાણવો. તે આરીતે- નવ કોટીને રાગ અને દ્વેષ વડે ગુણતા ૧૮ થાય. તે નવને મિથ્યાત્વ, જ્ઞાન, અવિરતિથી ગુણતા - ૨૭ ભેદ થાય. ૨૭ને રાગ-દ્વેષથી ગુણતા - ૫૪ ભેદ. તે જ નવને દશવિધ શ્રમણ ધર્મથી ગુણતા વિશુદ્ધ ૯૦ ભેદ થાય. નેવું ને જ્ઞાન, દર્શન, ચાસ્ત્રિથી ગુણતાં ૨૭૦ ભેદો થાય. નામ નિષ્પન્ન નિક્ષેપ કહ્યો. -- હવે સૂત્ર કહે છે.
અધ્યયન
·
·
૫ - ઉદ્દેશો - ૧
- સૂત્ર - ૩૭૬, ૩૭ -
(૭૬) ભિક્ષા કાળ પ્રાપ્ત થતાં અસંભાત અને અમૂર્છિત થઈને આ ક્રમ - યોગથી ભોજન - પાનની ગતેષણા કરે. (૭) ગામમાં કે નગરમાં ગોચરાગ્રને માટે પ્રસ્થિત મુનિ અનુદ્વિગ્ન અને અવ્યાક્ષિપ્ત ચિત્તથી ધીમે ધીમે ચાલે.
-
♦ વિવેચન - ૬, ૭૭ -
શોભન પ્રકારે સ્વાધ્યાયકરણાદિથી વખત જતાં ભિક્ષા સમયે ભોજન • પાન શોધે. આમ કહીને કાળ ન હોય ત્યારે ગૌચરી જવાનો નિષેધ કર્યો. અલાભ અને આજ્ઞાખંડન વડે દૃષ્ટાદૃષ્ટનો વિરોધ થાય ગોચરી વેળાએ આકુળ ન થવું, પણ ઉપયોગ રાખીને ચાલવું, અન્યથા નહીં. પિંડ અને શબ્દાદિમાં ગૃદ્ધ ન થાય. વિહિત અનુષ્ઠાન કરે, હવે કહેવાનાર ક્રમે સાધુને યોગ્ય ભાત અને ઓસામણ આદિ શોધે. જ્યાં જે રીતે ગવેષણા કરે, તે કહે છે - તે સંભ્રમ અને મૂર્છારહિત થઈ ગામમાં, નગરમાં, ફર્બટ આદિમાં ગાયના ચરવાની માફક ચાલતો ઉત્તમ, મધ્યમ, અઘમ કુળોમાં રાગ-દ્વેષ કર્યા વિના ભિક્ષાટન કરે. પ્રધાન એવો મુનિ અભ્યાહત, આધાકર્મ આદિનો ત્યાગ કરીને તેમાં વર્તે તે ભાવ સાધુ ધીમે ધીમે ચાલે, પ્રશાંત રહે, પરીષહાદિથી ડરે નહીં.
- X
એષણામાં ઉપયોગ રાખીને ચાલે.
→
• સૂત્ર - ૭૮ થી ૮૩
(૩૮) આગળ યુગપ્રમાણ પૃથ્વીને જોતો તથા બીજ, વનસ્પતિ, પ્રાણી, અચિત જળ અને માટીને વતો ચાલે, (૯) અન્ય માર્ગ હોય તો સાધુ ખાડા વગેરે વિષય ભૂમિ ભાગ, ઠુંઠા અને કાદવવાળા માર્ગને છોડી દે, તેને સંક્રમીને ઉપરથી ન જાય. (૮૦) તે ખાડા આદિથી પડતો કે
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૪
દશવૈકાલિકમૂલસૂત્રસટીક અનુવાદ સ્ખલિત થતો પ્રાણી અને ભૂતોની કે મસ સ્થાવરની હિંસા કરે છે. (૮૧) તેથી સુસમાહિત સંયમી સાધુ અન્ય માર્ગ હોય તો તે માર્ગથી ન જાય, માર્ગ ન હોય તો જ્વણાપૂર્વક તે માર્ગે જાય. (૮૨) સંયમી સાધુ અંગારા, રામ, તુષના ઢગલાં અને છાણ ઉપર સરિત રયુક્ત પગથી તેને અતિક્રમીને ન જાય. (૮૩) વરસાદ વરસતો હોય, ધુમ્મસ પડી રહ્યું હોય, મહાવાત ચાલતો હોય, માર્ગમાં તિર્યંચ સંપાતિમ જીવ ઉડતા હોય તો ભિક્ષાર્થે ન જાય.
♦ વિવેચન ૩૭૮ થી ૮૩ -
a
સામે યુગમાત્ર એટલે શરીર પ્રમાણ અથવા ગાડાંના ઉંટડા પ્રમાણ દૃષ્ટિ જમીન ઉપર રાખી ચાલે. બીજા દિશાનો ઉપયોગ ન રાખે. બીજ અને હરિતને વર્જીને ચાલે. આના વડે વનસ્પતિના અનેક ભેદનો પરિહાર કહ્યો. તથા બે ઇંદ્રિયાદિ પ્રાણીઓ, અકાય, પૃથ્વીકાય અને ચ શબ્દથી તેઉકાય અને વાયુકાય પણ જાણવા. (તેને પણ વર્જીને ચાલે) અહીં બતાવેલ દૃષ્ટિના માપ કરતાં લાંબી દૃષ્ટિએ જુએ તો બરાબર જીવરક્ષા ન થાય, ઘણું નજીક જોવું અશક્ય છે, માટે ધીમેથી જોઈને યાલે. સંયમ વિરાધના પરિહાર કહ્યો.
હવે આત્મસંયમ વિરાધનાનો પરિહાર કહે છે - અવપ્પા એટલે ખાડા આદિ. વિષમ - ઉંચુ નીચું, સ્થાણુ - ઉભું ઠુંઠું, વિજલ - કાદવ. આ બધાંને પરિહરે. પાણી ઓળંગવા પત્થર કે લાકડાં ગોઠવેલ હોય તો ત્યાંથી જ જાય, કેમકે આત્મ અને સંયમ વિરાધના સંભવે છે. જો બીજો માર્ગ ન હોય તો જ ત્યાંથી ચાલે, તો જ્યણાપૂર્વક ચાલે. ખાડા વગેરેમાં ચાલતા થતા દોષો - ખાડામાં પડે કે ઠોકર ખાય તો પોતાને તથા ત્યાં રહેલ સર્વે જીવોને પીડા પહોંચાડશે. એ જ પાત જૂદી રીતે કહે છે કે ત્રસ અથવા સ્થાવરોને પીડા કરશે. તેથી ભગવંતની આજ્ઞામાં રહેલ સંયત • સાધુ ઉક્ત માર્ગે ન જાય. પણ માર્ગના અભાવે અથવા લાંબે દૂર જવાની શક્તિ ન હોય તો માર્ગે સંભાળીને ચાલે ઇત્યાદિ - ૪ -
હવે વિશેષથી પૃથ્વીકાયની જ્યણા કહે છે - કોલસાની સશિ, એ પ્રમાણે રાખની, તુષની, છાણની રાશિ આદિ સૂત્રાર્યવત્ જાણવું. પૃથ્વીકાયની વિરાધના ન થાય, માટે તેના ઉપર ન ચાલે. અહીં જ અપ્લાય આદિની જ્યણા કહે છે - વરસતા વરસાદમાં ન જાય, ભિક્ષાર્થે પ્રવેશ્યા પછી વરસે તો ઢાંકેલ સ્થાને ઉભો રહે, માવઠું કે મહાવાત ચાલતો હોય તો પણ રજ વિરાધના સંભવે છે, ઉડતા પતંગાદિ અથડાય ને મરે આવા કારણે જલ્દી - જલ્દી ન ચાલે.
• સૂત્ર - ૮૪ થી ૮૬
(૮૪) બ્રાચર્સ વવર્તી શ્રમણ વૈશ્યાવાડાની નજીક થઈને ન જાય, કેમકે બ્રહ્મચારી અને દાંત સાધુને મનમાં અસમાધિ થઈ શકે છે. (૮૫) અનાયતનમાં વારંવાર ફરતાં મુનિને સંસર્ગથી વ્રતોની ક્ષતિ થાય અને
-
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૫
૫/ ૧ / ૮૪ થી ૮ તેના સમયમાં સંશય થાય. (૮૬) તેથી આને દુર્ગતિવર્ધક દોષ જાણીને એકતના યાત્રામાં રહેનાર મુનિ વેરાલય સમીપ ન જાય.
- વિવેચન - ૮૪ થી ૮૬ •
અનંતર સૂત્રમાં પહેલાં વ્રતની યાતના કહી, અહીં ચોથા વ્રતની યતના કહે છે - ગણિકાની ઘરની નીકટ ન જાય. કેમકે મૈથુન વિરતિ રૂપ બ્રહમચર્ય પાળવા જે સાધુ ઇચ્છે છે, તેને ત્યાં જતાં દર્શનથી ચિત્તમાં વ્યાક્ષેપ થાય. સાધુ ઇંદ્રિય અને નોઇંદ્રિયના દમનાર હોય, વેશ્યાગૃહ સમીપે જવાથી તેના રૂપના દર્શન કે મરણ અપધ્યાનરૂપ કચરાથી જ્ઞાન અને શ્રદ્ધારૂપ જળને વિધ્ધ થતાં ચિતમાં વિક્રિયા થાય છે. આ દોષ એક વખત વૈશ્યાગૃહ સમીપે જવાથી કો. હવે વારંવાર જવાનો દોષ કહે છે -
અજાયા એટલે વેશ્યા કે દુરાચારીના સ્થાન પાસે વારંવાર જતાં પ્રાણાતિપાત આદિ વ્રતોમાં ક્ષતિ થાય, આક્ષિપ્ત ચિત્તથી ભાવ વિરાધના થાય, શ્રમણ ભાવમાં દ્રવ્યથી હરણાદિ ધારણ રૂપ અને ભાવથી વ્રત પ્રધાન હેતુમાં સંશય થાય, કદાચિત દીક્ષા છોડી દે.
પૂર્વાચાર્ય કૃત વ્યાખ્યા- વૈશ્યાદિગત ભાવથીમૈથુનની પીડા થાય. અનુપયોગથી એષણા કરતા હિંસા થાય, કોઈ પૂછે તો અસત્ય વચન બોલે, વેશ્યાના દર્શનની જિનાજ્ઞા ન હોવાથી અદત્તાદાન, મમત્વ કરવાથી પરિગ્રહ એમ બધાં વ્રતને ક્ષતિ પહોંચે. સાધુપણામાં પણ સંશય થાય. તેથી આ અનંતરોક્ત દુર્ગતિવર્ધન વયનો જાણીને મુનિ વૈશ્યાલય સમીપે જવાનો ત્યાગ કરે અને મોક્ષનો આશ્રય કરે. (શંકા પહેલા વતની વિરાધના પછી સીધી જ ચોથા વ્રતની વિરાધના કેમ કહી ? પ્રાધાન્ય જણાવવા માટે, બીજા વ્રતો કરતા તેની મહત્તા જણાવવા. હવે વિશેષથી કહે છે -
• સૂત્ર • ૮૦ થી ૯૩ -
(૮૭) મામિ શ્વાન, નાસતા ગાય, ઉન્મત બળદ, અશ્વ, હાથી, બાલક્રિડાસ્થાન, કલહ અને સુદ્ધનો દૂરથી જ ત્યાગ કરે. (૮૮) મુનિ ઉજત, અવનત, હર્ષિત કે ચાકુળ થઈને ન ચાલે, પણ કિલોના વિષયને દમન કરીને ચાલે. (૮૯) ઉચ્ચ-નીચ કુળમાં ગૌચરીને માટે મુનિ સદા જલદી - જલ્દી ન ચાલે, હાસ્ય કરતા કે બોલતા બોલતા ન ચાલે. (૯૦) ઝરોખા, વિષ્ણલતાર, સંધિ, જળગૃહ કે શંકા ઉત્પન્ન કરે તેવા સ્થાનને ઝાંકતો ન ચાલે, પણ તેનું વર્જન કરે. (૧) રજ, ગૃહપતિ, રાકના રહસ્ય સ્થાનને તથા સંકલેશ્વર સ્થાનોને દૂરથી છોડી દે. (૯૨) પ્રતિકુe કુળોમાં ન પ્રવેશે, મામક ગૃહને છોડી દે. મીતિકર કુળોમાં ન પ્રવેશ પણ Mતિકર કુળોમાં જય. (૯૩) આજ્ઞા લીધા વિના શાના બનેલ પડદા તથા વાદી ઢાંકેલા હારને સ્વર્સ ઓ ના કમાડ પણ ન ઉપાડે.
• વિવેચન ૮૦ થી ૯૩ • ગાથાર્થ કહ્યો જ છે. વિશેષ વૃત્તિ આ પ્રમાણે - સૂર એટલે તાજી જ પ્રસૂતા,
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૩૬]
દશવૈકાલિકમૂલસબ-સટીક અનુવાદ દH - દર્પિત, ઉન્મત એવા બળદ, અશ્વ, હસ્તી, સડન્મ - બાળક્રીડા સ્થાન, કલહ - ઝઘડા, યુદ્ધ - ખગ આદિને દૂરથી છોડવા, કેમકે આત્મસંયમ વિરાધના ન સંભવે. કુતરાદિ દ્વારા આત્મ વિરાધના, બાળક આદિના સ્થાનમાં સંયમ વિરાધના સંભવે છે ઇત્યાદિ. હવે વિધિ કહે છે - ઉyત - દ્રવ્યથી આકાશમાં જોતો ન ચાલે, ભાવથી જાતિ આદિ અભિમાન ન કરે. અવત - દ્રવ્યથી નીચું જોઈને ન ચાલે, ભાવથી લબ્ધિ આદિ રહિત હોવાથી દીનપણું બતાવતો ન ચાલે. અનાકુલ - ક્રોધ આદિ સહિત. દમયિત્વ - સ્પશદિમાં રાગ-દ્વેષ રહિત. આ પ્રમાણે ન વર્તે તો ઘણાં દોષો સંભવે છે - દ્રવ્યોન્નતની લોકમાં હાંસી થાય છે, માવોન્નત ઇર્ષા સમિતિ ન પાળે. ભાવ અવનત ક્ષદ્ધ સત્વ હોય, હસતો હોય તે સ્ત્રીના દર્શનથી આસકા લાગશે. અદાંત - દીક્ષાને યોગ્ય નથી.
વળી - ઉચ્ચકુળ એટલે દ્રવ્યથી ધોળેલા ઉંચા ઘરો, ભાવથી જાતિ આદિ યુક્ત. નીચ કુળ - દ્રવ્યથી ઝુંપડીવાસી, ભાવથી જાત્યાદિથી હીન. દોષ કહે છે - ઉભય વિરાધના અને લોક ઉપધાતાદિ થાય. આમાં જ વિધિ કહે છે - અવલોક - ઝરૂખો, થિગલ - ચણી દીધેલ દ્વારાદિ. ઇત્યાદિ - *-ભિક્ષાર્થે જતાં વિશેષથી ન જુએ. કેમકે કંઈ નુકસાન થાય તો સાધુ ઉપર શંકા ઉપજે. રાજ્ઞ - ચક્રવર્તી આદિ, ગૃહપતિ - શ્રેષ્ઠી વગેરેના - x• રહસ્ય સ્થાનો, ગુહ્ય મંત્રણા સ્થાનોને - -દૂરથી જ છોડી દે. વળી - પ્રતિકુષ્ટ- બે ભેદે (૧) ઇત્વર - સૂતક ગૃહ, (૨) ચાવલ્લાશિક - અભોજ્ય, આ ઘરોમાં ન પ્રવેશે કેમકે શાસનની લઘુતા થાય. મામક - ગૃહપતિએ આવવાની મનાઈ કરી હોય તેવા ઘર, ત્યાં લંડન આદિ સંભવે છે. અપ્રતિકુલ - જ્યાં પ્રવેશતા સાધુ પ્રત્યે અપ્રીતિ ઉપજે છે, તે ઘેર ન જાય. ત્યાં- ૪- સંક્લેશનું નિમિત્ત થાય છે. પ્રીતિવાળા કુળમાં અનુગ્રહ માટે પ્રવેશે.
શાણી - અતસી કે વલ્કનો પડદો. પ્રાવાર - કંબલાદિ લક્ષણ. ઇત્યાદિથી બંધ દ્વારને સાધુ સ્વયં ન ઉઘાડે. કેમકે અંદર ગૃહસ્થો ભોજનાદિ ક્રિયા કરતા હોય તેમને દ્વેષ થાય. બારણાને ઉઘાડીને સાધુ ન જાય. જો અગાઢ પ્રયોજન હોય તો ધર્મલાભ' વિધિથી કહીને પ્રવેશ કરે.
• સૂત્ર - ૬૪ -
ભિક્ષાર્થે પ્રવિષ્ટ થનાર સાધુ મળ મૂત્રને ન અટકાવે. જો મળ : મૂળની બાધા થાય તો પ્રાણુક સ્થાન જોd, જાનુજ્ઞા લઈ, વોસિરાવે.
• વિવેચન ૪ -
ગાથાર્થ કહ્યો. આ વિષયમાં વૃદ્ધ સંપ્રદાય આ પ્રમાણે છે - સાધુ ગોચરી માટે જતાં પહેલાં મળ-મૂત્રની સંજ્ઞા ટાળીને નક્કી છે. જો તેમ ન કરેલ હોય કે કરવા છતાં ફરી શંકા થાય તો મળ - મૂત્રને રોકે નહીં. કેમકે મૂત્ર નિરોધમાં આંખને ઉપઘાત થાય, મળ નિરોધમાં જીવિતનો ઘાત થાય. વળી આત્મવિરાધના થાય. • • તેથી સંઘાટકને પોતાના પાત્રા સોંપી વસતીમાંથી પાણી લઈને સંજ્ઞાભૂમિમાં વિધિથી મળ -
મૂત્રનો ત્યાગ કરે. વિસ્તારથી જાણવા ઓધ નિયુક્તિ જોવી.
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫૧ ૯૪
• સૂત્ર - ૫ થી ૯૦ -
(૧૫) નીસ હારવાળા કે અંધારા ઓરડામાં ગૌચરી ન લે. કેમકે ત્યાં નેત્રો દ્વારા પોતાનો વિષય ગ્રહણ ન થાય, પ્રાણીને જોઈ ન શકે. (૧૬) જે કોઠામાં પુષ, બીજ છાદિ વિખરાયેલ હોય, જ્યાં તત્કાળ લપાયેલ હોય, ભીનું દેખાય તો ત્યાં પ્રવેશ ન કરે. (૭) સરમી સાધુ ઘેટા, બાળક, કુતરા રે વાછરડાને ઓળંગીને કે ખસેડીને તે ઓરડામાં પ્રવેશ ન કરે.
• વિવેચન ૯૫ થી ૭ -
જેમાં નિર્ગમ કે પ્રવેશ નીચો હોય, અંધારાવાળા ઓરડો હોય ત્યાં સાધુ ભિક્ષા ન લે. સામાન્યથી ત્યાં પડેલી વસ્તુ અંધારામાં ન દેખાય. અર્થાત જીવો દુwત્યુપેક્ષણીય થાય, ઇયની શુદ્ધિ ન થાય. જ્યાં જાતિ પુષ્પાદિ, શાલિ બીજાદિ વીખરાયેલા હોય, જે પરિહરવા શક્ય ન હોય, તેવા કોઠાર કે દ્વારમાં તથા તાજુ લીંપણ હોય, ભીનાશ હોય, તે જોઈને તેને દૂરથી જ પરિવર્ષે. શક્ય ન હોય તો ત્યાં ધર્મલાભ કહે. જેથી સંયમ અને આત્મ વિરાધનાનો દોષ લાગે. બાકી સુગમ છે.
• સુત્ર - ૮ થી ૧૦૧ -
ગૌચરી માટે પ્રવેરોલ સાધુ - (૯૮) આસક્તિપૂર્વક ન જાએ, અતિ દૂર ન જુએ, અખો ફાડી-ફાડીને ન જુએ, કંઈ ભિક્ષા ન મળે તો પણ કંઈ બોલ્યા વિના પાછો ફરે. (૯૯) અતિભૂમિ ન જાય, કુળની ભૂમિને જાણીને મિત ભૂમિ સુધી જ જાય. (૧૦૦) વિચક્ષાર સાધુ ત્યાં જ ઉચિત ભૂભાગને પ્રતિલેખે, નાને અને શૌચ સ્થાન તરફ દષ્ટિપાત ન રે. (૧૦૧) સક્રિય સમાહિત ભિક્ષા સચિત પાણી અને માટી લાવવાનો માર્ગ તથા બીજ અને હરિતને લઈને ઉભો રહે.
વિદ્વચન - ૯૮ થી ૧૦૧ -
આ વિધિ વિશેષથી કહે છે:- સાધુ ગૃહસ્થને ઘેર સ્ત્રીની સાથે દષ્ટિ ન મેળવે. કેમકે તેથી રાગની ઉત્પત્તિ અને લોકોપઘાત દોષ થાય. દેનારના આગમન માત્ર દેશને જુએ, અન્યથા ચોર આદિની શંકા થાય. ગૃહ પર્ષદામાં પણ ન જુએ, કેમકે મલીન વેશથી તેઓને અપીતિ થાય. કંઈ ન મળે તો પણ દીન વચન ઉચ્ચાર્યા વિના ગૃહસ્થના ઘેરથી બહાર નીકળી જાય. ગૃહસ્થ અનુજ્ઞા ન આપી હોય, જ્યાં બીજા ભિક્ષાચરો ન જતાં હોય, તેવી ભૂમિમાં ગૌચરી ગયેલો સાધુ ન જાય. પણ ઉત્તમાદિ કુળ જાણીને અનુજ્ઞાત ભૂમિમાં જાય, જેથી અપ્રીતિ ન થાય. તે જ પરિમિત ભૂમિમાં સૂત્રોક્ત વિધિથી પ્રત્યુપેક્ષા કરે. અહીં વિચક્ષણ શબ્દથી કેવલ અગીતાર્થને ભિક્ષાટન નો પ્રતિષેધ કરેલ છે. સ્નાનાદિ ભૂમિને સંતોકે નહીં, તેથી પ્રવચનની લઘુતા થાય અને નગ્ન સ્ત્રીના દર્શનથી રાગાદિ ભાવ થાય. આદાન - માર્ગ, જળ અને માટી લાવવાનો માર્ગ. સચિતને પરિવજીને અનંતરોક્ત દેશમાં ઉભો રહે. શબ્દાદિ વિષયોથી અનાક્ષિત ચિત્ત થઈને રહે.
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________
દશવૈકાલિકમૂલસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
♦ સૂત્ર - ૧૦૨ થી ૧૦૪ -
(૧૦૨) સાધુ ત્યાં ઉભો હોય તો, દેવા માટે લવાયેલ ભોજન અને પાનમાં અકલ્પિત ગ્રહણ ન કરે. કલ્પતું હોય તે જ ગ્રહણ કરે. (૧૦૩) ભોજન લાવતી કોઈ ગૃહિણી, ભોજનને નીચે પાડે, તે દેનારને ના પાડી હૈ ક મને તેવા પ્રકારનો આહાર ન કલો. (૧૦૪) પ્રાણ, બીજ અને વનસ્પતિનું સંમર્દન કરતા આહાર લાવતી અસંયમકારિણીને જાણીને, તેવા આહારનું વર્જન કર.
• વિવેસન - ૧૦૨ થી ૧૦૪ -
૧૩.
ત્યાં - કુલોચિત ભૂમિમાં, ઉભા રહેલ સાધુને માટે ગૃહી પાન ભોજન લાવે, તેમાં આ વિધિ છે - અનેષણીય ન લે, એષણીય આહાર ગ્રહણ કરે. કલ્પિક ગ્રહણ દ્રવ્યથી શોભન કે અશોભન હોય તો પણ અવિશેષથી ગ્રહણ કરે. વહોરાવવા આવતી ગૃહિણી કદાચિત્ તે દેશમાં અહીં - તહીં ભોજન - પાનને વેરતી આવે, તો તેને ભિક્ષાનો નિષેધ કરે. પ્રાયઃ સ્ત્રીઓ જ ભિક્ષા આપે છે, માટે અહીં સ્ત્રી કહ્યું છે. સિદ્ધાંતમાં કહેલ દોષ લાગવાથી “મારે આ રીતે ભિક્ષા લેવી ન કલ્પ' તેમ કહેવું. - - * - સાધુ નિમિત્તે અસંયમકરણ શીલા જાણીને પગેથી બીજ, પ્રાણી આદિ ચડતી આવે, તેની પાસેથી પણ ભિક્ષા ન લે.
૧૦૫ થી ૧૦૯ •
-
♦ સૂત્ર (૧૦૫ ૧૦૬) એ જ પ્રમાણે એકમાંથી બીજા વાસણમાં નાખીને, સચિત્ત વસ્તુનો સંસ્પર્શ કરીને તથા સચિત પાણી હલાવીને, સચિત્ત પાણીમાં અવગાહન કરીને, ચલિત કરીને આહાર પાણી લાવે તો મુનિ તેને નિષેધ કરીને કહે કે - “મને આ પ્રકારે તેવું ન કો.’ (૧૦૭) પુરોકર્મ • કૃત્ હાથી, કડછીથી કે વાસણથી દેનારીને સાધુ નિષેધ કરીને કહે કે - મને આ પ્રકારે આહાર લેવો ન ક્શે. (૧૦૮) એ પ્રમાણે હાય વગેરે ભીના હોય, સ્નિગ્ધ હોય, રજ સહિત હોય, માટી - ખાર - હરતાલ હિંગલક મનઃ શીલ - એંજન - લવણ (૧૦૯) ગેરુ - પીળી માટી - સફેદ માટી - ફટકડી - અનાજનું ભુંસુ - તુરંતનો પીસેલો લોટ - ફળના ટુકડા આદિથી સંસક્તમાં પણ જાણવું.
• વિવેચન ૧૦૫ થી ૧૦૬ -
d
-
·
-
·
કોઈ બીજા વાસણમાં નાંખીને વહોરાવે, તે પ્રાસુક હોય તો પણ વર્ષે. તેમાં પ્રાસુક પ્રાસુકમાં નાંખે, પ્રાસક અપ્રાસુકમાં નાંખે, અપ્રાસુકમાં પ્રાસુક નાંખે અને અપ્રાસુકમાં અપ્રાસુક નાંખે. તેમાં જે પ્રાસુકમાં પ્રાસુક નાંખે તેમાં પણ થોડામાં થોડું, થોડામાં ઘણું, ઘણામાં થોડું, ઘણામાં ઘણું નાંખે, ઇત્યાદિ પિંડા નિર્યુક્તિથી જાણવું. તથા વાસણમાં નાંખી અદેય છ જીવનિકાયમાં આપે, સચિત્ત સંઘટ્ટ કરીને આપે ઇત્યાદિ - X - સાધુ ગ્રહણ ન કરે.
-
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫ / ૧ / ૧૦૫ થી ૧૦૯
૧૩e પાણીને પોતાની સન્મુખ હલાવીને આપે ઇત્યાદિ અહીં પાણીમાં નિયમથી અનંત વનસ્પતિ હોય તે પ્રાધાન્ય જણાવવા સચિત્તાને ઘટ્ટ કરીને કહેવા છતાં ભેદ વડે લીધું - • • તેથી પાણીને ચલન કરીને - દુઃખ આપીને વહોરાવે. જેમકે ભાતનું ઓસામણ વગેરે, આવી ગ્રહણ ન કરે. પૂર્તકર્મ - સાધુ નિમિત્ત પહેલાં હાથ ધવે. ઇત્યાદિનો નિષેધ કરે. એ પ્રમાણે કાચા પાણીવાળા ભીના હાથેથી, પાણીના ટીપા પડતા હોય, સનિગ્ધ હાથેથી - કંઈક ભીના હાથ હોય, પૃથ્વીરાજથી યુક્ત હાથ વડે, કાદવયુક્ત હાથથી, એ પ્રમાણે ખાર આદિવાળા હાથે પણ કહેવું. તેમાં ઉષ - ક્ષાર ઇત્યાદિ. બાકી સુગમ છે.
• સૂત્ર • ૧૧૦, ૧૧૧ -
(૧૧૦) અસંખ હાથી, કડછીથી કે વાસણથી આહારને ન છે, કે જયાં પશ્ચાતકર્મ થાય. (૧૧૧) સસુઝ હાથ - કડછી ફે વાસણથી અપાતું છે તે પાણી હોય તો સ્વીકારે..
• વિવેચન - ૧૧૦ , ૧૧૧ -
અન્ન આદિથી અલિસ હાથ વગેરેથી દેવાનું કેમ ન ઇચ્છે ? પશ્ચાતુકર્મ ન થાય તે માટે શુષ્ક મંડનાદિ વત્ અન્ય દોષ રહિત ગ્રહણ કરે. અન્ન આદિથી લિસ હાથ આદિથી દેવાતું ગ્રહણ કરે, તે જ એષણીય હોય તો. અહીં વૃદ્ધ સંપ્રદાય આ છે - સંસ્કૃષ્ટ હાથ, સંસૃષ્ટપાત્ર, સાવશેષ દ્રવ્ય, સંસ્કૃષ્ટ હાથ, સંસૃષ્ટમાત્ર, નિરવશેષ દ્રવ્ય, એ પ્રમાણે આહ ભંગ છે. તેમાં પહેલો ભંગ સર્વોત્તમ છે. • - પશ્ચાત્કર્મ દોષ થાય તો તેના ચાલે.
• સૂત્ર - ૧૧ર થી ૧૧૯ -
(૧૧) જયાં બે સ્વામી કે ઉપભોક્તા હોય, તેમાંથી એક નિમંત્રણ કરે, તો મુનિ તે દેવાતા આહારને ન ઇચ્છે. બીજાનો અભિપ્રાયને જએ, (૧૩) જે બને સ્વામી કે ઉપભોક્તા હોય, અને નિયંત્રણ કરે અને જે તે ઔષીય હોય તો તેને સ્વીકારે. (૧૧) ગર્ભવતી કરી માટે તૈયાર કરાયેલ વિવિધ પાના-ભોજન તેના ઉપભોગના હોય તો વજે, પણ જે ખાતા તોલ હોય તો ગ્રહણ કરે. (૧૧૫) કદાચ પુરા મહિનાવાળી ગર્ભવતી મહિલા આહાર આપવાને માટે ઉભી હોય અને બેસે કે બેઠેલી હોય અને ઉભા થાય.... (૧૧) તે આહાર - પાન સયતને ન કહ્યું. તેથી દેનારીને નિષેધ કરીને કહે કે : “મને આવો આહાર ક૨તો નથી.” (૧૧) સ્તનપાન કરાવતી સી જ બાલક કે બાલિકાને રોતા છોડીને ભોજન - પાન લાવે. (૧૧૮) સરતને તે આહાર - પાણી કલ્પય છે. આદિ ૧૧૬ મુજા, (૧૧) જે આહાર - પાણીના કપ્ય - અકલઢાણામાં શકિત હોય, તે દેનારીનો મુનિ નિષેધ કરે અને કહે કે મને તેવા પ્રકારે કહ્યુ
નહી.
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૨૦
દશવૈકાલિકમૂલસૂત્ર-સટીક અનુવાદ • વિવેચન - ૧૧૨ થી ૧૧૯ -
બે માણસ એક વસ્તુના સ્વામી હોય, તેમાં એક તે વસ્તુના દાન માટે નિમંત્ર, તો દેવાતા તે આહારને ઉત્સર્ગથી ન ઇચ્છે. પણ બીજાના અભિપ્રાયની સહ જુએ. તેની દૃષ્ટિ-હોઠ આદિ આકારથી તેને આ દેવાતું દાન ઇષ્ટ છે કે નહીં તે જોઈને ગ્રહણ કરવા કે ન કરવા વિચારે. • x - બંને ખાતા કે ખવડાવતા હોય, બંને સ્વઇચ્છાથી નિમંત્રણા કરે ત્યારે આ વિધિ છે - જે એષણીય - દોષ રહિત હોય તો અપાતું ગ્રહણ કરે.
વિશેષ કહે છે. ગર્ભવતી માટે તૈયાર કરાયેલ અનેક પ્રકારના દ્રાક્ષપાન, ખંડ, ખાધકાદિ હોય, તે ખવાતું હોય તો ન લેવું, જેથી તેણીને અલ્પપણાથી અભિલાષા નિવૃત્ત ન થતાં ગર્ભપાતનાદિ દોષ ન થાય. પણ ખાધા પછી વધેલ હોય તો સ્વીકારે. કેમકે તેણીનો અભિલાષ પુરો થયો હોય છે. એ પ્રમાણે નવ માસવાળી ગર્ભવતી સ્ત્રી સાધુ નિમિત્તે ઉભી થાય કે બેસે અને આહારાદિ આપે, તો તેવા ભોજન-પાન સંયતોને ન કલ્પે. અહીં સ્થવિર કભીને તે દેનારી ઉઠ-બેસ કર્યા વિના આપે તો કલ્પે. જિનકીને તો ગર્ભ રહે તે પહેલાં દિવસથી સર્વથા અકથ્ય જ છે. બાળક કે બાલિકાને સ્તનપાન કરાવતી હોય તો, અહીં નપુંસક પણ સમજી લેવું. આ બાળક આદિને ભૂમિ ઉપર રડતાં મૂકીને જો ભોજન - પાન લાવે તો લેવા ન કહ્યું. વૃદ્ધ સંપ્રદાય એવો છે કે -
ગચ્છવાસી સાધુ, દુધ પીતા બાળકને મૂકીને વહોરાવે તો ન લે, પણ જો બીજી કોઈ સ્તનપાન કરાવતી હોય તો બાળક ન રડતો હોય તો આહારાદિ ગ્રહણ કરે, જો રડતો હોય તો ગ્રહણ ન કરે. જો બાળક ત્યારે સ્તનપાન ન કરતું હોય, પણ સ્તનપાન યોગ્ય હોય અને રડે તો લેવું ન કહ્યું, ન રહે તો લેવું કહ્યું. ગચ્છ નિર્ગત અર્થાત્ જિનકલ્પી મુનિ હોય તો ધાવવા યોગ્ય બાળક રડે કે ન રહે, સ્તનપાન કરતું હોય કે ન કરતું હોય, તો પણ તેણીના હાથે લેવું ન કહ્યું, ઇત્યાદિ - x- કેમકે બાળકને ભૂમિ ઉપર મૂકતા કે પાછો લેતા અસ્થિરપણું થાય તો બાળકને દુઃખ થાય અથવા બિલાડી નાના અસમર્થ બાળકને માંસનો લોચો સમજી પકડી લે. તેથી અનંતરોક્ત ભોજન - પાન સંયતોને અકલ્પિક છે. - x-x
વધું શું કહેવું? ઉપદેશનો સાર કહે છેજો આહાર - પાન કલ્પનીય કે અકલ્પનીય ધર્મ વિષયક હોવા વિશે શંકિત હોય - તે ઉગમ આદિ દોષયુક્ત છે કે નહીં, તેવી શંકા હોય તો તેવું લેવું ન કલ્પે. દેનારનો નિષેધ કરીને કહે - મને તે પ્રકારનું લેવું ન કચે.
• સૂત્ર • ૧૨૦, ૧૧ -
પાણીનો ઘો, પત્થરની ઘટી, પીઠ, શિલાપત્ર, માટી આદિના લેપ કે શ્લેષ દ્રવ્યોથી અથવા બીજા કોઈ દ્રવ્યથી ઢાકેલ વાસણનું મુખ શ્રમણ માટે ઓલીને આહાર દેનારીને નિર્દેશ કરે અને કહે કે મને આવા પ્રકારે આહાર લેવો ન કચે.
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
૫ / ૧ / ૧૨૦, ૧૨૧
• વિવેચન - ૧૨૦, ૧૧ -
ગાથાર્થ કહ્યો જ છે. વિશેષ વૃત્તિ આ પ્રમાણે - દકવાર એટલે જળ કુંભ, fufહત - ઢાંકેલ, જાએ - Dષણી, પીક - કાષ્ઠ પીઠાદિ, લોઢ- શિલાપુઝક, લેપ - માટીનો લેપ. તે સ્થગિત કે લિસને શ્રમણાર્થે ખોલીને આપે, પોતાના માટે ખોલીને નહીં, આ રીતે આપેલું ન કહ્યું.
• સૂત્ર - ૧રર થી ૧ર૯ -
(ર) જો મુનિ આ શeણી લે કે સાંભળી લે કે રાશન, પાન, આદિમ, સ્વાદિમ દાનાર્થ તૈયાર કરેલ છે. (૧૨૩) તેવા પ્રકારના ભોજન - પાન સયતોને કપ્ય છે, તે દેનારીને નિષેધ કરીને કહે કે મને આવા પ્રકારના આહાર િન કરે. એ જ પ્રમાણે (૧૪, ૧ર) પુજાથે તૈયાર કરેલ ન ક૨. (૧ર૬, ૧૨) વનપકોને માટે તૈયાર કરેલ ન કલ્પે. (૧૨૮, ૨૯) શ્રમણના નિમિત્ત તૈયાર કરેલ હોય તે ન કશે.
• વિવેચન - ૧૨૨ થી ૧૨૯ -
અશન - ઓદનાદિ, પાનક - ઓસામણ આદિ, ખાધ - લાડુ વગેરે, સ્વાધ - હરડે આદિ, તે આમંત્રણ આદિથી જાણે અથવા બીજા પાસે સાંભળે કે આ આહાર દાનાર્થે - સાધુવાદ નિમિત્તે જે પાખંડીને કે દેશાંતરથી આવતા વણિક આદિને આપે છે, તેવા આહાર - પાનના દાનાર્થે પ્રવૃત્ત હોય તો તે સંયતોને કલ્પતા નથી. જો એ પ્રમાણેનું દાન આપે તો તેનો નિષેધ કરીને કહે કે મને તે પ્રકારનું કાતું નથી.
એ પ્રમાણે “પુજાર્ચે આપે - X- શિષ્ટકુળોમાં વસ્તુતઃ પુન્યાર્થે જ રાંધવાદિ પ્રવૃત્તિ થાય છે, માટે ત્યાં ભિક્ષા ન જ ગ્રહણ કરે. તેઓ પિતૃકર્મ આદિની રસોઈ સિવાય તુચ્છ માણસ માફક થોડી રસોઈ બનાવતા નથી એવી શંકાનો ઉત્તર આપતા કહે છે. પોતાને ખાવા જેટલું રાખી તે શિષ્ટજનો બાકી દેવા યોગ્ય પૂન્ચાર્ગે જ કાઢી મૂકેલ હોય તો તે આપે તો તે લેવું ન કહ્યું, પણ પોતના નોકરાંદિ માટે પણ હોય તો તેમાંથી સાધુને લેવાનો નિષેધ નથી. કેમકે તેમાં આરંભ દોષ નથી, આરંભ દોષ લાગે તેવા ઇચ્છાનુસાર દાનનો જ નિષેધ છે ઇત્યાદિ - *- x-x
વનીક એટલે કૃપણ, તેને માટે બનાવેલ હોય તો સાધુ કહે કે અમને આ પ્રકારે આહાર લેવો ન કહ્યું. શ્રમણ અથતુ નિગ્રન્થ, શાક્ય આદિ, તેમના માટે બનાવેલ હોય તે પણ લેવાનો નિષેધ કરે.
• સૂગ - ૧૩૦, ૧૩૧ -
(૧૩૦) સાધુ - સાળી દેશિક, હીતકત, પ્રતિકમ, આહત, આધ્યાતર, પામિન્સ અને મિત્રત આહાર ન લે. (૩૫) સંયમ સાલ શક્તિ આહારનો ઉદગમ પૂછે કે આ કોના માટે કોણે બનાવેલ છે ? ઉત્તર સાંભળીને નિશકિત અને શુદ્ધ હાર ગ્રહણ કરે.
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૨
દશવૈકાલિકણ્વસૂત્ર-સટીક અનુવાદ • વિવેચન : ૧૩૦, ૧૩૧ -
ઉદ્દેશીને કરાયેલ તે દેશિક - ઉદ્દિષ્ટ કૃત કદિ ભેદે છે. ક્રીકૃત - દ્રવ્ય અને ભાવથી કયકીત ભેદે. પ્રતિકર્મ - સંભવતા આધાકર્મના અવયવ સંમિશ્ર રૂપ, અહત - સ્વ ગામેથી લાવેલ આદિ, અધ્યપૂરક - પોતાને માટે બનાવેલમાં ઉમેસ્વા રૂપે. પ્રાનિત્ય - સાધુ માટે છીનવીને દેવા રૂપ. મિશ્રજાત - પહેલાંથી જ ગૃહસ્થ અને સંયત માટે મિશ્ર રાંધેલ. આવો આહાર સાધુ વર્ષે. • - હવે સંશયને દૂર કરવા કહે છે- ઉદ્ગમ તેની ઉત્પત્તિ રૂપ તે શંકિત અનાદિના સ્વામી કે નોકરને પૂછે આ કોના માટે કે કોણે બનાવેલ છે? ઇત્યાદિ. શુદ્ધ જાણે તો લે, અન્યથા દોષ લાગે.
• સૂગ - ૧૩ર થી ૧૩૯ -
(૧૩) જે અશન, પાન, ખાધ, સ્વાધ, પુષ્ય અને હરિત દુવાદિથી ઉન્નિ હોય. (૧૩૩) તે ભોજન • પાન સમીને સાકય છે. દેનારીને તેનો નિષેધ કરીને કહે કે મને આવો આહાર કWતો નથી.
એ જ પ્રમાણે (૧૪) જે શન આદિ સહિપાણી, લિંગ કે પનક ઉપર રાખેલ હોય, (૧૩૫) તેના ભોજન - પાન સયતને ન કલ્યo (૧૩૬) જે આરાનાદિ અનિ ઉપર નિરિક્ષણ કે સ્પતિ હોય, તો તેવા સઘણા વાળા (૧૩) ભોજન - પાન સંતને ન ક૨૦ એ જ પ્રમાણે ગુલામણી પણ કાઢીને, નિ ઉજવલિત કરીને, પ્રણાલિત કરીને, અગ્નિને ઠંડો કરીને, અમનો ઉભાર જોઈને તેને થો ઓછો કરીને રાથના પાણી નાંખીને અથવા નિને નીચે ઉતારીને આપે તો તે ભોજન - પાન સાતને માટે કહ્યું છે. દેનારીને નાખેલ કરીને કહે કે - મને સારો હાર ન કહ્યું.
• વિવેચન : ૧૩ર થી ૧૩૯ -
ગાથાર્થ સ્પષ્ટ કહેલ છે. વિશેષ વૃત્તિ આ પ્રમાણે - પુષ્ય એટલે જાઈ, પાટલ આદિ. -x-x- જળ ઉપર નિક્ષિપ્ત બે ભેદે - અનંતર અને પરસ્પર, અનંતર તે નવનીત પૌદ્ગલિક આદિ, પારંપર - પાણીના ઘડા ઉપર મૂકેલ દહીં આદિનું વાસણ. - x-xરોજર- અગ્નિકાય, તેનો સંઘટ્ટો કરીને, જેટલામાં હું ભિક્ષા આપું, તેટલામાં અતિશય આતાપથી ઉદ્વાઓં નહીં. એમ વિચારી સંઘઠ્ઠાપૂર્વક આપી દે. - - - ઉક્રિય જેટલામાં હું ભિક્ષા આપું, તેટલામાં હરીન જાય માટે અગ્નિને ઉત્સિચિત કરીને વહોરાવે. - ૪ - ઉ લય - એક વખત ઇંધણ ઉમેરે. પક્વાલિય - વારંવાર ઇંધણ ઉમેરે. નિદ્યાવિય - દાહના ભયથી અનિને બૂઝાવે, ઉરિસંચિય - અતિ ભરેલમાંથી ઉભરાવાના ભયે થોડું કાઢીને આપે. જિસિચય - અતિ ભરેલમાંથી થોડું પાણી ઉમેરીને તેમાંથી વહોરાવે. ઓવત્તિય - તે જ અનિ ઉપર મૂકેલ વાસણગી વહોરાવે. ઓચરિચ - દાહના ભયથી દાનાર્થે ઉતારીને આપે. અહીં કે બીજા સાધુ નિમિત્ત યોગથી અપાય તે ન કલ્પે તેથી સાધુ દેનારીને પ્રતિષેધ કરે
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૩
૫/ ૧ / ૧૪૭ થી ૧૪૪
• સૂત્ર - ૧૪૦ થી ૧૪૪ :
(૧૪૦) જે કાઠ, શિલા કે ટ સંક્રમણ કરવા માટે રાખેલ હોય અને તે અસ્થિર હોય તો (૧૧) સક્રિય, સમાહિત ભિક્ષ તેના ઉપર થઈને ન જય, સ્ત્ર પ્રમાણે પ્રકાશરહિત અને પોતા માગણી પણ ન જાય, કેમકે ભગતે તેમાં અસંયમ જોયેલ છે.
(૧૪ર થી ૧૪૪) જે આહાર દેનારી, સાધુને માટે નિસરણી, ફલક, કે પીઠને ઉચ કરીને માંયો, કીલક કે પ્રાસાદ ઉપર ચડે, ત્યાંથી ભાનજ - પાન લાવે તો તેને સાધુ-સાદની ગ્રહણ ન કરે. કેમકે તે રીતે ઢતી તે જી પડી શકે, તેના હાથ-પગ ભાંગી શકે છે. પૃથવી જીવ કે પૂરની આશ્રિત કસ જીવોની હિંસા થઈ શકે છે. તેથી આવા મહાદોષો જાણીને સંયમી મહર્ષિ માલપત ભિક્ષા ન લે,
• વિવેચન - ૧૪૦ થી ૧૪૪ -
ગૌચરીના અધિકારથી ગૌચરી માટે પ્રવેશતો. વરસાદ આદિમાં ફોઈ કાળે સંક્રમણ માટે સ્થાપિત કાષ્ઠાદિ સ્થિર હોય જ નહીં તો સાધુ તેના ઉપર ન ચાલે. ત્યાં ચાલવાથી પ્રાણી વિરાધના સંભવતા અસંચમ થાય. તથા અપ્રકાશ અને અંદર સાર સહિત - પોલું હોય તો, શબ્દાદિમાં રાગ-દ્વેષ ન કરે. આ સૂત્રાર્થ કહ્યો. વળી નિસરણી આદિ ઉંચી કરીને માંસાદિ ઉપર સાધુને આહારાદિ આપવાને માટે ચડે, તો તેવા આહારાદિ સાધુ ન લે. તેમાં સ્ત્રાર્થમાં કહ્યા મુજબ હાથ-પગ ભાંગવા આદિ દોષ છે. • x- આવા મહાદોષો જાણીને સાધુ તેવી માલોપહત ભિક્ષા ન લે.
• સૂત્ર - ૧૫ થી ૧૪૯ -
(૧૪) સાધુ - સાળી અથવા કંદ, મૂલ, પ્રલંબ, દેવ પાન, તુંબડુ અને આદુ લેવા ન કર્યો. (૧૪૬) એ પ્રમાણે સત્ત, ભોરનું ચૂર્ણ, તલપાપડી, ગોળની રાબ, પૂર-બાટી, બીજી પણ તેની પ્રકારની વસ્તુ, (૧૪) જે વેચવાને માટે રાખી હોય, ઘણાં સમયથી ખૂલી પડી હોય, સચિત જરી મિ હોય તો સાલ એ પ્રમાણે દેનારીનો નિષેધ કરે છે મને આવા પ્રકારનો આહાર લેવો ન કશે. (૧૮) ઘણાં બીજવાળા ફળ, ઘણાં કાંટાવાળા ફળ, અસ્થિક, સિંદુક, બિલ, શેરડીના ટુકડા, પાપડી (ફલી), (૧૪૯) જેમાં ખાદ્યપદાર્થ ઓછો અને ત્યાજ્ય પદાર્થ અધિક હોય તેવું જો તો તેનું ન કો.
• વિવેચન : ૧૪૫ થી ૧૦૯
પ્રતિષેધના અધિકારથી જ કહે છે - કંદ - સૂરણ આદિ, મૂલ - વિદારિકાદિ, પ્રલંબ - તાલફળાદિ, તે કાચા કે છેદેલા હોય, પત્રનું શાક, છાણ અને મિંજ અંતર્વતી કે આદ્ધ, આદુ કાચા હોય તો ત્યાગ કરે તે જ પ્રમાણે કોલસૂણદિ સૂત્રાર્થમાં કહ્યા મુજબના છોડે. કેવા ? શેરી • દુકાનમાં વેચાતા, અનેક દિવસના રાખેલા, તેથી જ
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૪
દશવૈકાલિકમૂલસૂત્રસટીક અનુવાદ ધૂળથી વ્યાખ, આવા પ્રકારનું આપે તો લેવું ન કહ્યું તેમ કહે.
ઘણો ઠળીયા વાળું, પુદગલ-માંસ, અમિષ-મસ્થ, ઘણાં કાંટાવાળું, આ કાળ આદિની અપેક્ષાથી લેવાનો નિષેધ છે. બીજા કહે છે - વનસ્પતિ અધિકારથી તેવા પ્રકારના ફળ' જાણવા. તેથી - અસ્થિક વૃક્ષફળ, તેંદરડી ફળ, શાભલિ - વાલ આદિ કલિ. તેના દોષ કહે છે - તેમાં ખાવાનું થોડું અને ફેંકવાનું ઝરણું હોય છે. તેથી દેનારીને નિષેધ કહીને કહે કે - મને તેવા પ્રકારે કલાતું નથી.
• સૂત્ર • ૧૫૦ થી ૧૫૬ -
(૧પ૦) એ જ પ્રમાણે - સારું કે ખરાબ પાણી, ગોળના ઘડાનું ધોવાણ, ઊંટનું ધોવાણ, ચોખાનું ધોવાણ, તેમનું કોઈપણ તુરતનું ધોયેલ હોય તો સાધુ તેને ગ્રહણ ન કરે. (૧૧) જે પોતાની મતિ કે દષ્ટિથી, પૂછીને કે સાંભળીને જે ધોવાણને જાણી લે કે આ શed વખતનું ધોયેલ છે, તથા નિરાપ્તિ થઈ જાય તો (૧પર) અજીવ અને પરિત જાણી સંયમી મુનિ તેને ગ્રહણ કરે. જે તે જળના વિષયમાં અંકિત થાય તો ચાખીને નિય કરે. (૧૫૩) તે દાતાને કહે કે - ચાખવા માટે થોડું પાણી મને હાલમાં અને આ પાણી અતિ ખાટું, દુધી, મારી તરસ છીપાવવા સમર્થ તો બને (૧પ૪) જો તે પાણી ઘણું ખરું અત્યાદિ હોય તો દેનારીને ના પાડે કે આવું પાણી અને તેવું ન કહ્યું. (૧૫) જે તે પાણી અનિચ્છાથી અથવા અન્ય મનસ્કતાથી ગ્રહણ કરી લીધું હોય તો સ્વય ન પીએ કે કોઈ બીજ સાધુને પીવા ન આપે. (૧૫૬) તે સાધુ એકાંતમાં જઈ, ત્યાં અચિત ભૂમિને જોઈને, ચણાપૂર્વક તે પાણી પરઠની દે. પરઠવ્યા પછી સ્વરથાને આની પ્રતિક્રમણ કરે.
- વિવેચન - ૧૫૦ થી ૧પ૬ :
અશનવિધિ કહી, હવે પાન વિધિ કહે છેઃ જેમ સારા ખરાબ અણનમાં કહ્યું, તેમ પાનમાં કહે છે. ઉચ્ચ - વણાદિયુક્ત દ્રાક્ષપાનાદિ. અવચ્ચ - વર્ણાદિ હીન, દુર્ગધી, ઓસામણાદિ કે ગોળના ઘડાનું ધોવાણ. સંસ્વેદજ - લોટનું ધોવાણ. આ બધું અશનની માફક ઉત્સર્ગ - અપવાદ વડે ગ્રહણ કરે. આવું પાણી અપરિણત હોય તો પણ વર્ષે. હવે તેની વિધિ કહે છે.
જે તે ચોખાનું ધોવાણ તુરંતનું જાણે. કઈ રીતે જાણે ? બુદ્ધિથી કે જોઈને. મરિ - તેના ગ્રહણની કર્મના બુદ્ધિ. દા - વાણદિ પરિણત કે સ્ત્રાનુસાર. ધોયાને કેટલો સમય થયો તે ગૃહસ્થને પૂછીને, જો ઘણો કાળ થયો જાણે તો તે નિઃશંકિત થાય છે, પછી ગ્રહણ કરે છે.
ઉષ્ણોદક આદિની વિધિઃ ઉણોદકને નિર્જીવ અને પરિણત જાણીને - ત્રણ ઉકાળાનું જાણીને, આવુપાણી સંયત ગ્રહણ કરે, પણ તે દુર્ગધીન હોય, દેહને ઉપકારક હોય તેવું મતિથી જાણીને લે. જો તેને શંકા જાય તો તે જળ ચાખીને નિશ્ચય કરે. તેની
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫ / ૧ / ૧૫૦ થી ૧૫
૧૪૫
વિધિ સૂત્રાર્થમાં કહી છે. ચાખ્યા પછી સાધુને પ્રાયોગ્ય જાણે તો ગ્રહણ કરે, અગ્રાહ્ય હોય તો ન લે.
કદાચ ઘણું ખાટું હોય, અન્યચિત્ત આદિ કારણે ગ્રહણ થઈ જાય, તેને શરીરને અપકારક જાણીને ધર્મ શ્રદ્ધાથી ન પીએ. બીજાને પીવા પણ ન આપે. અહીં રાધિકને પણ આપવાનો નિષેધ જણાવો. હવે તેને પરઠવવાની વિધિ કહે છેઃ- એકાંતમાં જઈને ચક્ષુ વડે દશ્વદેશાદિ જોઈને. હરણ વડે થંડિલભૂમિ પ્રમાજીને, ત્વરા રહિત અને ત્રણ વખત “વોસિરે' બોલીને પરિઝાપના કરે. પરઠવ્યા પછી વસતિમાં આવીને ઇજપથ પ્રતિક્રમે. આ બહાર જઈને આવતા નિયમકરણ સિદ્ધ પ્રતિક્રમણ છે, બહાર ગયા સિવાય પરઠવે તો પણ પ્રતિક્રમણનો નિયમ જણાવેલ છે.
૦ સુસ - ૧૫૦ થી ૧૬૧ -
(૧૫) ભિક્ષાર્થે ગયેલ સાધુ કદાચિત આહારનો પરિભોગ કરવા ઇચ્છે તો પામુક કોઇક કે ભિતિમૂવનું પ્રતિલેખન કરીને (૧૫૮) તે મેધાવી મુનિ અનુજ્ઞાપૂર્વક કોઈ આચ્છાદિત અને સત સ્થળમાં પોતાના હાથને સારી રીતે પ્રમાજી, ત્યાં તે સંયત ભોજન કરે, (૧૫૯) ત્યાં તે ભોજન કરતો, આહારમાં ગોટલી, કાંટા, તૃણ, કાક, કાંકરા કે બીજી કોઈ તેવા પ્રકારની વસ્તુ હોય (૧૬૦) તેને બહાર કાઢીને ફેંકે નહી, મુખમાંથી ઘૂંકીને ન , તેને હાથમાં લઈને તેમાં ચાલ્યો જાય. (૧૧) અને
કાંતમાં જઈને અસિત ભૂમિને પ્રતિ લખીને જણાપૂર્વક પરઠી દે, પઠવ્યા પછી સ્વસ્થાને સારી પ્રતિક્રમણ કરે.
• વિવેચન - ૧૫૭ થી ૧૬૧ -
એ પ્રમાણે અન્ન-પાન ગ્રહણ વિધિ જણાવીને ભોજનવિધિ કહે છે - કદાચિત બીજા ગામે પ્રવેશતા ભોજન કરવાને ઇચ્છ, પાનક આદિની તૃષાથી અભિભૂત થયેલો સાધુ ત્યાં વસતિના અભાવે શૂન્ય મઠ આદિ હોય કે કોઈ ભીંતનો એક ભાગ હોય,
ત્યાં ચક્ષવડે જોઈને અને જોહરણથી પ્રમાજીને બીજાદિ હિત ભૂમિ જોઈ, ત્યાં વિશ્રાંતિ માટે ત્યાંના સાગારિક પરિહારથી તેના સ્વામી પાસે તે મેધાવી સાધુ અનુજ્ઞા લઈને,
ત્યાં કોઠકાદિમાં ઉપયુક્ત થઈને સાધુ ઇર્ચા પ્રતિક્રમણ કરીને પછી મુખવાસ્ટિકાથી વિધિપૂર્વક કાયાને પ્રેમાર્જીને ત્યાં રાગ-દ્વેષને દૂર કરીને ખાય. ત્યાં કોષ્ટક આદિમાં ખાતા એવા સાધુને ઠળીયો કે કાંટો આદિ કોઈ ગૃહસ્થના પ્રમાદ દોષથી આવી જાય તો - x• ૪- તે ઠળીયા વગેરેને હાથેથી જ્યાં - ત્યાં ન ફેંકે. મુખ વડે થુંકે નહીં. જેથી વિરાધના ન થાય, પણ પૂર્વે દશવિસ્લ વિધિ મુજબ એકાંતમાં જઈને પરઠવી દે.
• સૂત્ર - ૧ર થી ૧૧ :
(૧૬૨) કદાચિત ભિકા વસતિમાં આવીને ભોજન કરવાને ઇચ્છે તો પિંડપાત સહિત આતીને ભોજન ભૂમિનું પ્રતિતખન કરે. (૧૩) વિનયપૂર્વક વસતિમાં પ્રવેશીને ગુરુની સમીપે ચાલે અને મુનિ જપથ
Jain Sarde
e rnational
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૬
દશવૈકાલિકમૂલસૂત્ર-સટીક અનુવાદ પ્રતિકમે. (૧૬૪, ૧૬૫) પછી તે સંયત સાબુ ગમનાગમનમાં ને ભોજનપાન લેવામાં લાગેલ બધાં અતિચારોનું યથાક્રમે ઉપયોગપૂર્વક ચિંતન કરીને જુvજ્ઞ અને અનલિગ્ન સંચમી આવ્યાતિ ચિત્તથી ગરની પાસે આલોચના કરે તથા જે રીતે ભિક્ષા લીધી હોય તે જ પ્રકારે નિવેદન કરે. (૧૬૬, ૧૬૭) જે આલોચના સભ્ય પ્રકારે ન થસેલ હોય અથવા જે
ગળ - પાછળ કરી હોય, તેનું પ્રતિક્રમણ કરે. કાયોત્સર્ગ આમ ચિંતd - જો 1 જિનેશ્વરીએ સાધુઓને મોક્ષ સાધનાના હેતુભૂત સંચમી - શરીર ધારણ કરવાને નિરવધ વૃત્તિનો ઉપદેશ આપેલ છે.
(૧૬૮) કાયોત્સર્ગને નમસ્કાર મિત્ર દ્વારા પારિત કરીને જિન સતવ કરે, પછી સ્વાદાસનો પ્રારંભ કરે, પછી હારનર મુનિ લિયમ લે. (૧૬૯) વિશ્રામ કરતો એવો તે કર્મ વિરાના લાભાનો અભિલાષી મુનિ આ હિતકર અને ચિંતવે કે - જે કોઈ સાધુ મારા ઉપર અનુગ્રહ કરે તો હું તરી જાઉં. (૧૦) તે નીતિભાવથી સાધુઓને યથાર્મ નિમંત્રણા કરે. તેમનામાંથી કોઈ સાધુ ભોજન કરવા ઈચ્છે તો તેમની સાથે ભોજન કરે. (૧૧) જે કોઈ સાધુ સાર લેવા ન ઇચ્છે તો તે ક જ પ્રકાશયુકત પાત્રમાં અને આહારના કરીને નીચે છા વિના નાણાપૂર્વક ભોજન કરે.
• વિવેચન - ૧ર થી ૧૧ -
વસતિને આશ્રીને ભોજનવિધિ કહે છે- કદાચ બીજા કારણોના અભાવમાં સાધુ વસતિમાં આવીને ભોજન કરવા ઇચ્છે તો આ વિધિ છે. વિશુદ્ધ આહારદિ સહ વસતિમાં આવે, ત્યાં બહાર જ સ્થાનને જોઈને વિધિપૂર્વક ત્યાં રહી અન્ન-પાન તપાસી લે. તપાસીને નૈવિકી કરી - “નમો ખમાસમણાણ” બોલી, અંજલિ જોડીને વસતિમાં પ્રવેશે. પછી ગુરૂ સમીપે “ઇરિયા વહિયાએ ” સૂત્ર બોલીને, કાયોત્સર્ગ કરે, તે કાયોત્સર્ગમાં અનુક્રમે સર્વે અતિચાર આલોવે. કયા અતિચાર ? ગમનાગમનના અતિચાર તથા ભોજન - પાનના અતિયાર, તે સંત સાધુ કાયોત્સર્ગમાં હૃદયમાં સ્થાપે. તે અકુટિલમતિ વાળો, બધે ભૂખ આદિનો જય કરી પ્રશાંત થઈ, અન્યત્ર ઉપયોગ રાખ્યા વિના વિધિપૂર્વક ગુરુની પાસે નિવેદન કરે. જે પ્રકારે કોઈ હાથ ધોતી હતી, તેની પાસે લીધું છે.
કદાચ કોઈ સૂમ દોષ અજાણપણાથી કે વિસરી જવાથી રહેલ હોય, પૂર્વકર્મ કે પશ્ચાત્કર્મ થયેલ હોય, તો ફરીથી આલોચના ઉત્તરકાળે તેને પ્રતિક્રમે તે સૂક્ષ્મ અતિચારને “ઇચ્છિત પડિક્કમિઉં ગોઅરયરિઆએ” ઇત્યાદિ સૂત્ર ભણીને કાયોત્સર્ગમાં રહીને આ પ્રમાણે ચિંતવે - “અહો જોઉં અસાવજ્જાવ ગાથા. જેનો ગાથાર્થ કહ્યો. વિશેષ વૃત્તિ આ છે - “અહો' વિસ્મયની વાત છે. અસાવધ • અપાપ, દેસિયા - ઉપદેશેલ છે. મોક્ષાઘા - સમ્યગદર્શન જ્ઞાન ચાસ્ત્રિ સાધન, સાધુને દેહને ધારણ કરવા માટે બતાવેલ છે. “નમો અરિહંતાણં' બોલીને કાયોત્સર્ગ પારીને
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________
૫ | ૧ | ૧૬૨ થી ૧૭૧
૧૪૭
‘‘લોગસ્સ’” સૂત્ર રૂપ જિન સંસ્તવ કરે. પછી પૂર્વેલ સ્વાધ્યાય પ્રસ્થાપિત ન હોય તો સ્વાધ્યાયને પ્રસ્થાપીને (સાય પઠાવીને) મંડલી ઉજીવક તે જ કરે, જ્યાં સુધીમાં બીજા સાધુઓ આવે. કોઈ તપસ્વી આવે તો તે પણ સ્વાધ્યાય સ્થાપી વિશ્રાંતિ લે.
J
વિશ્રાંતિ લેતા મુનિ પરિણત ચિત્તથી આ પ્રમાણે ચિંતવે - કલ્યાણ પ્રાપ્ત કરાવનાર, નિર્જરાદિ અર્થ આનો છે તે લાભાર્થિક (વિચારે કે) મારી ઉપર અનુગ્રહ કરીને સાધુઓ પ્રાસુક ભોજન ગ્રહણ કરે તો હું ભાવસમુદ્રથી તરી જઈશ. એ પ્રમાણે વિચારીને ઉચિત વેળામાં આચાર્યને આમંત્રણા કરે, જો ગ્રહણ કરે તો સુંદર. જો તેઓ કહે કે - તુ જ આપ, તો તેટલામાં ગુરુ દ્વારા અનુજ્ઞાત સાધુને મનઃ પ્રણિધાનથી રત્નાધિકના ક્રમે નિમંત્રણા કરે, અથવા ગ્રહણના ઔચિત્યની અપેક્ષાથી કે બાળ આદિના ક્રમથી નિમંત્રણા કરે. જો તે ધર્મબંધુઓ ઇચ્છે તો સાધુ તેની સાથે ઉચિત સંવિભાગદાનથી સાથે ભોજન કરે. જો કોઈ ન ઇચ્છે તો સાધુ સગાદિ રહિત થઈ એકલો ભોજન કરે, કઈ રીતે કરે ? માખી વગેરે જોઈ શકાય તેવા પ્રકાશવાળા (ખુલ્લા) પાત્રમાં, ઉપયુક્ત થઈને અને હાથ કે મુખમાંથી કંઈ ન પડે તે રીતે ભોજન કરે.
૧૦૨ થી ૧૭૫ -
• સૂત્ર
(૧૭૨) બીજાને માટે બનેલ, વિધિથી ઉપલબ્ધ જે આહાર તે તિક્ત, કટુક, કાષાયિત, અમ્લ, મધુર કે લવણ હોય, સંયમી તેને મધુ-કૃતની માફક સંતોષથી ખાય. (૧૭૩, ૧૭૪) મુધાજીવી ભિક્ષુ એષણા વિધિથી પ્રાપ્ત કરેલ આહાર અરસ કે વિસ હોય, સૂચિ હોયકે અશુચિં, આર્દ્ર હોય કે શુષ્ક, મંથુ કે કુભાષ હોય, તે તેની અવહેલનાન કરે. પરંતુ સુધાજીવી સાધુ મુધાલબ્ધ અને પ્રાસુક આહારનો તે અલ્પ હોય કે ઘણો; દોષોને વર્જીને વાપરે.
(૧૩૫) મુધાદાયી દુર્લભ છે અને મુધાજીવી પણ દુર્લભ છે. મુલ્લાદાસી અને મુધાજીવી બંને સદ્ગતિમાં જાય છે. તેમ હું કહું છું.
• વિવેચન - ૧૭૨ થી ૧૭૫
-
-
ભોજ્યને આશ્રીને વિશેષથી કહે છેઃ- તિક્ત - એલુક વાલુકાદિ, કટુક - આદુ, ઓસામણાદિ. કષાય - વાલ આદિ, અમ્લ - છાસ વગેરે, મધુર - દુધ - મધ આદિ,
.
લવણ - મીઠું - × - આ તિક્ત આદિ આગમોક્ત વિધિથી પ્રાપ્ત કરી, મોક્ષને માટે, તેના સાધિક જાણી મધ - ઘીની જેમ સંયત ખાય, પણ વર્ણાદિને માટે ન ખાય. અથવા ડાબેથી જમણી દાઢમાં પણ ન લઈ જાય.
અરસ્ત - હિંગ આદિથી ન સંસ્કારેલ. વિરસ્ડ – રસ વગરના જૂના ઓદનાદિ, સૂચિત - વ્યંજનાદિ યુક્ત, અસૂચિત - વ્યંજન સહિત અથવા કહીને આપે કે કહ્યા વિના આપે. આર્દ્ર - પ્રચુર વ્યંજન, અથવા શુષ્ક કે સ્તોક વ્યંજન હોય. તે શું ? કહે છેમંથુ - બોરનું ચૂર્ણ, કુમાષ - બાફેલા અડદ કે ચોળા. આ ભોજનનું શું ? વિધિ વડે મેળવીને સર્વથા ન નિંદે. અથવા એમ ન વિચારે કે - આટલા અલ્પ આહારથી મારું પેટ
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૮
દશવૈકાલિકમૂલસૂત્ર-સટીક અનુવાદ કેમ ભરાશે? અથવા ઘણું છે, પણ ફેંકી દેવા જેવું છે.- ૪ વિશેષ શું? પ્રાસુક - નિર્જીવ બીજા કહે છે કે - વા શબ્દથી વિસાદિ અર્થ લેવો. બહુપ્રાસુક - સર્વથા શુદ્ધ તેની હેલાણા ન કરે. પણ એમ વિચારે કે - પણ એમ વિચારે કે - આ લોકો મારા જેવા અનુપકારીને આહાર આપે છે, તે જ સુંદર છે. મુઘલબ્ધ - કોંટલાદિ વ્યતિરેકથી પ્રાપ્ત (કંઈ ઉપકાર કર્યા વિના મળેલ) મુamજીવી - સર્વથા નિદાન સહિત જીવી, બીજા આચાર્ય કહે છે - જાતિ આદિથી ન જીવનાર. સંયોજનાદિ દોષ રહિત ભોજન કરે.
નિષ્કર્ષ કહે છે - મુધા દેનારા દુર્લભ છે. મુધા જીવનાર પણ દુર્લભ છે. બંને સિદ્ધિ ગતિમાં જાય છે. અથવા વચ્ચે એક દેવનો ભવ કરીને સુમાનુષત્વ પામીને પરંપરાએ જાય છે. • •
અહીં ‘ભાગવત'નું દષ્ટાંત છે. એક પરિવ્રાજક એક ભાગવતને ઘેર ગયો. તેને કહ્યું કે હું તારે ત્યાં ચોમાસુ રહીશ. રાખનારે કહ્યું કે મારે તમારું કંઈ કાર્ય ન કરવું. પરિવ્રાજકે તે બૂલ કર્યું. ભાગવતે તેને શય્યા, ભોજન, પાનાદિ આપ્યા. કોઈ વખતે ભાગવતનો ઘોડો ચોરાઈ ગયો. પ્રભાત થઈ જવાથી કાંટાની જાળમાં મૂકી દીધો. સવારે પરિવ્રાજકે ઘોડો જોયો. તેણે ભાગવતને કહ્યું. ભાગવત બોલ્યો- હવે તારી સેવા કરવાનું ફળ મને આ૫ મળશે. મુઘાદથી આવા હોય.
મુળાજીવી નું ઉદાહરણ - એક રાજા ધર્મની પરીક્ષા કરે છે, એવો કયો ધર્મ છે જે સ્વાર્થ વિના ભોજન લે છે ? તેણે પરીક્ષા કરવા લાડવાનું દાન આપવા વિચાર્યું. કાપેટિકોને પૂછ્યું- તમે શેના વડે જમો છો? કોઈ કહે મુખેથી, કોઈ કહે પગેથી, કોઈ કહે હાથથી, કોઈ કહે લોકાનુગ્રહથી, સાધુ કહે હું મુધા - ફોગટ ખાઉં છું. રાજાએ પૂછયું - કેવી રીતે? કથક બોલ્યો હું મુખેથી ખાઉં છું. લેખવાહક બોલ્યો - હું પગેથી ખાઉં છું ઇત્યાદિ - - હું સંસારના વૈરાગ્યથી સંજાત છું, તેથી મુધા ખાઉ . રાજા તેનો ધર્મ સાચો માની આચાર્ય પાસે ગયો, તેણે દીક્ષા લીધી.
- ૪ - ૪ - ૪
છે અધ્યયન - ૫ - કિશો - ૨ (9
પિઝેષણાના પહેલાં ઉદ્દેશામાં જે ઉપયોગી વાત કહેવાની રહી ગઈ છે, તે આ ઉદ્દેશામાં કહે છે.
• રુણ ૧૬ -
સંત સાધુ કમાત્ર પર્વત પરાને આગળીથી સાફ કી સુગંધયુક્ત હોય કે દુર્ગધાયુકત, બહુ ખાઈ લે, રોષ પણ ન છોડે.
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪૯
૫ / ૨ / ૧૭૬
• વિવેચન - ૧૬ -
પ્રતિગ્રહ-પત્ર, સંલખ્ય પ્રત્યેક દેશથી નિરવયવ કરીને, કઈ રીતે- ચાટીને અલેપ કરે. સાધુ દુર્ગધી કે સુગંધી ભોજન, ગંધના ગ્રહણથી રસ આદિ પણ લેવા. એ બધું સંપૂર્ણ ખાઈ જાય, સંયમ વિરાધના ન થાય માટે કંઈ પણ ન છોડે. આ અર્થની મહાનતા બતાવવા સૂત્રાર્ધમાં વિપરીત પણ કહ્યું. પ્રતિગ્રહ શબ્દ માંગલિક હોવાથી ઉદ્દેશોની આદિમાં મૂકેલ છે. • •
• સૂત્ર - ૧૭, ૧૮ -
વસતિમાં કે સ્વાધ્યાયાધ્યમિમાં બેઠેલો અથવા બિલ ગલો મનિ રાપર્યાપ્ત પદાર્થ ખાઈને, જે તેનાથી નિર્વાહ ન થઈ શકે તો કારણ ઉત્પન્ન થતાં પૂર્વોક્ત અને માં ઉત્તરવિધિથી ભોજન - પાનની ગષણા કરે.
• વિવેચન - ૧૭, ૧૮ -
રચ્યાં - વસતિ, મીષેfથકી - સ્વાધ્યાય ભૂમિ, અથવા શય્યા જ ખરાબ હોય તો તેના નિષેધથી નૈધિકી કહેવાય. તેમાં રહેલ સાધુને ગૌચરીમાં પૂરો આહાર ન મળેલ હોય, તપસ્વી થોડું થોડું ખાતો હોય, તેટલાથી તેનો નિર્વાહ ન થાય અથવા બિમાર હોય તો ઓછું ખાય. તેથી કારણ - વેદના ઉત્પન્ન થતાં પુષ્ટ આલંબત હોય તો ભોજન - પાનની ગવેષણા કરે. અન્યથા એક વખત ભોજન કરેલાં જ યતિ પૂર્વોક્ત ભિક્ષાકાળ પ્રાપ્ત થતાં, ચોથી ગાથા મુજબ ગૌચરી લેવા જાય.
• સૂત્ર - ૧૯ થી ૧૮૮ -
(૧૯) બિા કાળે ભિક્ષાર્થ નીકળો, કાળે જ પાછો ફરે. અકાળે વજીને જે કાર્ય જ્યારે ઉચિત હોય, ત્યારે તે કાર્ય કરે, (૧૮૦) હે મુનિ ! તું અકાળમાં ભિક્ષાર્થે જો , કાળનું પ્રતિલેખન ન કરે, ભિક્ષા ન મળે ત્યારે તે પોતાને સબ્ધ કરે છે અને સાનિતેશની નિંદા કરે છે. (૧૮) ભિક્ષ સમય થતાં ભિક્ષાટન કરે, ભિક્ષાર્થે પુરુષાર્થ કરે, ભિક્ષા પ્રાપ્ત ન થાય તો શોક ન કરે, તપ થયો માની સુધા પરીષહને સહન કરે.
(૧૮૨) આ પ્રમાણે ક્યાંય ભોજનાર્થે એકઠા થયેલા વિવિધ પ્રકારના માણી જુએ તો, તેની સન્મુખ ન જાય, પણ રણાથી ગમન કરે.
(૧૮૩) ગોચરી ગયેલ સાધુ ક્યાંય પણ બેસીને કે ઉભા રહીને ધર્મકથાનો પ્રબંધ ન કરે. (૧૮) તે આલિા , પરિઘ, દ્વાર અને માડનો ટેકો લઈને ત્યાં ઉભો ન રહે. (૧૮૫, ૧૮૬) ભોજન કે પાણીને માટે આવેલ કે ગયેલ શ્રમણ, શાહમણા, કુપણ કે હનીપકને ઉલ્લીને સંયમી ગૃહસ્થના ઘરમાં ન પ્રવેશે અને આંખોની સામે ઉભો ન રહે, પણ એકાંતમાં જઈને
ત્યાં ઉભો રહે. (૮૭) તે બિચારોને ઉત્નીને ઘરમાં પ્રવેશતા તે વનપક અથવા બંનેમાં પ્રીતિ થાય અથવા પ્રવચનની લઘુતા થાય છે.
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૦
દશવૈકાલિક મૂલસૂબ-સટીક અનુવાદ (૧૮૮) ગૃહનામી દ્વારા તે ભિાચારોને દેવાનો નિર્ણય કરી પછી અથવા આપી દીધા પછી, ત્યાંથી તે ચારકો ચાલ્યા જાય પછી સંયમી સાધુ ભોજન • પાનને માટે તે ઘરમાં પ્રવેશ કરે,
• વિવેચન - ૧૯ થી ૧૮૮ -
કાલ - જે જે ગામાદિમાંનો ઉચિત ભિક્ષાકાળ હોય છે. ભિક્ષુ વસતિમાં ભિક્ષાર્થે જાય અને સ્વાધ્યાયનો ઉચિત કાળ થતાં પાછો આવે. અકાળને છોડી દેવો. જે કાળમાં સ્વાધ્યાયાદિ ન સંભવે તે અકાળ કહેવાય. સર્વે યોગના ઉપસંગ્રહાર્થે સમયે સમયે ઉચિત કાર્ય આયરે - ભિક્ષાના કાળે ભિક્ષા લે અને સ્વાધ્યાયાદિ કાળમાં સ્વાધ્યાય કરે. અકાળે ગૌયરી જવામાં શો દોષ? અકાલચારી કોઈ સાધુ ગૌચરી ન મળતાં પોતે કહેશે કે આ સ્થંડિલ સંનિવેશ (ઉકરડા)માં ભિક્ષા ક્યાંથી મળે? તેને કહેવું કે - હે ભિક્ષ ! પ્રમાદ કે સ્વાધ્યાયના લોભથી અકાલે ચરે છે, કાળને જોતો નથી, શું આ ભિક્ષાકાળ છે? અકાળે ચરવાથી આત્મા ખેદ પામશે, વધારે ભટકશે અથવા સંનિવેશની ગહ કરશે. ભગવંતની આજ્ઞા લોપશે. આ દોષ હોવાથી અકાળે ભિક્ષાટન ન કરવું ભિક્ષા કાળે ભિક્ષાર્થે જવું.
બીજા આચાર્ય કહે છે - સ્મૃતિ કાળ જ ભિક્ષા કાળ છે. જેમાં શિક્ષકોને દેવા લોકો યાદ કરે તે ઋતિકાળ. જંઘા બળ હોય તો વીચારને ન ઉલ્લંઘે પણ પુરૂષાર્થ કરે. ન મળે તો અલાભની વિચારણા ન કરે. પણ વીચારની આરાધના થઈ તેમ વિચારે. ભિક્ષાટન તે માટે કરેલ છે. આહારાર્થે નહીં, તેમ વિચારે. અનશનાદિ તપ થયો તેવું સમ્યક વિચારે. કાળ યાતના કહી, હવે ક્ષેત્ર યતના કહે છેશોભન, ભેદથી વિવિધ પ્રકારના પ્રાણી બલીદાનાદિથી ભોજનાર્થે લવાયા હોય, તેમની સામે ન જાય. તેમને પ્રાપ્ત થતાં અંતરાય, અધિકરણ આદિ દોષ લાગે. તેથી તે પાણીને ઉગાદિ કર્યા વિના જ્યણાથી ચાલે.
ભિક્ષાર્થેપ્રવેશેલસાધુ, કોઈ ઘર કેવકુળાદિમાં બેસે નહીંજેથી સંયમનો ઉપઘાત ન થાય. ધર્મકથાદિનો વિસ્તારનકરે. આનાવડે એકાદપ્રશ્નનો ઉત્તર આપવાની અનુજ્ઞા આપી. સંતને ત્યાં લાંબો કાળબેસવાથી અનેષણા, દ્વેષ આદિ પ્રસંગ આવે. ક્ષેત્ર યતના કહીને વ્યયતના કહે છે - અર્ગલા - આગળીયો, પરિઘ - નગરના દ્વારની ભોગળ, ટુર - બારણું,કપાટ, કમાડ, સાધુત્યાં ટેકોનલે. લાઘવાતાકે વિરાધનાદિ દોષ લાગે. ગોચરાગ્રગત-ભિક્ષાર્થે પ્રવિષ્ટ. મુનિ અને સંયત પર્યાય છે.
હવે ભાવ યતના - શ્રમ - નિગ્રન્થળ શેષ સૂત્રાર્થ મુજબ જાણવું. ઉકત શ્રમણદિને ઉલ્લંધીને ભિક્ષાર્થે ન પ્રવેશે. અથવા તેની દષ્ટિ પડે ત્યાં પણ ઉભા 4 રહેવું. પણ એકાંતમાં ચોડે દૂર જઈને મુનિ ઉભા રહે. અન્યથા આવા દોષ લાગે • દેનારને કે દેનાર અને શ્રમણાદિને અપ્રીતિ થાય, “આ લોકોનું કેવું અલોકઝુંપણું છે" એમ પ્રવચનની લઘુતા થાય કે અંતરાય દોષ લાગે. તેથી એમ ન કરવું. બાકી સૂકાર્યવત્
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૧
૫ / ૧ / ૧૮૯ થી ૧૯
• સૂત્ર • ૧૮૯ થી ૧૯ -
(૧૮૯, ૧૦) જે ઈ દાતા ઉત્પલ, પક્ષ, કુમુદ, માલતી કે અન્ય કોd સચિત પુષ્પનું છેદન કરીને ભિક્ષા આપે તો તે ભોજન - પાન સંયમી સાધુને માટે કર્ણ થાય છે. તેથી દેનારીને તેનો નિષેધ કરીને કહે કે • મને આ પ્રકારે આહાર ક૨તો નથી. (૧૯૧, ૧૯૨) જે કોઈ દાતા ઉક્ત ઉત્પાદિનું સમર્થન કરીને હાર આપે તો પણ ન કહ્યું, સાલ તે અક્ષરનો નિષેધ કરે.
(૧૯૩, ૧૯૪) અપરિણત કમાલફંદ, પલાશ કંદ, કુમુદનાd, ઉત્પલનાલ, કમલતતુ, સરસવનાલ, આપકવ છાડ કે વૃક્ષા, તૃણા અને બીજી લીલી વનસ્પતિના કાચા નવા પ્રવાલનો ત્યાગ કરે. (૧૯૫) તરુણી, તાજી અથવા એકવાર ભુજેવી કાચી ફૂલી દેનારી સધીને સાધુ નિષેધ કરે કે આવા પ્રકારે આહાર મને ન કહ્યું. (૧૯૬ થી ૧૯૯) આ જ પ્રમાણે ઉકાળ્યા વિનાના બોર, વાંસ-કરીર, કાપનાલિકા, અપક્વ તલપાપડી, કદંબનું ફળ - ૦ - ચોખાનો લોટ, વિકૃત ધોવાણ, નિત જળ, તિલકૂટ, પોઇ, સાગ અને સરસવની ખાલી એ બધાં સાપ ન લે. આપક્વ અને શસ્ત્ર પરિણત કોળું ભીંજર, મૂળા, મૂળાના કંદને મનથી પણ ન ઇચ્છે. આ પ્રમાણે જ ફળનું ચૂર્ણ, બીજનું ચૂર્ણ, બહેડા, પિયાલ ફળ પણ પકવ જાણીને ત્યાગ કરે.
• વિવેચન : ૧૮૯ થી ૧૯૯ -
પરપીડા પ્રતિષેધ અધિકારથી આ કહે છે -(સૂત્રાર્થ કહ્યો જ છે, વિશેષ વૃત્તિ આ પ્રમાણે છે:-) ઉત્પલ - નીલોત્પલાદિ, પદ્મ – અરવિંદ માગદંતિકા - મલ્લિકા, સચિત્ત - શાભલીપુષ્પરાદિ, સંલુચય - છેદીને આપે છે. સંમર્દન - પૂર્વે છેદેલા જ અપરિણતનું મર્દન. - Xx- લૂક - ઉત્પલ કંદ, વિરાલિકા - પલાશકંદ. પર્વપલ્લ - પ્રતિ પર્વે વલ્લિ અથવા કંદ. મૃણાલિકા - પદ્મિની કંદથી નીકળેલ. સર્ષપનાલિકાસિદ્ધાર્થકમંજરી, અનિવૃત - સચિત. આ સચિત્ત ગ્રહણ બધે જ જોડવું.
પ્રવાલ - પલ્લવ, વ્રણ - મધુર તૃણાદિ. બીજી પણ હરિત આર્યકાદિ જો અપરિણત હોય તો તેનું વર્જન કરે. તરુણ - અસંજાત, છિanડી - માગ આદિની ફલી (શીંગ) આમ – અસિદ્ધ, સચેતન. સકૃત- એકવાર. કોલ - બદર, અસ્વિજો - ઘણાં જળના યોગથી વિકારમંતર પામેલ. વેણુક - વાંસ કરેલા, કાસવાલ - શ્રીપર્ણીના ફળતથા તિલvટ-પીસેલા તલયુકત નીમ - કાચા લીમડાની લીંબોડીને ત્યાગે.
એ પ્રમાણે જ તાંદુલપિષ્ટ - ચોખાનો લોટ, વિકટ - શુદ્ધ જળ, તથા તપેલ પછી શીતીભૂત થયેલ. સાનિવૃત્ત - ત્રણ ઉકાળા વગરનું. પૂપિયાક - સસવનો ખોળ. એ બધું કાચુ હોય તો તજી દે.
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫ર
દશવૈકાલિકમૂલસૂઝ-સટીક અનુવાદ કાવિઠ- કોઠા ફળ, મલિગ - બીજોરું, મૂલક - પાંદળાવાળો, મૂળનો કાંદો. એ બધાં અપકવ અને અશસ્ત્ર પરિણત હોય - સ્વકાય શસ્ત્રાદિથી વિધ્વસ્ત થયેલ ન હોય, અનંતકાયનાતથી ગુરવ જણાવવા મૂળો - તેના પાન અને કંદ બંને લીધા. ફલમન્થ - બોરનું ચૂર્ણ, બીજમલ્થ ચવ આદિનું ચૂર્ણ ઇત્યાદિ - x-x- અપરિણત હોય તો તેનો ત્યાગ કરે.
• સૂત્ર - ૨૦૦ થી ૨૦૩ -
(૨૦૦) ભિક્ષ સમુદાન ભિક્ષાચ કરે. ઉરસન્નીચ કુળોમાં જાય. પરંતુ નીચ કુળ છોડીને ઉચ્ચ કુળમાં ન જાય. (૨૦૦૧) પંડિત સાધુ દીનતા રહિત થઈને ભિક્ષાની એષણા કરે. ન મળે તો વિષાદ ન કરે, સરસ ભોજનમાં અમૂર્થિત રહે. માત્રાને જાણનાર મુનિ યાણામાં રત રહે. (૨૦૨) ગૃહસ્થના ઈર અનેક પ્રકારના પ્રચુર ખાધ તથા સ્વાધ આહાર હોય. પણ ન આપે તો પંડિત મુનિ કોપ ન કરે. પણ એમ વિચારે કે વૃક્ષણ આપે છે ન આપે, તેની ઇચ્છા. (૨૦૩) સંયમી સાધુ પ્રત્યક્ષ દેતા છતાં પણ શિયન, આસન, વસ્ત્ર, ભોજન અને પાન ન દેનાર પર ક્રોધ ન કરે.
• વિવેચન - ૨૦૦ થી ૨૦૩ -
સમુદન- ભાવભેક્ષ્યને આશ્રીને ભિક્ષુવિચરે, ક્યાં? સદા ઉચ્ચ-નીચ કુળોમાં. અગર્વિતત્વ છતાં વૈભવની અપેક્ષાથી પ્રધાન કે અપ્રધાન ધરો. ક્રમાનુસાર સર્વકાળ ભિક્ષાર્થે વિચરે પણ નીચ કુળોને છોડીને વૈભવની અપેક્ષાથી વધુ લાભાર્થે ઋદ્ધિવાળા કુળોમાં ન જાય. અન્યથા આસકિત કે લોકમાં લઘુતાનો પ્રસંગ આવે. વળી - અદીકા - દ્રવ્ય દૈન્ય સ્વીકારીને પ્લાન વદન. ન મળવા છતાં વિષાદ ન કરે. પંડિત - સાધુ, ભોજનમાં અમૃદ્ધ રહે. માત્રાજ્ઞ - આહારની માત્રા પ્રતિ એષણારત અર્થાત ઉગમ, ઉત્પાદના, એષણા પ્રતિ પક્ષપાતી. એ પ્રમાણે ભાવના કરે - બહુ - પ્રમાણથી પ્રભૂત. પારાગૃહ - અસંયતાદિના ઘર વિવિઘ - અનેક પ્રકારના ખાદિમ, સ્વાદિમ. હોવા છતાં ન આપે તો સાધુ રોષ ન કરે. ગૃહસ્થની ઇચ્છા હોય તો આપે. બાકી સૂત્રાર્થમાં કહ્યું.
• સૂત્ર - ૨૦૪, ૨૦૫ -
(૦૪) સી કે પરમ, બાલ કે વઇ તદના કરતા હોય તો તેની પાસે કોઈ પ્રકારે યાચના ન કરે, સાહાર ન આપે તો તેને કઠોર વયન પણ ન કહે. (૨૦) વદન ન કરે, તો તેના ઉપર કોપ ન કરે, વંદન કરે તો અહંકાર ન કરે. આ રીતે ભગવંતની આજ્ઞાનું અન્વેષણ કરનાર મુનિનું શામશ્વ અખંડ રહે છે..
• વિવેચન - ૨૦૪, ૨૦૫ -
સ્ત્રી કે પુરુષ, અ શબ્દથી નપુસંક પણ લેવા. તરુણ કે વૃદ્ધ કહેવાથી મધ્યમ વયના પણ લેવા. વંદન કરે તો આ ભદ્રક છે, માની યાચના ન કરે. અન્ન આદિના અભાવે કે માંગેલ ન આપે તો કઠોર શબ્દો ન કહે. કે - ફોગટ શું વંદન કરે છે? - ૪
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૩
૫ / ૨ / ૨૦૪ થી ૨૦૫ - કોઈ ગૃહસ્થાદિ કદાચ ન વાંદે તો કોપે નહીં. રાજાદિ કોઈ વાંદે તો અભિમાન ન કરે. x•
• સુત્ર - ૨૦૬ થી ૨૧૦ -
(૨૦૬, ૨૦૭) કદાચ કોઈ સાધુ સસ્સ આહાર પ્રાપ્ત કરીને લોભથી છપાવી દે, ક્યાંક મને મળેલ સાહાર ગુર જઈને સ્વર્ય લઈ લેશે, મને નહીં આપે. એમ પોતાના સ્વાર્થને જ મોટો માનનાર વાદ લોલુપ સાધુ ઘણાં પાપ કરે છે, સંતોષ ભાવ રહિત થઈ, નિર્વાણ પામતા નથી.
(૨૦૮ થી ૨૧૦) કદાચ કોઈ સાધુ વિવિધ પ્રકારના પાન અને ભોજન પામીને, સરસ પદાર્થ એકાંતે ખાઈ જાય અને વિવર્ણ તથા નીરસ આહાર લઈને આવે છે, જેથી શ્રમણો અને જાણે કે આ મુનિ મોજા છે, સંતુષ્ટ છે, પોતાહાર સેવી છે, રૂસ વૃત્તિથી સંતુષ્ટ છે. ચોથો પૂજથી, યશ - કીર્તિ પામવાનો અભિલાષી, માન • સન્માનની કામના કરનાર સાધુ ઘણાં પાપોને ઉપાર્જ અને માયાશલ્યને ફરાર થાય છે.
- વિવેચન - ૨૦૬ થી ર૧૦ -
સ્વપક્ષની ચોરીના પ્રતિષોધન માટે કહે છેઃ- કોઈ અત્યંત જધન્ય, ઉત્કૃષ્ટ આહાર પામીને, આસક્તિથી “હું જ ખાઈ જવું' એથી અંતપ્રાંતાદિ આહારથી ઢાંકી દે છે. શા માટે? જો આ આહાર બતાવીશ તો આચાયદિ પોતે જ લઈ લેશે. હવે આનો દોષ કહે છે- પોતાના માટે જ ધણાં પાપ પ્રધાન છે જેને તે આત્માગુર્લબ્ધ થઈ શુદ્ધ ભોજનમાં ઘણાં પાપ માયા વડે કે દારિદ્ર વડે કરે છે. આ પરલોક સંબધી દોષ છે, આલોક સંબંધી દોષ કહે છે - આવા કોઈ આહારથી આલોકમાં પણ ધૃતિન પામે. અનંત સંસારીપણાને પામે છે. એ પ્રમાણે પ્રત્યક્ષ અપહાર કહ્યો. હવે પરોક્ષ કહે છે- કદાચ કોઈને પૂર્વવત્ આવા વિવિધ પાન - ભોજન મળે તો માર્ગમાં સારો • સારો આહાર ખાઈલે અને વર્ણાદિ રહિત અમ્બખલ આદિ, વિગત રસ - ઠંડા ભાત વગેરે વસતિમાં લાવે.
તે આવું શા માટે કરે ? બાકીના સાધુઓ એમ જાણે કે આ સાધુ મોક્ષાર્થી છે, લાભ - અલાભને સમાનપણે સેવે છે. અસાર અને રૂક્ષ ભોજન ખાઈને સંતોષ માને છે. આ પણ બધું શા માટે કરે ? તે કહે છે - પૂજાયેં. આમ કરતાં બંને પક્ષમાં પૂજા થશે તેમ માને. યશને પામવાને. માન-સન્માનની ઇચ્છાથી એ પ્રમાણે કરે. તેમાં માન - વંદન, આખ્યુત્થાનાદિ નિમિત્ત, સમાજ - વસ્ત્ર, પાત્રાદિ લાભ નિમિત્ત, એવો તે ઘણાં જ પ્રધાન સંકલેશના યોગથી વર્તે છે, તેના ભારે પાપકર્મની આલોચનાન કરીને ભાવશલ્ય કરે છે.
• સુત્ર - ૨૧૧ થી ૨૧૬ -
(૧૧) પોતાના સંયમની રક્ષા કરતો સાધુ દારૂ, મેરક કે બીજા કોઈ પ્રકારના માદક રસ આત્મસાક્ષીથી ન પીએ. (ર૧) મને કોઈ જાણતું - જોતું નથી એમ વિચારી એકાંતમાં એકલો દારુ પીએ છે, તે ચોર
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૪
દશવૈકાલિકમૂલસૂત્ર-સટીક અનુવાદ છે, તેના દોષ તમે જુઓ અને માયાચાર મારી પાસે સાંભળો.
(૨૧) તે ભિક્ષાની આસક્તિ, માસામૃષા અપયશ, અતુતિ અને અસાધુતા સતત વધી જાય છે. (૨૧૪) જેમ ચોર સદા ઉદ્વિગ્ન રહે છે, તેમજ દુમતિ સાધુ પોતાના દુષ્કર્મોથી સદા ઉદ્વિગ્ન રહે છે. આવો મધપાની મન મરણાંત સમયમાં પણ સંવર આરાધી ન શકે. (ર૧પ) તે નથી આચાર્યની આરાધના કરી શકતો, નથી શ્રમણોની. ગૃહસ્થ પણ તેને દુરિઆ જાણી, તેની નિંદા કરે છે. (ર૧૬) આ પ્રમાણે ગુણી અને ગુણોનો ત્યાગ કરનાર સાધુ મરણાંતે પણ સંવર ન કરાવી શકે.
• વિવેચન : ૨૧૧ થી ૨૧૬
સુરત - લોટ આદિથી નિષ્પન્ન દારુ, મેરક - પ્રસન્ન નમક દારૂ, સુરા પ્રાયોગ્ય દ્રવ્યથી નિષ્પન્ન. માધરસ - સધુ આદિ રૂપ. તે સાધુ ન પીએ, કેમકે સર્વજ્ઞ ભગવંતો સદા જઈ રહેલા છે. - x• શા માટે ન પીવે? આત્માનો યશ જાળવવા. અહીંયશ એટલે સંયમ અર્થ છે. બીજા મતે આ ગ્લાનના અપવાદ વિષયક સૂત્ર છે.- X
હવે તેના દોષ કહે છેઃ- ધર્મ સહાય રહિત કે અન્ય સાગરિક સ્થિત એવો તે ચોર છે, કેમકે તેણે તીર્થકર આદર ગ્રહણ કરેલ છે. જો એકાંતમાં પીએ તો - - પણ આલૌકિક અને પારલૌકિક માયા રૂપ દોષ લાગે તે મારી પાસેથી સાંભળો. અત્યંત આસક્તિરૂપ માયા - મૃષાવાદ તેના વધે છે. તેથી ઘણું જૂઠું બોલે છે. તે અનુબંધ દોષથી ભવ પરંપરાનો હેતુ છે. તથા સ્વપક્ષ - પરપક્ષનો યશ થાય છે. અનિવાર્ણ, સતત અસાધુતા અને પરમાર્થથી ચરણ પરિણામ બાધના થાય છે. આવો સાધુ સદા પ્રશાંત રહે છે, જેમ ચોર પોતાના દુશ્વરિતથી રહે છે તેવો દુષ્ટબુદ્ધિ, લિપ્તસત્વ, ચરમકાળે પણ ચાત્રિ આરાધી શકતો નથી. કેમકે સદૈવ અકુશળ બુદ્ધિથી તેના બીજાનો અભાવ થાય છે.
અશુદ્ધ ભાવત્વથી તે આચાર્યને આરાધતો નથી એ રીતે શ્રમણોને પણ આસધતો નથી. ગૃહસ્થો પણ તેના દુષ્ટશીલની ગહ કરે છે. - *- ઉક્ત પ્રકારે તેના પ્રમાદાદિ અગુણોને અને તેના શીલને જુઓ તથા અપ્રમાદાદિને સ્વગત ન સેવીને અને પરગતના હેશથી છોડતો તેવો ક્લિષ્ટ ચિત્ત મરણાંતે પણ ચારિત્રને આરાધી શકતો નથી.
• સુત્ર - ૨૧૭ થી ૨૨૦ -
(૨૧૭, ૨૧૮) જે મેધાવી અને તપાવી સાધુ તપ કરે છે. પ્રણીત રસનો ત્યાગ કરે છે, જે મધ અને પ્રમાદથી વિરત છે, અહંકાર રહિત છે, અનેક સાઇ દ્વારા પ્રજિત વિપુલ અને અર્થસંયુક્ત કલ્યાણને સવર્ણ જુઓ અને હું તેના ગુણોનું કીતન કરીશ, તે મારી પાસેથી સાંભળો. (૧૯) આ પ્રમાણે ગુણધેણી અને ગુણના ત્યાગી શુક્રાચારી સાધુ મરણતકાળ સવરની આરાધના કરે છે. (ર૦) આચાર્યને આરાધે છે, શ્રમણોને પણ
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૫
1 / ૨ / ૧૭ થી ૨૨૦ 'આસધે છે. ગૃહસ્થો પણ તેને તેવા પ્રકારે શુક્રાચારી જાણે છે, તેથી તેની પૂજા કરે છે.
• વિવેચન - ૨૧૭ થી ૨૨૦ -
જો એમ છે તો આ દોષના પરિહારથી - તપ સૂત્ર કહે છે. મર્યાદાવર્ત સાધુ તપ કરે છે. સ્નિગ્ધને વર્જે છે, વૃતાદિને તજે છે. મધ અને પ્રમાદથી વિરત રહે છે. ક્લિષ્ટ સત્વ જેવા અકૃત્ય નથી અને “હું તપસ્વી છું” તેવું અભિમાન ન કરે. આવા પ્રકારના સાધુનું કલ્યાણ- ગુણ સંપત્તિરૂપ સંયમ જુઓ. શું વિશિષ્ટ છે, તે કહે છે - અનેક સાધુ વડે સેવિત કે આચરિત, વિપુલ મોક્ષ સુખ આપનાર, તુચ્છતાદિના પરિહારથી નિરુપમ સુખરૂપ મોક્ષ સાધનાવથી હું તેની સ્તુતિ કરીશ તે મારી પાસેથી સાંભળો.
એ પ્રમાણે સાધુ અપમાદાદ ગુણોને જુઓ તથા તથા પ્રમાદાદી અગુણો તજનાર, શુદ્ધવૃત્તિ, ચરમકાળે પણ ચારિત્રને સદૈવ કુશળબુદ્ધિથી આરાધે છે. - ૪- તથા શુદ્ધ ભાવથી આચાર્ય અને શ્રમણોને આપે છે. ગૃહસ્થો પણ તે સાધુને ભાવશુદ્ધ જાણીને
• સૂત્ર • ૨૨૧ થી ૨૨૪ -
(૨૧) જે સાધુ તપ સોર, વન ચોર, રૂપ સોર, આસાર અને ભાવનો સૌર છે, તે કિભિષિક દેવ ચોગ્ય કર્મ કરે છે. (૨) દેવત્વ પ્રાપ્ત થવા છતાં ફિન્જિામિક દેત પણે ઉત્પન્ન થયેલો છે, ત્યાં જાણતો નથી કે આ મારા કયા કૃત્યનું ફળ છે (૨૩) વી ઢવીને મનુષ્યભવમાં એડમૂકતા જાણવા નરક કે તિલ એકને પામી, ત્યાં તેને બલિ અતિ દુર્લભ થાય છે. (ર૪) આ દોયને જાણીને તપત્ર મહાવીરે કહેલ છે કે - મેરાની અમાત્ર પણ માયામમાં ન સંવે.
વિવેચન - રર૧ થી ૨૪ -
સ્તન અધિકારથી આ કહે છે - તપ, વચન આદિના ચોર ક્રિયાને પાળવા છતાં, તેવા ભાવ દોષથી કિબિષિક કર્મ બાંધે છે. તપનો ચોર - તપ ન કરતો હોવા છતાં તપસ્વ સમાન જણાતા કોઈ પૂછે કે તમે તે ક્ષેપક છો? પૂજાદિ અર્થે કહે કે- હા, અથવા સાધુઓ તપસી જ હોય, અથવા મૌન રહે. એ પ્રમાણે વાણીનો ચોર - ધર્મકથકાદિ તુલ્ય હોય, રૂપનો ચોર તે સાપુત્રાદિ તુલ્ય હોય, આચારનો ચોર - વિશિષ્ટ આચારવત્ તુલ્ય, ભાવનો ચોર • બીજાએ કહેલાં સિદ્ધાંત રહસ્યને પોતાના નામે કહે. આવો સાધુ દેવત્વ પામે તો પણ તેવા ક્રિયા પાલનથી કિલ્બિષિક પણે ઉત્પન્ન થાય. અવિશુદ્ધ અવધિને કારણે તે ત્યાં પણ જાણતો નથી કે આ માસ કયા કર્મનું ફળ છે?
બીજા દોષો કહે છે - દેવલોકશી ઢવીને બોબડો મનુષ્ય થાય, પરંપરાએ નરક અને તિર્યંચ યોનિ પામે છે. તેને સર્વ સંપત્તિ નિબંધન રૂપ જિનધર્મની પ્રાપ્તિ દુર્લભ થાય છે. - x- હવે ઉપસંહાર કરતા કહે છે - અનંતરોક્ત કિબિષિકત્વાદિ પ્રાપ્તિરૂપ
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૬
દશવૈકાલિક મૂલસૂત્ર-સટીક અનુવાદ દોષ શામણ્યમાં લાગતા જોઈને ભગવંત વર્ધમાને કહ્યું કે સાધુ માયામૃષાવાદ છોડે.
• સૂત્ર - ૨૫ -
સયત અને પ્રબુદ્ધ ગર પાસે ભિતીષ નિશદ્ધિ શીખીને ઢિયોને સુપPિહિત રખાનાર, તીન લજજા ગુણવાન થઈ તે ભિક્ષુ સંયમમાં વિચરણ કરે. - તેમ હું કહું છું.
• વિવેચન ૨૫ -
અધ્યયનના અર્થનો ઉપસંહાર કરતા કહે છે - ઉદ્ગમ આદિ રૂપ પિંડ માર્ગણા શુદ્ધિ ભણીને, કોની પાસે? સાધુ પાસે, તત્ત્વ જાણનાર પાસે, ગીતાર્થ પાસે પણ દ્રવ્ય સાધુ પાસે નહીં. તેથી શું ? ભિષણામાં સાધુ શ્રોત્રાદિ વડે ગાટ ઉપયુક્ત અને ઉત્કૃષ્ટસંયમી થઈ, આ પ્રકારે સામાચારીનું પાલન કરે. - x x•
મુનિ દીપરત્નસાગરે કરેલ અધ્યયન - ૫ - નો ટીકા સહિતનો અનુવાદ પૂર્ણ
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________
અધ્ય૦ ૬ ભૂમિકા
અધ્યયન
-
મહાચાર કા
X
19
૧૫.
X
• હવે મહાચાર કથા આરંભે છે. તેનો સંબંધ આ છે - અનંતર અધ્યયનમાં સાધુની ભિક્ષાવિશુદ્ધિ કહી. અહીં આ ગૌચરીમાં ગયેલા સાધુએ પોતાનો આચાર મહાજને પૂછેલ હોય અને પોતે જાણતો હોય તો પણ ત્યાં વિસ્તારથી ન કહે, પણ ગુરુજી ઉપાશ્રયમાં કહેશે. તે જ અહીં કહે છે. આ સંબંધે આવેલ આ અધ્યયન છે. અનુયોગદ્વાર પૂર્વવત્ યાવત નામ નિષ્પન્ન નિક્ષેપ કહેવું, તેમાં મહાચાર કથા એ નામ છે. પૂર્વે કહેલ છે. તેનો અતિદેશ કહે છે -
• નિયુક્તિ - ૨૪૬ - વિવેચન -
પૂર્વે ક્ષુલ્લકાયાર કથામાં જ્ઞાનાયાસદિ કહ્યા. તે સર્વે અહીં કહેવું. તે આક્ષેપણી આદિ કથા કહેવી, ચ શબ્દથી તે જ પ્રતિપક્ષે મહત્ કહેવી. આચાર કથામાં મોટી અહીં પ્રસ્તુત છે. નામનિષ્પન્ન નિક્ષેપ કહ્યો. હવે સૂત્ર અનુગામમાં અસ્ખલિતાદિ ગુણયુક્ત સૂત્ર કહેવું જોઈએ, તે આ છે -
• સૂત્ર - ૨૨૬ થી ૨૩૦ -
·
(૨૨૬, ૨૨૭) જ્ઞાનદર્શન સંપન્ન, સંયમ અને તપમાં રત, આગમ સંપન્ન ગણિ - આચાર્યને ઉધાનમાં પધારેલા જોઈને રાજા, રાજમંત્રી, બ્રાહ્મણ અને ક્ષત્રિય નિશ્ચલાત્મા થઈને પૂછે છે પના ર - ગોચર કેવા છે ? (૨૨૮, ૨૨૯) ત્યારે તે નિભૃત, દાંત, સર્વે પ્રાણી માટે સુખાવહ, શિક્ષાઓથી સમાયુક્ત અને પરમ વિચક્ષણ ગતિ તેમને કહે છે - ધર્માર્થની કામનાવાળા, નિગ્રન્થોના ભીમ, દુરધિષ્ઠિત અને સર્વ આચાર ગોચર મારી પાસેથી સાંભળો. (૨૩૦) જો નિત્થાચાર લોકમાં અત્યંત દુશ્વર છે, આવો શ્રેષ્ઠ આચાર બીજે ક્યાંય કહેવાયેલ નથી, સર્વોચ્ચ સ્થાનના ભાગી સાધુઓનો આવો આચાર બીજે ન હતો, ન હશે.
– વિવેચન - ૨૨૬ થી ૨૩૦ -
જ્ઞાન - શ્રુતજ્ઞાનાદિ, દર્શન - ક્ષાયોપશમિકાદિ, તેનાથી યુક્ત. સ્વંયમ - પાંચ આશ્રવથી વિરમણાદિ, તપ - અનશનાદિ, રત આસક્ત. જેને ગણ છે તેથી ગણી - આચાર્ય. આગમ સંપન્ન - વિશિષ્ટ શ્રુતધર, કવચિત સાધુ પ્રાયોગ્યમાં રહી ધર્મદશનાર્થે પ્રવૃત્ત થાય. રાજા - નરપતિ, અમાત્ય - મંત્રી, શ્રેષ્ઠી આદિને પૂછે છે. અસંભ્રાંત અંજલિ જોડીને - “આપનો ક્રિયા ક્લાપ શું છે ?''
તે રાજાદિ પાસે ગણી, ધર્મકાર્યને સ્થિર કરી, નિશ્ચલ રહી ઇંદ્રિયો તથા મનને દમન કરીને સર્વે જીવોને સુખ આપનાર, ગ્રહણ અને આસેવન રૂપ શિક્ષાથી, એકી ભાવે યુક્ત થઈને પંડિત - આચાર્ય કહે છે. આ ધમર્થિકામોના, ઘર્મ - ચાસ્ત્રિ ધર્માદિ, તેનો અર્થ - પ્રયોજન, મોક્ષને ઇચ્છે છે. કઈ રીતે ? વિહિત વિશુદ્ધ અનુષ્ઠાન કરીને,
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫૮
દશવૈકાલિક મૂલસબ-સટીક અનુવાદ ધમર્થકામા - મુમુક્ષ, જે બાહ્ય - અગંતર ગ્રંથ સહિત છે, મારી પાસેથી તેમના કિયા કલાપ સાંભળો. તે કર્મબુ અપેક્ષાશી રૌદ્ધ, સંપૂર્ણ. સુસજ્હો વડે દુરાશ્રય છે. આને સૂત્ર સ્પર્શ નિયુક્તિથી નિરૂપે છે. તેમાં ઘર્મ નો નિકોપ પૂર્વવત્ છે, વિશેષ લોકોનારને કહે છે -
• નિર્યુક્તિ - ૨૪૭, ૨૪૮ : વિવેચન -
ઘર્મ - સામાન્યથી બાવીશ પ્રકારે છે. ગૃહસ્થ ધર્મ બાર ભેદે છે અને અણગાર ધર્મ દશ ભેદે છે. આ સંક્ષેપથી કહ્યું. વિસ્તારથી કહે છે - સ્થૂળ પ્રાણાતિપાત નિવૃત્તિ આદિ પાંચ અણુવત, દિવ્રતાદિ ત્રણ ગુણવતો, સામયિક આદિ ચાર શિક્ષાપદો એ બાર ભેદે ગૃહી ધર્મ છે. આવશ્યકમાં તેનું સ્વરૂપ જોવું.
• નિરુક્તિ : ૨૪૯, ૨૫૦ - વિવેચન - - સાધુ ધર્મ કહે છે - ક્ષાંતિ, માદેવ, આર્જવ, મુક્તિ, તપ, સંયમ, સત્ય, શૌચ, આકિંચન્ય, બ્રહ્મચર્ય. તેનો ભાવાર્થ પહેલાં અધ્યયનતી જાણવો. આ ધર્મની વ્યાખ્યા કરી. હવે તેનો અર્થ કહે છે - અર્થ નો નિક્ષેપો “નામાદિ ચાર ભેદે છે. તે સામાન્યથી અર્થ છ ભેદે તદુવ્યતિરિક્ત દ્રવ્યર્થ છે અને વિશેષથી ચોસઠ ભેદે છે. તેનો અવયવાર્થ કહે છે,
• નિર્યુક્તિ - ૨૫૧, ૨૩ર - વિવેચન
યવ આદિ ધાન્ય, રન, સુવર્ણ, ભૂમિગૃહાદિ સ્થાવર, ગાડુ વગેરે દ્વિપદ, ગાય આદિ ચતુષ્પદ, તાણકળશાદિ કુણ. એ ઓધથી છ પ્રકારનો અર્થ અનંતરોક્ત તીર્થકર ગણધરો વડે પ્રરૂપિત છે. હવે તેને વિસ્તારથી કહે છેઃ- ચોવીશ પ્રકારનું વાચાર્ય અને રત્નાર્થ જાણવું. સ્થાવરાર્થ ત્રણ ભેદે, પદાર્થ બે ભેદે, ચતુષ્પદાર્થ દશ ભેદે તથા કુષ્યાર્થ અનેક પ્રકારે છે. આ બધાં ધાન્યાદિ ભેદોને હવે વિસ્તારથી કહેશે.
• નિયુક્તિ ૫૩ થી ૨૫૬ + વિવેચન -
ધાન્યો ૨૪ ભેદે છે. યવ, ઘઉં, ચોખા, ડાંગર, સાઠી ચોખા, કોદરા, અણુંકા, કાંગ, રાલગ, તલ, મગ, અડદ, અળસી, કાળા ચણા, ત્રીપુટક, વાલ, મઠ, ચોળા, શેરડી, મસુર, તુવર, કુલથી, ધાણા અને વટાણા. એ પ્રમાણે બે ગાથાનો અર્થ છે. ધાન્ય વિભાગ કહ્યો, હવે રત્ન વિભાગ કહે છે -
રત્નો ચોવીશ ભેદે છે- સોનુ, નપુણ, તાંબુ, ચાંદી, લોઢું, સીસું, હીરણ્ય, પાષાણ, હીરો, ચંદન, મણી, મોતી, પરવાળાં, શંખ, તીનીસ, અગર, અમીલ - ઉનનાં વસ્ત્રો, કાષ્ઠ, ચર્મ, હાથીદાંતાદિ, ચમરી ગાયના વાળ, સુગંધ, ઔષધાદિ દ્રવ્ય - પીપર આદિ. હવે સ્થાવરાદિ વિભાગ કહે છે -
• નિક્તિ - ૨૫૭ + વિવેચન -
ભૂમિ, ગૃહ અને તરુગણ એ ત્રણ ભેદે સ્થાવર જાણવા. પુનઃ ઓધથી ત્રણ બેદે સ્થાવર માનેલ છે. પુકા: શબ્દ સ્વાગત ભેદો સૂચવે છે. તે આ પ્રમાણે - ભૂમિ એટલે
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬ ! - | ૨૨૬ થી ૨૩૦
૧૫૯ ક્ષેત્ર. તે ત્રણ ભેદે - સેતુ, કેતુ અને સેતુકેતુ. ગૃહ તે પ્રાસાદો. તે પણ ત્રણ ભેદે છે - ખોદેલા, માળવાળા અને ઉભયરૂપ તગણના ભેદો - નાળીએર આદિના બગીચા. ચક્રઆરીથી બદ્ધ - ગાડાં આદિ, મનુષ્ય - દાસ આદિ. એ પ્રમાણે દ્વિપદ બે ભેદે છે. હવે ચતુષ્પદ કહે છે:
• નિયુક્તિ - ૨૫૮ + વિવેચન -
ગાય, ભેંસ, ઉંટડી, બકરી, ઘેટી, અશ્વ, અશ્વતર, ઘોડા, ગધેડા, હાથી આ દશ ભેદે ચતુષ્પદ હોય છે. અચ્ચ - વાલ્હીકાદિ દેશમાં ઉત્પન્ન જાતવાન, અશ્વર – વેગવાળા ઘોડા, સામાન્ય ઘોડા તે ઘોટકા.
• નિર્યુક્તિ - ૨૫૯ + વિવેચન -
વિવિધ ઉપકણ, જેવા કે • તામ્ર કળશ, કડિલ આદિ જાતિથી અનેકવિધ પણ વ્યક્તિથી મુખ્ય લક્ષણ થાય છે. અર્થ કહ્યો, છ ભેદ કહ્યા. ચોસઠ ભેદ ઓધ અને વિભાગ વડે છે. અહીં દ્રવ્યર્થ ઉપયોગી છે. હવે કામ કહે છે.
• નિયુક્તિ - ૨૬૭, ૨૬૧ + વિવેચન -
કામ ઓધથી ચોવીશ ભેદે છે. તેમાં સંપ્રાપ્ત ચૌદ પ્રકારે છે અને અસંગ્રામ દશ ભેદે છે. સંક્ષેપમાં કહ્યું. હવે વિસ્તારથી કહે છે તેમાં અલ્પતર વક્તવ્યતાથી પહેલાં અસંપ્રાપ્ત કામ કહે છે - જોયા વિના માત્ર કાને સાંભળીને તે તરફ કાન ખેંચાય. તેમાં અહો રૂપ આદિ ગુણ એ અભિનિવેશથી ચિંતન તે ચિંતા, શ્રદ્ધા - તેના સંગમનો અભિલાષ, સંસ્મરણ - સંકલ્પિત રૂપનું આલેખનાદિ દર્શન. તેના વિયોગમાં આહાર વગેરે વગેરે ઉપર અરતિ થાય. લજ્જાનો નાશ- વડીલના દેખતાં પણ દુરાચાર પ્રશસે, પ્રમાદ - તેના માટે જ સર્વ આરંભમાં પ્રવર્તવું ઉન્માદ - નખચિત્તથી જેમ તેમ બોલે. ભાવનાતંભ આદિને પણ સ્ત્રીના આલિંગનની બુદ્ધિથી ભેટવું.
• નિર્યુક્તિ - ૨૬, ૨૬૩ + વિવેચન - શોક્ના અતિરેકથી મરણ થવું તે અસંકામ કામનો દશમો ભેદ છે.
હવે કામ સંપ્રાપ્ત થતાં જ ચૌદ ભેદ છે, તે સંક્ષેપથી કહે છે - (૧) પ્રાપ્ત થતાં પહેલાં સ્ત્રીના સ્તન આદિનું અવલોકન કરે તે દષ્ટિ સેવા. અથવા દૃષ્ટિથી દષ્ટિનું મિલન. (૨) સંભાષણ - ઉચિત કાળે કામ કથા કરે. (૩) હસિત • વક્રોક્તિ. (૪) લલિત - પાશકાદિ ક્રીડા. (૫) ઉપમૂહિત (૬) દંત નિપાત. (૭) નખ નિપાત • નાખથી ઘટ્ટનાદિ. (૮) ચુંબન (૯) આલિંગન - કંઈક સ્પર્શ કરવો, (૧૦) આદાન - તનાદિ ગ્રહણ, (૧૧) કર - નાગરકાદિ પ્રારંભ યંત્ર, (૧૨) આસેવન - મૈથુન ક્રિડા, (૧૩) સંગ (૧૪) અનંગ ક્રિડાદિ - - કામ કહ્યો. હવે ધર્મ આદિના સપત્નતા અને સપત્નતા કહે છે -
• નિર્યુક્તિ - ૨૬૪ થી ૨૬૭ - વિવેચન • (૨૬૪) ધર્મ, અર્થ અને કામ આ ત્રણે સાથે લઈએ તો પરસ્પર વિરોધી છે. તેવું
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૦
દશવૈકાલિકમૂલસૂત્ર-સટીક અનુવાદ લૌકિક - કુપ્રવચનમાં કહે છે. જેમકે અર્થનું મૂળ લોભ છે, ક્ષમા કામનું મૂળ છે આદિ - ૪ - આ બધાં પરસ્પર વિરોધી છતાં જિનવચનાનુસાર કુશળબુદ્ધિના યોગથી વ્યવહારથી ધમદિ તત્વના સ્વરૂપને વિચારવાથી કે નિશ્ચયથી જોતાં પરસ્પર અવિરોધી થાય છે. તેમાં પહેલાં વ્યવહારથી અવિરોધ બતાવે છે -
(૨૫) જિનવચન યથાવત્ પરિણત થતાં અવસ્થા ઉચિત વિહિત અનુષ્ઠાનથી દર્શનાદિ શ્રાવક પ્રતિમાં સ્વીકારમાં નિરતિચાર પાલનથી ધર્મ થાય છે. કેમકે સ્વચ્છ આશય પ્રયોગ અને પુન્યબળથી તેમ કહ્યું. ઉચિત સ્ત્રીના સ્વીકારની અપેક્ષાથી વિશંભથી કામ છે. હવે નિશ્ચય
(૨૬૬) નિરતિચાર ધર્મનું ફળ મોક્ષ છે. શું વિશિષ્ટ છે? તે નિત્ય, અનન્યતુલ્ય, પવિત્ર, બાધવર્જિત છે. તે ધમર્થે મોક્ષની કામના કરતા સાધુઓ છે તેથી “ધમર્થકામા” એમ કહ્યું. હવે તેને જ દેટ કરે છે
(૨૬9) જન્માંતરલક્ષણ પરલોક, જ્ઞાનદર્શન ચારિત્ર રૂપ મોક્ષમાર્ગ છે જ નહીં. મો - સર્વકર્મક્ષયરૂપ. તેવું અવિધિજ્ઞો કહે છે. તેનો ઉત્તર આપે છે. પરલોક આદિ છે જ. વીતરાગ વચન સત્ય છે, પૂર્વાપર અવિરોધી છે, પ્રવર છે. તે બીજે ક્યાંય નથી. - - કંઈક સ્પર્શ નિર્યુક્તિ કહી. હવે બીજા સૂત્રનો અવસર છે. તેનો આ સંબંધ છે. અનંતર સૂત્રમાં નિગ્રન્થની આયાર - ગોચરા કથા કહી. હવે આને જ ગુરુતાથી કહે છે. કપિલાદિ મતમાં ઉક્ત આયાર ગોચર નથી. લોકમાં તેનું આચરણ અતિદુષ્કર છે. આ વિપુલમોક્ષ હેતુત્વથી સંયમ સ્થાનને સેવે છે, જે જિનમત સિવાય બીજે ક્યાંય હતો નહીં અને હશે પણ નહીં.
• સુત્ર - ૨૩૧, ૨૩૨ -
બાળક હોય કે વૃ, રોગી હોય કે નિરોગી, બધાં મુમુક્ષુ એ જિનગણોનું પાલન આખક અને અતિ રૂપે કરવું જોઈએ. તે ગુણો જે પ્રકારે છે તે પ્રકારે મારી પાસેથી સાંભળો. ઉક્ત આ ચારના અઢાર
સ્થાનો છે. જે અજ્ઞ સાલ જ અઢારમાંના કોઈ એક સ્થાનને પણ નિરાશે છે, તે નિજતાથી શરુ થઈ જાય છે.
• વિવેચન - ૨૧, ૨૩૨ -
જે દ્રવ્ય • ભાવ બાળપણાથી વર્તે છે તે સુલુક, દ્રવ્ય ભાવ થકી વૃદ્ધ તે અબાલવૃદ્ધ કહા. વ્યાધિવાળા કે વગરના તે સરોગી અને નીરોગી, તેઓમાં અહીં કહેવાનાર જે ગુણો અખંડ અને અસ્કૃતિ છે. અખંડ - દેશ વિરાધનાના ત્યાગથી, અટિત - સર્વ વિરાધનાના ત્યાગથી. આ ગુણો અગુણના પરિહાસ્થી અખંડ અને અફૂટ થાય છે. તેથી અગુણો કહે છે - તે ૧૮ અસંયમ સ્થાનો છે, જેને શ્રીને અજ્ઞો તેના સેવનથી અપરાધને પામે છે. કઈ રીતે અપરાધ કરે? તેનાથી અન્યતર સ્થાનમાં વર્તતા પ્રમાદથી નિગ્રન્થભાવ થકી નિશ્ચયનયથી સાધુતાથી દૂર થાય છે. આ જ અર્થને સૂત્ર સ્પર્શ નિયુક્તિ વડે સ્પષ્ટ કરે છે -
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬ - | ૨૩૧, ૨૩૨
• નિર્યુક્તિ - ૨૬૮, ૨૬૯ + વિવેચન
અઢાર સ્થાનોને આ આચાર કથામાં તીર્થકર કહ્યાં છે, તેમાંનું એક પણ સાધુ અંગીકાર કરે તો તે સાધુપણામાં ન રહી શકે. તે સ્થાનો બતાવે છે. (૧) પ્રાણાતિપાત નિવૃત્તિ આદિ અને રાત્રિ ભોજન વિરતિ રૂપ છ વ્રતો, (૨) છ કાય - પૃથ્વીકાયાદિ છ કાય, (૩) અકલ્પ - શિક્ષક સ્થાપના કલ્યાદિ જે કહેવાનાર છે. (૪) ગૃહસ્થ સંબંધી કાંચ ભાઇનાદિ, (૫) પલ્ચક - શયન વિશેષ, (૬) નિષધા - ઘરમાં એકાએક રૂપ, (૭) નાન - દેશ અને સર્વ ભેદથી, (૮) શોભા વર્જન - વિભૂવાનો ત્યાગ. આ બધાનું વર્જન કરે.
• સૂત્ર - ૨૩૩ થી ૨૩૫ -
(૨૨૩) ભગવત મહાવીર તે ૧૮ સ્થાનોમાં પહેલું અહિંસા કહેલ છે, કેમકે હિંસાને તેમણે સુમરૂપે જોયેલ છે. સર્વે જીવો પ્રત્યે સંયમ રાખવો તે અહિંસા. (૨૩૪) લોકમાં જેટલાં બસ કે સ્થાવર પ્રાણી છે, સાધુ - સાળી, જાણતા કે રાજાણતા, તેને ન હસે - ન હણાવે. (૨૩૫) બધા જીવો જીવવા ઇચ્છે છે, મરવા નહીં. તેથી નિન્ય સાધુ પ્રાણીવાને ભયંકર જાણીને તેનો ત્યાગ કરે.
• વિવેચન - ૨૩૩ થી ર૩૫ -
સૂત્ર સ્પર્શ નિર્યુક્તિ કહી, હવે બીજા સૂત્રની વ્યાખ્યા કરે છે. તેનો સંબંધ આ છે- અઢાર સ્થાનોમાં ગુણો અખંડ અછૂટિત કરવા જોઈએ. તેની વિધિ કહે છે - તેમાં અટાર સ્થાનગણમાં વ્રતષકમાં તેના અનાસેવન દ્વારથી આ કહેવાનાર સ્વરૂપ પહેલું સ્થાન ભગવંત મહાવીરે કહેલ છે - “અહિંસા". સાધુ આઘાકર્માદિના પરિભોગથી કરવું - કરાવવું આદિના ત્યાગથી સૂક્ષ્મ કહ્યું. માત્ર આગમ દ્વારથી કહ્યું નથી. પણ સાક્ષાતુ ધર્મ સાધકત્વથી પામેલ છે. આને જ નિપુણ કેમ કહે છે ? આને ભગવંત મહાવીરે સર્વભૂતિ વિષય સંયમ કહ્યો છે, બીજાએ નહીં. તે ઉદ્દિશ્યકૃત ભોગ વિધાનથી કહેલ છે. તે જ સ્પષ્ટ કરે છે - જગતમાં જેટલાં બે ઇંદ્રિયાદિ બસ પ્રાણી કે પૃથ્વી આદિ સ્થાવરો છે, તેમને જાણીને રાગાદિથી અભિભૂત થઈ, હણવાની બુદ્ધિથી કે અજાણપણાથી પ્રમાદથી ન હણે, ન તણાવે, હણનારને ન અનુમોદ, માટે અહિંસાને નિપૂણા કહી. અહિંસા સુંદર શા માટે છે, તે બતાવે છે - બધાં જીવો પણ દુઃખિતાદિ ભેજવાળા જીવવાને ઇચ્છે છે, પ્રાણ પ્રિય હોવાથી મરવાને ઇચ્છતા નથી. તેથી પ્રાણવધને દુઃખનો હેતુ હોવાથી ભયંકર જાણીને સાધુઓ હિંસાને તજે.
• સુત્ર - ૨૩૬, ૨૩૭ -
સાધુ કે સાદની પોતાને માટે કે બીજાને માટે ક્રોધાદિથી કે ભયથી હિંસક કે અસત્ય વચન ન બોલે, બીજને ન બોલાવે. લોકમાં સમસ્ત સાધુ દ્વારા મૃષાવાદ ગહિત છે અને તે પ્રાણીઓને માટે વિશ્વસનીય છે. તેથી મૃષાવાદનો પૂર્ણપણે ત્યાગ કરી દે. 26/11]
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૨
દશવૈકાલિકમૂલસૂત્ર-સટીક અનુવાદ વિવેચન - ૨૩૬, ૨૩૭ -
પહેલું સ્થાન કહીને હવે બીજું સ્થાન કહે છે - જેમકે પોતે બિમાર ન હોય છતાં બિમાર છે તેમ કહે. પરનિમિતે પણ તેમજ જાણવું તથા ક્રોધ-માન-માયા-લોભથી જૂઠું બોલે. જેમકે - “માનથી પોતે બહુશ્રુત હોવા છતાં પોતાને બહુશ્રુત કહે, ગૌચરી જવાના પ્રમાદથી કપટ વડે કહે કે - “મારા પગ દુખે છે.” ઇત્યાદિ - ૪ - ભચથી - કંઈક ખોટું કર્યા પછી પ્રાયશ્ચિતના ભયથી ન કર્યું તેમ કહે. આ પ્રમાણે હાસ્ય આદિમાં પણ કહે. તેથી કહે છે - પરપીડાકારી એવું મૃષા સર્વથા ન બોલે, ન બોલાવે, બોલનારને ન અનુમોદે. લોકમાં મૃષાવાદ બધે જ બધાં સાધુ વડે નિંદિત છે, કેમકે બધાં વ્રતને અપકારી છે તથા લીધેલી પ્રતિજ્ઞા ન પાળવાથી કોઈ વિશ્વાસ ન કરે, તેથી સાધુ મૃષાવાદનો ત્યાગ કરે.
• સૂત્ર - ૨૩૮, ૨૩૯ -
સંયમી સાધુ - સાળી, સચિત કે રાશિત પદાર્થ, જે થોડો હોય કે ઘણો, દાંત ખોતરણી માત્ર પણ હોય, તે જે ગૃહસ્થના કાવગ્રહમાં હોય, તેને ચાયના કયા વિના સ્વયં ન ગ્રહણ કરે, બીજા પાસે ગ્રહણ ન કરાવે કે ગ્રહણ કરનારને ન અનુમોદે.
• વિવેચન- ર૩૮, ૨૩૯ -
બીજી સ્થાન વિધિ કહી, હવે બીજી સ્થાન વિધિ કહે છે - દ્વિપદ આદિ સચિત્ત, હિરણ્યાદિ સચિત્ત હોય, પ્રમાણથી અને મૂલ્યથી અલ્પ હોય કે બહુ હોય, વધુ શું કહેવું? દાંત ખોતરણી કે તૃણાદિપણ સાધુ યાચના કર્યા વિના ન લે. તે સચિત્તાદિને વિરતપણાથી સંયત પોતે ગ્રહણ ન કરે, ન બીજા પાસે કરાવે કે ન તેવાને અનુમોદે.
• સૂત્ર - ૨૪૦, ૨૪૧ -
અજાચર્ય લોકમાં શોર, પ્રમાદજનક અને દુધિષ્ઠિત છે. સંયમ ભંગ કરનારા સ્થાનોથી દૂર રહેનાર મુનિ તેનું આચરણ ન કરે. આ કાજલ અધર્મનું મૂળ છે, માહાદોષોનો પૂંજ છે, તેથી નિર્ગન્ધ મૈથુન સંસીનો ત્યાગ કરે છે.
• વિવેચન - ૪૦, ૨૪૧ -
ત્રીજી સ્થાન વિધિ કહીને ચોથા સ્થાનની વિધિ કહે છે- અબ્રહ્મચર્ય એ રૌદ્ર અનુષ્ઠાનનો હેતુ હોવાથી રૌદ્ર છે. સર્વ પ્રમાદનું મૂળ હોવાથી પ્રમાદવ છે. જિનવચન વડે અનંત સંસાર હેતુ પણે જાણીને તેને દુસ્સવ્ય કર્યું. તેથી મનુષ્યલોકમાં મુનિઓ આચરતા નથી. કેવા મુનિ ? ચાસ્ત્રિ ભેદના સ્થાનરૂપ જાણીને તેનો ત્યાગ કરે. તે પાપનું મૂળ છે. તેમાં પરલોક સંબંધી અપાયો પણ છે, આ લોકમાં મોટો દોષ એ છે કે . તેનાથી ચોરી આદિ કરવા પડે છે. તેથી મૈથુન સંબંધ, સ્ત્રી સાથે વાત કરવી પણ વર્ષો.
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬ } - } ૨૪૨ થી ૨૪૬
સૂત્ર - ૨૪૨ થી ૨૪૬ -
(૨૪ર) જે જ્ઞાતપુત્રના વચનોમાં રત છે, તે સાધુ - સાધ્વી બિડલવણ, સામુદ્રિક લવણ, તેલ, ઘી, દ્રવગોળ આદિનો સંગ્રહ કરવા ન ઇચ્છે. (૨૪૩) આ સંગ્રહ લોભને જ વિઘ્નકારી પ્રભાવ છે. એમ હું માનું છું. જે કોઈ સાધુ કદાચિત્ કોઈ પદાર્થની સંનિધિની કામના કરે છે, તે ગૃહસ્થ છે, પ્રવ્રુતિ નથી. (૨૪૪) જે કોઈ સાધુ વસ્ત્ર, પાત્ર, કંબલ કે રજોહરણ રાખે છે, તેને પણ તેઓ સંયમ અને લજ્જાની રક્ષાને માટે રાખે છે અને ઉપયોગ કરે છે. (૨૪૫) સમસ્ત જીવોના ત્રાતા જ્ઞાતપુત્રએ આ વાદિને પરિગ્રહ કહ્યો નથી, પણ મહર્ષિઓએ “મૂર્છાને પરિગ્રહ' કહેલ છે. (૨૪૬) યથાવત્ વસ્તુ તત્ત્વજ્ઞ (સાધુ) બઘી ઉપધિનું સંરક્ષણ કરવામાં મમત્વભાવ ન આચરે, (એટલું જ નહીં) તેઓ તેમના પોતાના શરીરનું પણ મમત્ત્વ ન કરે. • વિવેચન - ૨૪૨ થી ૨૪૬
-
૧૬૩
ચોથી સ્થાન વિધિ કહી, હવે પાંચમી કહે છેઃ- બિડ એટલે ગોમૂત્રાદિ પક્વ, ઉભેધ - સામુદ્રાદિ લવણ અથવા બિડ - પ્રાસુક અને ઉભેધ - અપ્રાસુક, એમ બે ભેદે લવણ છે. તેલ, ઘી, ફાણિત – દ્રવગોળ આ લવણાદિ કે તેવી અન્ય વસ્તુની તે સાધુઓ સંનિધિ ન કરે. એટલે કે પર્યુપિત (રાતવાસી) ન રાખે. કોણ ? ભગવંતના
વચનમાં આસક્ત સાધુ.
- * -
સંનિધિમાં દોષ શું ? ચારિત્રવિધ્નકારી ચોથો કષાય તે લોભ, તેનો અનુભાવ, જેથી સંનિધિ કરે. એમ તીર્થંકરાદિએ કહેલ છે. જો કદાચ કોઈ થોડી પણ સંનિધિ કરે, તો તે ભાવથી ગૃહસ્થ છે, પ્રવ્રુજિત નથી. કેમકે દુર્ગતિ નિમિત્ત અનુષ્ઠાનમાં પ્રવૃત્ત છે, જેના વડે આત્મા નરકાદિમાં લઈ જવાય તે સંનિધિ. (શંકા) વસ્ત્રાદિ ધારણ કરતા સાધુને અસંનિધિ કઈ રીતે ? આગમોક્ત ચોલપટ્ટક આદિ વસ્ત્ર, પાત્ર, વર્ષાકલ્પાદિ કામળી, પાદપુંછન - રજોહરણ તે સંયમાર્ચે છે. તેથી ઉલટું - × - પાલનનો અભાવ છે. લજ્જાર્થે વસ્ત્ર ન હોય તો સ્ત્રી આદિને તથા વિશિષ્ટ શ્રુત પરિણતિ આદિ રહિતને નિર્લજ્જતા થાય અથવા સંયમ જ લજ્જા છે તેને માટે આ વસ્ત્રાદિ ધારણ કરે અને મૂર્ખારહિત પરિભોગ કરે.
સંયમ
એમ હોવાથી આસક્તિ રહિત વસ્ત્ર ધારણાદિને પરિગ્રહ કહ્યો નથી કેમકે તેમાં બંધહેતુત્વનો અભાવ છે. કોણે નથી કહ્યો ? ઉદારક્ષત્રિય સિદ્ધાર્થના પુત્ર વર્ધમાન કે જે સ્વ - પર પરિત્રાણ સમર્થ છે, તેણે મૂર્છાને - ન હોવા છતાં વસ્ત્રાદિની આસક્તિને પરિગ્રહ કહ્યો છે. કેમકે બંધનો હેતુ છે. × - ૪ - વસ્ત્રાદિ અભાવ ભાવિની મૂર્છા વસ્ત્રાદિના ભાવમાં સાધુને કેમ નહીં થશે ? સમ્યગ્ બોધથી. ઉચિત ક્ષેત્ર અને કાળમાં આગમોક્ત વસ્ત્રાદિ સાથે પણ સાધુઓ છ જીવકાયના સંરક્ષણ માટે વસ્ત્રાદિના પરિગ્રહ છતાં તેમાં મમત્વ કરતા નથી, - x - ધર્મકાય અર્થાત્ શરીરમાં પણ તેઓ મમત્વ કરતા નથી. તે પ્રમાણે વસ્તુમાં પણ પરિગ્રહ ન કરે,
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૪
દશવૈકાલિકમૂલસૂબસટીક અનુવાદ • સૂત્ર - ૨૪૦ થી ૫૦ -
(૨૪) અહો ! સર્વ બુદ્ધોએ સંયમને અનુકુળ વાત કાને એક વાર ભોજન, નિત્ય તપો કર્મનો ઉપદેશ આપેલ છે. (૨૮) ચાર્જ રસ અને સ્થાવર જાતિસૂક્ષ્મ પ્રાણી છે, જેને રાત્રિમાં જોઈ શકાતા નથી, ત્યારે તે સાહારી કઈ રીતે કરે ? (૪૯) જળની અદ્ધિ, બીજેથી સસક્ત સાહારનો તથા પૃની ઉપર પડેલા પ્રાણીને દિવસના બચાવી શકાય, રાત્રે નહી પાછી રાત્રિના નિર્મન્થ ભિાર કઈ રીતે કરી શકે ? (o) જ્ઞાતપુરા આ દોષને જોઇને કહ્યું કે સાલ - સાળી ત્રિભોજન ન કરે. અણતિ બલઈ પ્રકારનો સાહાર ન જાય
• વિવેચન - ૨૪૭ થી ૨૫૦ -
પાંચમી સ્થાનવિધિ કહીને, હવે છઠ્ઠાને આશ્રીને કહે છે- સર્વે દોષોને નિવારનાર ગુણોની વૃદ્ધિ કરનાર તપોનુષ્ઠાન બધાં તીર્થકરે કહેલ છે. શું વિશેષ છે ? તે કહે છેલજ્જા એટલે સંયમ, તેના સદેશ અર્થાત્ સંયમ અવિરોધી. વૃત્તિ - દેહપાલન. જે ભોજનમાં દ્રવ્યથી અને ભાવથી એક ભક્ત હોય તે. દ્રવ્યથી એક સંખ્યા, ભાવથી - કર્મબંધનો અભાવ. તે દિવસે જ, સગાદિ હિતને હોય. - ૪- સત્રિ ભોજનમાં હિંસાના સંભવથી કર્મબંધ દશવિ છે - પ્રત્યક્ષ દેખાતા સૂક્ષ્મ જીવો સમિમાં ચક્ષુથી દેખાતા નથી, તો જીવોના ઘાત વિના કઈ રીતે ખાઈ શકે ? સત્રિના એષણીય ભિક્ષા માટે યરવું અસંભવ છે. હવે રાત્રિના ગ્રહણ કરવામાં દોષ કહે છે -
રાત્રિમાં ભિનાશમાં લીલ - ફૂગ હોય, સચિત બીજ યુક્ત હોય, ઓસામણ આદિમાં જીવો પડે, પૃથ્વી ઉપર સંપાતિમ જીવો સંભવે છે તેથી પરલોકભીરુ સંયમી તેને વર્ષે છે ઇત્યાદિ સૂબાર્ગવત જાણવું- *-- ઉપસંહાર કરતા કહે છે- અનંતરોક્ત પ્રાણી હિંસારૂપ અને અન્ય આત્મ - વિરાધનાદિ રૂપ દોષ જોઈને ભગવંત રાત્રિના સવહિારનો નિષેધ કર્યો.
• સૂગ - ૨૫૧ થી ૫૬ -
(૨) સુસમાહિત સંયમી મન, વચન, કાય એ ત્રણ સોગ અને ત્રણ કરવાની પ્રકારની હિંસા કરતા નથી. (રપ) પ્રકારની હિંસા કસ્તો એવો સાહુ તેને આશાસે રહેલ દેખાતા કે ન દેખાતા બસ અને
સ્થાવર માટીની પણ હિંસા કરે છે. (૫૩) તેથી તેને દુગતિવર્ધક દોષ જાણીને સાવજીવન પુસ્તીકાયના સમારંભનો ત્યાગ કરે.
(૨૫૪ થી ૫૬) સુસમાહિત સંયમી રાપકાયની હિંસા ન કરે, બાકીનો બધો સુત્રાર્થ “પૃવીકાય'માં કહ્યા પ્રમાણે જાણવો.
• વિવેચન - ૨૫૧ થી ૨૫૬ :
છવ્રતનું વર્ણન કર્યું. હવે છ કાયને કહે છે. તેમાં પૃથ્વીકાયને આશ્રીને કહે છેઃ ખેડવા આદિ પ્રકારે મન, વચન, કાયાથી પૃથ્વીકાયની હિંસા ન કરે. ઉપલક્ષણથી ન
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬ ! - | ૨૫૧ થી ર૫૬
૧૬૫
કરાવે, કરનારને અનુમોદે - X- હિંસા કોણ ન કરે? સુસમાહિત સાધુઓ. અહીં જ હિંસા દોષને કહે છે - પૃવીકાયને ખેડવા આદિ પ્રકારે જે હણે છે, તે પૃપી આશ્રિત બેઇંદ્રિય પ્રાણીને તથા અકાયાદિને પણ હણે છે તે ચક્ષુરિન્દ્રિય ગ્રાહ હોય કે ન હોય. તેથી આ પ્રમાણે દોષને જાણીને સંસારને વધારનાર એવા પૃથ્વીકાય સમારંભનો જાવજીવન માટે ત્યાગ કરે.
સાતમા સ્થાનની વિધિ કહીને, હવે આઠમા સ્થાનની વિધિ કહે છે - ઉક્ત પૃથ્વીકાયસૂત્ર જ અપકાયના આલાવાથી જાણવું.
• સૂત્ર - ૨૫૭ થી ૨૬૦ -
(૫૭) સાધુ - સાળી અગ્નિને લાવવાની ઇચ્છા ન કરે, કેમકે તે બીજી શોની અપેક્ષા તીણ છે, ચોતરફથી દુરાન્નય છે. (૫૮) તે અગ્નિ પૂર્વ - પશ્ચિમ - દક્ષિણ - ઉત્તર તથા ઉદ્ધ અને સાધોબધિ દિશા તેમજ વિદિશામાં (બધાંને) બાળે છે. (૫૯) આ અગ્નિ પ્રાણીઓ માટે આઘાતપદ છે, તેમાં કોઈ રસ નથી, તેથી સંયમી પ્રકાશ અને તાપને માટે નિનો ઉંત્રિત પણ રભ ન કરે. (૬૦) એ પ્રમાણે અગ્નિને દુગતિવર્ધક દોષ જાણીને સાલ જાતાજીત અનિકાય સમારંભને તજી દે.
• વિચન - ૨૫૭ થી ૨૬૦ - - હવે નવમા સ્થાનની વિધિ કહે છે:- જાસરોજ - અગ્નિ, તે અગ્નિને મન વગેરેથી ન ઇચ્છે. પ - ઘણાં જીવોને અપકારીપણાથી અશુભ શું ન ઇચ્છે? અગ્નિ પ્રગટાવવા કે વૃદ્ધિ કરવા. વિશેષ શું છે ? છેદ કરનારા બધાં શસ્ત્રો એક ધારવાળા તુલ્ય છે, અગ્નિ ચોતરફ ધારવાળું શસ્ત્ર છે તેથી જરાપણ આશ્રણય નથી. આ જ વાત સ્પષ્ટ કરે છે - બધી જ દિશા - વિદિશામાં અગ્નિ બાળનારો થાય છે. એમ હોવાથી અગ્નિ સ્થાવર આદિને આઘાત હેતુ પણે હોવાથી આઘાતક જ છે, તેમાં સંશય નથી. તે કારણથી પ્રકાશ માટે કે શીતને દૂર કરવાને સાધુ કંઈ પણ સંઘટ્ટનાદિ ન આરંભે કેમકે તેવી સંયતત્વ દૂર થાય છે.
• સૂત્ર - ૨૬૧ થી ર૬૪ -
(૨૬૧) તીર્થકરો વાયુના સમારંભને અગ્નિ સમારંભ તુલ્ય જ માને છે. આ સાવધ બકુલ છે. તેથી છ કાચના ત્રાતા સાધુ દ્વારા તે આસેવિત નથી. (૨૬૨) તેથી સાધુ તાલતથી, પગથી, વૃક્ષની શાખાથી હવા આવી (વાયુ કરવો) ન સ્વયે ક્લે, ન કરાવો . (૨૬૩) જે પણ વા, પાબ, કંબલ કે જેહરણ છે, તેના દ્વારા પણ વાયુની ઉદીરણા ન કરે. પરંતુ જ્યારપૂર્વક વસા - પાત્રાદિ ઉપકરણને ધારણ કરે. (૨૬૪) તેથી વાયુનો દોષ દુર્ગતિવર્ધક જાણીને જીવન પર્યન્ત વાયુકાયના સમારંભનો ત્યાગ કરે.
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૬
દશવકાતિકમૂલસૂત્ર-સટીક અનુવાદ • વિવેચન • ૨૬૧ થી ૨૬૪ -
હવે દશમા સ્થાનની વિધિને આશ્રીને કહે છે - અનિલ એટલે વાયુનો સમારંભ તાલવૃતાદિથી કરવો, તેને તીર્થકરો અગ્નિ સમારંભ સમાન જાણે છે. તે ઘણો પાપકારી હોવાથી સર્વકાળ તેને સુસાધુ ન આચરે, એમ બુદ્ધો કહે છે. વીંઝણા આદિ સ્વરૂપે - ૪ - સાધુ સ્વયં હવા ખાવા ન ઇછે, બીજા પાસે વીંઝણો ન નખાવે, વજનારની અનુમોદના ન કરે. પોતાના ઉપકરણથી પણ વિરાધના ન કરે તે કહે છે - વસ્ત્રાદિ પૂર્વોક્ત ધમપગરણથી પણ વાયુની ઉદીરણા ન કરે. કઈ રીતે ? અજવણાથી પડિલેહણાદિ ક્રિયા વડે. પણ પરિભોગ કે ધારણા પરિહારથી સ્વણા કરે. એમ હોવાથી સુસાધુ વાયુનો સમારંભ વર્ષે. હવે ૧૧માં સ્થાનને આશ્રીને વિધિ કહે છે -
• સૂત્ર - ૨૬૫ થી ૨૭૦ -
(૨૫ થી ર૬) સુસમાહિત સંયમી મન-વચન-કાયાથી અતિ ત્રણ કરવા અને ત્રણ યોગથી વનસ્પતિકાયની હિંસા ન કરે. વનસ્પતિની હિંસા કરતો સાધુ, તેના આશ્રિત વિવિધ ચાક્ષુષ કે અસાસુષ બસ અને સ્થાવર પ્રાણીઓની હિંસા કરે છે. આને દુર્ગતિવર્ધક દોષ જાણીને સાદુગર જાતજજીવ માટે વનસ્પતિકાયના સમારંભનો ત્યાગ કરે.
(૨૬૮ થી ૨૭૦) સુસમાહિત સાધુ બસકારિક જીવોની હિંસા ન કરે ઇત્યાદિ સર્વ પાઠ વનસ્પતિકારિક મુજબ જાણવો.
• વિવેચન - ૨૬૫ થી ૨૭૦ •
વનસ્પતિ આદિ ત્રણ સૂત્રો વનસ્પતિના આલાવાથી જાણવો. તેનાથી ૧૧-મી સ્થાનવિધિ કહી. હવે ૧ર-મી સ્થાનવિધિ કહે છે- ત્રસકાય તે બેઇંદ્રિયાદિ રૂપ છે, આરંભ પ્રવૃત્તિથી તેની હિંસા ન કરે, મન-વચન-કાયાથી તેનું અહિત ચિંતન કરવા વડે, એ રીતે કરણ આદિ ત્રણ પ્રકારે સુસાધુ હિંસા ન કરે. તેમાં હિંસા દોષ કહે છે - ત્રસકાયની આરંભ પ્રવૃત્તિ આદિ પ્રકારે હિંસા કરે તો બસને આશ્ચીને રહેલા તેના સિવાયના બેઈદ્રિય આદિ બીજા પ્રાણી અને પૃથ્વીકાયાદિ સ્થાવરોની હિંસા થાય છે આ પ્રમાણે દોષને દુર્ગતિ - સંસાર વધારનાર જાણીને જાવજીવ બસકાય આરંભનો ત્યાગ કરે.
• સૂત્ર • ૨૧ થી ૭૪ -
(૭૧) જે આહર આદિ ચાર પદાર્થ કષીઓને માટે ચાકણ છે, તેનું વિવર્જન કરતો સાધુ સંયમનું પાલન કરે. (ર૭૨) સાધુ - સાળી અકલ્પનીય આહાર, શય્યા, વસ્ત્ર અને પાત્રને ગ્રહણ કરવાની ઇચ્છા ન કરે, કલ્પનીય હોય તો ગ્રહણ કરે. (૨૩) જે સાધુ - સાળી નિત્ય નિમંત્રણા કરીને દેવાતો, દીત, આદેશિક અને આહત આહાર ગ્રહણ કરે છે, તે પ્રાણી વાઘને અનુમોદે છે. તેમ મહર્ષિએ કહેલ છે. (૨૩૪) તેથી
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬
૬ ! • ! ર૧ થી ૪ ધર્મજીવી સ્થિતાત્મા, નિન્થ ક્રતાદિ દોષયુક્ત આશન-પાન આદિનો ત્યાગ કરે.
• વિવેચન • ર૧ થી ૨૩૪ -
બારમી સ્થાનવિધિ કહી. છ કાયને પ્રતિપાદિત કર્યા. આના દ્વારા મૂલગુણો કહ્યા. હવે આની વૃત્તિભૂત ઉત્તરગુણનો અવસર છે. તે અકલ્પ આદિ છ ઉત્તર ગુણો છે. તેમાં અફા બે ભેદે છે. શિક્ષક સ્થાપના ક૫ અને અકલ્પ સ્થાપના ક૫. તેમાં શિક્ષક સ્થાપના ક૫ - તે પિંડનિયુક્તિ આદિ ન ભણેલા દ્વારા લેવાયેલ આહારાદિ ના કલ્પે. - - X - અકલ્પ સ્થાપના કલ્પ કહે છેઃ- જે ચાર સંયમકારીત્વથી સાધુને અકલ્પનીય છે, તે આહાર - શય્યા - વસ્ત્ર • પાત્ર, તેને તે વિધિપૂર્વક વર્ષે, જો તે અયોગ્યનો ત્યાગ ન કરે તો સત્તર પ્રકારે સંયમ પાળી ન શકે. કેમકે તેના અત્યાગમાં સંયમનો અભાવ છે. આને જ સ્પષ્ટ કરે છે - આહારાદિ ચારે જો અકય હોય તો તેને ગ્રહણ કરવા ન ઇચ્છે, કય હોય તો ગ્રહણ કરે.
અકલપ્ય ગ્રહણમાં દોષ કહે છે - જે કોઈ વ્યલિંગધારી દ્રવ્ય સાધુ આદિ નિત્ય આમંત્રિત પિંડ ગ્રહણ કરે છે, તથા કીત, દેશિક, આહત જેમ ક્ષુલ્લક આચાર કથામાં કહેલ છે, તેમ તે દ્રવ્ય સાધુ આદિ બસ - સ્થાવર આદિના વાતને - દાતાની તેવી પ્રવૃત્તિને અનુમોદે છે. એ પ્રમાણે વર્ધમાન સ્વામીએ કહેલ છે. તેથી આવા અશનાદિ ચારે પણ જે કીત આદિ દોષયુક્ત હોય તેને મહાસત્ત્વ, સંયમેકજીવી સાધુ તજે છે.
• સૂત્ર - ૨૫ થી ૨૭૭ -
(૨૫) કાંસામાં, કાંસ્ય પાત્રમાં, કુંડાકાર પાત્રમાં જે સાધુ રાશન, પાન આદિ ખાય-પીએ છે, તે અમારારથી પરિભ્રષ્ટ થઈ જાય છે. (૩૬) ગૃહસ્થ દ્વારા તે વાસણોને સચિત્ત જળથી જોવામાં અને વાસણનું ધોયેલ પાણી ફેંકવામાં જે પાણી નિહત થાય છે, તેમાં તીર્થકરોએ અસંયમ જોયેલ છે. (૨૭૭) ગૃહસ્થના વાસણમાં ભોજન કરવાથી કદાચિત પશ્ચાત્કર્મ અને પુરા કર્મ દોષ સંભવે છે તેથી નિષ્ણને ગૃહસ્થના ભાજનમાં ભોજન કરવું ન કહ્યું.
• વિવેચન - ર૭૫ થી ૨૭૭ -
અકલ્પ કહ્યું, તેના અભિધાનથી તેરમાં સ્થાનની વિધિ કહી. હવે ચોદમાં સ્થાનની વિધિ કહે છે - કાંસાનો કટોરો આદિમાં તિલકાદિમાં, હાથીના પગના આકારના માટીના વાસણમાં અશન, પાનાદિ વાપરતો તે નિર્દોષ ગૌચરી હોય તો પણ સાધુતાથિ ભ્રષ્ટ થાય છે. કઈ રીતે ? અનંતર કહેલ પાકોમાં શ્રમણ ખાય, તો ગૃહસ્થ કાચા પાણીથી તેને ધુવે છે. તેથી સચિત્ત જળથી વાસણ ધોવામાં આરંભ થાય છે. કુંડા આદિમાં ધોયેલ જળના ત્યાગથી અકારાદિની હિંસાથી થાય છે. કેવળજ્ઞાનીએ જોયેલ છે કે ગૃહસ્થના પાત્રમાં ભોજન કરતા સાધુને અસંયમ થાય છે. વળી ગૃહસ્થનું વાસણ
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬૮
દશવૈકાલિકમૂલસૂત્ર-સટીક અનુવાદ વાપરતા પહેલાં કે પછી ગૃહસ્થ કાચું પાણી વાપરશે, તેથી - ૪ - સાધુને તેનું વાસણ લેવું ન કહ્યું. તે જ કારણે તેવા વાસણમાં ગોચરી ન કરે,
• સૂત્ર - ૭૮ થી ૨૮૦ -
(૨૮) સાધુ અને સાધ્વીને માટે આસદી, પલંગ, માંચા અને આસાલક ઉપર બેસવું કે સુતું અનાવરતિ છે. (૨) તીર્થકર દેવો દ્વારા કથિત આચારનું પાલનકત નિર્ગસ્થને બેસવું જ પડે તો પ્રતિલેખન કર્યા વિના આસદી, પલંગ ઇત્યાદિ ઉપર બેસે કે સર્વે નહીં. (૨૮૦) આ બધાં શયન, આસન ગંભીર છિદ્રવાળા હોય છે. તેમાં સૂક્ષ્મ માટેનું તિલેખન કરતું દુઃશક્ય હોય છે. તેથી આસદી આદિ ઉપર બેસવું - સુવું વર્જિત છે.
• વિવેચન - ર૭૮ થી ૮૦ -
ગૃહસ્થના પાત્રમાં ભોજનથી થતાં દોષ કહ્યા, તેનાથી ચૌદમી સ્થાન વિધિ કહી. હવે પંદરમી સ્થાન વિધિ કહે છે - અસાંદી આદિ પ્રસિદ્ધ છે. તેમાં આશાલક એટલે અવખંભયુકત આસન વિશેષ તે સાધુઓને અનાચરિત - ન સેવવા યોગ્ય છે. સાધુને તેમાં બેસવું, સૂવું ઇત્યાદિ ન કલ્પે. કેમકે તેમાં પોલાણ હોય છે. તેનો અપવાદ કહે છે - કાષા – એક આદિ વસ્ત્રરૂપ છે. પાક - નેતરની બનેલી. નિગ્રંથ - સાધુ. ચક્ષુ આદિ વડે પ્રત્યુપેક્ષિતન હોય, તો બેસવું આદિ ક્રિયાન કરે. કેવા નિર્ગુન્શો? તે કહે છે - તીર્થંકરે કહેલા અનુષ્ઠાનરત. અહીં અપડિલેહીત આનંદી આદિમાં બેસવા આદિનો નિષેધ કરવાથી ધર્મકથાદિમાં અને રાજકુળ આદિમાં પડિલેહણ કર્યા પછી બેસવું આદિની વિધિ કહી છે. તેમાંના દોષ કહે છે- અપ્રકાશવાળા સ્થાનમાં રહેલા પ્રાણીવાળા આનંદી આદિમાં તે જીવો દુપ્રત્યુપેક્ષણીય થાય છે, બેસવા આદિથી તેમને પીડા થાય છે. તે કારણે સાધુઓ તેનો ત્યાગ કરે છે.
- સુત્ર - ૨૮૧ થી ૨૮૪ -
(૨૮૧) ભિક્ષાર્થે પ્રવેશેલ સાધુને (ગૃહસ્થને વૈર) ભેંસનું સારું લાગે છે, તે આ પ્રકારના અનાચારને તથા બોધિરૂપ ફળને પ્રાપ્ત થાય છે. (૨૮) ત્યાં બેસવાથી બ્રહારસંવતનું પાલન કરવામાં વિપત્તિ, પાણીના વધથી સંયમઘાત, ભિક્ષાચારોને અંતરાય અને ઘરનાને ક્રોધ ઉત્પન્ન થાય છે. (૨૮૩) વી - બહારની અગતિ થાય, જીઓ પ્રતિ પણ શંકા ઉપજે છે. તેથી આ કુશીલતા વધારનાર સ્થાનનો સાલ દૂરથી જ ત્યાગ કરે, અપવાદે - (૨૮૪) વૃદ્ધત્વ પ્રસ્ત, વ્યાધિથી પીડિત અને તપસ્વી એ ત્રણમાંથી કોઈને ગૃહસ્થના ઘેર બેસવું કહ્યું છે.
- વિવેચન - ૨૮૧ થી ૨૮૪ - પથંક સ્થાન વિધિ કહી, તે કહેવાથી પંદરમું સ્થાન કહેવાયું હવે ૧૬માં સ્થાનને
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬I - ૨૮૧ થી ૨૮૪
૬િ૯ આશ્રીને કહે છે - ભિક્ષાર્થે પ્રવેશેલ, જેને નિષધા કલ્પે છે, જે સાધુ ઘરમાં બેસવાનું આચરણ કરે છે. તે નિશ્વે આવા કહેવાનાર લક્ષણ રૂપ અનાચારને પ્રાપ્ત કરે છે. મિથ્યાત્વરૂપ ફળ પામે છે.
હવે અનાચાર કહે છે - આજ્ઞા ખંડન દોષથી બ્રાહચર્યની વિપત્તિ થાય, સાધુના આચરણનો પ્રાણીના વઘ થાય છે. કેમકે તેના સંબંધથી આધાકર્માદિકરણ થાય છે. વનપકોને પ્રતિઘાત થાય. ગૃહસ્થ અને તેના સ્વજનોને સાધુને ક્રોધ થાય છે કે સ્ત્રી સાથે તેને સંબંધ શું છે ? તથા સ્ત્રીના ઇઢિયાદિના અવલોકનથી સાધુને બ્રહ્મચર્યની અગતિ થાય. તેના વિકસ્વર નેત્રો જોઈને સ્ત્રીઓને તેના ઉપર શંકા થાય છે. ઉક્ત પ્રકારે અસંયમ વૃદ્ધિકારક થાય છે. તેથી આ અનાચારનો દૂરથી જ ત્યાગ કરવો.
સૂત્રમાં અપવાદ કહે છે - ભિક્ષાર્થે પ્રવેશેલ સાધુને ઔચિત્ય થકી એક નિષધા કહ્યું છે, તેને તેના આસેવનમાં દોષ નથી. તો તે નિષધા કોને કહ્યું ? અત્યંત વૃદ્ધને, અતિ અશક્તને, વિકૃષ્ટ તપસ્વીને. આ ત્રણે ભિક્ષાટન કરતાં જ નથી. આ સૂત્ર આત્મલધિક સાધુનિ અપેક્ષાથી છે. તેમને પ્રાયઃ ઉત્તદોષો સંભવતા નથી. તે ભિક્ષકને અંતરાય ન કરે.
• સુત્ર - ૨૮૫ થી ૨૮૮ -
(૨૮૫) રોગી હોય કે નીરોગી, જે સાધુ નાનને પ્રાર્થે છે, તેના આચારનું અતિક્રમણ થાય છે, તેના સંયમ રાખ્યરૂપ થઈ જાય છે. (૨૮૬) પોલી ભૂમિ અને ભૂમિની ફાટમાં સુક્ષ્મ જીવો હોય છે. પ્રાસુક પાણીથી પણ સ્નાન કરનારો ભિક્ષ તે જીવોને જળથી પ્લાવિત કરી દે છે. (૨) તેથી તે સાધુ - સાધ્વી શીતળ કે ઉષ્ણ જળથી સ્નાન ન કરે. તેઓ જાવજીવ શોર સ્નાન વતમાં દઢતાથી સ્થિર રહે છે.
(૨૮૮) સંચમી સાધુ - સાળી નાન અથવા પોતાના શરીરનું ઉબટન કરવા માટે કહ્યું, લોવ કે પમરાગનો કદાપિ ઉપયોગ ન કરે.
• વિવેચન - ૨૮૫ થી ૨૮૮ -
નિષધાસ્થાન વિધિ કહી. તે કહેવાથી ૧૬મું સ્થાન કહેવાયું. હવે ૧મું સ્થાન કહે છેઃ- વ્યાધિગ્રસ્ત કે રોગવિમુક્ત હોય, સ્કાન - અંગ પ્રક્ષાલનને પ્રાર્થે - સેવે. તેનાથી બાહ્યપરૂપ આચારનું ઉલ્લંઘન થાય. અજ્ઞાન પરીષહને ન સહેવાથી પાણિ રક્ષણાદિ સંયમનો પરિત્યાગ થાય છે. કેમકે અકાય આદિની વિરાધના થાય.
પ્રાસુક જળથી સ્નાન કરવામાં કઈ રીતે સંયમનો ત્યાગ થાય ? તે કહે છે - પ્રત્યક્ષ દેખાતા સ્વરૂપવાળા સૂક્ષ્મ બેઇંદ્રિયાદિ પ્રાણી, પોલાણવાળી ભૂમિમાં કે તેવા પ્રકારની ફાટવાળી ભૂમિમાં સાધુના સ્નાનજળના ઢોળાવાની ક્રિયાથી પ્રાસુક જળથી પણ જીવો ભીંજાઈ જાય છે. તથા તેની વિરાધનાથી સંયમનો ત્યાગ થાય છે.
સૂત્રનો નિષ્કર્ષ કહે છે - ઉક્ત દોષના પ્રસંગથી સાધુઓ સચિત્ત કે ઉણ જળથી
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧.
દશવૈકાલિકમૂલસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
સ્નાન ન કરે. તે સાધુ કેવા છે ? આજન્મ દુરનુચર સ્નાન વ્રતને આશ્રીને, તેના કર્તા હોવાથી. સ્નાન - પૂર્વોક્ત અથવા ચંદન કહ્કાદિ, ગંધદ્રવ્ય, કુંકુમકેસર, ચ શબ્દથી અન્ય આવા પ્રકારના ગામના ઉદ્ધર્તન નિમિત્તે કદાયિત્ પણ ન સેવે. જાવજ્જીવ એ પ્રમાણે ભાવસાધુ કહે,
• સૂત્ર - ૨૮૯ થી ૨૧ -
(૨૮૯) નગ્ન, મુંડિત, દીર્ઘ વાળ અને નખોવાળા તથા મૈથુનથી ઉપશાંત સાધુને વિભૂષા કરવાનું શું પ્રયોજન ? (૨૯૦) વિભૂષા નિમિત્ત સાધુ - સાધ્વી ચીકણા કર્મ બાંધે છે, જેના કારણે તે દુસ્તર સંસાર સાગરમાં પડે છે. (૨૯૧) તીર્થંકર દેવો વિભૂષામાં સંલગ્ન ચિત્તને કર્મ બંધનનો હેતુ માને છે. આવું ચિત્ત સાવધ બહુલ છે. આ છકાયના ત્રાતા સાધુ - સાધ્વી દ્વારા આસેવિત નથી.
• વિવેચન
૨૮૯ થી ૨૯૧
અસ્નાન વિધિ કહી, તે કહેવાથી સત્તરમું સ્થાન કહ્યું. હવે અઢારમું શોભા વર્જન સ્થાન કહે છેઃ- “શોભામાં દોષ નથી’’ ઇત્યાદિ વચનથી, બીજાની આશંકા માટે કહે છે - ન - તુચ્છ વસ્ત્રવાળાને ઉપચારથી નગ્ન કહે છે. નિરુપચારિત નગ્ન કે જિન કલ્પિકને એટલે સામાન્યથી દ્રવ્યભાવથી મુંડને, બગલ આદિમાં લાંબા વાળવાળા, હાથ આદિના દીર્ઘ નખવાળા - ૪ - ૪ - ૪ - - મૈથુનથી ઉપશાંત થયેલ એવાને વિભૂષાથી શું કામ છે ? કંઈ નહીં. આ પ્રયોજનનો અભાવ જણાવીને તેના અપાયો કહે છે -
-
-
વિભૂષા નિમિત્તે સાધુ દારુણ કર્મ બાંધે છે. તે રૌદ્ર કર્મના કારણે સંસાર સાગરમાં પડે છે, કેવા ? અકુશલાનુબંધથી અત્યંત દીર્ઘ એવા. એ પ્રમાણે બાહ્ય વિભૂષાના અપાયો જણાવી સંકલ્પવિભૂષાના અપાયને કહે છે - મને આવી વિભૂષા પ્રાપ્ત થાય તેવું ચિત્તમાં થવું તીર્થંકરો તેને રૌદ્રકર્મબંધના હેતુભૂત અને ઘણું પાપકારી કહેલ છે. કુશલચિત્તપણાથી આત્મામાં આનંદ માનનારો સાધુ આર્તધ્યાન કરાવનારું આ કૃત્ય
કરતાં નથી.
♦ સૂત્ર - ૨૯૨, ૨૯૩
વ્યાોહરહિત તત્ત્વદર્શી તથા તપ, સંયમ, આર્જવગુણમાં ત રહેનારા, તે પોતાના શરીરને ક્ષીણ કરી દે છે. પૂર્વકૃત્ પાપોનો ક્ષય કરે છે, અને નવા પાપ કરતા નથી. સદા ઉપશાંત, મમત્વ રહિત, અકિંચન, અધ્યાત્મવિધાના અનુગામી, જગતના જીવોના માતા અને યશસ્વી છે, શરદઋતુના નિર્મળ ચંદ્રમાની સમાન સર્વથા વિમલ સાધુ સિદ્ધિને અથવા વૈમાનિકપણું પ્રાપ્ત કરે છે - તેમ હું કહું છું.
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬/- ૨૨ થી ૨૯૩
૧૫ વિવેચન - ૨૨ થી ૨૯૩ -
અઢારમું પદ કહ્યું, તે કહેતા ઉત્તરગુણો કહ્યા. હવે ઉક્ત ફળ પ્રદર્શનથી ઉપસંહાર કરતા કહે છે - તે તે ચિત્ત યોગથી આત્માને - શરીરને ક્ષીણ કરી દે છે. ઇત્યાદિ. કેવા જીવને ? યથાવત દશનવાળાને. તેને જ વિશોષથી કહે છે - અનાશનાદિ લક્ષણ તપમાં રત. કેવા તપસ્વી? જેને સંયમ અને આર્જવ ગુણો છે તેવા. - - તેવા પોતાના પૂર્વકૃત પાપોને કંપાવી દે છે અને પ્રત્યગ્ર પાપોને તે સાધુ કરતા નથી. કેમકે તેઓ તેવા અપ્રમત્ત હોય છે. સદા ઉપરાંત અર્થાત્ સર્વકાળે ક્રોધરહિત. સર્વત્ર મમત્ત્વ શૂન્ય, હિરણ્યાદિ મિથ્યાત્વદિ દ્રવ્યભાવ કિંચનતાથી વિમૂક્ત તે અકિંચન. સ્વવિધા - પશ્લોકોપકારિણી ફેવલ વ્યુતરૂપપણાથી સ્વવિધા વડે યુક્ત, શુદ્ધ પારલૌકિક યથવાળા, -x-ભાવમલ સહિત સાધુ સિદ્ધિને પામે અથવા કમ બાકી હોય તો સોધમદિ વિમાનોમાં ઉત્પન્ન થાય છે.
મુનિ દીપરત્નસાગરે કરેલ રાધ્યયન - ૬ - નો ટીકા સહિતનો અનુવાદ પૂર્ણ
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________
દશવૈકાલિકમૂલસૂત્ર-સટીક અનુવાદ ૐ અધ્યયન - ૭ - “વાક્યશુદ્ધિ”
'
X
X
હવે વાશુદ્ધિ નામે અધ્યયન કહે છે. તેનો આ સંબંધ છે - અહીં અનંતર અધ્યયનમાં ભિક્ષાર્થે પ્રવેશતા સાધુને સ્વ આચાર પૂછતા, તેનો જ્ઞાતા હોવા છતાં મહાજન સમક્ષ તેને વિસ્તારથી ન કહે, પણ ઉપાશ્રયમાં ગુરુ કહેશે તેમ કહેવું એ વાત જણાવી, અહીં બતાવશે કે ધર્મકથા કરનારે પહેલાં બોલતાં દોષ અને ગુણ શું થશે, તે જાણીને નિવધ વચન વડે ઉપદેશ આપવો. કહે છે કે - જે સાધુ સાવધ કે નિરવધ વચનનો ભેદ જાણતો નથી, તેને બોલવાની પણ આજ્ઞા નથી, તો ઉપદેશ ક્યાંથી આપે ? આ સંબંધે આ અધ્યયન આવેલ છે - x - તેમાં વાક્યશુદ્ધિ એ દ્વિપદ નામ છે, તેમાં‘વાક્ય' નો નિક્ષેપ કરતા કહે છે -
કર
• નિયુક્તિ - ૨૭૦, ૨૧ વિવેચન .
નિક્ષેપ ચાર ભેદે - નામ, સ્થાપના, દ્રવ્ય અને ભાવથી, વાક્ય વિષયક છે. તેમાં નામ અને સ્થાપના ગૌણ છે. દ્રવ્ય વાક્યમાં તદ્બતિરિક્ત તે ભાષાદ્રવ્ય - બોલનારે ગ્રહણ કરેલ પણ ઉચ્ચારેલ નહીં તે ભાવવાક્ય - ભાષાદ્રવ્ય શબ્દ પણે પરિણત અને ઉંચ્ચાર કરાતા છે. તે વાક્યના એકાર્થક નામો આ છે - વાક્ય, વચન, વાણી, સરસ્વતી, ભારતી, ગૌર્વિક્, ભાષા, પ્રજ્ઞાપની, દેશની વાગ્યોગ અને યોગ.
• નિયુક્તિ - ૨૭૨, ૨૭૩ - વિવેચન -
-
દ્રવ્ય ભાષા ત્રણ ભેદે છે - ગ્રહણમાં, નિસર્ગમાં, પરાઘાતમાં. ગ્રહણદ્રવ્ય ભાષા · કાચ યોગથી ભાષાદ્રવ્યોનું ગ્રહણ નિસર્ગ - તે જ ભાષા દ્રવ્યોનું વાદ્યોગથી બહાર કાઢવું. પરાઘાત - નિસૃષ્ટ ભાષા દ્રવ્યો વડે બીજાને તથા પરિણામ પમાડવા પ્રેરણા કરવાની ક્રિયા. આ ત્રણે ક્રિયા દ્રવ્યયોગના પ્રાધાન્યની વિવક્ષાથી દ્રવ્યભાષા કહેલી છે. ભાવભાષા ત્રણ ભેદે - દ્રવ્ય, શ્રુત, ચાસ્ત્રિમાં. તેમાં દ્રવ્યને આશ્રીને ઉપયુક્ત વડે બોલાય તે દ્રવ્યભાવ ભાષા. એ પ્રમાણે શ્રુતાદિમાં પણ કહેવું. આ ત્રણે પ્રકારની ભાષા બોલનારા દ્રવ્યભાવના પ્રધાનપણાની અપેક્ષાથી ભાવભાષા છે, અને તે ઓધથી આરાધની છે. ચ શબ્દથી તે વિરાધના, ઉભય અને અનુભય છે.
- * - **
હવે ‘આરાધની’ આદિ ભેદ કહે છે -
પરલોકની પીડા ન થાય તે રીતે વસ્તુને કહે તે આરાધની ભાષા. તે દ્રવ્યવિષયા ભાવભાષા તે અન્ય ભાષા. દ્રવ્યથી કોઈ વિરાધની પણ સત્યભાષા હોઈ શકે, કેમકે પરપીડા સંરક્ષણ ફળ ભાવ આરાધના છે. મૃષા ભાષા વિરાધની છે. તે દ્રવ્યને અન્યથા કહેવું તે વિરાધના, મિશ્ર તે સત્યામૃષા ભાષા. અસત્યામૃષા તે ન આરાધની - ન વિરાધની. આ બધાનું સ્વરૂપ ઉદાહરણોથી સ્પષ્ટ થશે. તેમાં સત્યા ભાષા કહે છે -
• નિયુક્તિ - ૨૦૭૪, ૨૭૫ વિવેચન -
સત્ય વાક્ય દશ પ્રકારે છે (૧) જનપદ સત્ય - વિવિધ દેશમાં બોલાતી ભાષા, ત્યાં તેવો વ્યવહાર ચાલતો હોવાથી તે - તે દેશ માટે તે જનપદ સત્ય છે. (૨) સંમત
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________
10
રાધ્યo 8 ભૂમિકા સત્ય- કુમુદ, કુવલય, ઉત્પલ, તામરસ એ ચારે સમાન કાદવમાં ઉત્પન્ન થાય છે, છતાં અરવિંદને જ પંક્સ કહે છે. (૩) સ્થાપના સત્ય- મુદ્રામાં કોતરાતા અક્ષરે, જેમકે આ સો રૂપિયાની નોટ છે. (૪) નામ સત્ય - જેમકે ધનને ન વધારતો છતાં “ધનવર્ધન’ નામ હોય, (૫) રૂપસત્ય - ગુણ ન હોવા છતાં તેવું રૂપ હોય છે. (૬) પ્રતીત્ય સત્ય અનામિકાનું દીર્ઘત્વ કે હસ્તત્વ - X-(9) વ્યવહાર સત્ય -અનુદરા કન્યા, જેમ સુંદર કન્યા માટે અથવા ગર્ભ ન રહેતો હોય તેને કહે છે. (૮) ભાવ સત્ય ઘોળો બગલો, પાંચ વણોં છતાં શ્વેત વર્ણ મુખ્ય છે માટે (૯) યોગ સત્ય - છત્રના યોગથી છત્રી. (૧૦) ઓપમ સત્ય સમુદ્ર જેવું તળાવ.
હવે મૃષા વાક્ય કહે છે. (૧) ક્રોધ નિવૃતા- જેમ ક્રોધાભિભૂત પિતા કહે - તું મારો પુત્ર નથી. (૨) માન નિમ્રતા - અભિમાન જૂઠું બોલે તે, (3) માયા નિમ્રતા - માયાથી અસત્ય (૪) લોભ નિમ્રતા - વાણીયા, લેવા-વેરાવાના ભાવ જૂદા બતાવે છે. (૫) પ્રેમ નિમ્રતા - રાગથી કહે કે હું તારો દાસ છું (૬) દ્વેષ નિમ્રતા - ઈષ્યથિી જૂઠું બોલે (૭) હાસ્ય (૮) ભય (૯) કથા (૧૦) ઉપઘાત એ ચારે મૃષા ભાષા એ પ્રમાણે સમજી લેવી.
• નિર્યુક્તિ - ૨૬ - વિવેચન :
હવે સત્યામૃષા અથતુ મિશ્રા ભાષા કહે છે. (૧) ઉત્પન્ન મિશ્રા - જેમ કોઈ નગરમાં દશ બાળકો જન્મ, તેને ઓછા કે વધુ કહે. (૨) વિગત મિશ્રા - એ પ્રમાણે મરણને આશ્રીને પણ મિશ્ર ભાષા જાણવી. (૩) મિશ્રા સત્યાગૃષા - જેમાં જન્મ - મરણ બંનેને આશ્રીને મિશ્રા ભાષા બોલાય. (૪) જીવ મિશ્રા - જીવતા અને મરેલા કૃમિ હોવા છતાં જીવતા છે તેમ કહેવું. (૫) અજીવ મિશ્રા - તે જ રીતે અજીવ વિષયક સત્યા મૃષા બોલે. (૬) જીવાજીવ મિશ્રા - જીવ અને અજીવ બંનેના વિષયમાં આવી મિશ્ર ભાષા બોલે. (૭) અનંત મિશ્રા - અનંત વિષયક જે સત્યામૃષા, જેમકે મૂળ, કંદ આદિનાં પાંદડામાં પ્રત્યેક વનસ્પતિના જીવો હોય તે બધાંને અનંતકાય કહેવાથી અનંત મિશ્ર. (૮) પરીત મિશ્રા - અનંત મિશ્રાની જેમ અહીં પ્રત્યેક કહે. (૯) અદ્વામિશ્રા - કાળ વિષયક સત્યામૃષા, જેમકે સાત્રિના પહેલા પ્રહરે અડધી રાત થઈ ગઈ તેમ કહેવું. (૧૦) અદ્ધદ્ધ મિશ્રા - દિવસ અને રાત્રિનો એક ભાગ, તે સંબંધમાં મિશ્ર વાક્ય બોલવું તે હવે અસત્યામૃષા ભાષા કહે છે -
• નિર્યુક્તિ • ૨૭૭, ૨૭૮ - વિવેરાન •
(૧) આમંત્રણી - હે દેવદત્ત ! તેમાં સાયુ કે જૂઠું કશું નથી. (૨) આજ્ઞાપની - આમ કરો. (૩) યાચની - ભિક્ષા આપો. (૪) પૃચ્છની - આમ કઈ રીતે ? (૫) પ્રજ્ઞાપની - હિંસા પ્રવૃત્ત દુઃખી થાય છે. (૬) પ્રત્યાખ્યાની - અદિત્સા ભાષા. (૭) ઇચ્છાનુલોમા - સહજ પ્રશ્નના ઉત્તરમાં ‘હા’ કહે. (૮) ભાષા.
અનભિગૃહીતા ભાષા - અર્થ વગરની ભાષા, જેમકે તુત્ય. અભિગૃહિતા ભાષા - અર્ચયુક્ત ભાષા, જેમકે - ઘટ. સંશયકરણી ભાષા - અનેક અર્થ સાધારણ ભાષા,
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૪
દશવૈકાલિકમૂલસૂત્ર-સટીક અનુવાદ જેમકે - સેંધવ. વ્યાકૃતા- પ્રગટ ભાષા, જેમકે દેવદત્તનો ભાઈ. આવ્યાકૃતા - અપ્રગટ અર્થ વાળી, જેમકે - બાળકોની પીઠ થાબડે.
અસત્યામૃષા ભાષા કહી. હવે ઓધથી આનો વિભાગ કહે છે - • નિયુક્તિ - ૨૭૯ થી ૨૮૧ - વિવેચન -
સત્ય આદિ ભેદવાળી બધી ભાષા બે ભેદે છે - પર્યાપ્ત અને અપર્યાપ્ત એક પક્ષમાં સત્યા કે અસત્યા સ્થપાય તે પર્યાપ્તા, તે વ્યવહાર સાદની છે. તેથી વિપરીત તે અપર્યાપ્તા. જેમાં સત્યામૃષા અને અસત્યામૃષા ભાષા આવે, જે સ્વવિષયક વ્યવહાર સાદતી નથી. દ્રવ્યભાવ ભાષા કહી, હવે શ્રુતભાવ ભાષા કહે છે -
મૃતધર્મ વિષયક ભાવ ભાષા ત્રણ ભેદે છે – સત્યા, મૃષા અને અસત્યામૃષા. સમ્યગદૈષ્ટિ જ આગમમાં ઉપયુક્ત થઈ બોલે તે સત્ય. તે જ સમ્યગદષ્ટિ જીવ આગમમાં ઉપયોગ વિના અમાદાદિથી જે કંઈ યુતિરહિત બોલે તે મૃષા ભાષા. - - મિથ્યાષ્ટિ પણ તે પ્રમાણે ઉપયુક્ત કે અનુપયુક્ત થઈને બોલે તે મૃષા જ છે. • x
• નિર્યુક્તિ - ૨૮૨, ૨૮૩ - વિવેચન -
અસત્યામૃષા તે આગમની જે પરાવર્તન કરવી, તેની આમંત્રણ આદિ ભાષાના રૂપ પણે હોવાથી તે જ છે. પણ અવધિજ્ઞાન આદિ ત્રણમાં જે ઉપયોગ રાખતો બોલે તે અસત્યામૃષા જાણવી. કેમકે આમંત્રણી ભાષા માફક તેવા અધ્યવસાયમાં તેની પ્રવૃત્તિ છે. હવે ચાસ્ત્રિ વિષયક ભાષા કહે છે -
સત્યા અને મૃષામાં ચાસ્ત્રિ ળિષયમાં બે જ ભાષાઓ જાણવી. ચાસ્ત્રિ પરિણામ વાળાને તેની વૃદ્ધિના નિબંધન રૂપ ભાષા તે દ્રવ્યથી અને બીજી ભાવમાં હોય છે. તે સત્ય ભાષા છે, કેમકે સજ્જનોનું હિત કરે છે. મૃષા તે ચા િરહિતની તેની વૃદ્ધિના નિબંધનરૂપ જાણવી હવે શુદ્ધિ કહે છે -
• નિર્યુક્તિ - ૨૮૪ થી ૨૮૮ -
શુદ્ધિ ચાર પ્રકારે - નામશુદ્ધિ, સ્થાપનાશુદ્ધિ, દ્રવ્યશુદ્ધિ અને ભાવશુદ્ધિ. આ પ્રત્યેકની પ્રરૂપણા કરવી. તેમાં પહેલા બે છોડીને હવે દ્રવ્યશુદ્ધિ કહે છે - દ્રવ્યશુદ્ધિ ત્રણ ભેદે છે. તદ્રવ્યશુદ્ધિ, આદેશ દ્રવ્યશુદ્ધિ અને પ્રાધાન્ય દ્રવ્યશદ્ધિ. (૧) જે દ્રવ્ય બીજા દ્રવ્ય સાથે જોડાયા વિના શુદ્ધ થાય તે તદ્રવ્યશુદ્ધિ. (૨) આદેશથી મિશ્ર થાય તે આદેશ દ્રવ્યશુદ્ધિ, બે ભેદે છે - અન્યત્વથી અને અનન્યત્વથી. અન્યત્વ - જેમકે શુદ્ધ વસ્ત્ર ધારી દેવદત્ત. અનન્યવ - જેમકે, શુદ્ધ દાંતવાળો દેવદત્ત. હવે પ્રાધાન્ય દ્રવ્યશુદ્ધિ કહે છે - વર્ણ, ગંધ, રસ, સ્પર્શમાં જે મનોજ્ઞતા એટલે કમનીયતા કે યથાભિપ્રાય અનુકૂળતા તે પ્રાધાન્ય શુદ્ધિ. જેમકે પ્રાયઃ સફેદ વર્ણ, મધુર રસ આદિ સૌને ગમે છે. • • હવે ભાવશુદ્ધિ -
ભાવશુદ્ધિ પણ ત્રણ ભેદે છે - (૧) તે જ ભાવમાં તે તદ્ભાવશુદ્ધિ. આદેશથી તે આદેશ ભાવશુદ્ધિ, પ્રાધાન્યથી તે પ્રાધાન્ય ભાવશુદ્ધિ, તેમાં અનન્યભાવશુદ્ધિ તે
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૫
અધ્ય૦ ૭ ભૂમિકા તભાવશદ્ધિ - જેમાં બીજા ભાવની સહાયન હોય. જેમકે ભૂખ્યાને અન્નનો અભિલાષ થાય. આદેશ મિશ્રા શુદ્ધિ તે અન્યાન્ય વિષયા છે. અહીં બે ભેદ છે - અન્યત્વ અને અનન્યત્વથી. - *- હવે પ્રધાનભાવશુદ્ધિ કહે છે -
દર્શન, જ્ઞાન, ચાસ્ત્રિ અને ત૫ સંબંધી જે વિશુદ્ધિ તે પ્રાધાન્ય આદેશ છે. આ દર્શનાદિના આદિશ્યતામાં પ્રધાન, તે પ્રધાનભાવ શદ્ધિ, દર્શનાદિમાં ક્ષાયિક જ્ઞાન, દર્શન, ચાબિ, તપ પ્રધાન ભાવશુદ્ધિ. આ ચારેના પ્રભાવે સાધુ કર્મમળથી વિશુદ્ધ થાય છે તેથી તેને પ્રધાન ભાવશુદ્ધિ કહે છે. તે વિશુદ્ધિ થતાં મુક્ત થાય છે. શુદ્ધિ કહી. ભાવશુદ્ધિ વડે અહીં અધિકાર છે, તે વાક્યશુદ્ધિથી થાય છે.
• નિર્યુક્તિ - ૨૮૯ થી ૨૯૩ -
જેનાથી વાક્ય શુદ્ધ બોલાય, તેનાથી સંયમની શુદ્ધિ થાય છે. શુદ્ધિ એટલે નિર્મળ થવું, પણ હિંસા અર્થ ન લેવો. આત્મામાં કલુષભાવ જે દુષ્ટ અભિસંધિરૂપ છે, તે ન લેવો. તે કારણે આ પ્રવચનમાં ભાવ શુદ્ધિનું નિમિત્ત વાશુદ્ધિ છે, તેથી તેમાં પ્રવર્તન કરવું.
વચનવિભકિતમાં કુશળ એટલે બોલવા યોગ્ય અને ન બોલવા યોગ્ય એ બે પ્રકારે જાણનારો, તે પ્રમાણે બોલીને સંયમમાં વર્તનારો અને અહિંસાપ્રવૃત્ત ચિત્તવાળો છે. તેણે - x- ખરાબ વાક્યનું જ્ઞાન મેળવવા પણ પ્રયત્ન કરવો, જેથી ખરાબ વચન બોલવાથી વિરાધના થાય તો પરલોકમાં પીડા થાય તે ખ્યાલ રહે. - *- X
વચન વિભકિતમાં અકુશળ એટલે આ બોલવું કે ન બોલવું તેનાથી અજાણ. તે ઉત્સગદિ ભેદથી અજાણ્યો, જો કંઈ બોલીને મૌન રહે, તો વાકગુનિ ન પામે. તેથી વિપરીત વચન વિભક્તિનો જ્ઞાતા, ઉત્સગાદિ ભેદ વચનને જાણનારો આખો દિવસ બોલવા છતાં સિદ્ધાંત વિધિથી બોલતો વાયુપ્ત જ છે. હવે વચન વિભક્તિમાં જે કુશળ છે, તેની ઓધથી વચનવિધિ કહે છે.
વચન ઉચ્ચારણ કાલે બુદ્ધિ વડે વિચારીને પછી બોલે. જેથી મારું વચન કોઈને પીડાકારી ન થાઓ - x• બુદ્ધિને અનુસારીને વિચારીને બોલે હવે સૂત્ર આલાપકનો અવસર છે. તેથી સૂત્ર કહે છે -
• સૂત્ર - ર૯૪ થી ૨૯૭ -
(૯૪) પ્રજ્ઞાવાન સાધુ સારે ભાષાને બધા પ્રકારે જાણીને બે ઉતમ ભાષાનો શુદ્ધ પ્રયોગ કરવો શીખે અને બે ભાષાઓ સર્વથા ન બોલે. (૨૯૫) જે ભાષા સત્ય પણ અવક્તવ્ય છે, જે સત્યામૃષા અને મૃષા છે તથા જે અસત્યા મૃષા છે પણ તીર્થકર દેવો દ્વારા અનાજીર્ણ છે, તેને પણ પ્રજ્ઞાવાન સાધુ ન બોલે. (ર૯૬) જે અસત્યામૃષા અને સત્યભાષા અનાધ, સાકર્કશ અને અસંદિગ્ધ છે, તેને સમ્યફ પ્રકારે વિચારીને બોલે. (૨૯) સત્યામૃષા ભાષા પણ ન બોલે, જેનો અર્થ આમ છે કે બીજો ? એ પ્રમાણે સંદિગ્ધ હોય.
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૬
દશવૈકાલિકમૂલસૂત્ર-સટીક અનુવાદ વિવેચન - ૨૯૪ થી ૨૯૭ -
ભાષા ચાર ભેદે જ છે. તેના સિવાયની કોઈ ભાષા નથી. સત્યાદિ ભાષાને બધાં પ્રકારોથી જાણીને બુદ્ધિમાન સાધુ સત્ય અને અસત્યામૃષા બે જ ભાષા બોલે. શુદ્ધ પ્રયોગમાં જેના વડે કર્મો ઓછાં થાય તે જ વિનય, એમ જાણી પહેલી બે ભાષા બોલે. પણ મૃષા કે સત્યામૃષા ભાષા સર્વથા ન બોલે. તે વિનયને જ કહે છે - જે સત્યા ભાષા છે, તે પદાર્થના તત્ત્વ અંગીકાર કરીને સાવધપણે હોય તે ન બોલવી. - xસત્યામૃષા, જેમકે દશ બાળકો જમ્યા આદિ, મૃણા ભાષા સંપૂર્ણપણે અને જે તીર્થકર ગણધરો વડે અનાચરિત અસત્યામૃષા ભાષા પણ અવિધિપૂર્વક સ્વરાદિ પ્રકારથી પ્રજ્ઞાવાન સાધુ ન બોલે.
ન બોલવા યોગ્ય ભાષા કહી, હવે બોલવા યોગ્ય ભાષા કહે છે- અસત્યામૃષા અને સત્યા ભાષા, તે પણ સાવધ અને કર્કશ હોઈ શકે, તેથી કહે છેઅપાય અને અતીશય ઉક્તિથી મત્સર રહિત સ્વપર ઉપકારી ભાષા બુદ્ધિથી વિચારીને, સંદેહ સહિત, વિના વિલંબે બીજા સમાજે તેવી ભાષામાં પ્રજ્ઞાવાનું સાધુ બોલે.
હવે સત્યા તથા અસત્યામૃષા ભાષાના પ્રતિષોધાર્થે કહે છે -- *- જે વયન વડે મોક્ષ, જે શાશ્વત છે, તેને નીચું પાડે એટલે સાધુને મોક્ષગુણ પામવા ન દે, તેવું કર્કશ અને સાવધ વાચન જે સત્યામૃષા છે, તે ન બોલે અને તે વચન સત્ય હોય તો પણ ન બોલે. (શંકા) સત્યામૃષાના નિષેધથી તેવી સત્યાભાષાનું સાવધત્વ પણ સમજાઈ જાય છે, તો અલગ કેમ કહ્યું? મોક્ષ પીડા કર એવું સૂમ પણ અર્થને સ્વીકારીને કોઈપણ ભાષા ન બોલવીં, તેવો અતિશય બતાવે છે.
• સુખ - ર૮ થી ૩૦૦ -
(૨૯૮) જે મનુષ્ય સત્ય દેખાતી અસત્ય વસ્તુનો ક્ષય કરીને બોલે છે, તેનાથી પણ તે પાપથી સ્પષ્ટ થાય છે, તો જે મૃષા બોલે છે, તેના પાપનું કહેવું જ શું ? (૨૯૯) તેથી અમે જઈશું, અમે કહીશું, અમારું અમુક કામ વય થશે, હું કરીશ કે આ તે અવશ્ય કરશે. (૩૦૦) આ અને આવી બીજી ભાષાઓ જે ત્રણે ફાળ સંબંધમાં શક્તિ હોય તેને વૈર્યવાન સાધુ ન બોલે.
• વિવેચન - ૨૯૮ થી ૩૦૦ -
હવે મષાભાષા સંરક્ષણાર્થે કહે છે- અતધ્ય વસ્તુ મૂર્તિ રૂપે બોલે અર્થાત્ પુરુષ વેશમાં રહેલ સ્ત્રી, પુરુષની ભાષા બોલતી હોય, ત્યારે કોઈ જ્ઞાતા કહે કે આ સ્ત્રી ગાય છે કે આવે છે. આવું બોલનાને બોલવાના સમયે જ જૂઠ બોલવાનું પાપ બંધાઈ જાય છે. તો જાણીને જીવોપઘાતકારી ભાષા બોલનારને કેટલો દોષ લાગે ? તે અમૂર્ત વસ્તુ અંગીકાર કરીને બોલતો પણ બંધાય છે. જેમકે - અમે કાલે અહીંથી જઈશું જ ઇત્યાદિ - X• જે ભાષા - x- ભાવિષ્યકાળ વિષયક હોય, તેમાં અંતમુહૂર્નાદિ ઘણાં વિપ્ન પણે છે તેથી તે ભાષા ત્રણે કાળમાં શંકાવાળી છે. - x x- એ પ્રમાણે જે આવી
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________
૭ ! - | ર૮ થી ૩૦૦
૧૭ શકિતા ભાષા છે, તેનો પણ ધીર પુરુષ ત્યાગ કરે. કેમકે જો ખોટું પડે તો જૂઠનો દોષ લાગે અને વિજ્ઞ થતાં ન જવાય તો ગૃહસ્થો નિંદા કરે. તેથી સાધુએ અવસર મુજબ જ બોલવું.
• સૂત્ર - ૩૦૧ થી ૩૦૩ -
(૩૦) અતીત, વર્તમાન અને અનાગત કાળ સંબંધી છે અને ન જાણતો હોય, તે વિષયમાં “આ એ પ્રકારે છે” તેમ ન બોલે. (૩ર) અથવા જેના વિષયમાં શશ હોય ત્યાં “આ એ પ્રકારે છે” તેમ ન કહે. (૩૦૩) પરંતુ ત્રણે કાળ સંબંધી જે અર્થ નિઃશંકિત હોય, તેના વિષયમાં આ એ પ્રકારે છે” વો નિર્દેશ કરે.
• વિવેચન - ૩૦૧ થી ૩૦૩ -
સૂત્રાર્થ કહેલ જ છે. વિશેષ વૃત્તિ આ પ્રમાણે - અતીત - ભૂતકાળમાં, પ્રત્યુત્પન્ન - વર્તમાન કાળમાં, અકાતે - ભાવિ કાળમાં. જે અર્થને પોતે બરાબર ન જાણે, તે ન બોલે. આનાથી અજ્ઞાત ભાષણનો પ્રતિષોધ કર્યો. શંકાવાળી વાતમાં પણ નિશ્ચયાત્મક ન બોલે. આના વડે શંકિત ભાષાનો પ્રતિષોધ કર્યો. જો નિઃશંકિત હોય તો અનવધ વચન બોલે.
બીજા આચાર્ય કહે છે - તેમાં પરિમિત વાચાનો નિર્દેશ છે. • સૂત્ર - ૩૦૪ થી ૩૧૩ -
(૩૦૪ થી ૩૦૬) તે પ્રમાણે જે ભાષા કઠોર હોય, ઘણાં પ્રાણીનો ઘાત કરનારી હોય, તે સત્ય હોય તો પણ ન બોલવી, તેનાથી પાપકર્મનો બંધ થાય છે. એ પ્રમાણે કાણાને કાણો, નપુંસકને નપુંસક, રોગીને રોગી, ચોરને ચોર ન કહે. ઉક્ત સાથી કે બીજા એવા અર્થથી કોઈ પાણી પીડિત થાય છે, તે અર્થન આચાર સંબંધી ભાવદોષને જાણનાર પ્રજ્ઞાવાન સાધુ કદાપિ ન બોલે.
(૩૦૭) એ પ્રમાણે જ પSHવાન સાધુ રે ગોલ ! રે લોલ ! ઓ કુતરા હે ભિખારી | ઇત્યાદિ ન બોલે. (૩૦૮ થી ૩૧૦) સ્ત્રીને હે દાદી ! હે નાની I હે માં ! હે માસી ! હે પુત્રી ! એમ ન બોલાવે. તથા હે હાલા ! હે હલે ! હે
# ! હે હે ! હે ગોલે આવા શબ્દોથી પણ ન બોલાવે. પરંતુ ચણાયોગ્ય ગુણ, દોષ, વલ આદિનો વિચાર કરીને એકવાર કે વારંવાર તેeીને તેના નામ કે ગોત્રથી આમંત્રિત કરે.
(૩૧૧ થી ૩૧૩) પુરુષને હે દાદા ! હે નાના હે પરદાદા હે પિતા હે કાકા ! હે મામા ઇત્યાદિ નામોથી કે હે હલ ! હે અશ્વ ! હે ભટ્ટ ! હે સ્વામી ! હે હોલ ! હે ગોલા હે વૃષલ ! એવા શબ્દોથી આમંબિત ન કરે. પરતુ યથાયોગ્ય ગુણ, દોષ, વય આદિનો વિચાર કરી એકવાર કે વારંવાર તેમના નામ કે ગોત્રથી બોલાવે. 35 12]
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૭૮
દશવૈકાલિકમૂલસૂત્ર-સટીક અનુવાદ • વિવેચન - ૩૦૪ થી ૩૧૩ •
તે પ્રમાણે જ નિષ્ફર, ભાવ સ્નેહરહિત, મહાભૂતોપઘાતવતી ભાષા ન બોલે. જેમ કોઈ કુળપુત્રને કહેવું કે તું દાસ છો. એ પ્રમાણે બહારથી સત્ય દેખાતી, તેવા ભાવવાળી ભાષા ન બોલવી કે જે ભાષાથી અકુશલ બંધ થાય છે. તે પ્રમાણે કાણાને કાણો ઇત્યાદિ ન કહેવો. કેમકે તેનાથી અપતિ, લજ્જાનાશ, સ્થિર રોગબુદ્ધિ આદિ વિરાધનાદિ દોષ સંભવે છે. એ પ્રમાણે બીજું કંઈપણ બોલતા તે બીજા દુઃખ પામે. તેવા કોઈપણ પ્રકારે બીજાનું મન દુ:ખાતું હોય તો આચારભાવના દોષને જાણનારો, મર્યાદાવતી સાધુ ન બોલે. તે પ્રમાણે હોલ, ગોલ ઇત્યાદિ ભાષા પણ પ્રજ્ઞાવાન સાધુ ન બોલે. આ હોલાદિ શબ્દો છે - તે દેશ પ્રસિદ્ધ નૈપ્પયદિ વાચક શબ્દો હોવાથી તેનો પ્રતિષેધ કર્યો.
એ પ્રમાણે સ્ત્રી-પુરુષનો સામાન્યથી ભાષણ પ્રતિષેધ કરીને હવે સ્ત્રીને આશ્રીને કહે છેઃ- હે આર્ચિકા, હે અંબા ઇત્યાદિ આ આમંત્રણ વચનો છે, બાકી સૂત્રાર્થમાં કહ્યું છે. વળી હે હલે !હે ભટ્ટ ! તથા હે ગોલે આ બધાં વિવિધ દેશની અપેક્ષાથી આમંત્રણ વચનો છે, જે ખુશામતના કે તોછડાઈના વચનો છે. તેથી સ્ત્રીઓને આવા શબ્દોથી આમંત્રવી નહીં. એ રીતે બોલાવતા તેણીને પ્રેમ કે દ્વેષ થાય અને પ્રવચનની લાઘવતા થાય છે. જો તેમ ન બોલાવે, તો કેમ બોલાવે? કારણ વશાત તેણીને નામથી બોલાવે. નામ ન આવડે તો ગોત્રથી બોલાવે. વય, દેશ, ઐશ્વર્યાદિ અપેક્ષાથી ગુણ - દોષ વિચારીને બોલાવે. - *- - અથવા લોકોપઘાત ન થાય, તેમ બોલાવે. સ્ત્રીને આશ્રીને આલાપના કહી, હવે પુરૂષને આશ્રીને કેમ બોલાવે? તે કહે છે -
હે આચકા હે પ્રાર્થક ! ઇત્યાદિ, ભાવાર્થ સ્ત્રીઓની માફક જ જાણવો. હે હલ! હે ભર્તા ! હે ગોલ ! ઇત્યાદિ સંબોધન વડે પુરુષને ન બોલાવે. અહીં પણ ભાવાર્થ આદિ પૂર્વવત્ જાણવું.
• સૂત્ર - ૩૧૪ થી ૩૧૮ -
(૩૧૪ થી ૩૧૬) પંચેન્દ્રિય પ્રાણી જ્યાં સુધી તે માદા છે કે નર, તે નિશ્ચયથી ન જાણે, ત્યાં સુધી તેને “જાતિ' થી ઓળખાવે. એ પ્રમાણે મનુષ્ય, પશુ-પક્ષી કે સપદિને જોઈને આ સ્થળ છે કે બહુ જાડો છે, વધ્યા છે કે પાક્ય છે એ પ્રમાણે ન બોલે. પ્રયોજનથી બોલવું પડે તો તેને પરિતૃદ્ધઉપાચિત, સંભાત, પીક્ષિત, મહાકાય ઇત્યાદિ કહે. (૩૧૭, ૩૧૮) એ પ્રમાણે પ્રજ્ઞાવાન મુનિ -આ ગાય મહાકાય યોગ્ય છે, વાછડા નાથવા યોગ્ય ફે વાહ છે, રથ યોગ્ય છે. એ પ્રમાણે ન બોલે. બોલવું જ પડે તો આ યુવાન બળદ છે. આ દૂધ દેનારી છે કે આ લઘુ કે મોટો કે સંવહન બળદ છે, એ પ્રમાણે બોલે.
• વિવેચન - ૩૧૪ થી ૩૧૮ - હવે પંચેન્દ્રિય તિર્યંચને આશ્રીને બોલવાની વિધિ કહે છે. ગાય આદિ પ્રાણીને
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨ | · | ૩૧૪ થી ૩૧૮
૧૭:
માર્ગમાં રહેલ જોઈને આ ગાય જ છે, બળદ નથી, એમ વિશેષથી જાણ્યા વિના ન બોલે. માર્ગમાં પ્રશ્નાદિ પ્રયોજન ઉત્પન્ન થતાં જાતિને આશ્રીને બોલે. જેમકે ગોરૂપ જાતિ આદિ. અન્યથા વિપરીત લિંગે બોલાતા મૃષાવાદનો દોષ લાગે. ગોવાળને પણ દ્વેષ થાય. અહીં આક્ષેપ - પરિહાર કહે છે -
(શંકા) જો લિંગભેદથી દોષ લાગે તો પૃથ્વી વગેરે નપુંસક હોવા છતાં કેમ પુરુષ કે સ્ત્રી નિર્દેશ પ્રવર્તે છે. જેમકે પત્થર, માટી, કરક, જ્વાલા, મુર્મુર, કૃમિ, જળો, કીડી, ભ્રમર ઇત્યાદિ ? આચાર્ય કહે છે - જનપદ સત્ય અને વ્યવહાર સત્યથી એમ કહેવામાં દોષ નથી. પરંતુ પંચેન્દ્રિયોમાં આ વાત સ્વીકાર્ય નથી. ગોવાળ આદિ પણ આ ભેદો જાણે છે, તેની વિપરીત બોલવાથી તેમને સાધુ પ્રત્યે અપ્રીતિ જન્મે છે.
તે પ્રમાણે મનુષ્યમાં વૃદ્ધ આદિ હોય, પશુમાં બકરો, પક્ષીમાં હંસ આદિ, સરિસૃપાદિમાં, આ અત્યંત માંસલ છે, પ્રકર્ષથી મેદવાળા છે. વધ યોગ્ય કે પકાવવા યોગ્ય છે, ઇત્યાદિ ન બોલે, તેનાથી અપ્રીતિ, અવ્યાપત્તિ, આશંકાદિ દોષ થાય છે. કારણ ઉત્પન્ન થાય તો આમ બોલે - આ શરીરે સ્થૂળ છે ઇત્યાદિ - x + x - બોલે. પણ અન્ય ભાષાનો ત્યાગ કરે.
તે પ્રમાણે ગાયોને દોહવાનો સમય થયો છે, ગોધલા નાથવા યોગ્ય છે, રથમાં જોડવા યોગ્ય છે, ઇત્યાદિ ભાષા ન બોલે, કેમકે તેથી અધિકરણ અને લાધવ આદિ દોષ લાગે. કારણે બોલવું જ પડે તો - આ ગોધો યુવાન છે, કે નાનો છે અથવા ગાય રસદા છે ઇત્યાદિ સૂત્રાર્થમાં કહ્યા પ્રમાણે બોલે.
♦ સૂત્ર
૩૧૯ થી ૩૨૮
1
(૩૧૯ થી ૩૨૨) આ પ્રકારે ઉદ્યાનમાં, પર્વતો પર, વનોમાં જઈને મોટા વૃક્ષોને જોઈને પ્રજ્ઞાવાન સાધુ આમ ન બોલે કે આ વૃક્ષ પ્રાસાદ, સ્તંભ, તોરણ, ઘર, પરિધ, અર્ગલા, નૌકા, જલકુડી યોગ્ય છે. પીઠ, કાજપત્ર, હળ, મયિક, સંત્રયષ્ટિ, ગાડીના પૈડાની નાભિ કે ગંડિકા માટે આ કાષ્ઠ ઉપયુક્ત થઈ શકે છે, તેમ ન બોલે. આસન, શયન, યાન અને ઉપાશ્રય માટે ઉપયુક્ત કોઈ કાષ્ઠ છે - એવી ભૂતોપઘાતી ભાષા પ્રજ્ઞાસંપન્ન સાધુ ન બોલે.
19
(૩૨૩, ૩૨૪) કારણવશ ઉધાન, પર્વત કે વનોમાં હોય તો તે પ્રજ્ઞાવાન સાધુ ત્યાંના મોટા વૃક્ષ જોઈને એમ બોલે કે આ વૃક્ષો ઉત્તમ જાતિના, દીર્ઘ, ગોળ, મહાલય, શાખા અને પ્રશાખાવાળા, દર્શનીય કહે. (૩૨૫, ૩૨૬) તથા આ ફળ પરિપક્વ થયા છે, પકાવીને ખાધ છે, એ પ્રમાણે સાધુ - સાધ્વી ન બોલે, તથા આ ફળ કાલોચિત છે, તેમાં ગોટલી બંધાણી નથી, આ બે ટુકડા કરવા યોગ્ય છે, આ પ્રમાણે પણ ન બોલે. બોલવું જ પડે તો આ વૃક્ષ ફલોનો ભાર સહન કરવા અસમર્થ છે, બહુ નિર્વર્તિત ફળવાળા છે, બહુ સંભૂત કે ભૂતરૂપ છે, એમ બોલે.
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૦
દશવૈકાલિકમૂલસૂત્ર-સટીક અનુવાદ (૩૨૩, ૩૨૮) એ પ્રમાણે આ ધાન્ય - ઓષધિ પાકી ગઈ છે, વીતી કે છાલવાની છે, કાપવા કે મુંજવા કે સેકીને ખાવા યોગ્ય છે, તેમ ન કહે. જે યોજનાવાશ બોલવું જ પડે તો આ પાધિઓ સરિત, પ્રાયઃ નિષ્પ, સ્થિરીભૂત, ઉપવાતથી પાર થઈ છે, કર્ણ ગર્ભમાં છે કે બહાર નીકળેલ છે. સાથવા પરિપક્વ બીવાળા થયા છે, તેમ બોલે.
• વિવેચન - ૩૧૯ થી ૩૨૮ -
સૂત્રાર્થ કહેલ જ છે. અહીં માત્ર વિશેષ વૃત્તિ જ નોંધીએ છીએ - ઉધાન - જનક્રીડા સ્થાન, મહ - મોટા પ્રમાણવાળા, પ્રજ્ઞાવાન - સાધુ, અi - (આ વૃક્ષો) પર્યાપ્ત છે. કોના માટે ? પ્રાસાદાદિ બનાવવા માટે. અહીં એક તંભવાળો તે પ્રાસાદ. સ્તંભ તે થાંભલો. તોરણ - નગરના તોરણ, ગૃહ – કુટિર. પરિઘ - નગરના દ્વારમાં, અર્ગલા - ગોપુરકના પાટાદિનો આગળીયો. ઉદકદ્રોણી - આરહટ્ટની જલવારિકા - - ચંગબેર - કાષ્ઠપાત્રી, મંગલ - હળ. મયિક - વાવેલ બીજોનું આયછાદન. કામ -- શકી, રથ કે ચંડિકાના ચક્રનો મધ્યભાગ. ગરિકા - સોનીની અધિકરણી કે સ્થાપની. આસન - આનંદક, શયન - પથંકાદિ. ચાન - યુગ્ય આદિ, ઉપાશ્રય - વસતિ કે દ્વાર પાસાદિમાં આ વૃક્ષો યોગ્ય છે. આવી સત્વોને પીડાકારી ભાષા પ્રજ્ઞાવાન સાધુ ન બોલે. તેનાથી તે વનસ્વામી શ્વેતસદિ કોપ પામે, વૃક્ષ છેદનની અનુમોદનાનું પાપ લાગે, સાધુઓને બોલવાનું ભાન નથી તેમ કહે.
અહીં વિધિ કહે છે - સૂત્રાર્થમાં કહ્યા મુજબ પૂર્વવત્ બોલે જાતિમંત - ઉત્તમ જાતિના અશોકાદિ, દીર્ણ - નાળિયેરી આદિ, વૃત્ત -- નંદિ વૃક્ષાદિ, મહાલય - વડ આદિ. પ્રજાસ શાખા - ઉત્પન્ન ડાળોવાળા વિટfM - પ્રશાખાવાળા કે દર્શનીય કહે. એ પણ પ્રયોજન હોય, ત્યાં વિશ્રાંતિ લેવા બેઠો હોય તે સાધુએ, બીજા કોઈને માર્ગ બતાવવા કહેવું પડે ત્યારે બોલે, તે સિવાય નહીં.
હવે ફળને આશ્રીને સૂત્ર કહે છે - ફલ - આમ્રફળ, પત્ર- પાકેલા, પાકખાધ - ગોટલી બંધાયેલ, ખાડા નાંખીને કોદરા કે પરાળ નાંખીને પકાવીને ખાવા યોગ્ય. ઇત્યાદિ ન બોલે. અતિશય પાકથી ગ્રહણ કાળીને યોગ્ય છે, અસ્થિ બંધાયા નથી - કોમળ છે, પેશી વગેરે બે ફાડચાં કરવા યોગ્ય છે. ઇત્યાદિ ન બોલે. તેમાં ફળનો નાશ થવો કે ગૃહસ્થ તેમાં વધુ મહેનત કરે કે સાધુને અનુમોદનાનું પાપ લાગે ઇત્યાદિ દોષ
લાગે.
જો બોલવાનું પ્રયોજન હોય તો એમ કહે - અતિ ભારથી આ વૃક્ષો ફળોને ધારણ કરવા સમર્થ નથી, ઇત્યાદિ સૂત્રાર્થવત જાણવું. વિશેષ એ કે - બહુ નિર્વિર્તિત એટલે જેના ઠળીયા બંધાયા છે તેવા ફળો. આના વડે પાકીને ખાવા યોગ્ય છે તેમ કહ્યું. બહુ સંભૂત - અતિશય પાકેલા હોવાથી ગ્રહણ કરવા યોગ્ય છે. આના વડે વેળા' નો ઉચિતાર્થ કહ્યો. ભૂતરૂપ - અબદ્ધ ઠળીયાવાળા અથતિ કોમળ ફળ રૂપ, આના વડે ટાલાદિ અર્થ કહ્યો.
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________
૩ | - } ૩૧૯ થી ૩૨૮
૧૧
ઔષધિ - શાલિ આદિ રૂપ, નીલાવય: થી વાલ, ચોળા આદિ ફળ લક્ષણ કહ્યા. તેને લણવા યોગ્ય આદિ કહેવામાં પૂર્વવત્ દોષો થાય છે. પ્રયોજન કે માર્ગ દેખાડવાદિમાં આ પ્રમાણે કહે - ૪ એટલે ઉગેલા, બહુસંભૂત – નિષ્પન્નપ્રાય, સ્થિર નિષ્પન્ન, ઉત્કૃત - ઉપઘાતથી નીકળેલ, ગર્ભિા - શીર્ષ ન નીકળેલ, પ્રસ્તૂત - શીર્ષ
નીકળેલ ઇત્યાદિ બોલે -
♦ સૂત્ર - ૩૨૯, ૩૩૦ -
એ પ્રમાણે સાધુ સંખડી - જમણવાર અને કૃત્ય - મૃતભોજન જણીને આ કરણીય છે, ચોર વધ્યુ છે, નદી તવા યોગ્ય છે કે ઘાટવાળી છે એવું ન બોલે,જો પ્રયોજનવશ બોલવું પડે તો સંખડીને સંખડી કહે, ચોરને પ્રણિતાર્થ, તીર્થ - ઘાટ ઘણાં સમ છે, એ પ્રમાણે વિચારને બોલે.
• વિવેચન - ૩૨૯, ૩૩૦ -
વચન વિધિના પ્રતિષેધ અધિકારમાં અનુવર્તતું આ બીજું કહે છે - સંખડિ - જેમાં જીવોનું આયુ નાશ પામે છે તે. કરણીય - પિતૃ આદિ માટે કરવું, આવું ન બોલે. આમ બોલતા મિથ્યાત્વ વૃદ્ધિ થાય છે. ચોર વધ્ય છે, એમ ન કહે, તેથી અનુમતિને કારણે નિશ્ચયાદિ દોષ લાગે. આપા એટલે નદી. એવી ભાષા બોલવાથી, અધિકરણ વિધાતાદિ દોષ લાગે. કારણે એ પ્રમાણે બોલે કે - સંખડી એ સંકીર્ણ જમણવાર છે. ઇત્યાદિ સૂત્રાર્થવત્ જાણવું.
સૂત્ર
339 ell 333
.
.
આ નદીઓ જળથી પૂર્ણ ભરેલી છે, શરીરથી તરવા યોગ્ય છે, નૌકા દ્વારા પાર થઈ શકે છે, પ્રાણીઓ કિનારે બેસી સુખેથી તેનું પાણી પી શકે છે - એ પ્રમાણે ન બોલે. પણ પ્રયોજનવશ બોલવું પડે તો પ્રાયઃ જળથી ભરેલી, અગાધ, ઘણી નદીઓના પ્રવાહને હટાવનારી, ઘણાં વિસ્તૃત જળવાળી છે. એ પ્રમાણે પ્રજ્ઞાવાન ભિક્ષુ બોલે.
એ પ્રમાણે સાવધ વ્યાપાર બીજાને માટે કરાયેલ હોય કે કરાતો હોય કે કરાશે, એ પ્રમાણે જાણી મુનિ સાવધ વચન ન બોલે.
• વિવેચન ૩૩૧ થી ૩૩૩ -
વાવિધિનો પ્રતિષેધ અધિકાર જ કહે છેઃ- નદી પૂર્ણ ભરેલી ન કહેવી, કેમકે તેથી તેમાં ઉતરતા માણસો પાછા ઘેર જશે. કાચરણીયા - શરીર તરણ યોગ્યા, એમ ન કહે કેમકે સાધુ વચનને માંગલિક સમજી, લોકો તેમાં પ્રવર્તશે, નાવથી ઉતરવા યોગ્ય છે, એવું ન બોલે, કેમકે તેથી બીજી રીતે વામાં વિઘ્ન થશે, તેમ સમજીને તેમાં પ્રવર્તશે. તેવું જ પાણી પી શકાય તેવો કિનારો બોલવામાં જાણવું. પ્રયોજન હોય તો સાધુ શું બોલે ? ઘણી ભરેલી નદી ઇત્યાદિ સૂત્રાર્થવત્ જાણવું, વિસ્તીર્ણોદક - પોતાના તટને પલાળવામાં પ્રવૃત્ત જળવાળી. ઇત્યાદિ ભાષા સાધુ બોલે. કેમકે આવેલો કોઈ કંઈ પૂછે, ત્યારે “હું નથી જાણતો'' તેમ કહે, તો પ્રત્યક્ષ મૃષાવાદીત્વથી ગૃહસ્થને દ્વેષ
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૨
દશવૈકાલિકમૂલસબ-સટીક આનુવાદ આદિ થાય. વાગવિધિ પ્રતિષેધ અધિકારથી જ આ કહે છે • સાવધ વ્યાપારનું વચન પારકાને માટે ત્રણે કાળ સંબંધી, જાણીને ન બોલે.
• સૂત્ર - ૩૩૪, ૩૩૫ -
કોઈ સાવધકાર્ય થઈ રહેલ હોય તો તેને જોઈને - સારું કર્યું, સારું પકાવ્યું, સારું છે, સારું કરાયું, સારું થયું - મય સુનિષ્ઠિત, સુતષ્ઠિત ઇત્યાદિ સાવધ વયનો મુનિ ન બોલે. પણ બોલવું પડે તો - પ્રયત્નથી પાવેલ છે, છેદેલ છે, કાપેલ છે, એ પ્રમાણે ભલે અગારાદિ કર્મબધ હેતુફ કન્યા સૌંદર્ય જોઈને એમ કહે કે - પ્રયત્નપૂર્વક લાલનપાલન કરાયેલ છે, તથા આ પ્રહાર ગાઢ છે, એવા નિદૉષ વયન બોલે.
૯ વિવેચન - ૩૩૪ થી ૩૩૫ -
ત્યાં રહીને આ પ્રમાણે ન બોલે- સભાની બાંધણી સારી છે. સહમ્રપાકાદિ સુષ્ઠ પક્વ છે. વનાદિ સારી રીતે છેલ્લા છે, ક્ષુદ્રનું ધન સારી રીતે કરાયુ છે, દુશ્મન મર્યો તે ઠીક થયું, અભિમાનીનું ધન ઠીક વપરાયું, કન્યા બહુ સુંદર છે, ઇત્યાદિ સાવધ વચનને મુનિ વર્ષે. કેમકે તેમાં અનુમતિ આદિ દોષ લાગે. નિરવધ વચન ન વર્જી. આણે સારી વૈવાવચ્ચ કરેલ છે. સારું બ્રહ્મચર્ય પાળેલ છે, સારી રીતે સ્નેહબંધન છેધુ છે, આ શૈક્ષનું ઉપકરણ ઉપસર્ગમાં ગયું તે ઠીક, પંડિત મરણથી સાધુ મય તે સારું છે. અપમત્તપણે મુનિપણું પાળી કર્મનો અંત કર્યો તે સારું છે. આ મુનિની ક્રિયા ઘણી સુંદર છે ઇત્યાદિ. હવે આની અપવાદ વિધિ કહે છે -
ગૃહસ્થ પાપ કરીને બનાવેલ વસ્તુમાં મુનિ મૌન રહે. પણ અપવાદે બોલવું પડે તો, જેમકે - બિમાર માટે ઓસડ લાવવા જરૂર કહે કે પ્રયતનથી સારું પકાવેલ છે - Xવન પ્રયત્નથી છેડાયુ છે, જેથી સાધુને લીલું ઘાસ આદિ ન નડે. આ સુંદર કન્યાએ પ્રયત્નોથી દીક્ષા લીધી છે. x
• સૂત્ર - ૩૩૬ થી ૩૩૯ -
(૩૩૬) આ વસ્તુ સર્વોત્કૃષ્ટ છે, બહુમૂલ્ય છે, અતુલ છે, આના જેવી બીજી કોઈ વસ્તુ નથી. આ વસ્તુ અવિષ્ક્રય છે, અવર્ણનીય છે, અમીતિકર છે ઈત્યાદિ વચનો ન બોલે. (૩૩) હું તમારો બધો સંદેશો માવસ કહી દઈશ. અથવા તમે તેને આ બધો સંદેશો આપજે, એમ ન બોલે. પરંતુ પૂર્વાપર વિચારીને બોલે, જેથી કર્મબંધ ન થાય. (૩૩૮) સારું થયું - ખરીધુ, સારું થયું વેચ્યું, આ ખરીદવા યોગ્ય નથી, આ ખરીદવા યોગ્ય છે. આ વસ્તુ લઈલો, આ તેંચી દો આવા વ્યવસાયિક વચનો ન બોલે. (૩૩૯) અલ્યમૂલ્ય કે બહુમૂલ્ય વસ્તુ ખરીદવા કે વેચનાના વિષયમાં પૂછે તો પ્રસંગ ઉપસ્થિત થતાં સાધુ - સાદની નિરવ વચન બોલે.
• વિવેચન - ૩૩૬ થી ૩૩૯ : ક્યારેક વ્યવહારના સંબંધમાં કોઈ પૂછે કે ન પૂછે તો પણ આ પ્રમાણે ન બોલે
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૩
|- | ૩૩૬ થી ૩૩૯ - આ વસ્તુ સ્વભાવથી સુંદર છે, મોંઘુ છે, આવી વસ્તુ બીજે ક્યાંય નહીં મળે, આ અસંસ્કૃત છે, બીજે પણ આ મળે જ છે. આના અનંતગુણ છે, અપ્રીતિકર છે, ઇત્યાદિ ન બોલે તેથી અધિકરણ અને અંતરાયાદિ દોષ લાગે છે. વળી કોઈ કોઈને સંદેશો મોકલ્યો કે તારે આ બધું કહેવું ત્યારે હા, હું કહીશ, એમ ન બોલે. કેમકે તે પ્રમાણે જ
સ્વર - વ્યંજનાદિ કહેવા અશક્ય છે. એ રીતે બીજાને સંદેશો આપવાનો હોય ત્યારે પણ ન બોલે કે - હા હું કહીશ. અસંભવ હોવાથી મૃષાવાદનો દોષ લાગે. તેથી દરેક સ્થાને મુનિએ વિચારણા કરીને બધાં કાર્યમાં જેનો જેટલો સંભવ અને શક્ય હોય તે જ બોલવું.
કોઈકે કંઈક ખરીધુ જોઈને, સારી ખરીદી કરી તેમ ન બોલે. એ રીતે કોઈ કંઈ વેચે તો તે જોઈને સારું વેચ્યું એમ પણ ન બોલે. અથવા આ ખરીદવા યોગ્ય છે અથવા ખરીદવા યોગ્ય નથી એમ પણ ન કહે. આ ગોળ વગેરે ખરીદ, આગામી કાળે મોંઘા થશે એમ ન બોલે. ધી આદિ આગામી કાળે મોંઘા થશે એમ કહીને વેપાર સંબંધી વચન મુનિ ન બોલે. તેનાથી પ્રીતિ અને અધિકરણાદિ દોષ લાગે.
હવે અહીં વિધિ કહે છે. આ૫મૂલ્યમાં કે બહુમૂલ્યમાં, ખરીદમાં કે વેચાણમાં, વ્યાપારના કારણે કોઈ કંઈ પૂછે તો નિરવધ વચન બોલે અથવા અમને આ સંબંધે બોલવાનો અધિકાર નથી તેમ કહે.
• સૂત્ર - ૩૪૦ થી ૩૪ર :
(૩૪૦) એ પ્રમાણે ઘર અને પ્રજ્ઞાવાન સાધ, અસંયમીને બેસ, આવ, આમ કર, સૂઈ જ, ઉભો રહે, ચાલ્યો જ. એવું ન કહે.
(૩૪૧, ૩ર) આ ઘણા અસાધુ લોકમાં સાધુ કહેવાય છે. પરંતુ નિર્ચન્હો અસાધુને - “આ સાધુ છે” એમ ન કહે. સાધુને જ “આ સાધુ છે” એમ કહે. જ્ઞાન અને દર્શનથી સંપન્ન તથા સંયમ અને તપમાં રત એવા સગુણથી સમાયુક્ત સંયમીને જ સાધુ કહે.
• વિવેચન - ૩૪૦ થી ૩૪ર -
તે પ્રમાણે જ અસંયમ - અતિ ગૃહસ્થને દીર - સંયત - અહીં જ બેસો, અહીં આવો, આ સંચયાદિ કરો, નિદ્રા વડે સુવો, ઉભા રહો, બહારગામ જાઓ. - પ્રજ્ઞાવાન સાધુ આ પ્રમાણે ને બોલે
ઘણા આ ઉપલભ્યમાન સ્વરૂપવાળા આજીવક આદિ અસાધુ, નિર્વાણ સાધક યોગને આશ્રીને પ્રાણી મૃષાવાદનો પ્રસંગ આવે. પણ સાધુને જ સાધુ કહેવા. તેને સાધુ ન કહેવા તેમ નહીં. કેમકે ઉપવૃંહણા અતિચારના દોષનો સંભવ થાય. કેવા સાધુને - સાધુ કહે ? સંયમમાં સમૃદ્ધ, તપમાં યથાશક્તિ રત અને ગુપ્ત સંયુક્તા સંયતને સાધુ કહે. પણ દ્રવ્ય લિંગધારીને સાધુ ન કહેવા.
• સૂત્ર - ૩૩ થી ૩૪ - (૩૩) દેવો, મનુષ્યો કે તિજોનો પરસ્પર સંગ્રામ થાય ત્યારે
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૪
દશવૈકાલિકમૂલસૂત્ર-સટીક અનુવાદ અમનો વિજય થાય કે આમકનો વિજય ન થાય. એમ ન બોલે. (૩૪૪) વાયુ વૃષ્ટિ, શરદી, ગરમી, ક્ષમ, સુભિક્ષ થવા શિવ, એ ક્યારે થશે ? અથવા તે ન થાઓ, એમ ન બોલે. (૩૪૫) મેઘ, આકાશ કે મનુષ્યને “આ દેવ છે - આ દેવ છે, એવી ભાષા ન બોલે. આ મેઘ ચડેલો છે કે ઉન્નત છે, આ મેધમાલા વરસી પડી છે, એમ ન બોલે. (૩૪૬) સાધુ નભ અને મેઘને અંતરિક્ષ તથા ધ્યાનચરિત એમ કહે. તથા ગતિમાન મનુષ્યને જોઈને - “આ હિશાળી છે” એવું કહે.
(૩૪) એ પ્રમાણે જે ભાષા સાવધને અનુમોદન કરનારી હોય, જે નિશ્ચયકારિણી તથા પરોપઘાતકારિણી હોય, તેને કોઇ• લોભ • ભય કે હાસ્યવશ પણ સાધુ- સાડી ન બોલે.
વિવેચન -૩૪૩ થી ૩૪૭ •
દેવ અને અસરો, નરેન્દ્રાદિ, મહિષાદિ તિચોના સંગ્રામમાં અમુક દેવાદિનો જય થાઓ કે ન થાઓ - એમ ન કહે. તેમાં અધિકરણ અને સ્વામી આદિને દ્વેષ થાય છે. મલય - મારુતાદિ વાયુ. વર્ષ, રાજાના વિગ્રહ શૂન્ય, સુભિક્ષ, ઉપસર્ગ રહિત આદિ કયારે થશે કે નહીં થાય, તે ધમદિ અભિભૂત સાધુ ન બોલે. મૃષાવાદનો દોષ લાગે. ઇત્યાદિ - X- તે પ્રમાણે મેઘ કે આકાશ કે માનવને આશ્રીને “દેવ-દેવ” એમ ન કહે. મેઘને ઉન્નત જોઈને “ઉન્નત દેવ” એમ ન કહે. આકાશદિને પણ દેવ ન કહે, કેમકે તેથી મિથ્યાવાદ, લાઘવતાદિ દોષ લાગે. તો કઈ રીતે બોલે ? ઉન્નત જોઈને સંપૂર્ણિત, ઉન્નત કે પયોદ એમ કહે અથવા “બલાહક વૃષ્ટ' એમ કહે.
હવે ‘નભ'ને આશ્રીને કહે છે - તેને અંતરિક્ષ કહેવું અથવા મેઘને ગુહ્યાનુચરિત અર્થાત સુરસેવિત કહે. સંપત્તિવાન મનુષ્યને જોઈને શું ? તે કહે છે : “આ ઋદ્ધિમાન છે' એમ બોલે. વ્યવહારથી મૃષાવાદાદિના પરિહારાર્થે તેમ કહે. તે પ્રમાણે સાવધ અનુમોદિની વાણી ન બોલે, જેમકે - “સારું થયું કે ગામ નાશ પામ્યું” આમ જ એવી નિશ્ચયા કે સંશયકારી, પરોપઘાતિની ભાષા ન બોલે. એ પ્રમાણે ક્રોધથી, લોભથી આદિ ન બોલે, અહીં માન-માયા, રાગાદિ પણ સમજી લેવા. સાધુ હસતા હસતા પણ વાણી ન બોલે, કેમકે તેથી ઘણો કર્મ બંધ થાય.
સૂત્ર ૩૪૮ થી ૩૫૦. - (૩૪૮) જે મુનિ શ્રેષ્ઠ વચનશુદ્ધિનું સમ્યક સાણ કરીને દોષયુક્ત ભાષાને સર્વદા સર્વથા છોડી દે તણા પરિમિત અને દોષ સહિત વચન પૂતfપર વિચારને બોલે છે, તે સત્પરુષો મધ્યે પ્રશંસાય છે.
(૩૪૯) છ અવનિકાસ પ્રતિ સયત તથા ગ્રામસ્વભાવમાં સદા યત્નશીલ પ્રબુદ્ધ સાધુ ભાષાના દોષ અને ગુણોને જાણીને, તથા દોષયુક્ત સુસમાહિત છે. ચાર કષાયથી જે રહિત છે, અનિશ્ચિત છે, તે પૂર્વકનું પાપ-મલનો નાશ કરીને ઉભયલોકનો આરાધક થાય, તેમ હું કહું છું.
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦૫
8| - ૩૪૮ થી ૩૫૦
• વિવેચન - ૩૪૮ થી ૩૫o -
વાક્યશુદ્ધિનું ફળ કહે છે - સદ્વારા શુદ્ધિ કે સ્વવાક્યશુદ્ધિને રાખીને સાધુ બોલે અને યથોક્ત લક્ષણા દુષ્ટ વાણીનો ત્યાગ કરે. સ્વર અને પરિમાણથી મિત, દેશ કાળથી અદુષ્ટ અને વિચારીને બોલે તો સાધુની મધ્યે પ્રશંસા પામે છે. તેથી ઉક્ત લક્ષણા દોષો અને ગુણોને યથાવત જાણીને તે દુષ્ટ ભાષાનો સદા પરિવર્જક થઈ, છ જીવનિકાસમાં સંયત થઈ, શ્રમણ ભાવમાં ચાસ્ત્રિ પરિણામમાં પ્રવૃત્તિ કરે. સર્વકાળ ઉધુક્ત રહે, એ રીતે બોલે જે પરિણામે સુંદર અને મનોહારી હોય.
હવે ઉપસંહાર કરતા કહે છે - વિચારીને બોલનાર તથા સુપણિહિત ઇંદ્રિય, ક્રોધાદિ નિરોધકર્તા, દ્રવ્યભાવથી નિશ્રા રહિત અર્થાત પ્રતિબંધ વિમુક્ત એવો તે પાપમાલ - જન્માંતરકૃત કર્મોને દૂર કરીને મનુષ્યલોકમાં વાણીસંયમથી માન પામે છે, પરલોકનો આરાધક થાય છે, અનંતર કે પરંપર ભવે મોક્ષ પામે છે.
| મુનિ દીપરત્નસાગરે કરેલ અધ્યયન - ૩ - નો ટીકા સહિતનો અનુવાદ પૂર્ણ
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________
દશવૈકાલિકમૂલસૂઝ-સટીક અનુવાદ છે આટન - ૮ - આચાદિદિ )
વાક્યશુદ્ધિ અધ્યયન કહ્યું. હવે “આચારપ્રણિધિ' કહે છે. તેનો સંબંધ છે - અનંતર અધ્યયનમાં સાધુએ વચનના ગુણ - દોષ જાણીને નિર્દોષ વચન બોલવું એમ કહ્યું. અહીં તે નિરવધ વચન આચારમાં પ્રસિહિતને હોય છે, તેમાં યત્નવાન થવું જોઈએ એમ કહે છે. કહ્યું છે કે - પ્રણિધાન રહિત નિરવધ વચન પણ સાવધતુલ્ય જાણવું, આત્મામાં રહીને જે બોલે તે જ સંવૃત્ત વચન છે. આ સંબંધે આ અધ્યયન આવેલ છે. • - “આચાર પ્રણિધ’ એ દ્વિપદ નામ છે. આચારનો અતિદેશ કરી પ્રસિધિ કહે છે -
• નિયુક્તિ - ૨૯૪ - વિવેચન -
જે પૂર્વે સુલ્લિકાવાર કથામાં કહેલ આચાર જ ઓછો - વત્તો કર્યા વિના જ અહીં કહેવો. નામ - સ્થાપનાને છોડીને હવે પ્રણાધિ કહે છે. તે બે ભેદે છે - દ્રવ્ય વિષયક અને ભાવ વિષયક. તેમાં દ્રપણિધિ -
• નિયુક્તિ - ર૫ થી ૨૯૯ : વિવેચન -
દ્રવ્ય વિષયક પ્રણિધિ તે નિધાનાદિ જમીનમાં દાટ્યા હોય તે આદિ શબદ ભેદ સૂચક છે. માયા પ્રયુક્ત આ દ્રવ્યો તે દ્રવ્ય પ્રસિધિ. જેમકે પણ સ્ત્રીના વેશે પ્રલાયનાદિ કરે છે. ભાવપ્રસિદ્ધિ બે ભેદે - ઇંદ્રિય પ્રણિધિ અને નોટ્રિય પ્રસિધિ. ઇંદ્રિય પ્રસિદ્ધિ બે ભેદે પ્રશસ્ત અને નોધશત.
પ્રશસ્ત ઇંદ્રિય પ્રસિધિ- શબ્દ, રૂપ, ગંધ, રસ અને સ્પર્શ, આ ઇંદ્રિયોના ઇષ્ટ - અનિષ્ટ વિષયોમાં ચક્ષુ આદિ ઇંદ્રિયો રાગ કે દ્વેષ ન કરી માધ્યસ્થ લક્ષણ રહે તે પ્રશસ્ત ઇંદ્રિય પ્રસિદ્ધિ છે. અન્યથા અપ્રશસ્ત છે. તેમાં દોષ કહે છે - શ્રોબેન્દ્રિય જ વડે, સાંકળ વડે બાંધે, તેમ શબ્દ ગૃદ્ધ જીવ શબદગુણ સમુલ્થિત દોષને અનુપયુક્ત થઈને ગ્રહણ કરે. તેથી વધ, બંધાદિ પામે છે. હવે બાકીની ઇંદ્રિયોનો અતિદેશ કરીને કહે છે -
જેમ આ શબ્દ વિષયક શ્રોત્રેજિયને આશ્રીને દોષ કહો, એ જ ક્રમ ચક્ષુ આદિ ચારે ઇંદ્રિયો વડે દોષ કહેવો. તેને માટે દષ્ટાંત કહે છે - જે સાધુને ઇંદ્રિયો દુષ્પરિહિત હોય, તો તેનું કરેલું તપ મોક્ષમાં ન લઈ જતાં ઉલટે માર્ગે લઈ જાય છે. જેમ અસ્વવશ અશ્વો વડે સારથી અને રથને લઈ જાય છે. ઇંદ્રિય પ્રણિધિ કહી.
હવે નોઈદ્રિય પ્રસિધિ કહે છે - • નિયુક્તિ - ૩૦૦ થી ૩૦૪ -
ક્રોધ, માન, માયા અને લોભ એ ચારનું સ્વરૂપ અનંતાનુબંધી આદિ ભેદથી પૂર્વવતુ છે એ ચાર મહાભય સમાન છે. કેમકે સમ્યગુ દર્શનાદિ પ્રતિબંધરૂપ છે. ઉદયના નિરોધ વડે જે શુદ્ધાત્મા નો રોધ કરે છે, તેનાથી આત્માનું મન સાથે એકપણું અને
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________
છે
આધ્ય૦ ૮ ભૂમિકા કુશળ પરિણામ થવાથી તેનોઇંદ્રિય પ્રસિદ્ધિ કહેવાય છે. તેનો નિરોધ ન કરવાથી આ દોષો થાય છે.
જે કોઈ વ્યવહાર તપસ્વીને ક્રોધાદિ અનિરુદ્ધ છે તે તપ કરતા બાલતપસ્વી સમાન તે ઉપવાસનું પારણું કરતાં ઘણો આરંભ કરનાર જીવ છે, તે ગજસ્નાનવત્ પરિશ્રમ કરે છે. તે ઉપવાસ, છઠ્ઠ આદિ નિમિત્તે ક્રોધાદિ કરીને ઘણો કર્મબંધ કરે છે.
આ જ અને સ્પષ્ટતર કરે છે. દ્રવ્યથી શ્રમણભાવને પાળે છે, જેના ક્રોધાદિ કષાયો ઉત્કટ છે, તેનું શ્રામાણ્ય શેરડીના ફૂલની જેમ નિષ્ફળ છે, કેમકે તેને નિર્જરા થતી નથી.
ઉપસંહાર કરતા કહે છે- અનંતરોક્ત ઇંદ્રિય - નોઈદ્રિય બંને પ્રસિદ્ધિ નિર્દોષ હોય છે, જો - x- બાહ્ય અને અત્યંતર ચેષ્ટાવાળા તેના ઇંદ્રિય અને કષાયો તેના કન્જામાં હોય, તો શુદ્ધ પ્રસિદ્ધિ છે. અન્યથા આશુદ્ધ પ્રણિધિ જાણવી. એમાં પણ તત્વ દષ્ટિએ અત્યંતર ચેષ્ટા વધુ જરૂરી છે, તેથી તે વધુ પ્રશસ્ત છે. અપ્રશસ્તવાળા અધ્યવસાયથી ઉદ્ગત હોય તે પ્રસિદ્ધિ અચારુ છે - સુંદર નથી. તે જ કહે છે -
માયા સ્થાન યુક્ત, શ્રદ્ધયાદિ ગારવ યુક્ત, ઇંદ્રિય - નોઇંદ્રિયનો નિગ્રહ કરે છે તો તે અપ્રશસ્ત છે. કેમકે માયાથી ઇર્યાદિને પડિલે હે, દ્રવ્ય ક્ષાંત્યાદિથી આસેવન, દ્ધયાદિનો ગારવ કરે તે અપ્રશસ્ત જ ઇંદ્રિય - નોઇંદ્રિયનો નિગ્રહ કરે છે. • -
હવે પ્રશસ્તપ્રશસ્ત પ્રસિધિના ગુણ દોષ - • નિર્યુક્તિ - ૩૦૫ થી ૩૦૯ -
જ્ઞાનાવરણીયાદિ ભેદથી કમરજને બાંધે છે, જે અપ્રશસ્ત પ્રસિધિમાં રહેલ છે, તે જ આઠ પ્રકારની કમરજને ખપાવે છે, જે પ્રશસ્ત પ્રસિધિ યુક્ત હોય છે. સંયમાદિને માટે પ્રસિદ્ધિ પ્રયોવી જોઈએ તે કહે છે - દર્શન, જ્ઞાન, ચાસ્ત્રિ જેમાં છે તે સંપૂર્ણ સંયમ છે. તે સાધવા પ્રશસ્ત પ્રસિદ્ધિ યોજવી, તથા તેનાથી વિરુદ્ધ સ્થાનોને વર્જવા જોઈએ. જો તેમ ન કરે તો આ દોષો લાગે - દિક્ષા લઈ સુપ્રસિદ્ધિ ન રાખે તો સંયમને ન જાણતો સંયત સંયમને વિરાધે છે. જેમ ભાન વિનાનો, નિસૃષ્ટ અંગવાળો યત્ન ન કરતો કાંટાવાળા માર્ગે જાય અને પડીને દુ:ખ પામે છે, તેમ આ સંયત નાશ પામે છે. તેથી ઉલટું સુપ્રસિહિત સાધુ આશ્રદ્ધારને સંવૃત્ત કરીને કર્મબંધાદિથી લિપ્ત થતો નથી. તપ પ્રસિધિ વડે પૂર્વના કમને પણ બાળે છે. જેમ અગ્નિ શુષ્ક તૃણોને બાળે છે. એ રીતે અપ્રશસ્ત પ્રસિદ્ધિ દુઃખદ અને પ્રશસ્ત પ્રસિદ્ધિ સુખદ છે. તેથી પ્રશસ્તનો ત્યાગ કરીને સાધુ પ્રશસ્ત પ્રસિધિમાં યત્ન કરે. આચારપ્રસિધિ કહી. હવે સૂત્ર આલાવાનો અવસર છે - • • તેથી સૂત્ર કહે છે -
• સૂત્ર - ૩૫૧ -
આચાર પ્રસિધિને પામીને ભિક્ષએ જે પ્રકારે જે કરવું જોઈએ તે પ્રકારે હું તમને કહીશ, તે તમે અનુક્રમથી મારી પાસેથી સાંભળો.
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૮૮
♦ વિવેચન
૩૫૧
સૂત્રાર્થ કહેલ છે. વિશેષ એ કે ગૌતમાદિને બોલાવીને કહે છે.
• સૂત્ર - ૩૫૨ થી ૩૬૨
(૩૫૨, ૩૫૩) પૃથ્વી, અમ્, અગ્નિ, વાયુ તથા તૃણ, વૃક્ષ, બીજ અને ત્રસ પ્રાણીને જીવ છે, એમ મહર્ષિ મહાવીરે કહેલ છે. તેમના પ્રતિ મન, વચન, કાયાથી સદા અહિંસામય વ્યાપારપૂર્વક રહેવું જોઈએ. એ પ્રમાણે તે સંયત થાય છે. (૩૫૪) સુસમાહિત સંચમી ત્રણ કરણ અને ત્રણ યોગથી પૃથ્વી, ભિત્તિ, શિલા, માટી, ઢેફાનું ભેદન કે સંલેખન ન કરે.
(૩૫૫) સંયમી સાધુ શુદ્ધ પૃથ્વી અને સચિત રજ સંસૃષ્ટ આસને ન બેસે અથવા અવગ્રહ યાચીને, પ્રમાઈને ત્યાં બેસે. (૩૫૬) સંયમી સાધુ જળ, વŕજળ અને હીમનું સેવન ન કરે. તમ પ્રાસુફ ઉષ્ણ જળને જ ગ્રહણ કરે. (૩૫૭) સચિત્ત જળથી ભીંજાયેલ પોતાના શરીરને ન પુંછે, ન મસળે, તથાભૂત શરીરને જોઈને તેનો સ્પર્શ ન કરે.
-
દશવૈકાલિકમૂલસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
(૩૫૮) સાધુ અંગારા, અગ્નિ, જ્વાલા, ચિનગારી આદિને ન સળગાવે, ન હલાવે કે ન બુઝાવે. (૩૫૯) તાલવૃત્ત, પાંદડા, વૃક્ષની શાખા કે સામાન્ય પંખાથી પોતાના શરીરને કે બાહ્ય પુદ્ગલને પણ હવા ન કરે. (૩૬૦, ૩૬૧) તૃણ, વૃક્ષ, ફળ, મૂળને છેદે નહીં, વિવિધ પ્રકારના સચિત્ત બીજોને મનથી પણ ઇચ્છા ન કરે. વનકુંજોમાં બીજો, હરિત, પાણી, ઉનિંગ અને પનક ઉપર ઉભો ન રહે.
(૩૬૨) મુનિ વચન કે કર્મથી ત્રણ પ્રાણીની હિંસા ન કરે. સર્વે જીવોની હિંસાથી અટકેલો સાધુ વિવિધ સ્વરૂપવાળા જગતને જુએ. ૩૫૨ થી ૩૬૨ -
• વિવેચન
-
પૃથ્વી આદિ પાંચે એકેન્દ્રિય કાર્યો પૂર્વવત ત્રસ પ્રાણી તે બેઇંદ્રિય જીવો છે, તેમ ભગવંતે કે ગણધરે કહેલ છે. તેથી પૃથ્વી આદિના અહિંસા વ્યાપારથી સાધુએ નિત્ય રહેવું, મન - વચન - કાયાથી એ પ્રમાણે વર્તનારો સંયત અહિંસક થાય છે, અન્યથા થતો નથી. એ પ્રમાણે સામાન્યથી છજીવનિકાયની અહિંસાથી સંયતત્વ કહી વિશેષથી કહે છે -
શુદ્ધ પૃથ્વી, કિનાસની માટી, પાષાણ શિલા, ઢેફાને ભેદે નહીં કે ખોતરે નહીં. ભેદ - બે ટુકડા કરવા, સંલેખન - કંઇક ખોતરવું. મન, વચન, કાયાથી સુસમાહિત સાધુ આવી હિંસા ન કરે. તથા શસ્ત્ર વડે અચિત્ત ન થયેલ પૃથ્વી ઉપર આંતરા વિના ન બેસે. તથા ઘણી ધૂળ ભેગી થઈ હોય તેવી પીટિકા ઉપર ન બેસે, ન સુવે. અચેતન પૃથ્વી આદિ હોય તો રજોહરણથી પ્રમાર્જીને બેસે, પણ પહેલાં તેની અનુજ્ઞા લે.
હવે અપ્લાય વિધિ કહે છે - પૃથ્વીથી ઉદ્ભવેલ સચિત જળ ન વાપરે. તથા કરા, વર્ષા, હીમને પણ ન સેવે. તો કઈ રીતે વર્તે ? ઉકાળેલ પાણી, ત્રણ ઉકાળાનું હોય
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮ - ૩૫ર થી ૩૨
૧૮૯ તેવું, માત્ર ઉષ્ણોદક નહીં, તેવા પાણીને ગ્રહણ કરે. ઉપલક્ષણથી ધોવાણનું પાણી અચિત હોય તો વાચીને લે. તથા નદીને ઉતરતા કે ભિક્ષાર્થે નીકળેલ સાધુ વરસાદથી ભીંજાયેલા શરીરવાળો કે નિગ્ધ થાય, તો વસ્ત્ર કે ડ્રણાદિથી શરીર લુંછે નહીં. પરંતુ કાયાને ઉદકાદ્ધદિ રૂપ જોઈને મુનિ કંઈપણ ના સ્પર્શે.
હવે તેઉકાય વિધિ કહે છે - જવાલા રહિત અગ્નિ, લોકપિંડ ગત અગ્નિ, છિન્ન જવાલા, ઉલ્કા, ચીનગારીને સાધુ પ્રદીપ્તાદિ ન કરે, કંઈક સંચાલિત ન કરે, અગ્નિને બુઝાવે નહીં. હવે વાયુકાય વિધિ કહે છેઃ - તાલવંત, પદ્મિની પાત્રાદિ, વૃક્ષની શાખા રૂપાદિ વીંઝણાથી પોતાના શરીરને કે ઉષ્ણોદકાદિ બાહ્ય પુગલોને વીઝ નહીં - હવા ન દે.
હવે વનસ્પતિ વિધિ કહે છે - દર્માદિ તૃણ, કદંબાદિ વૃક્ષ, કોઈ વૃક્ષાદિના ફળ કે મૂળને ન છેદે. તથા શસ્ત્રથી ઉપહત ન થયેલા અનેક પ્રકારના બીજને મનથી પણ મન પ્રાર્થે, પછી ખાવાની તો વાત જ કયાં ? તથા વનનિકુંજોમાં ઉભો ન રહે. કેમકે સંઘનાદિ દોષ લાગે. પ્રસારિત શાલિ આદિમાં કે દૂર્વાદિમાં ન ઉભો હે કેમકે ત્યાં હંમેશા અનંતકાય વનસ્પતિ રહે છે. પાણીમાં હંમેશા લીલ રહે છે, તથા સાપનું છત્ર, જમીન ઉપર સેવાળ હોય ત્યાં સાધુ ન બેસે. - 0 - ત્રસકાય વિધિ કહે છે -
બેઇંદ્રિયાદિ ત્રસ પ્રાણીની હિંસા ન કરે. કઈ રીતે ? વાયા અથવા કાયા વડે. મન તેમાં અંતર્ગત હોવાથી ગ્રહણ કરેલ નથી. એ પ્રમાણે જીવહિંસાથી અટકેલો નરકાદિ ગતિરૂપ સર્વ જગતને કર્મ પરતંત્રતાવાળુ નિર્વેદન માટે જુએ.
• સૂત્ર - ૩૬૩ થી ૩૬૬ -
(૩૬૩) સંયમી સાધુ, જેને જાણીને સર્વ જીવો પ્રત્યે દવાનો અધિકાર બને છે, તે આઠ સૂક્ષ્મોને સારી રીતે જોઈને જ બેસે, સુવે કે ઉભો રહે. (૩૬૪) તે આઠ સૂકમો કયા છે ? ત્યારે મેઘાવી અને વિચક્ષણ સાધુ આ પ્રમાણે કહે - (૩૬) સનેહ સૂકમ, પુષ્પ સુકમ, પ્રાણી સૂમ, ઉસિંગ સુમ, પનક સૂક્ષ્મ, બીજ સૂઆ, હરિત સૂક્ષ્મ અને અંડ સૂક્ષ્મ. (૩૬૬) બધી દ્રિયોના વિષયમાં સગ-દ્વેષ રહિત સંયમી સાધુ આ પ્રકારે તે આઠ સૂક્ષ્મ જીવોને સર્વ પ્રકારે સદા આપતમ રહેતો યાતના કરે.
• વિવેચન - ૩૬૩ થી ૩૬૬ :
સ્થળ વિધિ કહી, હવે સૂમ વિધિ કહે છે - આઠ સૂક્ષ્મો છે, તેને જોઈને ઉપયોગપૂર્વક બેસે, ઉમે કે સુવે. સંયતો જ્ઞપરિશથી જાણે અને પ્રત્યાખ્યાન પરિજ્ઞાથી જીવોમાં દયાધિકારી થાય, અન્યથા દયાનો અધિકાર ન કહેવાય. તે જોઈને તહિત ઉપર જ આસનાદિ કરે. અન્યથા તેને અતિચાર લાગે. આ આઠ સૂક્ષ્મો કયા છે ? દયાધિકારીત્વથી સંયત અવશ્ય પૂછે. આના વડે દયાધિકાર અને તેમાં યત્ન કરવાનું કહ્યું. તે જ તેને ઉપકારક કે અપકારક હોવાથી પૂછે છે. મેધાવી' શબ્દ કહીને મર્યાદાવત વડે તે જાણીને તેની પ્રરૂપણા કરવી. એ પ્રમાણે જ શ્રોતાને તેની ઉપાદેય
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૦
દશવૈકાલિકબૂલસુત્ર-સટીક અનુવાદ બુદ્ધિ થાય છે. સ્નેહ સૂક્ષ્મ- ઓસ, હીમ, કરાઇત્યાદિ. પુષ્મ સૂક્ષ્મ- વડે કે ઉમ્બરના પુષ્પો, પ્રાણ – સૂક્ષ્મ અનુદ્ધર કુંથુઆ, ઉસિંગ સૂક્ષ્મ કીડાના નગરા અને બીજા સૂક્ષ્મ જીવો. પનક સૂક્ષ્મ • વરસાદમાં જમીન કે લાકડા ઉપર પંચવણ જે પનક-લીલ થાય છે તે. બીજ સૂક્ષ્મ - શાલિ આદિ બીજના મુખમૂલમાં કણિકા, હરિત સૂક્ષ્મ - અત્યંત નવા ફુટેલ પૃથ્વી સમાન વર્ણવાળા, અંડ સૂક્ષ્મ-માખી, કીડી, ગરોળી આદિના ઇંડા.
ઉક્ત પ્રકારે આ સૂમો જાણીને સૂનાદેશથી યથાશક્તિ સ્વરૂપ સંરક્ષણાદિ વડે સાધુ નિદ્રાદિ પ્રમાદ સહિત થઈ મન, વચન, કાયાથી સંરક્ષણ પ્રતિ યત્ન કરે સર્વકાળ શબ્દાદિમાં રાગ-દ્વેષ ન કરે.
• સૂગ - ૩૬૭ થી ૩૭૮ -
(૩૬૭) સંત સાધુ • સાતી સંગ મનોયોગપૂર્વક પાત્ર, કંબલ, શય્યા, ઉચ્ચારભૂમિ, સસ્તારક કે આસનને પડિલેહે. સંયમી ઉચ્ચાર, પ્રસવ, કફ, નાકના મેલ, પરસેવો આદિને પ્રાસક ભૂમિનું પ્રતિલેખન કરીને જણાપૂર્વક પરd. (૩૬) ભોજન કે પાણીને માટે ગૃહસ્થના ઘેર પ્રવેશતો સાધુ જ્યાથી ઉભો રહે, પરિમિત બોલે અને રૂપમાં મનને ડામાડોળ ન કરે. (૩૦) સાધુ કાનથી ઘણું સાંભળે છે, આંખોથી ઘણું
એ છે, પણ બધું જોયેલ - સાંભળોલને કહી દેવું ઉચિત નથી. (૩૫) જે જેલ-સાંભળેલ ઘટના આપઘાતિક હોય તો ન કહેવી તથા કોઈપણ ઉપાયથી ગૃહરોશિત આચરણ ન કરે.
(૩૭૨) ભોજન સ-રસ છે કે નીમ્સ, સારું છે કે ખરાબ, મળેલ છે કે નહીં તેવું કોઈ પૂછે કે ન પૂછે, તો પણ ન કહે. (૩૩) ભોજનમાં વૃદ્ધ ન થાય, વ્યર્થ ન બોલતો ઉછ ભિક્ષા હૈ. આપાસક, કીત, શિક, આહુત આહારનો પણ ઉપયોગ ન કરે. (૩૭૪) સંત સાધુ અણુમાબ પણ સંનિધિ ન કરે. સદૈવ મુધાજીની અસંબદ્ધ અને જનપદને નિશ્ચિત રહે. (૩૫) રૂક્ષવૃત્તિ, સસંત, સાધે , થોડા આહારી તૃપ્ત થનાર હોય. તે જિન પ્રવચન સાંભળીને ધભાવને ન પામે. (૩૬) કાનોને સુખકર શબ્દોમાં રાગભાવ ન સ્થાપે. દારુણ અને કર્કશ સ્પર્શને શરીરથી સમભાવે સહે.
(૩૭, ૩૭૮) ભુખ, તરસ, દુઃશા , શીત, ઉષ્ણ, અરતિ, ભયને મુનિ આવ્યથિત પણે સહન કરે, દેહદુઃખ મહાફળકારી છે. સુર્ય અસ્તથી, પૂર્વમાં સૂર્યોદય ન થાય, ત્યાં સુધી, બધાં પ્રકારના આહાર આદિ પદાર્થોની મનથી પણ સાધુ કા ન કરે.
• વિવેચન - ૩૬૭ થી ૩૮ -
સિદ્ધાંત વિધિથી, શક્તિ હોય ત્યાં સુધી અન્નાતિરિક્તા પોતાના પાત્ર, કંબલ, ઉપકરણાદિ, શય્યા, સંથારો, સ્પંડિલાદિ પડિલેહે. - x x- તથા ઉચ્ચાર, પ્રસવણ,
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮ - ૩૬૭ થી ૩૭૮
૧૯૧ પ્લેખ ઇત્યાદિને પહેલાં આંખો વડે અચિત્ત જગ્યા જોઈને પછી સંયત તેને વોસિરાવે. ઉપાશ્રય સ્થાન વિધિ કહી. હવે ગોચર પ્રવેશને આશ્રીને કહે છે - બીજાને ઘેર ભોજન, પાન અર્થે કે ગ્લાનાદિ માટે ઓષધાર્થે જાય ત્યારે ગવાક્ષાદિનું અવલોકન ન કરતો. ઉચિત દેશે ઉભો રહે, યતના પૂર્વક આગમન પ્રયોજનાદિ ટુંકમાં જણાવે. દેનાર સ્ત્રીનું રૂપ મનથી પણ ન જુએ. રસાદિમાં પણ મન ન કરે.
ગૌચરી ગયેલાને કોઈ કંઈ પૂછે તો એ પ્રમાણે કહે કે - કાનો વડે અનેક પ્રકારે શોભન કે અશોભન શબ્દો સાંભળે છે, અનેક પ્રકારે શોભન - અશોભન ભેદે આંખ વડે રૂપને જુએ છે. એ પ્રમાણે જોયેલ- સાંભળેલ બધાંને સ્વ, પર કે ભય હીતને માટે ન કહે, જેમકે મેં તારી પત્નીને રોતી જોઈ કે સાંભળી હતી. - X- તેનાથી તે ગૃહસ્થના ઘરમાં કલેશ થતાં ચાસ્ત્રિમાં ઉપઘાત થાય. પરંતુ બંનેને હિતકારી હોય તે કહેવું. જેમકે - તમારા શિષ્યને મેં રાજાને શાંતી પમાડતો જોયો. આ જ વાતને સ્પષ્ટ કરતા કહે છે -
બીજાથી સાંભળેલ હોય કે પોતે જોયેલ હોય, તો પણ ઓપધાતિક વયન ન બોલે. જેમકે - “તું ચોર છે' અથવા કોઈ પણ ઉપાયે સૂક્ષ્મ ભાંગાએ પણ ગૃહસ્થનો સંબંધ ન કરે. અર્થાત તેના બાળકને માડવું કે તેના વ્યાપાર સંબંધી પોતે કંઈ પણ ન આચરે. ગૃહસ્થને ઘેર બધાં રસથી યુક્ત રસોઈ હોય કે બગડી ગયેલું નિરસ ભોજન હોય, તો પણ આ સારું છે કે નઠારું છે. એવું પોતે બીજાને પૂછતાં પણ ન કહે. પોતાને મળેલ કે ન મળેલ હોય તો પણ કંઈ ન કહે.
- સારા ભોજનમાં ક્ત બનીને ઐશ્વર્યવાળા કુળ ન શોધે. પણ અજાણ્યા ઘરોમાં મોટેથી ધર્મલાભ બોલતો પ્રવેશ કરે, ત્યાં સચિત્ત કે મિશ્ર ભોજન ન લે. વેચાતું લાવેલ કે સાધુ માટે બનાવેલું કે સાધુ માટે દૂરથી આણેલું તેવું દોષિત ભોજન ન લે. આ વિશોધિ-અવિશોધિકારી બતાવી. પૂર્વોક્ત સ્વરૂપની સંનિધિ ન કરે, મધાજીવી રહે. પદ્મિનીપત્ર અને ઉદકવત ગૃહસ્થોથી અસંબદ્ધ રહે. આવા પ્રકારનો થઈ જગતના સ્થિર-અસ્થિર જીવોનું રક્ષણ કરોત વિચરે.
વાલ, ચણા આદિ રૂક્ષવૃત્તિથી અસંતુષ્ટ રહે, અોછા- ન્યૂન ઉદરતાથી આહાર ત્યાગી, સુભર થાય. - • સ્વપક્ષના ક્રોધ વિપાકના પ્રતિપાદક વીતરાગ વચનને સાંભળીને ક્રોધભાવ ન પામે. કેમકે ક્રોધથી જીવ અસુરપણાનું કર્મ બાંધે છે. જે કોઈ અજ્ઞાની, મિથ્યાષ્ટિ આક્રોશ કરે તો સાધુ વિચારે કે તે મારો કોઈ અપરાધ કરતો નથી. પણ આ મારા પૂર્વ કર્મનો જ દોષ છે, તેમ સહન કરવાથી જ નિર્જશ થાય છે.
કર્ણ સુખના હેતુથી વેણુ-વીણાદિ સંબંધી શબ્દોમાં રામ ન કરે. અનિષ્ટ કઠિન સ્પર્શને કાયા વડે સહન કરતાં તે દ્વેષ ન કરે. આ રીતે આદિ - અંતના રાગ-દ્વેષનું નિરાકરણ કરીને બધાં ઇંદ્રિય વિષયોમાં રાગ-દ્વેષનો પ્રતિષેધ જાણવો. વળી ભુખ, તરસ, વિષમ ભૂખ્યાદિ શય્યા, શીતોષ્ણ, મોહનીયોદ્ભવ અરતિ, વ્યાધ્રાદિથી થતો
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૨
દશવૈકાલિકલસૂત્ર-સટીક અનુવાદ ભય, અદીનમનવાળો થઈ, શરીરમાં આ દુઃખ થાય છે, પણ શરીર અસાર છે, સમ્યક રીતે સહન કરતાં મોક્ષ ફળદા થાય તેમ વિચારે. સૂર્ય અસ્ત થાય - અદશ્ય થાય અને સવારે ન ઉગે ત્યાં સુધી સર્વ કોઈ આહારને મનમાં પણ ન પ્રાર્થે. પછી વચન - કર્મનું કહેવું જ શું?
• સૂત્ર - ૩૭૯ થી ૩૯૦ -
(૩૯) સાધુ આહાર ન મળે કે નીરસ મળે ત્યારે બબડાટ ન કરે, સંચળતા ન કરે, ૧ભારી, મિતભોઇ જાને ઉદરનો દમન કરનાર થાય, થોડું મળે તો પણ દાતાને ન નિંદે. (૩૮૦) કોઈ જીવનો તિરસ્કાર ન કરે, ઉત્કર્ષ પણ પ્રગટ ન કરે, સુત • લાભ • જાતિ - તપ અને બુદ્ધિનો મદ ન કરે. (૩૮૧) જાણતા કે અજાણતા કોઈ ધાર્મિક કૃત્ય થઈ જાય તો તુરત પોતાને તેનાથી રોકે તથા બીજી વખત તે કાર્ય ન કરે. (૩૮૨) અનાચાર સેવીને તેને ન છૂપાવે કે ન અપલાપ કરે, પણ સાદા પવિત્ર થઈ પ્રગટ ભાવે, સંસક્ત કાને જિતેન્દ્રિય રહે.
(૩૮૩) મુનિ મહાન આત્મા આચાર્યના વચનને સફળ કરે. તે આચાર્યના કથનને સારી રીતે ગ્રહણ કરી, કાર્સ દ્વારા સંપન્ન કરે. (૮૪) જીવનને આશુત અને આયુને પરિમિત જાણીને તથા સિદ્ધિ માર્ગમાં વિશેષ રૂપે જ્ઞાન પામીને ભોગોથી નિવૃત્ત થઈ જાય. (૩૮) પોતાનું બળ, પરાક્રમ, શ્રદ્ધા અને આરોગ્યને જોઈને તથા ક્ષેત્ર અને કાળને જાણીને, પોતાની આત્માને ધર્મકારમાં તિરોજિત કરે. (૩૮૬) જ્યાં સુધી જરા ન પીડે, રીંગ વધે નહીં, ઇતિર્યો ફીણ ન થાય, ત્યાં સુદી ધર્મનું સભ્યફ આચરણ કરે.
(૩૮૭ થી ૩૯૦) ક્રોધ, માન, માયા, લોભ, પાપવર્ધક છે. આત્મા હિતનો ક, આ ચારે દષોનું અવશ્ય વમન કરે. ફોધ મીતિનો નાશ કરે છે, માન વિનયનો, માયા મનીનો અને લોભ સર્વનો વિનાશ કરનાર છે. ક્રોધને ઉપશમથી હર્ષ, માનને માÉવતાથી જીતે, માયાને આજીવ ભાવથી આને લોભને સંતષથી જીતે. અનિગૃહીત ધ ને માન તથા પ્રવર્ધમાન માયા અને લોભ, આ ચારે સંક્વિઝ કષાયો પુનર્જન્મના મૂળને રિસર્ચ છે.
• વિવેચન - ૩૭૯ થી ૯૦ -
કદાચ દિવસે આહાર ન મળેલ હોય તો પણ સાધુ કંઈ જ બડબડાટ ન કરે, સર્વત્ર સ્થિર રહે. કારણે પરિમિત બોલે, મિત ભોક્તા બને, જે-તે વસ્તુથી આજીવિકા કરે. થોડું મળે તો દાતારને નિંદે નહીં.
મદ વર્જનાર્થે કહે છે - આત્માથી બહાર ન જાય. આત્માનો સમુત્કર્ષ ન બતાવે, હું આવો છું, એ પ્રમાણે શ્રત અને લાભાથી મદ ન કરે. જેમકે હું પંડિત છું, હું લબ્ધિવાળો
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮|- ૩૯ થી ૩૦
૧૯૩ છું તથા હું જાતિ સંપન્ન છું, તપસ્વી છું, બુદ્ધિમાન છું, હું કુળવાન છું ઇત્યાદિ રૂપ મદ ન કરે - x
જાણતા કે અજાણતા કંઈક રાગ-દ્વેષ વડે મૂલોત્તર ગુણ વિરાધનાથી આત્માને સંવરે, ભાવથી આલોચનાદિ વડે નિવર્તે. અનુબંધ દોષથી ફરી તેને ન આચરે. તે જ કહે છે- સાવધ યોગને સેવીને ગુરુ પાસે આલોચના કરે, કંઈ ગોપવે નહીં કે અપલપ ન કરે. કેવો થઈને ? અકલુષિત મતિ, સદાપ્રગટભાવ, અપતિબદ્ધ થઈને અને ઇંદ્રિયોના પ્રમાદને દૂર કરે. અમોઘ૦ આચાર્ય કે જ્ઞાનાદિ ગુણોથી મહાન સાધુઓ જે કહે, તે વચનને શિષ્ય અમૂલ્ય સમજીને સ્વીકારે અને ક્રિયા વડે અમલમાં મૂકે.
જીવનને અનિત્ય અને મરણાશક્તિ જાણીને, સમ્યગદર્શન જ્ઞાન-ચાસ્ત્રિ રૂપ મોક્ષને જાણીને બધેક હેતુ ભોગોથી દૂર થાય. કદાચ આયુ વચ્ચે ન તુટે તો પણ પરિમિત વર્ષાદિતાળું જોઈને ભોગો છોડે.
ઉપદેશાધિકારમાં આનું સમર્થન કરતાં કહે છે - વૃદ્ધાવસ્થા જ્યાં સુધી પડે નહીં, ક્રિયા સામર્થ્ય નું રૂપ વ્યાધિ વધે નહીં, ત્યાં સુધી ચારિત્ર ધર્મને સારી રીતે આચરવો. તેનો ઉપાય કહે છે - ક્રોધાદિ ચાર પાપના હેતુ હોવાથી પાપવર્ધક છે, તેથી આત્માના હિતને ઇચ્છતો એવો આ ક્રોધાદિ દોષને છોડી દે. તેમાં જ બધી સંપત્તિ છે. ન છોડવામાં આલોકના અપાયો કહે છે. ક્રોધ પ્રીતિનો નાશ કરે છે. કેમકે ક્રોધવચનથી તેનો ઉચ્છેદ જોયો છે. માન વિનયનાશક છે, માયામિત્રોનો નાશ કરે છે, લોભ બધાંનો નાશ કરે છે, ત્રણે તભાવ - ભાવી છે.
જો એમ છે તો ઉપશમથી ક્રોધને હણવો, ઉદયનો નિરોધ અને ઉદય પ્રાપ્તને વિફળ કરે. માનનો માર્દવ વડે જય કરે. માયાનો અશાહ ભાવથી જય કરે, લોભને નિસ્પૃહત્વથી જીતે. હવે ક્રોધાદિના જ પરલોકના અપાયો કહે છે. ક્રોધાદિ ચારે સંપૂર્ણ, અશુભ ભાવથ કિલષ્ટ કષાયો વડે પુનઃ જન્મના મૂલને સિંચે છે.
સૂત્ર • ૧ થી ૪૦૦ -
(૩૧) સાધુ, રત્નાવિકો પ્રત્યે વિનયી બને, ધુવણીતતાને કદાપિ ન ત્યાગ, કાચબાની જેમ ચાલીન - મલીન ગુખ થઈને તપ અને સંયમમાં પરાક્રમ કરે. (૩૨) સાલ નાતાને બહુ ન કરે, અતિ હાસ્યને પણ વજિત કરે, પારસ્પરિક વિકથામાં રમણ ન કરે, સદા સ્વાધ્યાયમાં રત રહે (૩૯૩) સાધુ આળસ રહિત હાઇ ટામણ - ધર્મમાં સૌગોને સંદેવ નિયુક્ત કરે, કેમકે રાવણ ધમમાં સંલગ્ન સાધુ અનુત્તર અને પામે છે. (૩૯૪) જેના દ્વારા આલોક - પરલોકમાં હિત થાય છે, જેથી સુગતિ પામે છે. બલાતને તે પણ પાસે, પૂછીને અર્થ ન કરે.
(૩) જિતેન્દ્રિય મુનિ પોતાના હાણ, પગ, શારીરને સાબિત કરીને આલીન સાને ગુમ થઈને ગુરુ સમીપે સે. (૯૬) આચારદિને પળખે, આગળ કે પૃષ્ઠ ભાગે તથા ગરના પગ સાથે પગ ચડાડી ન બેસે. SિS 13
Jain Education international
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૪
દશવૈકાલિકમૂલસૂત્ર-સટીક અનુવાદ (૩૯૭) સાધુ પૂછયા વિના ન બોલે, ગુરુ બોલતા હોય તો વચ્ચે ન બોલે, ચુગલી ન કરે, માયા - કૃષાનું વર્જન કરે. (૩૬૮) જે ભાષા બોલતા અપ્રીતિ થાય કે બીજે જલ્દી કુપિત થાય, એવી અહિત કઈ ભાષા સર્વથા ન બોલે. (૩૯) આત્માણ સાધુ પરિમિત, ટ, અસંદિગ્ધ, પરિપૂર્ણ, વ્યક્ત, પરિચિત, અભિત અને અનદ્વિગ્ન ભાષા બોલે. (૪૦૦) આચાર અને ભગવતી સૂત્ર ધારક, દરિવાદના ધ્યેતા સાધુ વચનથી અલિત થઈ જાય તો મુનિ તેમનો ઉપહાસ ન કરે.
• વિવેચન - ૩૯૧ થી ૪૦૦ - - સાધુએ કપાયના નિગ્રહાર્થે આમ કરવું - ચિરદીક્ષિતાદિનો અભ્યસ્થાનાદિ રૂપ વિનય કરવો. ૧૮૦૦૦ શીલાંગના પાલનરૂપ ને યથાશક્તિ ન છોડે. કાચબા માફક અંગોપાંગોને સમ્યક સંયમિત કરે, તપ-પ્રધાન સંયમમાં પ્રવર્તે. વળી પ્રકામશાયી ન થાય, અતીવ હાસ્યરૂપને વર્ષે, સહચિક કથામાં રમણ ન કરે, પણ વાચનાદિ સ્વાધ્યાયમાં સદા રત હોય, એવા પ્રકારનો તે સાધુ થાય. મન, વચન, કાય ત્રણ પ્રકારના વ્યાપાર રૂપને ક્ષાંત્યાદિ શ્રમણ ધર્મમાં યોજે, આળસને તજે, કલાદિ
ઔચિત્યથી નિત્ય, સંપૂર્ણ, સર્વત્ર, પ્રધાન ઉપસર્જન ભાવથી કે અનુપ્રેક્ષાકાળે - મનોયોગ, અધ્યયનકાળે - વચન યોગ, પડિલેહણ કાળે - કાયયોગને યોજે. તેનું ફળ કહે છે. એ પ્રમાણે દશવિધ શ્રમણ ધર્મમાં વ્યાકૃત, અનુત્તર જ્ઞાનાદિરૂપ ભાવાર્થને પામે છે.
આજ વાત કહે છે - આલોક એટલે અકુશલ પ્રવૃત્તિ દુઃખના નિરોધથી, પરલોક - કુશલના અનુબંધથી ઉભય લોકનું હિત થાય છે. જેથી સદ્ગતિમાં જઈને પરંપરાએ સિદ્ધિને પામે છે. ઉક્ત સિવાયના સાધન - ઉપાયને કહે છે - આગમવૃદ્ધને સેવે, સેવતા એવાને પૂછે અપાયરક્ષક અને કચાને કરનારા અવિતથ અર્થનો નિશ્ચય કરે.
હાથ, પગ અને કાયાનો સંયમ કરીને, જિતેન્દ્રિય, એકાગ્ર અને આધીનગુપ્ત થઈને ગુરુ પાસે મુનિ બેસે. કંઈક ઉપયુક્ત રહે. પણ ગુના પડખામાં, આગળ કે પાછળ ન બેસે. કેમકે તેનાથી અનુક્રમે અવિનય, વંદનમાં અંતરાય, અદર્શનાદિ દોષ લાગે છે. ગુરુ પાસે ઉ ઉપર ઉર કરીને ન બેસે. તેથી અવિનય થાય છે. કાયપણિધિ કહી. - હવે વાપ્રસિધિ કહે છે - પૂછયા વિના અકારણ ન બોલે, ગુરુ બોલતા હોય તો વો ન બોલે, પરોક્ષ (પાછળથી) દોષો ન બોલે, માયા પ્રધાન મૃષાવાદનો ત્યાગ કરે. વળી - જે બોલવાથી બીજાને અપ્રીતિ થાય તથા બીજાને રોષ ચડે, ઉભય લોક વિરુદ્ધ એવા પ્રકારના વચનને સર્વાવસ્થામાં મુનિ ન બોલે. તે કેમ બોલવું? બરાબર નજરે જોયેલ હોય, શંકા હિત હોય, સ્વરાદિથી પ્રતિપૂર્ણ હોય, વ્યક્ત પરિચિત, ન જોરથી - ન ધીમેથી, ન ઉદ્વેગકર એવી ભાષા પણ મુનિ વિચારીને બોલે.
પ્રસ્તુત ઉપદેશાધિકાર કહે છેઃ- આચાર સૂત્ર ધર અથતિ સ્ત્રીલિંગાદિનો જ્ઞાતા,
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮ - ૩૯૧ થી ૪૦૦
૧૯૫ પ્રજ્ઞપ્તિધર - તેને વિશેષથી જાણતો એવો તથા દષ્ટિવાદને ભણેલો, પ્રકૃતિ પ્રત્યયલોપ આગમ વર્ણવિકાર કાળ કારકાદિને જાણતો છતાં અશુદ્ધ ઉચ્ચાર કરે તો મુનિએ હસવું નહીં કે તે કંઈ ભણ્યો નથી, તેમ ન કહે. ઇત્યાદિ - X- x-.
• સૂત્ર - ૪૦૧ થી ૪૧૦ -
(૪૦૧) નક્ષત્ર, સ્વપ્ન ફળ, યોગ, નિમિત્ત, મંત્ર, ભોજનાદિ ગૃહસ્થને ન કહે, કેમકે તે પ્રાણી હિંસાના સ્થાન છે.
(૪૨) બીજાને માટે બનેલ, ઉચ્ચારભૂમિથી યુક્ત, રુરી - પશુથી રહિત શય્યા અને આસનનું સેવન કરે. (૪૦૩) જે ઉપાશ્રય વિવિક્ત હોય તો માત્ર સ્ત્રીઓ વચ્ચે ધર્મ ન કહે. ગૃહસ્થ પરીચય ન કરે, સાધુ સાથે જ પરીચય કરે. (૪૦૪) જેમ કુકડાના બચ્ચાને બિલાડાનો સતત ભય રહે છે, એ જ રીતે બ્રહ્મચારીને સ્ત્રી શરીરથી ભય રહે. (૪૦૫) ભીંતમાં ચીતરેલ સ્ત્રી કે વિભૂષિત સ્ત્રીને ટીકી - ટીકીને ન જુએ, કદાચ દષ્ટિ પડી જાય તો દષ્ટિ એ રીતે પાછી ખેંચે, જે રીતે સૂર્ય પ્રતિ પડેલી દષ્ટિ ખેંચી લે.
(૪૦૬) જેના હાથ, પગ, છેદાયેલ હોય, કાન • નાકથી વિકલ હોય એવી ૧૦૦ વર્ષની સ્ત્રીનો સંસર્ગ પણ બ્રહ્મચારી તજી દે. (૪૭) આત્મગષા યરપને માટે વિભૂષા, સ્ત્રી સંસર્ગ અને સ્નિગ્ધ રસયુક્ત ભોજન તાલપુટવિષ સમાન છે. (૪૦૮) સ્ત્રીઓના અંગ, પ્રત્યંગ, સંસ્થાન, મધુર વાણી, કટાક્ષ પ્રત્યે સાધુ ધ્યાન ન આપે, કેમકે તે કામરાગ વિવર્ધક છે. (૪૦૯) શદાદિ પુદગલોનું પરિણમન અનિત્ય જાણીને, મનોજ્ઞ વિષયોમાં સાધુ સગભાવ ન સ્થાપે, (૪૧૦) તે શબ્દાદિ પુદ્ગલના પરિણમનને જેવા છે તેવા જારીને પોતાના પ્રશાંત આત્માથી તૃષ્ણા રહિત થઈને વિચરણ કરે.
• વિવેચન - ૪૦૧ થી ૪૧૦ -
ગૃહસ્થો અશ્વિની આદિ નક્ષત્ર સંબંધે પૂછે, સ્વપ્રનું શુભાશુભ ફળ પૂછે, વશીકરણાદિ યોગ, અતીતાદિ નિમિત્ત, વૃશ્ચિક મંત્રાદિ, ઔષધ આદિ પૂછે તો તે બીજા જીવોને પીડારૂપ જાણીને સાધુ ગૃહસ્થને ન કહે. તેમની અપ્રીતિ નિવાણાર્થે એટલું કહે કે - આ કહેવું તે સાધુનો અધિકાર નથી.
સાધુ નિમિત્તે ન બનાવેલ વસતિરૂપ સ્થાન, સંસ્કારક, પીઠક આદિ સાધુ ન વાપરે. આને જ વિશેષથી કહે છે - ઉચ્ચાર પ્રસુવણ આદિ ભૂમિયુક્ત હોય કેમકે તેના વિના વારંવાર જવું પડે તો નિર્ગમનાદિ દોષ લાગે છે, તે સ્થાન સ્ત્રી - પશુ- પંડક વર્જિત હોય, સ્ત્રી આદિ આલોકન રહિત હોય તો સેવે, આવી વસતીને સેવવામાં ધર્મકથાની વિધિ કહે છે - જે તે સ્થાન અન્ય સાધુથી રહિત હોય, એકલા પુરૂષયુકત જ હોય તો ત્યાં સ્ત્રીઓ મધ્ય ધર્મકથા ન કહે, કેમકે શંકાદિ દોષ થાય. ઔચિત્ય
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૬
દશવૈકાલિકમૂલસૂમ-સટીક અનુવાદ જાણીને પુરુષોને કહે. જો એકલો ન હોય તો સ્ત્રીઓને પણ કહે. ગૃહસ્થ પરિચય ન કરવો,. કેમકે તેમના સ્નેહાદિ દોષનો સંભવ છે. સાધુ સાથે પરિચય કરે. કેમકે કલ્યાણ બિના યોગથી કુશલપક્ષની વૃદ્ધિ થાય છે. જરૂર પડે અને ગૃહસ્થ પરિચય કરે તો પણ સ્ત્રી પરિચય ન જ કરવો. કેમકે જેમ કુકડાના બચ્ચાને બીલાડીથી ભય છે, તેમ સાધુને સ્ત્રી શરીરથી ભય છે, મડદું પણ વિકાર કરાવે.
જો એમ છે, તેથી - ચિત્રમાં રહેલ સ્ત્રી શરીર પણ ન નીરખે. અથવા અલંકૃત કે અનલંકત સચેતન સ્ત્રીને પણ ન જુએ. કદાચ જોવાઈ જાય તો, જેમ સૂર્ય જોઈને નજર ફેસ્વી લે, તેમ સ્ત્રીને જોઈને ફેરવી લે. કેટલું વધુ કહેવું? વેદાયેલા હાથ - પગવાળી, નાક-કાન કાપેલી, સો વર્ષની સ્ત્રીને પણ ન જોવાય, તો તરણ સ્ત્રીને તો ચારિત્રધન એ મહાધન છે, તેમ જાણીને જેમ ચોરથી દૂર રહે, તેમ સ્ત્રીથી દૂર રહેવું. વળી સાધુ વસ્ત્ર આદિ વિભૂષા ન કરે, કોઈપણ પ્રકારે સ્ત્રી સંબંધ, પ્રણીત સિનું ભોજન, આદિ જો સાધુ ત્યાગે નહીં, તો તેને પરલોકનું હિત ચિંતવામાં અમૃત સમાન સાધુપણું મૂકીને હળાહળ ઝેર સમાન સંસાર ભ્રમણ પ્રાપ્ત થાય.
મસ્તક આદિ અંગ, નયન, આદિ પ્રત્યંગ, તેનો વિન્યાસ વિશેષ તથા શોભન, વાણી સ્ત્રી સંબંધી છે તે ન જુએ. કેમ તે કામરાગ વધારનાર છે. તેનું નિરીક્ષણ કરતાં મોહર્તા દોષથી મૈથુનનો અભિલાષ વધે છે. તેથી જ પૂર્વે સ્ત્રીના નિરીક્ષણનો પ્રતિષેધ કરેલ છે. અહીં પ્રાધાન્ય બતાવ્યું છે. તેથી જ પૂર્વે સ્ત્રીના નિરીક્ષણનો પ્રતિષેધ કરેલ છે. અહીં પ્રાધાન્ય બતાવ્યું.
શબ્દાદિ વિષયોમાં, અનુકૂળ ઇંદ્રિયોમાં રાગ ન કરે. એ રીતે અમનોજ્ઞમાં દ્વેષ ન કરે. (શંકા) આ પૂર્વે કહ્યું જ છે, છતાં ફરી કેમ કહ્યું? કારણવિશેષથી વિશેષતા જણાવવા. શબ્દાદિ વિષય સંબંધી પરિણામની અનિત્યતાથી, જિનવચનાનુસાર, બીજા પરિણામોને જાણીને - મનોજ્ઞ એવા વિષયો ક્ષણમાં મનોજ્ઞરૂપે પરિણમે છે. અમનોજ્ઞા મનોજ્ઞ થાય છે. તેથી આગ - હેપના નિમિત્તો તુચ્છ છે. આ જ વાતને સ્પષ્ટ કરે છે. શબ્દ આદિ વિષય અંતર્ગત ઉક્ત લક્ષણ પરિણામો જાણીને શબ્દાદિનો અભિલાષ છોડીને વિચારે. ક્રોધાદિ દૂર કરીને ઉપશાંત ભાવે રહે.
o સુણ : ૧૧ થી ૪૧૪ -
(૧૧) જે શ્રદ્ધાથી નિષ્ક્રમણ કરે, ઉત્તમ પયય સ્થાનને સ્વીકારે તે જ સાથી સાચા સંમત ગુણોની અનુપાલના કરે.
(૧૨) જે મુનિ સવા સૂક્ત તપ, સંયમ યોગ, સ્વાધ્યાય યોગમાં સદા કાલિઇ રહે, તે પોતાની અને બીજાની રક્ષા કરવામાં એ જ રીતે સમર્થ થાય, જે રીતે તેનાથી ઘેરાયેલ સવયુધોથી સજજ શૂરવીર,
(૧૩) સ્વાધ્યાય અને સધ્યાનમાં રત, ત્રાતા, નિષ્પાપ ભાવવાળm ને તપોર મુનિના પૂર્વકૃત કર્મ, અગ્નિ દ્વારા તપાવાયેલ સોના ચાંદી માફક વિશુદ્ધ થાય છે.
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________
૮ | - | ૪૧૧ થી ૪૧૪
૧૯૭
(૪૧૪) જે પૂર્વોક્ત ગુણોથી યુક્ત છે, દુઃખોને સહે છે, જિતેન્દ્રિય છે, શ્રુતથી યુક્ત છે, મમત્વરહિત અને અકિંચન છે, તેઓ કર્મરૂપી મેઘ દૂર થઈ જતાં, વાદળા રહિત ચંદ્ર જેવા શોભે છે - તેમ હું કહું છું.
♦ વિવેચન ૪૧૧ થી ૪૧૪ -
-
જે પ્રધાનગુણ સ્વીકારવારૂપ શ્રદ્ધાથી અવિરતિરૂપ કાદવથી નીકળેલ છે, પ્રવજ્યારૂપ પ્રધાન સ્થાનોને પામેલ છે. તે જ શ્રદ્ધાથી પતિત થયા વિના પ્રયત્નપૂર્વક વધતી જતી શ્રદ્ધાથી મૂળ ગુણાદિરૂપ અને તીર્થંકરાદિ બહુમત તે ગુણોને પાળે, તે આચાર્ય સંમત હોય, પણ સ્વ આગ્રહથી કલંકિત નહીં. હવે આયાર પ્રણિધિનું ફળ કહે છેઃ- અનશનાદિ તપ, પૃથ્વી આદિ વિષયક સંયમ વ્યાપાર, વાચનાદિ વ્યાપાર ને સર્વકાળ તપ વગેરે કરે, અહીં તપના ગ્રહણ છથાં સ્વાધ્યાય યોગની પ્રાધાન્યતા જણાવવા અગલ મૂકેલ છે. શેષ કથન સૂત્રાર્થવત્ જાણી લેવું.
હવે સૂત્રોક્ત વાતને સ્પષ્ટ કરે છે - સ્વાધ્યાય જ સધ્યાન તે સ્વાધ્યાયસધ્યાન. તેમાં આસક્ત, સ્વ - પર - ઉભયને રક્ષણ કરવાના સ્વભાવવાળા, લબ્ધિ આદિ અપેક્ષા રહિતાથી શુદ્ધ ચિત્ત, અનશનાદિમાં યથાશક્તિ રત સાધુ જન્માંતરમાં સંચિત કર્મમલને વિશુદ્ધ કરે છે.
અનંતરોક્ત ગુણવાન સાધુ પરીષહ વિજેતા, શ્રોત્રેન્દ્રિયને પરાજિત કરેલ, વિધાવાન, મમત્વ રહિત, દ્રવ્યભાવ કિંચન રહિત તે જ્ઞાનાવરણીયાદિ કર્મ મેઘ દૂર થતાં નિર્મળ ચંદ્રવત્ શોભે છે.
મુનિ દીપરત્નસાગરે કરેલ અધ્યયન નો ટીકા સહિતનો અનુવાદ પૂર્ણ
.
1
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૯૮
-
અધ્યયન
X
હવે વિનય સમાધિ નામે અઘ્યયન કહે છે, આનો સંબંધ આ છે - અનંતર અધ્યયનમાં નિવધ વચન આચારમાં પ્રણિહિતનું હોય છે. તેમાં યત્નવાન થવું, તેમ કહ્યું અહીં આચારપ્રણિહિત યથોચિત વિનયયુક્ત જ હોય તે કહે છે - ×× આ સંબંધે આવેલ આ અધ્યયન છે. - X તેમાં ‘વિનય સમાધિ' એ દ્વિપદ નામ છે, તેનો નિક્ષેપ કહે છે -
G
દશવૈકાલિકમૂલસૂત્ર-સટીક અનુવાદ “વિનય સમાધિ'
-
• નિયુક્તિ - ૩૧૦ થી ૩૧૪ વિવેચન
વિનય તથા સમાધિ બંનેના નામાદિ ભેદથી ચાર - ચાર નિશ્લેષા થાય છે. તેમાં નામ અને સ્થાપનાને છોડીને દ્રવ્ય વિનય કહે છેઃ- દ્રવ્ય વિનયમાં જ્ઞશરીર - ભવ્ય શરીર - વ્યતિરિક્તમાં તિનિશ - વૃક્ષનું દૃષ્ટાંત છે. તે સ્થના અંગાદિમાં જ્યાં - જ્યાં જેમ - જેમ નમાવાય છે. ત્યાં - ત્યાં તેમ - તેમ પરિણામે છે, કેમકે તેવી તેની યોગ્યતા છે. સુવર્ણ પણ કટક - કુંડલાદિ ભેદે વળવાથી તે દ્રવ્યોને દ્રવ્ય વિનય કહે છે.
હવે ભાવ વિનય કહે છે - લોકોપચાર વિનય - લોક પ્રતિપતિ રૂપ છે. અર્થ પ્રાપ્તિ માટે કામ નિમિત્તે, ભય નિમિત્તે, મોક્ષ નિમિત્તે એ પ્રમાણે ‘લોકોપચાર' આદિ પાંચ ભેદે વિનય કહ્યો. હવે તેનો વિસ્તારાર્થ -
(૧) લોકોપચાર વિનય - ઘેર આવેલાની સામે ઉભા થવું, અંજલિ જોડવી, આસન આપવું, અતિથિ પૂજા, આહારાદિ દાનથી જે ઔચિત્ય જાળવવું તે. દેવતા પૂજા, યથાભક્તિ બલિ આદિ ઉપચાર રૂપ અને વૈભવોચિત કરવી. (૨) અર્થ વિનય - રાજા આદિની સમીપે રહેવું, તેની ઇચ્છાને આરાધવી. વિશિષ્ટ રાજાને દેશ કાળાનુરૂપ મદદ કરવી, રાજાને અભ્યુત્થાન, અંજલિ, આસનાદિ આપવા. તે બધું ધનને માટે કરવું. (૩) કામ આદિ વિનય - અર્થ વિનયની જેમ કામ વિનય કહેવો. અનુક્રમથી (૪) ભય વિનય કહેવો. તે આ પ્રમાણે - વેશ્યાદિને કામને માટે જ તેને રાજી રાખવા જે કરાય તે. ભયથી સ્વામીનો વિનય કરે. (૫) મોક્ષ વિનય - તે પાંચ પ્રકારે છે, તે હવે કહેવાશે.
• નિયુક્તિ ૩૧૫ થી ૩૨૩ ૨
દર્શન, જ્ઞાન, ચારિત્ર, તપ અને ઔપચારિક - પ્રતિરૂપ યોગ વ્યાપાર આ મોક્ષ વિનય - મોક્ષ નિમિત્ત પાંચ ભેદે છે, તેમ જાણવું.
(૧) દર્શન વિનય - ધર્માસ્તિકાયાદિ દ્રવ્યો અને સર્વે પર્યાયો જે અગુરુલઘુ આદિ, જે પ્રકારે તીર્થંકર દેવે તે ભાવોને કહ્યા છે, તે પ્રકારે મનુષ્યો તેની શ્રદ્ધા કરે, શ્રદ્ધાથી જે કર્મોને દૂર કરે છે તેથી તે દર્શન વિનય છે.
(૨) જ્ઞાન વિનય - અપૂર્વ જ્ઞાન પ્રાપ્ત કરે, ગૃહીત જ્ઞાનની આવર્તના કરે, જ્ઞાન વડે સંયમ કૃત્યોને કરે, એ પ્રમાણે જ્ઞાની નવા કર્મો ન બાંધે, પૂર્વે બાંધેલાને દૂર કરે, જ્ઞાન વડે કર્મો દૂર થાય છે તેથી જ્ઞાન વિનય છે.
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________
અધ્ય૦ ૯ ભૂમિકા
૧૬૯
(૩) ચારિત્ર વિનય - પૂર્વે બાંધેલા આઠ પ્રકારના કર્મોના સંધાતને ખાલી કરે છે, સાધુ ક્રિયામાં યત્નવાળો હોવાથી નવા કર્મો બાંધે નહીં. એ રીતે ચારિત્રથી વિનય, ચારિત્ર વડે વિનીતાં થવાથી ચારિત્ર વિનય છે,
(૪) તપો વિનય - તપ વડે અજ્ઞાનને દૂર કરે છે, આત્માને સ્વર્ગ કે મોક્ષ તરફ લઈ જાય છે, તેનાથી તપો વિનીત થાય તે તપો વિનય છે.
(૫) ઉપચાર વિનય - તે સંક્ષેપથી બે ભેદે છે - પ્રતિરૂપ યોગ - યોજન વિનય અને અનાશાતના વિનય. વિસ્તારથી કહે છેઃ- ‘પ્રતિરૂપ' એટલે ઉચિત વિનય ત્રણ ભેદે છે - કાયાથી, વચનથી, મનથી. અનુક્રમે તે આઠ, ચાર ભેદે છે. કાયાકાદિ અષ્ટવિધની પ્રરૂપણા હવે કરે છે.
કાચિક - ઉભા થવું, પ્રશ્નાદિમાં અંજલિ જોડવી, આસન આપવું, પીઠકાદિ લાવવા, અભિયોગ - ગુરુની આજ્ઞાનું પાલન કરવું, કૃતિકર્મ - વંદન, શુશ્રુષા - વિધિવત્ સ્થાને રહીને સેવવા તે, આવતાની સામે જવું. જતા હોય ત્યારે પાછળ જવું, એ આઠ ભેદે કાય વિનય છે. વાચિક - હિતકારી બોલવું, જે પરિણામે સુંદર હોય. મિત - થોડા અક્ષરથી બોલવું, અનિષ્ઠુર - કઠોર નહીં તેવી વાણી બોલવી. વિચારીને બોલવું તે વાચિક વિનય છે. માનશિક - અકુશળ મનનો નિરોધ, આર્ત્ત ધ્યાનનો પ્રતિષેધ. ધર્મધ્યાનાદિ પ્રવૃત્તિથી કુશળ મનની ઉદીરણા કરવી.
-
પ્રતિપત્તિ રૂપ વિનય શા માટે ? કોનો ?
• નિર્યુક્તિ - ૩૨૪ થી ૩૨૭ વિવેચન
અને
પ્રતિરૂપ એટલે ઉચિત વિનય. તે - તે વસ્તુની અપેક્ષાથી પ્રાયઃ આત્માથી જૂદો મુખ્ય અનુવૃત્તિ રૂપે જાણવો. આ બાહુલ્યથી છદ્મસ્થાનો જાણવો. અપ્રતિરૂપ વિનય - અપર અનુવૃત્તિરૂપ છે, તે કેવીને જ હોય. કેમકે તેઓને તે જ પ્રકારે કર્મો દૂર થાય છે. ઇત્યાદિ - - * - ઉપસંહાર કહ્યો. તેના પ્રભેદ બાવન છે, એવું તીર્થંકરો કહે છે, હવે અનાશાતના વિનય કહે છે -
B
તીર્થંકર, સિદ્ધ, કુલ, ગણ, સંઘ, ક્રિયા, ધર્મ, જ્ઞાન, જ્ઞાની, આચાર્ય, ઉપાધ્યાય, સ્થવિર અને ગણિ સંબંધી તેર પદો છે. તેમાં વિશેષ આ પ્રમાણેઃ- કુલ - નાગેન્દ્ર આદિ, ગણ – કોટિક આદિ, ક્રિયા - અસ્તિવાદ રૂપ, ઘર્મ - શ્રુતધર્માદિ, જ્ઞાન - મતિ આદિ, જ્ઞાનિ - જ્ઞાનવાળા, સ્થવિર - સૌદાતા હોય તેને સ્થિર કરવા, ગણ - ગણ ના અધિપતિ. આ તેર પદોની અનાશાતના આદિથી ચાર વડે ગુણતાં બાવન થાય છે. (૧) તીર્થંકર આદિની અનાશાતના એટલે સર્વથા હીલણા ન કરવી, (૨) તેમના ઉચિત ઉપચાર રૂપ તે ભક્તિ. (3) તેમના જ અંતરભાવના પ્રતિબંધ રૂપ છે. (૪) વર્ણ સંજ્વલના - તીર્થંકર આદિના જ સદ્ભૂત ગુણોનું કીર્તન. આ પ્રકારે તીર્થંકરાદિ તેર ને ચાર વડે ગુણતા અનાશાતનાદિ ભેદે બાવન ભેદ થાય,
હવે સમાધિ કહે છે. નામ, સ્થાપનાને છોડીને દ્રવ્યાદિ સમાધિ -
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________
દશવૈકાલિકમૂલસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
• નિયુક્તિ • ૩૨૮
વિવેચન -
દ્રવ્ય એ જ સમાધિ, તે દ્રવ્યસમાધિ. અથવા શરીરને દુઃખરૂપ ન થાય અથવા દુધ, ગોળ, કે ત્રિફળાદિથી નિરોગતા આવે તે દ્રવ્ય સમાધિ, ત્રાજવામાં તોલવાથી વજનમાં જે સમપણું કરે, તેને દ્રવ્ય સમાધિ કહે છે. હવે ભાવ સમાધિ - પ્રશસ્ત ભાવની અવિરોધીરૂપ ચાર ભેદે • દર્શન, જ્ઞાન, તપ અને ચારિત્ર. તેમાં દર્શનાદિ એકલામાં કે ચારે ગુણોમાં આત્માની સાથે સર્વથા અવિરોધ હોવો જોઈએ.
-
આ પ્રમાણે નામ - નિક્ષેપ કહ્યો.
૨૦૦
.
X
અધ્યયન - ૯, ઉદ્દેશો
X
www
X
X
સૂત્રાનુગમમાં અસ્ખલિતાદિ યુક્ત સૂત્ર કહેવું જોઈએ. તે આ ·
-
૧
• સૂત્ર - ૪૧૫ -
જે સાધુ માન, ક્રોધ, માયા કે પ્રમાદથી ગુરુ સમીપે વિનય શીખતો નથી, તે માનાદિ જ તેના જ્ઞાનાદિ વૈભવનો, વાંસનાફળની સમાન વિનાશને માટે થાય છે.
♦ વિવેચન - ૪૧૫ -
જાતિ આદિ નિમિત્ત માનથી, અક્ષાંતિલક્ષણ ક્રોધથી. કપટરૂપ માયાથી, નિદ્રાદિ પ્રમાદથી, શું ? તે કહે છે - આચાર્યાદિની પાસે આસેવન શિક્ષા ભેદરૂપ વિનય ન શીખે. તેમાં ાંભ - માનથી, હું જાતિ આદિ યુક્ત કઈ રીતે જાત્યાદિ હીન પાસે શીખું. એ રીતે ક્રોધથી - કોઈવાર ભૂલ કરતા ગુરુ ઠપકો આપે તો રોષથી ન ભણે, માયાથી - મન શૂળ છે એવા બહાને ન ભણે. પ્રમાદથી - ભણવાના સમયે ઉંઘી જાય અથવા પ્રમાદવશ બની ગુરુ કહે તે ન સાંભળે. આ ક્રમ એટલે બતાવ્યો છે કે ભણવામાં તે પ્રમાણે દોષો વિઘ્નરૂપ બને છે, તે જ સ્તંભાદિથી ગુરુ પાસે વિનય શીખતો નથી. અહીં સ્તંભાદિ વિનય શિક્ષા વિઘ્ન હેતુ, તે જડમતિને અસંપત્તિનો ભાવ થાય છે. કેમ? ગુણ લક્ષણ ભાવપ્રાણના વિનાશને માટે થાય છે. જેમ - કીચક - વાંસ, તેનું ફળ તેના નાશ માટે થાય, તેની જેમ જાણવું.
***
• સૂત્ર - ૪૧૬ થી ૪૨૪ -
(૪૧૬) જે સાધુ, ગુરુની ‘આ મંદબુદ્ધિ છે, અલ્પવયસ્ક છે, અલ્પ શ્રુત છે” એણ જાણીને હીલના કરે છે, તે મિય્યાત્વ પામીને ગુરુની આશાતના કરે છે. (૪૧૭) કેટલાંક ગુરુ સ્વભાવથી જ મંદ હોય છે. કોઈ અવયસ્ક પણ શ્રુત અને બુદ્ધિથી સંપન્ન હોય છે. તે આચાત્ અને ગુણોમાં સુસ્થિતાત્મા, હેલણા કરીને ઇંધણની જેમ ગુણોને ભસ્મ કરી દે છે.
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૧
૯ / ૧ / ૪૧૬ થી ૪૪
(૧૮) જે કોઈ સપનું બચ્ચું સમજીને તેની કદર્થના કરે છે, તે તેના હિતને માટે થાય છે, એ પ્રમાણે જ તે મબહિ એકેયાદિ તિ પથે ગમન કરે છે. (૧૯) અત્યંત શુદ્ધ આશીવિષ સર્પ જીવનનાશથી વધારે બીજું શું કરી શકે ? પરંતુ સાસજ રાચાર્ય બોધિનું કારણ બને, મોક્ષ ન મળે.
(ર૦) જે પ્રજવલિત નિને મસળે છે, કાશીવિષ સને કુપિત કરે છે અથવા પવિતાથી હોવા છતાં નિષભક્ષણ કરે છે, મા બધી ઉપમા ગુરૂની આશાતના સાથે તુલ્ય છે. (ર૧) કદાય તે પ્રચંડ અગ્નિ ન 'બા, કુપિત આશીષ સર્પ પણ ન સે, કે હળાહળ ઝેર પણ ન મારે, પરંતુ ગુરુની આવહેલનાથી કદાપિ મોક્ષ ન સંભવે.
(૨) જે પર્વતને મસ્તકથી ભદેવા પડે છે, તેવા સિંહને જગાડે છે, ભાલાની રાણી પર પ્રહાર કરે છે, આ બધાંની ઉપમા ગુરુની રાતના વડે સમાન છે. (૨૩) કદાચ કોઈ મસ્તકથી પર્વતને ભેદી નાંખે, કદાચ કુપિત સિંહ પણ ન ખાઈ જાય, કદાચ ભાલાની અણી પર પ્રહાર કતનિ ન ભેદે, પરંતુ ગરની છેલણાથી મોટા કદાપિ ન સંભવે.
(૨૪) સારું આસન થવાથી બોધિલાભ થતો નથી, તેમની આશાતનાથી મોક્ષ ન મળે, તેથી નિરાબાધ સુખનો જથ્થક, ગુરુની પ્રસન્નતા અભિમુખ રમણ કરે.
• વિવેચન - ૪૧૬ થી ૪ર૪ :
જે કોઈ દ્રવ્ય સાધુ અને અગંભીર હોય, ગુરુને ક્ષયોપશમની વિચિત્રતાથી તંત્રયુકિતથી આલોચનામાં અસમર્થ, સહ્મજ્ઞાહિત જાણીને, તથા અપ્રાપ્ત વયવાળા છે, એવું બીજું કારણ સ્થાપીને આ બાળક જેવા છે, આગમ ભણ્યા નથી એમ જાણીને અસૂયાથી કે અસૂયાવિના પણ હિંસા - અપમાન કરે, જેમકે - મશ્કરીમાં કહે, અહો! તેમ તો બહું ભણ્યા છો, વયોવૃદ્ધ છો, બહુશ્રુત છો. અથવા ઈષ્યથિી બોલે કે તમે મંદબુદ્ધિ છો એણ આસાતના કરવાથી મિથ્યાત્વ પામે છે. માટે ગુરુની હીલણા ન કરવી. એ રીતે તત્ત્વ ન જાણવાથી બોલનારા શિષ્યો ગુરુની લઘુતા કરે છે. એકની આશાતનાથી બધાંની આશાતના કરે છે. પોતાના સમ્યગ્દર્શનનો હ્રાસ કરે છે. • - તેથી ગુરુની આશાતના ન કરવી.
કર્મના વૈચિત્ર્યથી કેટલાંક ગુરુ વયોવૃદ્ધ છતાં બુદ્ધિરહિત હોય, કેટલાંક નાના સાધુ પણ અમંદ - બુદ્ધિવાળા હોય છે. તેઓ મૃતથી કે બુદ્ધિથી સમ્યફ પ્રજ્ઞાવાન હોય છે. અથવા ભાવિની વૃત્તિ આશ્રીને આપશ્રુત ગુરુ હોય પણ સર્વથા જ્ઞાનાદિ આચારયુક્ત, ગુણોમાં - સંગ્રહ કરનારા, સારા ભાવમાં આત્માને રમણતા કરાવનારા હોય, તેથી તેમની હીલના ન કરવી. જેમ અગ્નિ ઇંધણને બાળી નાખે છે, તેમ ગર આશાતનાથી જ્ઞાનાદિ ગુણ સંઘાત પણ ભસ્મસાત થાય છે.
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૨
દશવૈકાલિકમૂલસૂબ-સટીક અનુવાદ વિશેષથી ડહર - બાળ સમજીને ગુરુની હીલના કરવાનો દોષ જે બાળ સમજીને કિલિંગનાદિથી કટ્ટર્થના કરે છે, તો જેમ નાનો સાપ પણ તેવી કદર્શનાથી અહિતને માટે થાય છે, તેમ કારણે અપરિણતને આચાર્ય પણ સ્થાપેલા હોય, તેની હીલનાથી શિષ્ય બેઇંદ્રિયાદિ જાતિરૂપ સંસારે ભટકે.
અહીં દેષ્ટાંત અને દનિકનું મોટું અંતર બતાવે છે - સાપ પણ કોપાયમાન થાય તો જીવન નાશ - મૃત્યુતી વધુ શું કરે ? કંઈ નહીં. પણ આચાર્યની હીલના - અનનગ્રહમાં પ્રવૃત્ત આબોધિ પામે, તે નિમિત્તે મિથ્યાત્વ સંચિત કરે, એ રીતે ગુરુની આશાતનાથી મોક્ષ ન થાય પણ અબોધિ સંતાન અનુબંધથી અનંત સંસારનું ઉપાર્જન થાય છે. વળી જે બળતા અનિને ઉલ્લંધે અથવા સાપને કોપાયમાન કરે અથવા જીવવાને અર્થે ઝેર ખાય, તેનાથી જે નુકસાન થાય તેમ ગુરુ સંબંધી આશાતનાથી પણ તેવા જ નુકસાનને પામે. અહીં જ વિશેષથી કહે છે કે કદાય મંત્રાદિ પ્રતિબંધથી તેને અગ્નિ ભસ્મસાત્ ન કરે, કોપાયેલો સાપ ડરે નહી કે કદાચ હળાહળ ઝેર પણ મારી ન નાંખે, એવું કદાચ બની જાય, પણ ગુરુની આશાતના કરનારનો મોક્ષ તો ન જ થાય.
કોઈ કદાચ મસ્તક વડે પર્વતને ભેદવા ઇછે, સતેલા સીંહને પર્વતની ગુફામાં જઈ જગાડે, અથવા પ્રહરણ વિશેષના અગ્ર ભાગથી હાથને પ્રહાર કરે, આવી ઉપમા ગુરૂની આશાતનાથી પૂર્વવત કહેવી. અહીં વિશેષ કહે છે - કદાચ કોઈ વાસુદેવાદિ પ્રભાવની અતિશયથી મસ્તક વડે પર્વતને ભેદી નાંખે, મંત્રાદિના સામર્થ્યથી કોપાયમાન સિંહ પણ ન ખાઈ જાય, દેવના અનુગ્રહથી પ્રહરણ વિશેષનો પ્રહાર પણ લાગે નહીં, એવું કદાચ બની જાય, પણ ગુરુ આશાતનાથી મોક્ષ ન જ થાય.
એ પ્રમાણે અગ્નિ આદિની આતના કરતાં ગુરુની આશાતના વધારે હોય છે, તે અતિશય પ્રદશના કહે છે - શિષ્યથી આચાર્ય અપ્રસન્ન હોય તો તે મોક્ષ ન પામે, તેથી અવ્યાબાધ સુખનો અભિલાષી શિષ્ય ગુરુના પ્રસાદને ઇચ્છતો, ગુરુને અનુકૂળ વર્તન કરે.
• સૂત્ર - ૪૫ થી ૪૩૧ -
(૪૫) જે પ્રમાણે હિતાગ્નિ બ્રાહ્મણ વિવિધ હતી અને મનપદથી અભિષિક્ત કરેલ નિને નમસ્કાર કરે છે, તે પ્રકારે શિષ્ય અનતજ્ઞાનયુક્ત થઈ જાય તો પણ આચાર્યની વિનયથી ભક્તિ કરે.
'(ર૬) જેમની પાસે ધર્મ પદો શીખે, હે શિષ્ય ! તેના પ્રત્યે વિના કરો. મસ્તકે અંજલિ કરી, કાયા - વાણી - મનથી સદૈવ સત્કાર કરો.
(ર) કલ્યાણભાગી માટે લા, દયા, સંયમ અને બહાર્ટ એ વિરોધિરસ્થાન છે. તેથી જે ગર મને સતત શિક્ષા આપે છે, તેની હું સતત પૂજા કરું.
(૪૨૮, ૪ર૯) જેમ રાત્રિને તે પ્રદીપ્ત થતો સૂર્ય સંપૂર્ણ ભારતને
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯ / ૧ / ૪૫ થી ૪૩૧
૨૦૩ પ્રકાશિત કરે છે, તે રીતે આચાર્ય શ્રત, શીલ અને પ્રજ્ઞાથી ભાવોને પ્રકાશિત કરે છે અને દેતની વચ્ચે ચંદ્ર શોભે તેમ સાધુમાં આચાર્ય શોભે છે. જેમ મેઘોથી મુક્ત અત્યંત નિર્મળ આકાશમાં કૌમુદીના યોગથી યુક્ત નક્ષત્ર, તારાથી પરિવૃત ચંદ્રમાં શોભે, તેમ આચાર્ય સાધુ મધ્યે શોભે છે.
(૪૩૦, ૪૩૧) અનુત્તર જ્ઞાનાદિની સંપ્રાપ્તિનો ઇચ્છુક, ધમકામી સાધુ, જ્ઞાનાદિ રનૌની મહાન ખાણ, સમાધિ યોગ, સુત, શીલ, પ્રજ્ઞાથી સંપ મહર્ષિ આચાર્યાની રાધના કરે, તેમને વિનયથી પ્રસન્ન સખે, મેઘાતી સાધુ ના સુભાષિત વચનોને સાંભળીને અપ્રમત્ત રહે તો એવો આચાર્યની શુશ્રુષા કરે એ રીતે માનેક ગુણો આસધી તે અનુત્તર સિદ્ધિને પ્રમ કરે છે - એમ હું કહું છું.
• વિવેચન • ૪૨૫ થી ૪૩૧ -
જેમ યજ્ઞ કરનારો બ્રાહ્મણ, વેદી બનાવીને અગ્નિને નમસ્કાર કરે, વેદીમાં ધી વગેરેની આહુતિ આપે. “અોય સ્વાહા' મંત્ર ભણીને આહુતિ આપે. મંત્ર વડે
અભિષેક કરે. અગ્નિની જેમ આચાર્યને શિષ્યએ વિનયપૂર્વક સેવવા જોઈએ. કેવો શિષ્ય ? સ્વ પર પર્યાયની અપેક્ષાથી અનંત વસ્તુને જાણતો અનંતજ્ઞાનયુક્ત છે. તો પછી સામાન્ય જ્ઞાની શિષ્ય કેમ ગુરુ વિનય ન કરે ? આ જ વાતને સ્પષ્ટ કરે છે -
જેની પાસે પોતે ધર્મપદોને શીખે, તેની સમીપે જતાં તેનો વિનય કરે. કઈ રીતે? સત્કાર કરે, અસ્પૃત્યનાદિ કરે, મસ્તક કે અંજલિ જોડે. શરીર - વાણી - મસ્તકથી વાંદે. એ રીતે શિષ્યને આમંત્રીને ગુરુ કહે છે કે • ભાવાસક્તિ રૂપથી સદેવ ગુનો સત્કાર કરે. માત્ર સૂત્રગ્રહણ કાળે જ નમસ્કાર કરે તેમ નહીં. જો તેમ ન કરે તો કુશલાનુબંધનો વ્યવરચ્છેદ થાય.
એ પ્રમાણે મનમાં કરવું, તે કહે છે - અપવાદ ભયરૂપ લm, અનુકંપા, પૃથ્વી આદિ જી વિષયક સંયમ, વિશુદ્ધ તપોનુષ્ઠાન, આ લજ્જાદિ ચારે ગુણોથી કુમાર્ગને દૂર કરી કુશલ પક્ષ પ્રવર્તકત્વથી કલ્યાણને ભજનાર જીવો કર્મમલને દૂર કરે છે. આના વડે એમ સૂચવે છે કકે ગુરુ પોતાના શિષ્યને નિરંતર સુમાર્ગે દોરે છે, હું તેવા ગુરુને સતત પૂજુ છું. તેનાથી વધારે પૂજવા યોગ્ય મારે કોઈ નથી. ગુને સૂર્યની ઉપમા આપે છે, જેમ પ્રભાતનો સૂર્ય તમામ ભરત ક્ષેત્રને પ્રકાશે છે, તેમ સૂર્ય જેવા આચાર્ય સૂત્રના જ્ઞાનથી તથા સદાચારની બુદ્ધિથી જીવાદિ તત્ત્વને પ્રકાશે છે, માટે ગુરુને સેવવા યોગ્ય છે, તેથી સુશિષ્યો વડે વિચરતા ગુરુ સામાનિક દેવો વગેરે મધ્યે જેમ ઇંદ્ર શોભે છે, તેવી રીતે પોતે શોભે છે. એ પ્રમાણે કારતક પૂનમનો ચંદ્ર રાત્રિના નક્ષત્રો તથા તારા મધ્યો શોભે તેમ આચાર્ય મુનિ સમુદાયમાં શોભે છે. માટે ગુરુ પૂજવા યોગ્ય છે.
જ્ઞાનાદિ ભાવરત્નોની અપેક્ષાએ આચાર્ય મોટી ખાણ સમાન છે. મોક્ષના વાંછક મહર્ષિ છે, કઈ રીતે? ધ્યાન વિશેષ સમાધિ યોગથી દ્વાદશાંગના અભ્યાસથી, પરદ્રોહના વિરતિરૂપ ઓત્પારિકી બુદ્ધિથી. આવા અનુત્તર જ્ઞાનાદિને એવા પ્રકારના આચાર્ય
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૪
દશવૈકાલિકમૂલસૂત્ર-સટીક અનુવાદ પાસેથી પામવાની ઇચ્છાથી વિનય વડે આરહે તે પણ એક વખત નહીં, અનેક વખત ગુરુ તે સંતોષે, તે પણ જ્ઞાનાદિ ફળ માટે નહીં, પણ નિર્જરાર્થે આરાધે.
મેઘાવી આ પ્રમાણે બોધ વયનો સાંભળીને, આચાર્યની સેવામાં તત્પર બનીને ગુરુ આરાધના ફળ અપ્રમત રહીને તેમની આજ્ઞા પાલન કરી મેળવે. એ પ્રમાણે ગુરુ શુશ્રુષા રક્ત અનેક જ્ઞાનાદિ આરાધીને, અનુત્તર સિદ્ધિને પામે. ઇત્યાદિ - -
3 અદશયન - ૯, ઉશો - ૨
• સૂત્ર - ૪૩૨, ૪૩૩ -
વૃક્ષના મૂળથી સ્કંધ ઉત્પન્ન થાય છે, સ્કંધણી શાખા ઉગે છે, શાખાથી પ્રશાખા નીકળે છે. પછી તે વૃક્ષને પત્ર, પુષ્પ, ફળ અને રસ ઉત્પન્ન થાય છે. એ પ્રમાણે ઘર્મવૃક્ષનું મૂળ વિનય છે, તેનું પરમ સયુક્ત ફળ મોક્ષ છે. તે વિનય દ્વારા સાધુ કીર્તિ, ચુત અને મોક્ષને જલ્દી પ્રાપ્ત કરે છે.
• વિવેચન- ૪૩૨, ૪૩૩ •
વિનય અધિકારનો આ બીજો ઉદેશો છે. તેનું આ પહેલું સૂત્ર છે - વૃક્ષના મૂળથી થળથી ઉત્પન્ન થાય છે. - x તેની ભમ સમાન શાખા ઉત્પન્ન થાય. ઉકત શાખાથી તેના અંશરૂપ પ્રશાખા જન્મે છે. તથા તેના વડે પાંદડા ઉગે છે. પછી તે વૃક્ષના પુષ્પ, ફળ અને સ ક્રમથી થાય છે. આ દેટાંત આપી, તેનું દાખત્તિક કહે છે - વૃક્ષના મૂળની જે ધર્મરૂપ કલ્પવૃક્ષનું મૂળ વિનય છે. તેના ફળ રસ સમાન મોક્ષ છે, સ્કંધાદિ સમાન દેવલોક કે સુકુલમાં ગમનાદિ છે. તેથી વિનય કરવો જોઈએ. શું વિશેષ છે ? વિનય વડે સર્વત્ર શુભપવાદરૂપ કીર્તિ તથા અંગ પ્રવિષ્ટાદિ પ્રશંસા પાત્ર રૂપ સંપૂર્ણ શ્રુતને પામે છે.
• સુત્ર - ૪૩૪, ૪૩૫ -
જે ક્રોધી છે, મૃગ સમાન અજ્ઞ છે, અહંકારી છે, દુવાદી છે, કપટી અને શઠ છે, તે અવિનીતાત્મા સંસાર સ્રોતમાં, જળમાં પડેલા કાષ્ઠની માફક પ્રવાહિત થતો રહે છે. કોઈપણ ઉપાયથી વિનયમાં પ્રેરિત કરાયેલો જે મનુષ્ય કુપિત થઈ જાય છે, તે દિવ્યલક્ષ્મીને દંડથી રોકનાર થાય છે.
• વિવેચન - ૪૩૫, ૪૩૬ -
અવિનયવાન ના દોષો કહે છે - જે ચંડ, અજ્ઞ - હિતને કહે તો પણ રોપાયમાન થાય, જાત્યાદિમદથી ઉન્મત, અપ્રિયવક્તા, માયા યુક્ત, સંયમ યોગોમાં અનાદર વાળો, આ બધાં દોષોથી વિનય કરતો નથી, તેવો પાપી સંસાર સ્રોતમાં સકલ
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯/ ૨ ૪૩૫ થી ૪૩૬
૨૦૫
કલ્યાણના નિબંધન રૂપ વિનયથી રહિત થઈ તણાય છે. કઈ રીતે ? જેમ નદીના પ્રવાહમાં પડેલ લાકડું.
વળી - ગુરુ એકાંત મૃદુ વયનાદિ ઉપાયો વડે શિષ્યને વિનયની પ્રેરણા કરતાં તે રોષિત થાય તો તે દેવતાઈ લક્ષ્મી જે આવતી હોય તેને કાષ્ઠમય દંડ વડે નિવારે છે. અર્થાતુ વિનય એ સંપત્તિનું નિમિત્ત છે, તેમાં અલિત થતાં કોઈને સમજાવે, તે ગુણ પણ રોષ કરવાથી વસ્તુતઃ સંપત્તિનો નિષેધ છે, જેમ લમીએ કુરૂપે આવી પ્રાચ્ય, કૃષણે તેના ગુણ જોઈને સ્વીકારી લીધી.
• સૂત્ર - ૪૩૬, ૪૩૭ -
એ પ્રમાણે જે પ્રવાહ્ય હાથી ચાને લોડા અવિનીત હોય છે, તેઓ સેવાકાળમાં દુ:ખ ભોગવતા તથા ભાર વહનાદિ નિમ્ન કાયમાં જોડવામાં આવે છે અને જે હાથી અને ઘોઘ સવિનીત હોય છે, તેઓ સુખને અનુભવતા મહાન યશ અને ઋદ્ધિને પામતા જોવા મળે છે.
• વિવેચન - ૪૩૬, ૪૩૨ -
અવિનયના દોષો દર્શાવવા કહે છે. આ વિનય સહિત, આત્મજ્ઞાનથી રહિત, વાહ્ય - રાજાદિના વલ્લભ એવા કર્મ કરો - હાથી, ઘોડા, પાડા વગેરે. તેનું શું? અવિનય દોષથી ઉભયલોકમાં ભાર વેંઢારનાર અને સંકલેશ રૂપ દુઃખને અનેકાર્થે અનુભવતા, કર્મ કરમાવ પ્રાપ્ત કરે છે. એમનો જ વિનય ગુણ કહે છે - આ જ વિનયવંત, આત્મરૂપ, રાજાદિના હાથી, ઘોડા વગેરે આહ્વાદ સુખને અનુભવે છે. વિશિષ્ટ આભૂષણ, ભોજન આદિ ભાવથી પ્રાપ્ત માદ્ધિક અને વિખ્યાત સદ્ગણવાળા થાય છે.
• સૂત્ર - ૪૩૮ થી ૪૪o -
તે જ પ્રમાણે આ લોકમાં જે આતિનિત નર ને નારી હોય છે, તેઓ ચાબકાદિ પ્રહારથી ઘાયલ, ઉદ્રિય વિકલ, દંડ અને શાથી જરિત, અસભ્ય વચનોથી તાડિત, કરુણ, પરાધીન, ભૂખ અને તરસથી પીડિત થઈને દુકાનો અનુભવ કરતા જણાય છે અને જેઓ સવિનીત નર-નારી છે, તેઓ ઋદિને પામીને મહાયશની બની સુખી થતાં દેખાય છે.
વિવેચન - ૪૩૮ થી ૪૪૦ -
આ જ વિનય - અવિનયનું ફળ મનુષ્યને આશ્રીને કહે છે - તિર્યયની જેમ અવિનીત આત્મા, આ મનુષ્ય લોકમાં નર • નારી દુઃખ અને અપમાનને પામે છે, તે પૂર્વવતુ. છાટા - કસના ઘાતથી વ્રણ અંકિત શરીરવાળા, નાસિકાદિ ઇંદ્રિય છેદાયેલા એવા તે પારદારિકાદિ થાય છે તથા વેબદંડદિ, ખગાદિ શાસ્ત્રો વડે ચોતરફથી દુર્બળ ભાવને પામેલા તથા ખર કર્કશ વચનથી પરિજીર્ણ, એવા પ્રકારના થઈને દીન, પરવશ, દયા ખાવા યોગ્ય, સ્વાભિપ્રાય સહિત, ભુખ તરસાદિથી વાત, થોડા દાન વડે અન્નાદિ નિરોધ પામે. એ પ્રમાણેના દુઃખો અવિનીત આલોકમાં પામે પરલોકમાં પ દુઃખિતતર
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૬
દશવૈકાલિકમૂલબ-સટીફ અનુવાદ થાય. હવે વિનયનું ફળ કહે છે - વિનીત તિર્યંચ માફક સવિનીત આત્મા - આ લોકમાં નર • નારી વિનયથી શુદ્ધિ પામીને મહાયશવાળા આદિ થાય છે. વિશેષ એ - સ્વ આસધિત રાજા કે ગુરુજન વડે ઉભયલોકમાં સફળતાને પામે છે.
• સૂત્ર - ૪૪૧, ૪૪૨ -
એ પ્રમાણે અવિનીતાત્મા જે દેવ, યક્ષ એ ગુણાક હોય, તેઓ પરાધીનતા - દાસત્વ પામીને દુઃખ ભોગવતા જોવા મળે છે અને જે દેવ, યક્ષ, ગુહ્યક સુવિનિત હોય છે, તેઓ દ્ધિ અને મહાન ચશને પામીને સુખને અનુભવતા જોવા મળે છે.
• વિવેચન - ૪૪૧, ૪૪૨ -
હવે આ જ વિનય અને અવિનયનું ફળ દેવને આશ્રીને કહે છે - જેમ ભવાંતમાં વિનય ન કરેલા નર - નારીની જેમ વૈમાનિકો, જ્યોતિકો, વ્યંતરો, ભવનવાસીઓ તેઓ આગમરૂપ ભાવચક્ષુથી જોતા દુઃખ ભોગવનારા છે. કેમકે બીજાની આજ્ઞામાં રહે છે, બીજાની હદ્ધિ આદિ જોઈને દુઃખી છે તથા તેઓ અભિયોગ્ય - કર્મકરપાણાને પ્રાપ્ત થાય છે.
વિનયનું ફળ કહે છે તે પૂર્વવત જન્માંતરમાં કરેલા વિનયથી અર્થાત નિરતિચાર ધમરાધનથી ઉક્ત દેવો સુખને ભજનારા થાય છે. જેમકે - અરહંતના કલ્યાણકાદિમાં, દેવાધિપની ઋદ્ધિથી, વિખ્યાત ગુણોથી.
• સૂત્ર - ૪૪૩ થી ૪૪૭ -
જે સાધક આચાર્ય - ઉપાધ્યાયની સેવા - શુશ્રષા કરે છે, તેમના વચનોનું પાલન કરે છે, તેમની શિક્ષા, જળથી સિંચાતા વૃક્ષ જેમ વધે છે.
જે ગૃહસ્થો આલોકના નિમિત્તે કે સુખોપભોગને માટે પોતાને કે બીજાને માટે શિચકલા કે નૈપુણ્ય કલા શીખે છે. લલિતેન્દ્રિય વ્યક્તિ પણ કળા શીખતી વખતે શિક્ષક દ્વારા ઘોર બંધ, વધ અને દારુણ પરિતાપને પામે છે. તો પણ તેઓ ગુના નિર્દેશાનુસાર વર્તતા તે શિલ્પાદિને માટે પ્રસનનતાપૂર્વક તે શિક્ષક ગુરુની પૂજ, સત્કાર અને નમસ્કાર કરે છે. તો પછી જે સાધુ યુતગ્રાહી છે, અનંત હિતના ઇચ્છુક છે, તેનું તો કહેવું જ શું? તેથી આચાર્ય જે કહે તેનું ભિક્ષ ઉલ્લંધન ન કરે,
• વિવેચન - ૪૪૩ થી ૪૪૭ -
એ પ્રમાણે નારકોને છોડીને વ્યવહારથી જેમાં સુખ-દુઃખ સંભવે છે. તેમાં વિનય - અવિનયનું ફળ કહ્યું. હવે વિશેષથી લોકોત્તર વિનયનું ફળ કહે છે - જે આચાર્ય અને ઉપાધ્યાયના પૂજા પ્રધાન વયન કરણશીલ છે, તે પુજવાનોને ગ્રહણ આસેવન રૂપ શિક્ષા વૃદ્ધિને પામે છે. જેમ જળથી સિંચિત વૃક્ષો વૃદ્ધિ પામે છે.
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯/ ૨ / ૪૪૩ થી ૪૪
૨૦૭ આને મનમાં ધારીને વિનય કરવો જોઈએ, તે કહે છે - સ્વ નિમિત્તે આના વડે મારી આજીવિકા થશે, એ પ્રમાણે પરનિમિત્તે - પુત્ર, પૌત્રાદિ આ કુંભારાદિ શિલા અને આલેખ્ય કળાદિ નૈપુણ્ય ગ્રહણ કરશે એમ વિચારી અસંયમનો અન્ન પાનાદિના આલોકના ભોગને માટે તે શીખે છે. જે શીખતા એવા તેમને નિગડાદિ વડે બંધ, કષ આદિથી વધ, રૌદ્ર પરિતાપ, આના દ્વારા જનિન - નિર્ભર્સના વચન શીખવનાર ગુરુ પાસેથી પ્રાપ્ત થાય છે. શિલ્પાદિ ગ્રહણમાં તે ગર્ભેશ્વર રાજપુત્રાદિને આશ્રીને આ કહ્યું.
તેઓ પણ શિલ્પાદિ શીખતી વેળા બંધાદિના કારક ગુરુને પૂજે છે. મધુર વચનોથી અભિનંદે છે. શિલ્પ શીખવાના નિમિત્તે વસ્ત્રાદિ વડે સત્કારે છે, અંજલિ જોડવા આદિથી નમસ્કાર કરે છે તથા માને છે કે ગરની આજ્ઞા માનીશું તો જ કળા આવડશે ઇત્યાદિ - ૪ -
જો આ રાજપુત્રાદિ આલોકના નિમિત્તે પણ આટલું કષ્ટ ભોગવે છે તો જે સાધુ પરમ પુરુષ પ્રણિત આગમ ગ્રહણના અભિલાષી છે, મોક્ષની કામનાવાળા છે, તેમણે તો વિશેષે ગરને પૂજવા જોઈએ. તે માટે એકાંત હિતકારક ગુરુ જે કહે તે બધાં વચનને સાધુ ન ઉલંઘે, તેથી તે સર્વ લાભને મેળવે છે.
• સૂત્ર - ૪૪૮ થી ૪૫ર -
સાધુ આચાર્યથી નીચી શાચ્યા કરે, નીચી ગતિ કરે, નીચા સ્થાનમાં ઉભો રહે. નીચું આસન કરે, નીચે થઈને પાદ વદન કરે અને અંજલિ કરે. કદાય આચાર્યના શરીરને કે ઉપકરણોને પણ સ્પર્શ થઈ જાય તો કહે : માસે અપરાધ ક્ષમા કરો, ફરી આવું નહીં થાય.
જે પ્રમાણે દુષ્ટ બળદ સાબુક દ્વારા પ્રેરિત કરતા રથને વહન કરે છે, તે પ્રમાણે દુબુદ્ધિ શિષ્ય પણ આચાર્યોના વારંવાર કહેવાથી કાર્ય કરે છે. (વસ્તુતઃ) ગુરુ એકવાર બોલાવે કે વારંવાર, બુદ્ધિમાન શિષ્ય આસને બેસીને જ ઉત્તર ન આપે, પરંતુ જલ્દી જ આસન છોડીને શુક્રયા સાથે તેમની વાત સાંભળીને સ્વીકારે.
કાળ, ગુરુ અભિપ્રાય, ઉપચારો તથા દેશાદિને હેતુઓથી સારી રીતે જાણીને તદનુકૂળ ઉપાયોથી તે - તે કાર્યોને સંપાદિત કરે.
• વિવેચન - ૪૪૮ થી ૪૫ર -
હવે વિનયના ઉપાયો કહે છે. સંસ્કારક રૂપ આચાર્યની શય્યાની પાસે નીચી શવ્યા કરે. આચાર્યની ગતિથી નીચી ગતિ કરે - તેમની પાછળ બહુ દૂર કે બહુ જલ્દી ન ચાલે. આચાર્યથી નીચા સ્થાને બેસે. તથા નીચા - લઘુતર પીઠિકાએ કદાચ કોઈ કારણ હોય તો બેસે, ત્યારે પણ પૂર્વે આચાર્યની અનુજ્ઞા લે, અન્યથા ન બેસે. આચાર્યના ચરણમાં સમ્યક રીતે મસ્તક નમાવીને વાંદે, અવાથી નહીં. કદાચ પ્રશ્ન પૂછવાનો થાય તો કાયા નમાવી, મસ્તકે અંજલી જોડીને પૂછે પણ ઠુંઠાની જેમ અક્કડ થઈને ન પૂછે. એમ કાય વિનય કહ્યો.
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૦૮
દશવૈકાલિકમૂવમૂત્ર-સટીક અનુવાદ હવે વચન વિનય કહે છે - દેહને સ્પર્શતી વેળા, આચાર્ય જો કદાચ તેવા સ્થાને બેઠા હોય અને તેમના વસ્ત્રાદિને સંઘટ્ટ થઈ જાય તો મિથ્યાદુકૃત પૂર્વક અભિનંદીને “મારો અપરાધ ક્ષમા કરો” એમ કહે મંદભાગ્ય એવો મારો આ દોષ છે, ફરી ભૂલ કરીશ નહીં. બુદ્ધિમાન સિષ્ય આ સ્વયં કરે છે, પણ જે તેવા નથી તે કઈ રીતે વર્તે?
તે કહે છે. જેમ ગળીયો બળદ પરોણાથી વિંધાઈને કોઈ રથ આદિને વહે છે, એ પ્રમાણે અહિતાવહ બુદ્ધિ શિષ્ય, આચાર્યાદિના અભિરુચિત કાર્યોને વારંવાર કહ્યા પછી પૂરા કરે છે.
આવા કૃત્યો મુનિને ન શોભે તો કહે છે - શરદ ઋતુ સંબંધી જે કાળ, તે સંબંધી છંદ ઉપચાર • આરાધના પ્રકાર, દેશાદિ સંબંધી ઉપચાર, તેવા તેવા ઉપાયો જોઈને સાધુએ ગૃહસ્થને કંઈ ન કહેવું. જેમકે - શરદ ઋતુમાં પિત્તને હરનારું ભોજન કરવું. અનુકૂળ હવાવાળા સ્થાને સુવું ઇત્યાદિ - ૪- ૪ (ગાથા - ૪૫૧) પ્રક્ષેપ ગાથા છે, તેની કોઈ વૃત્તિ નથી.
• સુત્ર - ૫૩ થી ૫૫ -
અવિનીતને નિસ્પતિ અને વિનીતને સંપત્તિ પ્રાપ્ત થાય છે. જેને આ બંને પ્રકારે જ્ઞાત છે, તે જ કલ્યાણકારી શિક્ષાને પ્રાપ્ત થાય છે.
જે મનુષ્ય અંગ છે, પોતાની મતિનો ગર્વ છે, જે પિજીન છે, સાહસિક છે, ગર શા પાલનથી હીન છે, શમણા ધર્મથી અષ્ટ છે, વિનયમાં અનિપણ છે, સવિભાગી છે, તમને કદાપિ મોલ પાસ ન થાય.
જે માનસાર પ્રવૃત્તિ કરે છે, જે ગાઈ છે, વિનયમાં ફોલિદ છે, તેઓ આ સ્તર સંબર સાગરને રીને, કમની તસ કરીને સૌ૪ ગતિમાં ગા છે - તેમ હું કહું છું.
• વિવેચન • ૪૫૩ થી ૪૫૫ •
અવિનીતને જ્ઞાનાદિ ગુણોની વિપત્તિ અને વિનિતને તેની સંપ્રાપ્તિ થાય. વિનય - અવિનય બને જ્ઞાન સમજવાની શક્તિ હોય, તે બુદ્ધિથી વિચારીને ગ્રહણ - આસેવનરૂપ શિક્ષાને પામે છે. કેમકે ભાવથી ઉપાદેયનું પરિણામ છે. આને જ ટ કરવા વિનીતનું ફળ કહે છે. જે સાધુ ક્રોધી હોય, દ્ધિ ગૌસ્વમાં સ્થિત હોય, પાછળથી ચુગલી કરનાર હોય, તે જોવામાં પુરુષ હોય પણ ભાવથી ન હોય, અકૃત્ય કરતો હોય, ગુરુ આપણે માને નહીં, કૃતાદિ ધમને સમ્ય રીતે પામેલ ન હોય, વિનયના વિષયમાં અપંડિત હોંય, કંઈ મળે તો સંવિભાગ ન કરતો હોય. આવા અધમને મોક્ષ ન મળે. પણ સમ્યગદષ્ટિ ચાઅિવંતને આવા પ્રકારના સંકલેશના અભાવે મોક્ષ મળે.
વિનયના ફળને કહેવા ઉપસંહાર કરે છે. આચાર્યાદિની આજ્ઞામાં રહેનારો, મૃતાર્થધમી - ગીતાર્થ હોય, વિનય કરવામાં પંડિત હોય તે માસન્ધી આ પ્રત્યક્ષ દુસર સંસાર સમુદ્રને તરી જાઈને ચરમભવ અને કેવલિત્વને પામે છે. પછી ભાવોપગ્રાહી સર્વે કર્મો ખપાવીને સિદ્ધિ નામે ઉત્તમ ગતિમાં જાય છે.
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯ / ૩ / ૪પ૬ થી ૪૬૨
8 અધ્યયન ૯, ઉદેશો - ૩ છે.
• સૂત્ર - ૪૫૬ થી ૪૬ર -
(૪૫૬) જે પ્રકારે હિતાનિ અનિની શુશ્રષા કરતો જાગૃત રહે છે, તે પ્રકારે કાચાર્યની શુશ્રષા કરતો જે જાગૃત રહે છે, આચાર્યના આલોક્તિ અને ઇંગિતને જાણીને તેમના અભિપ્રાયની આરાધના કરે છે, તે પૂજ્ય થાય છે.
(૪૫) જે શિષ્ય સાચારને માટે વિનય કરે છે, આચાર્યની શુશ્રુષા કરતો વચન ગ્રહણ કરે, ઉપદેશાનુસાર કાર્ય કરવા રહ્યું છે અને જે ગરની અશાતના નથી કરતો તે પૂજ્ય થાય છે..
(૪૫૮) અલ્પવયસ્ક હોવા છતાં પાયમાં જે જયેષ્ઠ છે, તો રત્નાલિકોની તિ જે સાધુ વિનય કરે છે, નમ્ર રહે છે, સત્યાવાદી છે, ગર સેવા કરે છે, ગર વચનાનું પાલન કરે છે, તે પૂજ્ય થાય છે.
(૪૫૯) સંયમ યાત્રાના નિવાર્થ સદા વિશુદ્ધ, સામુદાયિક, અજ્ઞાત, ઉછ, ભિક્ષાયણ જે કરે છે, જે ન મળે તો વિષાદ કરતાં નથી અને મને તો પ્રશંસા કરતા નથી તે પૂરા થાય છે.
(૪૬૦) જે સાધુ સંસ્કારક શય્યા, આસન, ભોજન અને પાણીનો અતિ લાભ થવા છતાં અલ્પેશ રહે, એ પ્રમાણે જે પોતાને સંતુષ્ટ રાખે તથા જે સંતોષ દશાન જીવનમાં રત છે, તે પૂજ્ય છે.
(૪) મનુષ્ય લાભની આશામાં લોઢાના કાંટાને ઉત્સાહથી સહે છે, પરંતુ જે લાભની આશા વિના ફાનોમાં પ્રષ્ટિ થનાર તીક્ષ્ણ વચનામય કાંટાને સહી લે છે, તે જ પૂજા થાય છે.
() લોઢાનો કાંટો મુહૂર્ત માટે જ દુખદાયી થાય છે, પરંતુ તે પણ સુખપૂર્વક કાઢી શકાય છે. પણ વાણીથી નીકળેલા દુર્વચનકંટક મુશ્કેલીથી Öરાય છે, તે વૈરાનુબંધી અને મહાભકારી હોય છે.
• વિવેચન ૪૫૬ થી ૪૬૨ -
જગતમાં વિનીત પુજ્ય થાય, તે દર્શાવવા કહે છે - આચાર્ય - સૂત્રાર્થ દાતા. કે તેના સ્થાને રહેલ અથવા બીજા જયેષ્ઠાર્ય, તેનું શું? જેમ બ્રાહ્મણ અગ્નિને સમ્યફ સેવો, ઉપચારથી તે - તે કૃત્ય પૂર્ણ કરે. - - તેમ તે આચાર્ય અથવા રત્નાધિકારને આશ્રીને કહે છે, તેમનો વિનય કરે. પ્રતિ જાગરણનો ઉપાય કહે છે - નિરીક્ષિત અને અન્યથાગૃતિ લક્ષણ જાણીને સાધુ આચાર્યનો અભિપ્રાય આરાધે છે. જ્યારે ઠંડીમાં પ્રાવરણ તરફ જુએ, તો સાધુ તે લાવી આપે. બળખો આદિ જોઈને સુંઠ આદિ લાવી આપે. આવો સાધુ પૂજ્ય - કલ્યાણભાગી થાય છે.
33 14) Jain Education international
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦.
દશવૈકાલિકમૂલસુત્ર-સટીક અનુવાદ પ્રસ્તુત અધિકારમાં કહે છે - જ્ઞાનાદિ આચાર નિમિત્તે ગુરુનો વિનય કરે. ગુરુ વચન સાંભળવા ઇચ્છા કરે. તેઓ બોલે, ત્યારે તેમના વચનને ગ્રહણ કરે, તેનું આચરણ કરે. શિષ્ય માયા રહિત થઈ, શ્રદ્ધાવડે કરવાને ઇચ્છતો તે વિનય કરે. અન્યથા કરવાથી આચાર્યની આશાતના થાય છે. તેથી જે ગુરુની આશાતના ન કરે તે જગતમાં પૂજ્ય છે.
જ્ઞાનાદિ ભાવ રનોથી જે ઉંચા છે, તેમનો યથોચિત વિનય કરે કદાચ તેઓ ઉંમર અને શ્રતથી નાના હોય, પણ પર્યાય જયેષ્ઠ હોય તો તેમનો વિનય કરે. એ પ્રમઆમે ગુણાધિક પ્રતિ નમીને વર્તે, અવિરુદ્ધ બોલે, વંદનશીલ રહે, એ પ્રમાણે ગુરુ નિર્દેશ કરણશીલ છે તે પૂજ્ય છે.
અજ્ઞાતા - પરિચયન કરીને, તે ભાવઉછ છે. ગૃહસ્થોદ્ધરિતાદિને ભ્રમણ કરીને લાવે પછી ખાય. જ્ઞાતને ત્યાંથી ન લે. તે પણ ઉગમ આદિ દોષ રહિત લે, દોષિત ન લે. તે પણ સંયમનો ભાર વહનકર્તા શરીરને પાલન માટે લે, અન્યથા નહીં. આ આહાર પણ જુદી જુદી જગ્યા ફરીને લે. આહાર ન મળે કે ઓછો મળે, તો ખેદ ન કરે કે હું મંદભાગ્ય છું અથવા આ દેશ અશોભન છે. સાર્સે આહાર મળે તો પ્રસંશા ન કરે.
સંથાસે, શય્યા આદિમાં મૂછ ન રાખે, પરિભોગથી અતિરિક્ત ન લે, અતિ લાભ થાય તો પણ આત્માને સંતોષમાં રાખે. તે પૂજ્ય થાય.
ઇંદ્રિય સમાધિ દ્વારથી પૂજ્યતા કહે છે - લોઢાનો કાંટો દુઃખદાયી છે, તેમ છતાં અર્થને માટે ઉધમ કરે છે, તે માટે વાણીરૂપ કાંટાને પણ સહન કરે. • ૪- સાધુએ પરમાર્થ સાધવાનો હોવાથી તેણે તો વિશેષ પ્રકારે કડવા વચનો સહેવા જોઈએ. ઇત્યાદિ બધું સૂત્રાર્થવત જાણવું - X-X.
• સૂત્ર - ૪૬૩ થી ૪૦૦ -
(૪૬૩) આવતા એવા કટુ વચનોના આદાત કાનમાં પહોંચતા જ દર્મનલ્સ ઉત્પન્ન કરે છે. પરંતુ જે વીરપરષોમાં પરમ અગ્રણી જિતેન્દ્રિય પુરુષ, તેને પોતાનો ધર્મ માનીને સહન કરે છે, તે પૂજ્ય છે.
(૪૬૪) જે મુનિ પીઠ પાછળ કદાપિ કોઈનો અવર્ણવાદ બોલતા નથી, તથા પ્રત્યક્ષ વિરોધી, નિયકારિણી, આખીયકારિણી ભાષા ન બોલે તે પૂર્વ છે.
(૬૫) જે લોલુપ નથી, કીકુચ્ચ, માયા કે ધાન્ય કરતો નથી, દીનવૃતિ કરતો નથી, પોતાની પ્રશંસા કરતો • કરાવતો નથી અને કુતુહલ કરતો નથી, તે પૂજા છે.
(૪૬૬) મનુષ્ય ગુણોથી સાધુ છે, અગુણોથી રાસાધુ છે, તેથી સાધુને યોગ્ય ગુણોનું ગ્રહણ કરે અને સાધુ ગુણને છોડે. આત્માને આત્માથી જાણીને જ રાગદ્વેષમાં મધ્યસ્થ રહે છે, તે જ પૂજય થાય છે.
(૬૭) આ પ્રમાણે નાનો હોય કે મોટો, સી હોય કે પુરુષ, દીક્ષિત
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૧
૯ + ૩ ૪૬૩ થી ૪૦ હોય કે ગૃહસ્થ, તેની હીલના કે સિા ન કરે તથા જે અહંકાર કે ક્રોધનો ત્યાગ કરે તે પૂજ્ય છે.
(૪૬૮) સન્માનિત કરાયેલ આચર્ય, સાધુને સતત સન્માનિત કરે છે. જેમ પિતા પોતાની કન્યાને કરે છે. ચનપૂર્વક યોગ્ય કુળમાં સ્થાપિત કરે છે, તે સન્માના, તપસ્વી, જિતેન્દ્રિય, સત્યપરાયણનું સન્માન કરે તે પૂજ્ય છે.
(૪૬) જે મેઘાવી મુનિ તે ગુણસાગર ગુરુના સુભાષિત સાંભળીને તદનુસાર આચરે છે, જે પાંચ મહાવ્રતરત, ત્રણ ગુમિથી ગુપ્ત, ચાર કષાયથી રહિત છે, તે પૂજ્ય છે.
(૪૭૦) જિનમત નિપુણ અને અભિગમ કુશળ મુનિ આ લોકમાં સતત ગરની પરિચય કરીને પૂર્વકૃત કમરને ક્ષય કરી ભારવર અને અતુલ સિદ્ધિ ગતિને પામે છે-- તેમ હું કહું છું.
• વિવેચન • ૪૬૩ થી ૪૦ .
એકીભાવથી અભિમુખ આવીને પડતાં કઠોરાદિ વચન પ્રહાર કાનમાં પડતા પ્રાયઃ અનાદિભાવના અભ્યાસથી દુષ્ટ મનોભાવ જન્માવે છે. પ્રાણીના આવા પ્રકારના વચનના ઘાતને ધર્મ સમજી, અશકિત આદિથી નહીં પણ સમતાના પરિણામ પામીને, દાન સંગ્રામ શૂરની અપેક્ષાથી પ્રધાન શૂર એવો જિતેન્દ્રિય થઈને જે સહન કરે, પણ ક્રોધ ન કરે તે પૂજ્ય છે.
પાછળથી અવર્ણવાદ ન કરે, અપકારીને કડવું વચન ન કહે, આ અશોભન છે એવી અને શ્રોતાને મૃત નિવેદન રૂપ અપ્રિય ભાષા ન ક્યારેય ન બોલે તે પૂજ્ય. તથા આહારદિમાં અલુબ્ધ, ઇંદ્ર જાળ આદિ કહ્યુચ્ય રહિત, કપટ શૂન્ય, છેદ-ભેદ ન કરનાર, આહારાદિ ન મળે તો પણ શુદ્ધવૃત્તિ વાળો, બીજાને અકુશળ ભાવનાથી ન ભાવતો, હું કેવો પ્રશંસવા યોગ્ય છું, તેમ ન કહે. પોતાના ગુણો પોતે જ બીજા આગળ ન વર્ણવ, નર્તકાદિમાં અકતુક છે, તે પૂજ્ય છે.
અનંતોક્ત વિનયાદિ ગુણ યુક્ત સાધુ કહેવાય અને ઉક્ત ગુણ વિપરીત તે અસાધુ કહેવાય તેવી ગુણોને ધારણ કર અને અસાધુ ગુણોનો ત્યાગ કર. એ પ્રમાણે જાણીને રાગ-દ્વેષ રહિત થાય તે પૂજ્ય છે.
તે પ્રમાણે જ- નાનો, મોટો કે મધ્યમ હોય; પુરુષ સ્ત્રી કે નપુંસક હોય; પ્રવજિત, ગૃહસ્થ કે અન્યતીર્થિક હોય; તેમાં રોષથી ફે અસૂયાથી એક વખત અપમાન તે હીલના, વારંવાર તે ખિંસા. તેના નિમિત્ત ભૂત માન અને રોષને તજીને, તે પૂજ્ય નિદાનના ત્યાગથી તત્ત્વતઃ કાર્ય ત્યાગથી રહે તે પૂજ્ય છે.
જેઓ આવ્યુત્થાનાદિ સત્કારથી નિરંતર શિષ્યોને શુતોપદેશ પ્રતિ પ્રેરવાથી, ચહ્ન વડે કન્યાની માફક સ્થાપે છે, તે પ્રમાણે આચાય શિષ્યને મૂત્રાર્થવેદી જાણીને મોટા આચાર્યપદે સ્થાપે છે. આવા પ્રકારના ગુરુને જે અભ્યસ્થાનાદિ વડે સન્માને છે,
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૨
દશવૈકાલિકમૂલસૂબસટીક અનુવાદ માનને યોગ્ય તપસ્વી થઈ જિતેન્દ્રિય બનીને લોભ રહિત થાય છે, તે સાધુ જગતમાં પૂજય થાય છે.
તે અનંતરોક્ત ગુના ગુણ સમુદ્ર સંબંધી પરલોકોપરકારિણી સુભાષિતો સાંભળીને મેઘાવી મુનિ પંચમહાવત, મનોગુપ્તિ આદિને આચરતો ક્રોધાદિ કષાય રહિત થાય તે પૂજ્ય છે. હવે ફળ બતાવી ઉપસંહાર કહે છે -
આચાર્યાદિ રૂપ પૂજ્યોને આ મનુષ્યલોકમાં નિરંતર વિધિપૂર્વક આરાધીને, આગમમાં પ્રવીણ અભિગમ કુશળ મુનિ, પૂર્વકૃત આઠ પ્રકારના કર્મો ખપાવીને, જ્ઞાનતેજથી દીપતા, અનન્ય સદેશ સિદ્ધિ ગતિ પામે છે. અથવા જન્માંતરથી સંકુલમાં જન્મ પામીને મોક્ષે જાય છે.
હજી આશ્ચયન - ૯ ઉદેશો - ૪
હવે ચોથો ઉદ્દેશાનો આરંભ કરે છે - • સૂત્ર - ૪૧, ૪૨ -
આયુષ્યમાન ! મેં સાંભળેલ છે કે, તે ભગવતે આ પ્રમાણે કહ્યું છે કે - અહીં નિર્ચ સ્થવિર ભગવંતોએ ચાર વિનય સમાધિસ્થાન કહેલા છે.
સ્થવિર ભગવતએ કયા ચાર વિનય સમાધિસ્થાન કહેલા છે ? - x • તે આ છે- વિનય સમાધિ, શત સમાધિ, તપ સમાધિ, આચાર સમાધિ જે જિતેજિસ છે, પડિત છે, પોતાના આત્માને સદા વિનય, શ્રત, તપ અને આયર, એ ચાર સમાધિ સ્થાનોમાં નિરત રાખે છે.
• વિવેચન - ૪૧, ૪ર -
સામાન્યથી કહેલ વિનયને વિશેષથી દર્શાવવા માટે આ કહે છે- હે આયુષ્યમાન! મેં સાંભળેલ છે કે, તે ભગવંતે આ પ્રમાણે કહેલ છે ઇત્યાદિ જીવનિકાયમાં છે, તેમ કહેવું. આ ક્ષેત્ર કે પ્રવચનમાં બીજે પણ બીજા તીર્થકરના પ્રવચનમાં ગણધરો વડે અને ભગવંતો વડે વિનય સમાધિ રૂપ ચાર ભેદો પ્રરૂપેલ છે. ભગવંત પાસે સાંભળીને ગ્રંથ રૂપે રોલ છે. તે કેટલાં છે? - - વિનય સમાધિ આદિ ચાર છે.
તેમાં સમાધાન તે સમાધિ. પરમાર્થથી આત્માનું હિત, સુખ અને સ્વાથ્ય જેના વડે થાય તે સમાધિ. વિનયમાં કે વિનયથી સમાધિ તે વિનય સમાધિ. એ પ્રમાણે બાકીના ત્રણેમાં કહેવું. આ જ વાત શ્લોકવડે સંગૃહિત કરી છે. વિકાય - યશોક્ત લક્ષણ, મૃતા - અંગ આદિ, તાપ - બાહ્ય આદિ, આચાર - મૂલગુણ આદિ. સર્વકાળ, સમ્યક્ પરમાર્થ વેદી, શું કરે છે? આત્માને અનેકાર્થત્વથી આભિમુખ્યતાથી વિનયાદિમાં
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________
૯ | ૪ | ૪૧, ૪૨
૨૧૩
યોજે છે. કોણ તે યોજો છે ? ચક્ષુ આદિ ભાવ શત્રુને જિતેલા, તેઓ જ પરમાર્થથી પંડિત છે.
• સૂત્ર - ૪૭૩ થી ૪૫
વિનય સમાધિ ચાર પ્રકારે હોય છે.તે આ પ્રમાણે - (૧) અનુશાસિત શિષ્ય, આચાર્યના વચનને સાંભળવા ઇચ્છે છે. (૨) અનુશાસનને સમ્યપણે સ્વીકારે છે. (૩) શાસ્ત્રને આરાધે છે, (૪) આત્મ પ્રશંસક હોતો નથી. આ વિષયમાં શ્લોક પણ છે. આત્માર્થી મુનિ હિતાનુશાસનની પ્રેક્ષા કરે, સાંભળે, તેમાં જ અધિષ્ઠિત થાય, ઉન્માદથી ઉન્મત્ત ન થાય કે હું વિનય સમાધિમાં પ્રવીણ છું.
• વિવેચન - ૪૭૩ થી ૪૭૫
-
·
વિનય સમાધિ નિશ્ચે ચાર ભેદે છે. જ્યારે જ્યારે પ્રેરણા કરે ત્યારે ત્યારે તે અનુશાસનનો અર્થી બની સાંભળવાની ઇચ્છા કરે. ઇચ્છપ્રવૃત્તિથી તેને સમ્યગ્ - અવિપરીત અનુશાસનતત્ત્વને યથા વિષય જાણો. વિશિષ્ટ પ્રતિપત્તિથી જ વેદને આરાધે. વેદ એટલે શ્રુતજ્ઞાન, તે યથોક્ત અનુષ્ઠાન કરીને સફળ કરે. તેથી જ વિશુદ્ધ પ્રવૃત્તિથી આત્મા જ સમ્યક્ પ્રકર્ષથી ગૃહીત જેના વડે હું વિનીત સુસાધુ છું ઇત્યાદિ ન વિચારે. - x - x – વિનય સમાધિમાં છંદ વિશેષ છે, તે આ છેઃ- આ લોક પરલોકનું હિત જેનાથી થાય તેવા આચાર્યના ઉપદેશને સાંભળવાને ઇચ્છે છે, અનેકાર્થપણાથી તે વિષયને જાણે છે. જાણીને તે પ્રમાણે કરે છે. ગુણ પ્રાપ્ત કરીને પૂજતા અહંકાર કરતો નથી. આવો મોક્ષાર્થી સાધુ વિનય સમાધિવાળો જાણવો.
• સૂત્ર - ૪૭૬ થી ૪૭૮ -
શ્રુત સમાધિ ચાર ભેદે હોય છે. તે આ પ્રમાણે - (૧) મને શ્રુત પ્રાપ્ત થશે, તેથી અધ્યયન કરવું ઉચિત છે. (૨) હું એકાગ્રચિત્ત થઈશ તેથી અધ્યયન કરવું ઉચિત છે. (૩) આત્માને સ્થાપિત કરીશ માટે અધ્યયન કરવું ઉચિત છે. (૪) બીજાને સ્વભાવમાં સ્થાપિત કરીશ માટે અધ્યયન કરવું ઉચિત છે. આ ચોથું પદ છે. અહીં એક શ્લોક છે. જ્ઞાન થાય, એકાગ્ર ચિત્ત થાય, સ્થિત થાય છે, બીજાને સ્થિર કરે છે, અનેક પ્રકારે શ્રુતનું અધ્યયન કરી, શ્રુત સમાધિમાં રત થઈ જાય છે.
• વિવેચન ૪૭૬ થી ૪૭૮
·
-
શ્રુત સમાધિ કહે છેઃ- શ્રુત સમાધિ નિશ્ચે ચાર ભેદે છે. તે આ પ્રમાણે (૧) મને આચારાદિ દ્વાદશાંગનું શ્રુતજ્ઞાન થશે, એ બુદ્ધિથી અધ્યયન કરે, પણ ગૌરવ આદિ આલંબનથી ન ભણે. (૨) અધ્યયન કરતો હું એકાગ્રચિત્ત થઈશ, પણ વિદ્યુતચિત્તે ન ભણે. (૩) અધ્યયન ન કરતાં ધર્મતત્ત્વને જાણીને આત્માને શુદ્ધધર્મમાં સ્થાપીશ, એ આલંબનથી અધ્યયન કરે. (૪) અધ્યયનના ફળથી સ્વયં ધર્મમાં સ્થિત થઈ, બીજા શિષ્યોને ધર્મમાં સ્થાપવા માટેના આલંબનથી ભણે. - ૪ - શ્લોક અધ્યયનથી
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૪
દશવૈકાલિકમૂલસૂત્ર-સટીક અનુવાદ જ્ઞાન થાય છે, પછી એકાગ્ર આલંબન થાય છે. વિવેકથી ધર્મમાં સ્થિત થાય છે. સ્વયં ઘર્મમાં સ્થિતપણાથી બીજાને પણ સ્થાપે. વિવિધ પ્રકારના કૃતને ભણીને શ્રત સમાધિમાં આસક્ત થાય છે.
• સુત્ર - ૪૦૬, ૪૮૦ :
તપ સમાધિ ચાર ભેદ હોય છે. તે આ પ્રમાણે : (૧) આલકના પ્રયોજનથી તપ ન કરે (૨) પરલોકના પ્રોજનથી તપ ન કરે (૩) કીર્તિ, વર્ણ, શબ્દ અને શ્લોકને માટે તપ ન કરે. (૪) નિર્જરા સિવાયના બીજા કોઈપણ ઉદ્દેશ્યથી તપ ન કરે. આ સોનું પદ છે. અહીં શ્લોક છે - સંદેલ વિવિધ ગુણવાળા તપમાં જે રત રહે છે, તે પદગલિક ફળની આશા રાખતા નથી, કર્મ નિરાળ હોય છે. તપ વડે પતિ પાપોને ખપાવે છે અને સદૈવ તપસમાધિથી યુક્ત રહે છે.
• વિવેચન - ૪૯, ૪૮૦ -
હવે તપ સમાધિ કહે છે- તે ચાર ભેદે છે. તે આ પ્રમાણે - (૧) આલોક નિમિત્તે લબ્ધિ આદિની વાંછાથી અનશનાદિરૂપ તપ ધર્મિલની જેમ ન કરે. (૨) જન્માંતરના ભોગ નિમિત્તે બ્રહાદત્તની જેમ તપ ન કરે. (3) કીર્તિ - સર્વ દિશવ્યાપી સાધુવાદ, વ - એક દિશા વ્યાપી, શબ્દ - અદ્ધ દિશા વ્યાપી, શ્લાઘા - તે જ સ્થાને થાય. આ કીર્તિ આદિને માટે તપન કરે. પણ માત્ર કર્મ નિર્જરાને માટે જ તપ કરે, ઇચ્છા રહિતપણે જેમ કર્મ નિર્જરા ફળ થાય, તે રીતે જ તપ કરે. હવે બ્લોક કહે છે - વિવિધ ગુણ તપોરત જ. અનશનાદિ અપેક્ષાથી અનેકગણ જે તપ, તેમાં સદાત રહે, લોકાદિમાં આશા રહિત, કર્મ નિર્જરાશ થઈ, એવા વિશુદ્ધ તપ વડે લાંબા કાળના સંચિત કર્મો દૂર કરે અને નવા ન બાંધે. - ૪ - • સૂત્ર - ૪૮૧ થી ૪૮૪ -
સાર સમાધિ નિરા ચાર બૈઠે હોય છે. તે જ - (૧) આ લોકના નિમિતે યાર પાલન ન કરે. (૨) પરલોકના નિમિત્તે આસાર પાલન ન કરે, (૩) કીર્ત, વર્ણ, શબ્દ, સ્વાહા નમિતે આચાર પાલન ન કરે, (૪) આહંતુ હેતુ સિવાયના બીજા કોઈ હેતુ નિમિત્તે આચાર પાલન ન કરે. આ સો પદ . અહીં શ્લોક છે- જે જિનાલયનમાં રત છે, તે બડબડાટ કરતાં નથી. જે જ્ઞાનથી પરિપૂર્ણ છે અને જે અતિશય ત્યાથી છે, તે મન અને ઇંદ્રિયોનું દમન કરનાર મુનિ આચાર સમાધિ દ્વારા સવૃત્ત થઈને મોકાને અત્યંત નિકટ કરનારી હોય છે.
સુવિશુદ્ધ અને પોતાને સુસમાહિત રાખનાર સાધુ ચારે સમાધીને જાણીને, પોતાને માટે વિપુલ હિતકર, સુખાવહ અને કલ્યાણકર મોક્ષપદને પામે છે. જન્મ-મરણથી મુક્ત થઈ જાય છે. નરક આદિ બધાં પાત્રોને સર્વા તજી દે છે અથવા શાશ્વત સિદ્ધ થઈ જાય છે. સારા અા વાળો મહકિક દેવ થાય છે.
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________
૬/૪/૬૮૧ થી ૪૪
૨૧૫ • વિવેચન - ૪૮૧ થી ૪૮૪ -
આચાર સમાધિ કહે છે. ભેદોની વ્યાખ્યા પૂર્વવતુ જાણવી. આર્દત - અરહંત સંબંધી હેતુ વડે, અનાશ્રવત્વ આદિથી. આચાર - અહીં મૂલગુણ, ઉત્તર ગુણ - ૪ - જિનાવચનરસ - આગમમાં આસક્ત, અન્તિા - એક વખત કંઈ કહેતા ઇષ્યથી વારંવાર ન બોલવું તે. આચામાયાર્થિક - અત્યંત મોક્ષાર્થી. સંવૃત્ત - સ્થગિત આશ્રવ દ્વારા ભાવસંથક - મોક્ષની નીકટ આત્માને કરનાર.
હવે સર્વ સમાધિ ફળ કહે છે - અનંતરોક્ત સમાધિ જાણીને સુવિશુદ્ધ મનવચન કાયાથી, સુસમાહિત આત્મા સત્તર ભેદે સંયમમાં રહે, આવા ધર્મશયને પામીને વિસ્તીર્ણ હિત અને ભાવિમાં અક્ષય સુખનો સમૂહ તથા આત્માનું ક્ષેમ પદ પામે છે ૪ - -. તેને જ સ્પષ્ટ કરતાં કહે છે - સંસારથી આવો સાધુ મુક્ત થાય છે. નારક્કી વગેરે સંબંધી વર્ણ સંસ્થાનાદિ સર્વથા ત્યજે છે અને ફરી ગ્રહણ ન કરવાથી શાશ્વત સુખવાળા સિદ્ધ પદને મેળવે છે. ઇત્યાદિ મૂત્રાર્થવતુ જાણવું.
| મુનિ દીપરત્નસાગરે કરેલ અધ્યયન - ૯ - ની ટીકા સહિતનો અનુવાદ પૂર્ણ
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૬
દશવૈકાલિકમૂલસૂત્ર-સટીક અનુવાદ હજી આધ્યયન - ૧૦ - “સમિક્ષ
–– – – – – xહવે “સભિક્ષ” અધ્યયન કહે છે. તેનો સંબંધ આ છે - અહીં અનંતર અધ્યાનમાં આચાર પ્રસિહિત યથોચિત વિનય સંપન્ન થાય છે, તેમ કહ્યું. અહીં કહેશે કે • નવે અધ્યયનના અર્થમાં જે વ્યવસ્થિત છે, તે સમ્યગુભિક્ષ છે. એ સંબંધે આ અધ્યયન આવેલ છે. • ૪ x અહીં સમિક્ષ એ અધ્યયનનું નામ છે. તેથી “સ” કાર અને ભિક્ષનો નિક્ષેપો કહેવો. તેમાં “સ” કારનો નિક્ષેપ કહે છે -
• નિર્યુક્તિ - ૩૨૯ થી ૩૩૨ -
નામ સરકાર તે ‘સ” કાર એવું નામ, સ્થાપના સકારને “સ” કાની સ્થાપના, દ્રવ્ય સકાર અને ભાવ સકાર બતાવે છે. તેમાં દ્રવ્ય તે આગમ નોઆગમ જ્ઞશરીર ભવ્ય શરીર વ્યતિરિત પ્રશંસાદિ વિષયક દ્રવ્ય સકાર, ભાવ સકાર જીવ સકારમાં ઉપયુક્ત છે. અહીં ડ્રાશરીર - ભવ્ય શરીર • તહુયોતિરિક્ત પ્રશંસાદિ વિષયક દ્રવ્ય સકાર ઉપયોગી છે.
નિર્દેશ, પ્રશંસા, અતિભાવ એ ત્રણ અર્થમાં સરકાર છે. તેમાં નિર્દેશમાં સોડનાર ઇત્યાદિ. પ્રશંસામાં આ “સપુષ' છે ઇત્યાદિ. અતિભાવમાં “સભૂત' ઇત્યાદિ અહીં નિર્દેશ અને પ્રશંસા એ બંનેમાં જે સરકાર છે, તેનો આ અધ્યયનમાં ઉપયોગ છે, એ જ દશવિ છે.
પૃથ્વી આદિ પદાથોં છે, તેનું રક્ષણ કરવું. પ્રસ્તુત શાસ્ત્રમાં અનુષ્ઠય અને તીર્થકરાદિ કથિત છે, તે ભાવોને યથાશક્તિ દ્રવ્યથી અને ભાવથી આચરીને છેવટ સુધી પાળે, તે ભાવોને યથાશક્તિ દ્રવ્યથી અને ભાવથી આચરીને છેવટ સુધી પાળે, તે ભિક્ષ છે. તે અર્થમાં જે ભિક્ષણશીલ છે, પણ ઉદરશ્મરણાર્થે જીવતો નથી તે ભિક્ષ છે. ‘સ ભિક્ષુ' નિર્દેશમાં સકાર છે.
હવે ‘પ્રશંસા'માં કહે છે - ચરક, મક, શાક્યાદિ, ભિક્ષણશીલ છે પણ સાધુના ગુણ ન હોવાથી તેમને અહીં ન લેવા. આ અધ્યયનમાં બતાવેલા ગુણવાળો સાધુ હોય, તે ભિક્ષુ જાણવો. સત્ ભિક્ષુ તે અભિક્ષુ. આ પ્રમાણે પ્રશંસા અને નિર્દેશ અર્થમાં સકાર કહ્યો. હવે ભિક્ષુનું વર્ણન.
• નિર્યુક્તિ - ૩૩૩ થી ૩૩૭ -
"ભિક્ષુ” નો નામાદિ નિક્ષેપ કરવો. નિરુક્ત ભિક્ષુ જ કહેવા. તથા એકાર્ષિક પર્યાય શબ્દો કહેવા. લિગ - સંવેગ આદિ. અગ્રણી ભિક્ષ ન લેવા પણ ગુણસ્થિતને જ લેવા. અહીં પ્રતિજ્ઞા આદિ પાંય અવયવો કહેવાશે. આ હાર ગાથા સંક્ષેપથી કહી. હવે વિસ્તારથી અનુક્રમે કહેવાશે.
નામભિ સ્થાપના ભિક્ષ, દ્રવ્ય ભિક્ષુ અને ભાવ ભિક્ષ. તેમાં પહેલા બેને છોડીને દ્રવ્યભિક્ષુ કહે છે તે આગમ- નોઆગમ - જ્ઞશરીર ભવ્ય શરીર તદ્ગતિરિક્ત
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________
આધ્ય. ૧૦ ભૂમિકા
૨૧ એક ભવિકાદિ ભેદે છે. બીજા પણ ભેદ છે. હવે દ્રવ્ય ભિક્ષનું લક્ષણ કહેશે -ભેદક તે પુરુષ ભેદન - પરસુ આદિ, ભેદવા ચોગ્ય તે કઠિ આદિ. આ ભેદક આદિ ત્રણેનું સ્વરૂપ પૃથફ કહેવાશે.
જેમ સુતાર આદિ ભેદન ભેરવ્ય સંયુક્ત થઈ. ક્રિયા વિશિષ્ટ વિદારણ આદિ કાષ્ઠ સમન્વિતદ્રવ્યભિક્ષ, તેદ્રવ્યને ભેદે છે. તથા બીજા પણ દ્રવ્યભિક્ષ અપારમાર્શિકા છે. કોણ? જેઓ ભિક્ષણશીલ છે, તેઓ પાપ સ્થાનથી અનિવૃત્ત છે તેવા પાચક છે. તેના બે ભેદો છે. ગૃહસ્થો અને બીજા વેશધારી. તેને બતાવે છે -
ગૃહસ્થો નિત્ય આરંભક છે, તેઓ છ જીવનિકાયનો આરંભ કરનારા અને ભોળા લોકોને ઠગનારા છે. “અમે ભૂદેવ છીએ' લોકના હિતને માટે જન્મ્યા છીએ માટે અમને ગાય, વસ્ત્ર વગેરે આપો. એ પ્રમાણે કરનારને ગૃહસ્થ ભિક્ષુ જાણવા. દ્રવ્ય ભિક્ષણશીલત્વથી તે દ્રવ્યભિક્ષ છે. આ બ્રાહ્મણો અને બાવા વગેરે આજીવિકા માટે દ્રવ્યાદિ ભેગું કરે છે, તે બાવા તથા બ્રાહ્મણોનો હેતુ દ્રવ્ય માટે હોવાથી તે દ્રવ્યભિક્ષુ જાણવા.
ગૃહસ્થ દ્રવ્ય ભિક્ષ કહ્યા, હવે વેશધારીને બતાવે છે - • નિર્યુક્તિ - ૩૩૮ થી ૩૪૧ -
શાક્ય ભિક્ષુ આદિ અતત્ત્વને તવ માનનાર હોવાથી પ્રશમ આદિ ચિલ શૂન્ય, પૃથ્વી આદિ સ્થાવર અને બેઇંદ્રિયાદિ બસનો નિત્ય વધ કરવામાં રક્ત કેમકે બ્રહ્મચારી અને સંચય કરનારા છે.તેથી અપધાનત્વથી દ્રવ્ય ભિક્ષ છે. સંચય કરવાથી આ અબ્રહ્મચારી છે. તેથી સંયય કહે છે- દાસિ આદિ દ્વિપદ, ગાય આદિ ચતુષ્પદ, હિરણ્યાદિ ધન, શાલિ આદિ ધાન્ય, કુષ્ય, આ બધામાં મન - વચન • કાયાથી કરવું - કરાવવું અને અનુમોદjમાં આસક્ત રહે છે.
(શંકા) સભૂત ગુણના અનુષ્ઠાનથી શું આવા ન હોય? (સમાધાન) સચિત્ત ભોજી, તે પણ માંસ અને અકાયાદિ ભોજી છે કેમકે તેનો નિષેધ નથી. સ્વયં રાંધનારા તાપસાદિ, ઉદ્દિષ્ટમોજી. આ બધાં દુર્ગુણો શાક્યાદિમાં છે. તેવા જ બીજા તપસ્વી પણ છે. પિંડ વિશુદ્ધિના અપરિજ્ઞાનથી આમ કહ્યું. ત્રણ યોગ, ત્રણ કરણના પરિગ્રહમાં આસક્ત કહ્યા, તે બતાવે છે -
કરણત્રિક- મન, વચન, કાયા રૂપ છે. યોગ ત્રિક - કૃત, કારિત, અનુમતિ રૂપ છે. પોતાના માટે સપાય પ્રવૃત્તિથી શરીરની પુષ્ટિ કરે છે. અને મિત્રાદિના ઉપભોગ સાધનને માટે, તથા ઉભય સાધનાર્થે, એ રીતે પોતાના અર્થે અને પ્રયોજન વિના પણ આર્તધ્યાન, ચિંતન, કઠોર, ભાષણ, લક્ષ વેધનાદિથી પ્રાણાતિપાત આદિમાં પ્રવૃત્ત શાક્ય આદિને દ્રવ્ય ભિક્ષુ જાણવા. સ્ત્રી સંયોગાદિ શુદ્ધ તપોનુષ્ઠાનના અભાવથી અબ્રહ્મચારી છે -
દાસી આદિના પરિગ્રહથી પરિણામ અશુદ્ધ થાય, તેથી શાક્યાં સાધુ નથી. શુદ્ધ તપના અભાવે તાપસાદિ કુતીર્થિકો અબ્રહ્મચારી છે. બ્રહ્મ શબ્દથી શુદ્ધ તપ
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૧૮
દશવૈકાલિકમૂલસૂબ-સટીક અનુવાદ જાણો, માટે અબ્રહ્મચારી. દ્રવ્ય ભિક્ષુઓ કહ્યા. હવે ભાવ ભિક્ષુ કહે છે -
• નિર્યુક્તિ - ૩૪૨ થી ૩૪૫ -
ભાવ ભિક્ષુ બે ભેદે છે - આગમથી અને નોઆગમથી. તેમાં આગમથી એટલે ભિક્ષુ પદાર્થજ્ઞ, તેમાં ઉપયુક્ત ભિક્ષુગુણનો સંવેદક વળી નોઆગમથી ભાવ ભિક્ષુ થાય છે. એ પ્રમાણે ભિક્ષનો નિક્ષેપ કહો. હવે નિરુક્ત કહે છે - ભિક્ષુનું નિશ્ચિત એટલે ખરેખરું શબ્દના અર્થવાળું રૂપ બતાવવું એટલે ભેદક, ભેદન અને ભેતવ્ય એમ કહેવાતા ત્રણ ભેદો વડે ત્રણ પ્રકારના છે. તે જ વાતને સ્પષ્ટ કરે છે -
ભેદક તે અહીં આગમમાં ઉપયુક્ત સાધુ છે. તથા બાહ્ય અને અત્યંતર તપના ભેદથી વર્તે છે. ભૂતવ્ય-ભેદવા યોગ્ય, જ્ઞાનાવરણ આદિ આઠ પ્રકારના કર્યો. તે ભુખ આદિ દુઃખના હેતુ પણે છે, તેથી ભુખ શબ્દ જોડવો. તેથી નિરક્ત - જે શાસ્ત્રની રીતિએ તપસ્યા કરીને કમને ભેદે તેને ભિક્ષુ જાણવો.
જે ભુખને વેદે તે ભિક્ષુ ભાવથી તેવા ગુણોમાં યત્ન કરે તેથી તે યતિ કહેવાય, અન્યથા નહીં. સત્તર પ્રકારના સંચમનો અનુષ્ઠાચી હોવાથી સંચમ ચરક છે. સંસારને પરીત કરવાથી તે જ ભવાત કહેવાય છે, અન્યથા ન કહેવાય.
હવે બીજા પ્રકારે નિયુક્ત ને કહે છે -
જે ભિક્ષા માત્રથી સર્વથા શુદ્ધ વૃત્તિ જેની છે, ભિક્ષાના આચારવાળો છે, તેથી તે ભિક્ષુ છે. આ પ્રસંગથી બીજા ભિક્ષ શબ્દના પર્યાયો છે તેનું નિરક્ત કહે છે. કર્મ ખપાવવાથી ક્ષપણ કહેવાય. સંયમ તપમાં એટલે સંયમમાં તપ મુખ્ય છે, તે સંયમતપને આદરવાથી તપસ્વી કહેવાય છે. એ પ્રમાણે બીજા પણ પર્યાયો હોય તો તેના અર્થથી ભિક્ષુ શબ્દનું નિરૂક્ત થાય છે. હવે એકાર્થિક દ્વાર કહે છે -
નિયુક્તિ - ૩૪૬ થી ૩૪૮ - વિશુદ્ધ સમ્યગદર્શનાદિના લાભથી ભાવસમુદ્રને તરવાથી તે તીર્ણ કહેવાય છે. જય - સુદષ્ટ માર્ગને કહેવો, તે તાય જેને છે તે તારી. અર્થાત્ સુપરિક્ષાત દેશનાથી શિષ્યોને તારે. દ્રવ્ય - રાગદ્વેષ રહિત. વ્રતી - હિંસાદિથી વિરત, ક્ષાંત – ક્ષમાને કરે છે તે. ઇંદ્રિયાદિને દમે છે તે દાંત, વિરા - વિષય સુખથી નિવૃત્ત. જગતને ત્રિકાળ અવસ્થામાં માને છે તે મુનિ તપથી પ્રઘાન તે તાપસ અપવર્ગમાર્ગના પ્રજ્ઞાપક તે પ્રરૂપક, અજ-માયા રહિત કે સંયમી. ભિક્ષુ - પૂર્વવત, બુદ્ધ - તત્ત્વને જાણનાર. યસિ - ઉત્તમ આશ્રમી ફે પ્રયત્નવાન, વિદ્રાન - પંડિત. તથા -
પ્રદૂજિરા- પાપથી છુટેલો, અનાર - દ્રવ્ય અને ભાવ આગાર રહિત, પાખંડી - પાશથી છુટેલો, ચરક - પૂર્વવત્ બ્રાહ્મણ - વિશુદ્ધ બ્રહાચારી, પરિવ્રાજક - પાપને વર્જનારા, શ્રમણા આદિ - પૂર્વવતુ.
સાધુ - નિર્વાણ સાધક યોગની સાધનાથી સાધુ, સૂક્ષ - સ્વજનાદિમાં સ્નેહના વિરહથી રૂક્ષ, ભવસમુદ્રથી તરવાનો અર્થી - જીરાર્થી. આ બધાં નામે ભિક્ષુના એક
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________
અધ્ય૦ ૧૦ ભૂમિકા અર્થવાળા છે, તે તપસંયમમાં રક્ત એવા ભાવ સાધુના નામો જાણવા. એકાર્દિક દ્વાર કહ્યું. હવે લિંગ દ્વાર -
• નર્યુક્તિ - ૩૪૯, ૩૫o :
સંવેગ - મોક્ષ સુખની અભિલાષા, નિર્વેદ - સંસાર વિષય, વિષય વિવેક - વિષયનો પરિત્યાગ, સુશીલ સંસર્ગ • શીલવત વડે સંસર્ગ. આરાધના - ચરમકાળે નિયંપણરૂપ, તપ - યથાશકિત અનશનાદિનું સેવન, જ્ઞાન - યથાવસ્થિત પદાર્થ વિષયક. દર્શન - નિસર્ગ આદિ. ચાસ્ત્રિ- સામાયિકાદિ. વિનય - જ્ઞાનાદિનો. - તથા • ક્ષાંતિ - આક્રોશાદિના શ્રાવવા છતાં પણ ક્રોધનો ત્યાગ. જાત્યાદિ ભાવ છતાં પણ માન ત્યાગથી માદેવ, બીજાએ કપટ કર્યા છતાં માયાનો ત્યાગતે આર્જવ, ધમપગરણમાં પણ અમુછ તે વિમુક્તતા. આશનાદિ ન મળે તો પણ અદીનત રહે. ક્ષુધા આદિ પરષહ આવે તો પણ સહન કરે તે તિતિક્ષા. અવય કરણીય યોગમાં નિરતિચારતા તે આવશ્યક પરિશુદ્ધિ. આ જે ગુણો બતાવ્યા તે ભાવસાધુના લિંગો છે.
- - હવે અવયવદ્વાર કહે છે - • નિર્યુક્તિ - ૩૫૧ થી ૩૫૯ -
આ અધ્યયનમાં કહેલ ગુણવાળો ભિક્ષુ ભાવસાધુ થાય છે, તેનું સ્વરૂપ આ છે - આ ગુણોથી રહિત સાધુ ન કહેવાય. આ અમારો પક્ષ - પ્રતિજ્ઞા છે. અહીં પક્ષ ધર્મ શું છે ? એવી આશંકાથી કહે છે - અવિધમાનગુણ તે અગુણ, તેનો ભાવ તે તત્વ, તેથી આ હેતુ છે, અધ્યયન ગુણશૂન્યના ભિક્ષુત્વનો નિષેધ છે, તે સાધ્ય છે. અહીં દષ્ટાંત શું છે ? અહીં નિદર્શન શું છે? તે આશંકાથી કહે છે - સુવર્ણ - સ્વગુણ સહિત સોનું ન કહેવાય, તેમ સાધુના ગુણથી રહિત તે સાધુન કહેવાય. હવે સુવર્ણના ગુણો કહે છે
(નોંધઃ- સુવર્ણના ગુણો વગેરેનો જે વિષય અહીં રજૂ થયેલો છે, તેનો અમે સાર માત્ર રજૂ કરેલ છે, કેમકે અમને દાનિક માટે આ ટાંત વર્તમાન કાળાનુસારે પ્રસ્તુત લાગે છે છતાં નિયુક્તિકાર અને વૃત્તિકારશ્રીના બહુમાન ભાવથી નોંધ લીધેલી છે.)
વિષઘાતી, રસાયણ, મંગલ રૂ૫, નરમ, તપતા પીગળી જાય, વજનમાં ભારે, અગ્નિથી બળી ન જાય, કાટ વગેરેથી બગડી ન જાય, ઇત્યાદિ ગુણો સુવર્ણમાં છે. હવે તેનો સાર કહે છે -
સોનાની ચાર પ્રકારે પરીક્ષા કરવી. કષ, છેદ, તાપ અને તાડના. તેનાથી નિશ્ચિત થતું સુવર્ણ જ પોતાના કાર્યનું સાધક છે.
પૂર્વોક્ત ગુણોવાળું સોનું છે, પણ કસોટી આદિમાં જે ગુણો ન દેખાડે તે અશુદ્ધ છે, તેથી તે સોનું ન કહેવાય. એ પ્રમાણે જોહરણાદિ રાખવા માત્રથી સાધુ ન કહેવાય અને ભીખ માંગીને ખાય, તેટલા માત્રથી ભિક્ષ ન કહેવાય.
જે સાધુ ઔદેશિક આહાર કરે, છકાયનો હિંસક હોય, પૃથ્વીકાયાદિનો આરંભ
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૦
દશવૈકાલિકમૂલસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
કરે કે અનુમોદે, નજરે દેખાતા પ્રાણી જીવોને દુઃખ આપે, વિના કારણે એક જ સ્થાને મઠ બાંધીને રહે, તેથી સંસારની મૂર્છા થાય, તેને સાધુ કેમ કહેવાય ? હવે નિગમન કહે છે .
આ અધ્યયનમાં બતાવેલા ભિક્ષુના ગુણો મૂળગુણ રૂપ જ કહ્યા. તે ગુણવાળો જ ભિક્ષુ છે. તથા ઉત્તગુણ પાલક અને ચાસ્ત્રિ ધર્મમાં પ્રસન્નતા ધારક તે ભાવ ભિક્ષુ છે.
નામ નિષ્પન્ન નિક્ષેપો કહ્યો. હવે સૂત્રાલાયક નિષ્પન્નનો અવસર છે, તેમાં સૂત્ર ઉચ્ચારવું જોઈએ. તે આ પ્રમાણે -
. સૂત્ર
૪૮૫ થી ૪૮૯ *
(૪૮૫) જે તીર્થંકર ભગવંતની આજ્ઞાથી પ્રતજિત થઈને નિગ્રન્થ પ્રવચનમાં સદા સમાહિત ચિત રહે છે, જે સ્ત્રીઓને વશીભૂત થતો નથી, વમન કરેલા વિષય ભોગોને ફરી સેવતો નથી, તે ભિક્ષુ છે.
(૪૮૬) જે સચિત્ત પૃથ્વીને ખોદતો નથી, બીજા પાસે ખોદાવતો નથી, સચિત્ત પાણી પીતો નથી કે પીવડાવતો નથી. અગ્નિને સળગાવતો નથી કે બીજા પાસે સધાવડાવતો નથી તે ભિક્ષુ છે.
(૪૮૭) જે વીંઝણા આદિથી હવા કરતો નથી કે કરાવતો નથી, વનસ્પતિનું છેદન કરતો નથી કે કરાવતો નથી, બીજ આદિનું સદા વિવર્જન કરતો સચિત્તનો આહાર કરતો નથી, તે ભિક્ષુ છે.
(૪૮૮) ભોજન બનાવવામાં પૃથ્વી, તૃણ અને કાષ્ઠને આશ્રિતા રહેલા ત્રસ અને સ્થાવર જીવોનો વધ થાય છે. તેથી જે આદેશિકાદિ દોષવાળા આહારનો ઉપભોગ કરતો નથી, તથા જે સ્વયં રાંધતો નથી કે બીજા પાસે રંધાવતો નથી, તે ભિક્ષુ છે.
(૪૮૯) જો જ્ઞાતપુત્ર ભગવંત મહાવીરના વચનોમાં રુચિ રાખીને છ કાયિક જીવોને આત્મવત્ માને છે, જે પાંચ મહાવ્રતોનું પાલન કરે છે. જે પાંચ આશ્રવોનું સંવરણ કરે છે, તે ભિક્ષુ છે.
♦ વિવેચન ૪૮૫ થી ૪૮૯
-
દ્રવ્ય કે ભાવ ગૃહથી પ્રવ્રજ્યા સ્વીકારીને નીકળવું, તીર્થંકર કે ગણધરના ઉપદેશથી યોગ્યતા હોય ત્યારે નીકળે. કઈ રીતે ? તીર્થંકર અને ગણધરના વચનથી તત્વને જાણીને, સર્વકાળે ચિત્તથી અતિ પ્રસન્ન થઈને અર્થાત્ પ્રવચનમાં જ અભિયુક્ત થાય અને તેનાથી વિપરીત હોય તો તેના સમાધાનનો ઉપાય કહે છે - સર્વે અસત્કાર્યોના નિબંધન રૂપ. તેને કદાપિ વશ ન થાય, તેને વશ થયેલ જ નિયમથી તમેલાને ફરી પીએ છે. બુદ્ધ વયની ચિત્તના સમાધાન થકી સર્વથા સ્ત્રીવશ પણાના ત્યાગથી, કેમકે આ ઉપાય વડે અન્ય ઉપાય અસંભવે છે, તેથી પત્યિક્ત એવા વિષય - જંબાલને જરા પણ આભોગથી કે અનાભોગથી ન સેવે તે ભિક્ષુ અર્થાત્ ભાવભિક્ષુ છે.
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦/- ૪૮૫ થી ૪૮૯
૨૧ સચેતન આદિ રૂપ પૃથ્વીને સ્વયં ખોદે નહીં, બીજા પાસે ખોદાવે નહીં, ખોદતા એવાને અનુમોદે નહીં. એ પ્રમાણે બધે જાણવું. સચિત્ત પાણી ન પોતે પીવે, ન બીજાને પવડાવે, અગ્નિ, છ જીવનો ઘાતક છે. કોની જેમ ? તે કહે છે - ખગાદિ શાસ્ત્ર અને ઉજુવાલિત અગ્નિની જેમ. તેને સ્વયં ન સળગાવે, બીજા પાસે ન સળગાવડાવે, જે આવો છે, તે ભિક્ષુ છે.
(શંકા) છ જવનિકાયાદિમાં બધાં અધ્યયનોમાં આ અર્થ કહેલ છે, તો ફરી કેમ કહ્યો? (સમાધાન) ઉક્તાર્થ અનુષ્ઠાનરત જ ભિક્ષુ છે. તે જણાવવા માટે કહ્યું, તેથી તેમાં દોષ નથી.
વાયુના હેતુ માટે વસ્ત્રના છેડાથી પોતાને સ્વયં ન પવન નાંખે, ન બીજા પાસે નખાવે. હરિત - લીલુ ઘાસ વગેરે પોતે છેદે નહીં, બીજા પાસે ન છેદાવે. બીજ - હરિત ફળ રૂપ, ઘઉં આદિને સર્વકાળ સંઘટ્ટનાદિ ક્રિયા વડે તજી દે. કદાચિત અપષ્ટ આલંબનથી સચિત્તને ન આહારે - ન ખાય, તે ભિક્ષુ છે.
ઔશિકાદિના પરિહારથી બસ- સ્થાવરનો પરિહાર કરે છે- બેઇંદ્રિય આદિ, પૃથ્વી આદિનું હનન થાય છે. શેનાથી ? દેશિક કરવામાં વિશેષ શું? પૃથ્વી, વ્રણ, કાષ્ઠ નિશ્ચિત- તેના સમારંભથી, જે એમ છે તો ઓદેશિક, કૃત આદિ બીજા સાવધાન ભોગવે, માત્ર એટલું જ નહીં, પણ સ્વયં રાંધે નહીં, બીજા પાસે રંધાવે નહીં, રાંધનારને અનુમોદે નહીં, એવો તે ભિક્ષ છે.
વીતરાગે કહેલ, વિધિ પ્રમાણે ચાસ્ત્રિ ભાવનાને પ્રિય માનીને મહાવીર પ્રભુના વચનાનુસાર પૃથ્વી આદિ છ કાયને પણ પોતાના જીવ જેવા પ્રિય ગણે, પંચમહાવ્રતને પાળે, પ્રાણાતિપાતાદિ પાંચ આશ્રયને છોડીને પાંચ ઇંદ્રિયોને અંકુશમાં રાખે તે ભાવ ભિક્ષુ છે.
• સુત્ર - ૪૯૦ થી ૪૯૪ -
(૯૦) જે ચાર કષાયોનું વમન કરે છે, તીર્થકરોના પ્રવચનમાં સદા ધ્રુવયોગી રહે છે, અકિંચન છે, સ્વયં સોના અને ચાંદીથી મુક્ત છે, ગૃહસ્થનો સોગ કરતો નથી, તે ભિક્ષ છે.
(૪૧) જે સણષ્ટિ છે, જે સદા અમૂઢ છે, જ્ઞાન - તપ - સંયમમાં આસ્થાવાન છે, તથા તપથી પાપકર્મોને નષ્ટ કરે છે અને જે મન, વચન, કાયાથી સુસંવૃત્ત છે, તે ભિક્ષુ છે.
(૪૯૨) પૂવક્ત એષા વિધિથી વિવિધ આસન, પાન, ખાદિમ, સ્વામિને પામીને “આ કાલે કે પરમદિવસે કામ આવશે” એવા વિચારથી જે તે આહારને સંચિત ન કરે, ન કરાવે તે ભિક્ષ.
(૪૩) પૂર્વોક્ત પ્રકારે વિવિધ રાશન, પાન, આદિમ, સ્વાદિમ પાણીને જે પોતાના સાધર્મિક સાધને નિયંત્રિત કરીને ખાય છે, તથા ભોજન કરીને સ્વાધ્યાયમાં રત રહે છે, તે જ ભિક્ષુ છે.
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૨
દશવૈકાલિકમૂવમૂત્ર-સટીક અનુવાદ (૪૯૪) જે કલહ ઉત્પન્ન કરનારી કથા ન કરે અને કોપ પણ ન કરે, જેની છવિયો નિભત રહે છે, જે પ્રશાંત રહે છે. જે સંયમમાં ધવલોગી છે, ઉપશાંત રહે છે અને જે ઉચિત કાર્યનો અનાદર કરતો નથી, તે ભિક્ષુ
• વિવેચન - ૪૯૦ થી ૪૯૪ -
ક્રોધાદિ ચારે કષાયોને તેના પ્રતિપક્ષના અભ્યાસથી સદા વમે છે. ધ્રુવયોગી - ઉચિત નિત્ય યોગવાળા થાય છે. તીર્થકરના વચન વડે ચાસ્ત્રિમાં સ્થિર ભાવવાળો થાય છે. ગાય, ભેંસ આદિ ચતુષ્પદની ઉપાધિથી રહિત હોય સોનુ, રૂ૫ ન રાખે અને ગૃહસ્થના સંબંધોને સર્વ પ્રકારે તજી દે, તે ભાવ ભિક્ષુ છે.
સમ્યગ દષ્ટિ બનીને ચિત્તમાં શંકા ન કરે. મૂઢતાને છોડે અને ત્યજી દેવા યોગ્ય અથવા ગ્રહણ કરવા યોગ્ય જે પદાર્થનું જ્ઞાન છે, તેમાં તથા જે ઇંદ્રિયથી ન જણાય, ત્યાં બુદ્ધિથી વિચારીને માને તથા બંને પ્રકારનો તપ જે કર્મ મળને દૂર કરવામાં સમર્થ છે, તેને તથા નવા કર્મો ન આવે તેવા સંયમને વિશે દેઢ ભાવ રાખે. અને તે તપ વગેરેથી પૂર્વના પાપોને ઉત્તમ વૃત્તિથી, ત્રણ ગુતિથી ગુપ્ત બની દૂર કરે તે ભિક્ષ છે.
પૂર્વ બષિના વિધાનથી પૂર્વોક્ત સ્વરૂપના અશન અને પાનને તથા અનેક પ્રકારના ખાધ અને સ્વાધને પામીને, પ્રયોજનથી કાલે કે પરમ દિવસે કામ આવશે, તેમ માની અશનાદિને ન સ્વયં રાખે કે ન બીજા પાસે રખાવે કે રાખનારને ન અનુમોદે. જે સર્વથા સંનિધિનો પરિત્યાગ કરનાર બને તે ભિક્ષુ છે.
વળી, તે પ્રમાણે જ અશન, પાન અને વિવિધ ખાધ, સ્વાધને પૂર્વવત્ પામીને શું કરે ? સમાન આધર્મિક સાધુને નિમંત્રીને ખાય, સ્વ આત્મતુલ્યતાથી તેનું વાત્સલ્ય સિદ્ધ કરે અને ભોજન કરીને સ્વાધ્યાય રત બને. ચ શબ્દથી બાકીના અનુષ્ઠાન રત બને તે ભિક્ષ છે.
ભિક્ષુના લક્ષણના અધિકારથી જ કહે છે -
કલહ પ્રતિબદ્ધ કથા ન કરે. સદૂવાદ કથાદિમાં પણ બીજા ઉપર કોપ ન કરે. પરંતુ ઇંદ્રિયોને વશમાં રાખીને રાગાદિ હિત રહે. પૂવોંકત સંયમમાં સર્વકાળ મન - વચન • કર્મના લક્ષણથી યુક્ત અર્થાત્ યોગયુક્ત થઈ પ્રતિભેદમાં ઔચિત્યથી પ્રવૃત થાય તથા કાયાની અપળતાદિ રહિત - અનાકુળ થાય, ઉચિત કૃત્યમાં અનાદરવાળો ન થાય. બીજા કહે છે ક્રોધાદિને ઘટાડે, તે ભિક્ષ છે.
• સૂત્ર • ૪૫ થી ૪૯૯ -
(૪૫) જે સાધુ ઇંદ્રિયોને કાંટા સમાન ખેંચનારા આક્રોશ વચનો, પ્રહારો, તર્જનાઓ અને અતિ ભયોત્પાદક અહાસ્યોને સહેનાર તથા સુખ - દુઃખને સમભાવપૂર્વક સહન કરી લે, તે ભિન્ન છે.
(૪૯૬) જે સાધુ રમશાનમાં પ્રતિમા અંગીકાર કરીને ત્યાંના અતિ ભત્પાદક દેરયોને જોઈને ભયભીત થતો નથી, તથા વિવિધ ગુણો
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________
૧૦ | - 1 ૪૫ થી ૪૯૯
૨૩
અને તપમાં રત રહે છે, જે શરીરની પણ આકરા નથી કરતા તે મુમુક્ષ ભિક્ષુ છે.
(૪૯) જે મુનિ વારંવાર દેહનો વ્યુત્સર્ગ અને મમત્વ ત્યાગ કરે છે જે કોઈના દ્વારા આક્રોશ કરતા કે પીટાતા અથવા શાસ્ત્રાદિથી સત • વિક્ષત કરવા છતાં પણ પૃથ્વીની સમાન સવસહા - ક્ષમાશીલ રહે છે. જે કોઈ પ્રકારનું નિરાયું નથી કરતો, કૌતુક નથી કરતો તે જ ભિક્ષ છે.
(૪૯૮) જે સાધુ પોતાના શરીરથી પરીષહોને જીતીને પતિપથ થકી પોતાનો ઉદ્ધાર કરી લે છે, જે જન્મ મરણરૂપ સંસારને મહાભય જાણીને શ્રમણવૃતિને યોગ તપશ્ચયમાં રત રહે છે, તે ભિક્ષા છે.
(૪૯) જે સાધુ હાથથી, પગથી, વાણીથી અને કિસી સયત છે, અધ્યાત્મમાં રત છે, જેની આત્મા સખ્યક રૂપથી સમાવિસ્ટ છે અને જે સુત્ર તથા પ્રાર્થને વિશેષ રૂપે જાણે છે, તે ભિક્ષા છે.
વિવેચન - ૪૫ થી ૪૯૯ - નિશ્ચે જે મહાત્મા સમ્યફપણે ઇંદ્રિયોના દુઃખ હેતુ કાંટાને સહન કરે છે, તે સ્વરૂપથી કહે છે - આક્રોશ, પ્રહાર અને તર્જતા. તેમાં આક્રોશ - સકારાદિથી, પ્રહાર - કશ આદિથી, તર્જતા - અસૂયાદિથી તથા અત્યંત રોદ્ર ભયજનક શબ્દો જે સ્થાનમાં સપહાસ છે તે લેવા તથા વૈતાલાદિ વડે કરાયેલ આર્તનાદ અર્થાત અટ્ટહાસ્યને સહન કરે. અહીં ઉપસર્ગો થતાં સુખ-દુઃખને સમ્યક સહે - જે અયલિત સામાયિક ભાવ છે, તે ભિક્ષુ છે •
આ જ વાતને સ્પષ્ટ કરે છે - “માસ આદિ રૂપ પ્રતિમાને વિધિવત સ્વીકારીને, શ્મશાનમાં ભૈરવ ભયોને જોઈને, રૌદ્ધ ભય હેતુને પામીને, વૈતાલ આદિ રૂપ શબ્દાદિ સાંભળીને ભય ન રાખે. સર્વકાળ મૂળ ગુણાદિ અનશનાદિમાં આસક્ત થઈ સર્વકાળ રહે, શરીરની પણ કાંક્ષા ન કરે, નિસ્પૃહતાથી વર્તે. જે આવે છે, તે ભિક્ષ છે.
એકવાર નહીં પણ હંમેશા નિર્મમત્વ બની શરીરની વિભૂષા આદિ છોડીને, કોઈના આક્રોશથી કે મારથી અથવા તલવારના ઘાથી કે કૂતરા, શીયાળ કરડી ખાવાથી મુનિ ક્રોધાયમાન ન થતાં પૃથવી માફક સર્વ કંઈ સહન કરે, પણ રાગ-દ્વેષ ન કરે, બીજા ભવમાં ભોગોની આશા ન રાખે, નટ વગેરેના કૌતુક ન જુએ, તે ભાવભિક્ષુ છે.
ભિક્ષુ સ્વરૂપના અભિયાનના અધિકારી જ કહે છે - એકલા મન, વચનથી નહીં પણ કાયા સાથે એટલે મન, વચન, કાયાથી સિદ્ધાંતની નીતિએ જે સુખા આવે તે સહન કરે. તે બાવીસે પરીષહો સુધાદિને સંતોષથી સહન કરે અને જન્મ-મરણના માર્ગથી આત્માને બચાવે, જન્મ-મરણને સંસારમાં મહાભયનું કારણ જાણી તપમાં રત રહે અને સાધુપણામાં નિર્મળ ભાવના રાખે તે ખરો ભિક્ષ છે.
તથા હાથથી સંયત, પગથી સંયત એટલે કારણ વિના કાચબા માફક લીન થઈને રહે. કારણે સમ્યફ રીતે જાય. વાસંયત - અકુશલ વચનનો નિરોધ, કુશળ
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________
હ
દશવૈકાલિકમૂલસૂબ-સટીક અનુવાદ વચનની ઉદીરણા કરે. ઇંદ્રિયોના વિષયથી નિવૃત્ત થાય, પ્રશસ્ત ધ્યાનમાં આસક્ત બને, ધ્યાન આપાદક ગુણોમાં આત્માને સુસમાહિત કરે, સૂત્રાર્થને યથાવસ્થિત વિધિથી ગ્રહણ કરે અને જે યથાવષય સમ્યગુ હોય તેને જાણે. તે ભિક્ષ છે.
• સૂત્ર - પ૦ થી ૫૦૫ -
(૫૦) જે સાધુ વસાદિ ઉપાધિમાં મુઠિત નથી, અમૃદ્ધ છે, અજ્ઞાત ફળોથી ભિક્ષાની એષણા કરે છે, સંયમને નિસ્સાર કર દેનારા દોષોથી રહિત છે, કય - વિક્સ અને સંનિધિથી રહિત છે તથા બધા પ્રકારના સંગોથી મુક્ત છે, તે ભિક્ષ છે.
(૫૧) જે ભિક્ષ લોલુપતા રહિત છે, રસોમાં ગઇ નથી, અજ્ઞાત કૂળોમાં ભિક્ષાચારી છે, અસંયમી જીવનની આકાંક્ષા કરતાં નથી, અધિકાર અને પૂજાનો ત્યાગ કરે છે, જે સ્થિતાત્મા છે અને છળથી રહિત છે, તે ભિક્ષુ છે.
(૫૦૨) પ્રત્યેક વ્યક્તિના પુન્ય - પાપ પૃથક પૃથક હોય છે” એમ જાણીને, જે બીજાને મ નથી કહેતા કે કશીલ છે. ત. જેનાથી બીજો કુપિત થાય, એની વાત પણ કરતા નથી અને જે પોતાની આત્માને સર્વોત્કૃષ્ટ માનીને અહંકાર કરતો નથી, તે ભિક્ષ છે.
(૫૩) તે જાતિનો મદ ન કરે, રૂપનો મદ ન કરે, લાભનો મદ ન કરે, શ્રતનો મદ ન કરે, જે બધાં મદોનો ત્યાગ કરી કેવળ ધર્મ - ધ્યાનમાં રત રહે છે, તે ભિક્ષ છે.
(૫૦૪) જે મહાનિ શધ ધર્મનો ઉપદેશ કરે છે, સ્વય ધર્મમાં સ્થિત થઈને બીજાને ધર્મમાં સ્થાપિત કરે છે. જે પ્રબજિત થઈને કુશિલ લિંગને છોડી દે છે તથા હાસ્યોત્પાદક કુતુહલ પૂર્ણ ચેષ્ટા કરતો નથી, તે ભિન્ન છે.
(૫૦૫) પોતાના આત્માને સદા શાશ્વત હિતમાં સ્થિત રાખનારો પૂર્વોક્ત ભિન્ન આ અશશિ અને અશાશ્વત દેહવાસને સદાને માટે છોડી દે છે, તથા જન્મ - મરણના બંધનનું છેદન કરી અનુપરાગમન નામક સિદ્ધિગતિને પામે છે - - તેમ હું કહું છું.
• વિવેચન - ૫૦૦ થી પ૦૫ -
વસ્ત્રાદિ રૂપ ઉપધિ વિષયક મોહત્યાગથી - અમૂર્જિત. પ્રતિબંધ ભાવથી અમૃદ્ધ બની ભાવ પરિશુદ્ધ થઈ અજ્ઞાત વૃત્તિથી ચરે. સંયમ - સારતા અપાદક દોષ સહિત, દ્રવ્ય ભાવ ભેદ ભિન્ન ક્રય - વિજય અને પર્યાષિત સ્થાનથી નિવૃત્ત, દ્રવ્ય - ભાવ સંગથી અપગત છે, તે મિક્ષુ છે.
અલોલ - અપ્રામની પ્રાર્થના ન કરે, સાધુ રસોમાં ગૃદ્ધ ન બને અને લાભમાં અપ્રતિબદ્ધ રહે, ઉંછવૃત્તિથી ચરે, ભાવ ઉંછ પૂર્વવતુ છે, વિશેષ એ કે ત્યાં ઉપધિને આશ્રીને કહેલ, અહીં માટે કહેલ છે. અસંયમી જીવિતની આકાંક્ષા ન કરે, આમષધિ
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૫
૧૦ • ૫૦૦ થી પ૦૫ આદિ રૂપ બદ્ધિ, વસ્ત્રાદિથી સત્કાર, સ્તવનાદિ વડે પૂજનનો ત્યાગ કરે છે. તે અર્થ માટે પ્રયત્ન ન કરે. સ્થિતાત્મા જ્ઞાનાદિમાં પુરુષાર્થ કરે, તે ભિક્ષ છે.
પોતાના શિષ્ય સિવાય બીજાને “આ કુશિલ છે" તેવા અપીત્યાદિ દોષ વચનો ન કહે, પોતાના શિષ્યોને પણ શિક્ષા ગ્રહણ બુદ્ધિથી જ કહે. સામાના ગમે તેવા અપરાધમાં પણ કોપ ન કરે. કેમકે પ્રત્યેક પુચ પાપ બીજાના સંબંધી નથી. પોતાના જ છે. પોતાના ગુણોનો અહંકાર ન કરે, તે ભિક્ષુ છે.
મદના પ્રતિષેધને માટે કહે છે - હું બ્રાહ્મણ છું, ક્ષત્રિય છું એવો જાતિ મદ ન કરે. હું રૂપવાન છું એવો મદ ન કરે ઇત્યાદિ - - આના વડે કુળમદાદિને પણ જાણવા. આ બધાં મદનો પરિત્યાગ કરીને આગમમાં કહ્યા મુજબ ધર્મધ્યાન ત બને, તે ભિક્ષુ છે.
શુદ્ધ ધર્મ પદને પરોપકારને માટે મુનિ કહે, તેને જ શીલવાન જાણવો. પણ બીજો નહીં. પોતે ધર્મમાં સ્થિત રહે, બીજાને સુબોધ આપી ધમી બનાવે. પોતે દીક્ષા લઈને કુશીલ લિંગનો - આભાદિ કુશીલ ચેષ્ટાનો ત્યાગ કરે, બીજાને હાસ્યકારી ભાંડ ચેષ્ટના કૃત્યો ન કરે, તે ભિક્ષ છે.
ભિક્ષુ ભાવનું ફળ કહે છે - પ્રત્યક્ષ દેખાતી કેદરૂપ કાયાને વીર્ય અને લોહીથી બનેલી જાણીને તથા થોડા કાળમાં નાશ પામનારી જાણીને તેની મમતા ત્યાગી મોક્ષ સાધન રૂપ સમ્યગ્ર દર્શનાદિ છે, તેમાં એકાંત સુસ્થિત રહે. તેવા ભાવ ભિક્ષ સંસારના બંધન છોડીને અજરામર પદ નામે, સિદ્ધિ ગતિને પામે, નિશ્ચલ સ્થાનમાં રહે.- - -
મુનિ દીપરત્નસાગરે કરેલ રાધ્યયન - ૧૦ નો ટીકા સહિતનો અનુવાદ પૂર્ણ
શિ6/15
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________
દશવૈકાલિકમૂલસૂબસટીક અનુવાદ ૨ ચૂલિકા - ૧ - “રતિવાક્ય" છે. --— x x
x x ૦ હવે ઓધથી બે ચૂડાને કહે છે - તેનો સંબંધ આ પ્રમાણે છે. અનંતર અધ્યયનમાં ભિક્ષગુણયુક્ત જ ભિક્ષ કહો. આવા પ્રકારનો તે કદાચિત્ કર્મની પરતંત્રતાથી અને કર્મના બલવથી સીદાય, તો તેનું સ્થિરીકરણ કરવું જોઈએ. અધિકારવત્ બે ચૂડા કહે છે. તેમાં “ચૂડr શબ્દના અર્થને જણાવતા કહે છે -
• નિર્યુક્તિ - ૩૬૭, ૩૬૧ -
નામ, સ્થાપના સુગમ છે, તેને છોડીને દ્રવ્યાદિ વિષયક ચૂડાનો નિક્ષેપ કહે છે. વળી તે ચૂડા બે છે. દશવૈકાલિકની ચૂડા આચારની પાંચ ચૂડાવત ઉત્તરતંત્ર છે, શ્રત ગૃહિતાર્થ જ છે. ઉક્ત - અનુક્ત અર્થનો સંક્ષેપ કરતી આ ચૂડાઓ છે. તેમાં દ્રવ્ય ચૂડાદિની વ્યાખ્યા કહે છે - દ્રવ્ય ચૂડા આગમ, નોઆગમ, શરીરથી વ્યતિરિત સચિત્તાદિ ત્રણ ભેદે છે. તેમાં સચિત - કુકડાની કલગી, ઉચિત - મણિ ચૂડા, મિશ્ર - મયુરશીખા. ક્ષેત્ર ચૂડા તે લોકનિકુટ ઉપરવર્તી છે, તે મેરની ચૂડાદિ છે. આદિ શબ્દથી અધોલોકના સ્તમંતક, તિછલિોકના મેરુની ચૂડા, ઉર્ધ્વલોકમાં સિદ્ધિશિલા છે.
• નિક્તિ - ૩૬૨ થી ૩૬૮ -
ઉચિત કાળથી કંઈક અધિક તે અતિરિક્ત, અધિક માસ કે વર્ષ તે કાલ ચૂડા છે. ભાવ ચૂડા - ક્ષાયોપથમિક ભાવમાં છે, તે પણ બે ભેદે છે • ક્ષાયોપથમિકત્વથી શ્રતની જાણવી. તેમાં પહેલી “સતિવાક્ય ચૂડા” છે. • • નિક્ષેપમાં “રતિવાક્ય' એ દ્વિપદ નામ છે. તેમાં ‘રતિ” નો નિક્ષેપ કહે છે. તેમાં પણ નામ અને સ્થાપનાને છોડીને દ્રવ્ય અને ભાવ રતિને કહે છે.
દ્રવ્ય રતિમાં તદુવ્યતિરિક્ત બે ભેદે છે. કર્મ દ્રવ્યરતિ અને નોકર્મ દ્રવ્યરતિ. કર્મ દ્રવ્યરતિ તે સતિ વેદનીયકર્મ છે. એ બદ્ધ અને અનુદય અવસ્થાને ગ્રહણ કરે છે. નોકર્મ દ્રવ્યરતિ તે શબ્દાદિ દ્રવ્યો છે. તે રતિના કારણરૂપ છે. ભાવરતિ - તે જ તિ વેદનીય કર્મના ઉદયથી થાય છે. એ પ્રમાણે અરતિ પણ દ્રવ્ય અને ભાવથી જાણવી.
સતિનો નિક્ષેપ કહ્યો. હવે વાક્ય નો અતિ દેશ કહે છે. “વાક્ય' પૂર્વ વાક્ય શુદ્ધિ અધ્યયનમાં અનેક પ્રકારે કહે છે. ચારિત્ર રૂપ ધર્મ રતિ જનક છે. તે વાક્યોને લેવા. અહીં રત નામવાળું વર્ણન સારી રીતે સહન કરવાથી ગુણ કરવાવાળી “ચૂડા’ થાય, તે બતાવે છે.
જેમ રોગીને શરીરમાં ગુમડાં થતાં નસ્તર આદિ મૂકવા પડે, તો તેને ફાયદો થાય છે, જેને અજીર્ણ થયું હોય તેને અપથ્ય ખોરાક અટકાવતાં તે હીતકારી થાય અને ભાવિમાં રોગ મટે, માટે તે સુંદર છે. તે દષ્ટાંત વડે અહીં બોધ આપે છે - આઠ પ્રકારના કર્મરૂપી દુઃખી એવા સંસારી ભાવ રોગી જીવોને તે રોગો દૂર કરવા, ઉક્ત સંયમ રૂપ ચિકિત્સામાં સ્નાનનો નિષેધ તથા લોયાદિનું કષ્ટ પહેલાં દેખાય. પણ તેથી શ્રતધર્મ અને ચારિત્ર ધર્મમાં રતિ થાય અને અધર્મ ઉપર અરતિ થાય. છેવટે તેનાથી
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચૂલિકા - ૧ - ભૂમિકા
૨૨ મોક્ષ પ્રાપ્તિ થાય છે, તે જ સ્પષ્ટ કરે છે -
સ્વાધ્યાય, સંયમ, તપ, વૈયાવચ્ચ અને ધ્યાન યોગમાં જે આસક્ત થાય છે અને અસંયમમાં આસક્ત થતાં નથી, તે સિદ્ધિ પામે છે. તેથી ચારિત્ર ધર્મમાં તિજનક અને અસંચમ સ્થાનમાં અરતિજનક જે વાક્યોને આ અધ્યપનમાં કહેલ છે, તે સાધુએ જાણવા જોઈએ.
નામ નિક્ષેપો કહ્યો. હવે સૂકાલાપકમાં - x• x- સૂત્ર કહે છે - • સૂત્ર - ૫૦૬ -
હે સાધકો ! આ નિર્ચાક્ય પ્રવચનમાં જે પ્રજિત થયેલ છે, પણ કદાચિત દુઃખ ઉત્પન્ન થતાં સંયમમાં તેમનું ચિત્ત આરતિયુકત થઈ જાય, તેથી તે સંયમનો પરિત્યાગ કરવા ઇચ્છે છે, પણ સંયમ તો નથી તેને પહેલાં આ અઢાર સ્થાનોનું સમ્યક પ્રકારે આલોચન કરવું જોઈએ.
આ અઢાર સ્થાનો અશ્વ માટે લગામ, હાથી માટે કુશ, જહાજ માટે પતાકા સમાન છે. જેમકે - (૧) દુરથમ આરામાં જીવન દુઃખમય છે. (૨) ગૃહસ્થના કામ ભોગ અસાર અને અત્યકાલિક છે. (૩) મનુષ્ય માય ફપટ બકુલ છે.
(૪) મારું આ દુખ સિક્કાળ સ્થાયી નહીં હશે. (૫) સંયમ છોડવાથી નીરજનોનો પુરસ્કાર સત્કાર કરવા પડદો, (૬) સંચમ છોડીને ઘેર જવું એટલે - વમન કરેલાને ફરી પીવું. (0) - નીચ ગતીમાં નિવાસનો સ્વીકાર કરવો. (૮) ગૃહવાસમાં ગૃહસ્થોને માટે શુદ્ધ ધર્મ વિશે દુર્લભ છે. (૯) ત્યાં આતક - વ્યાધિ, તેના વધનું કારણ થાય છે. (૧) ત્યાં સંકલ્પ • વિકલ્પ વધને માટે થાય છે. (૧૧) મૂકવાસ કલેશયુક્ત છે અને મનુપરાત્રિ
ફ્લેશ રહિત છે. (૧૨) ગૃહવાસ બંધ છે અને શ્રમણામવાય મોક્ષ છે. (૧૩) ગ્રહવાસ સાવધ છે પણ મુનિ પરાધિ નિરવલ છે. (૧૪) ગૃહસ્થના કામમૉગ બહુજન સાધારણ છે. (૧૫) પ્રત્યેકના પુન્ય - પાપ પોતપોતાના છે. (૧૬) મનુષ્યનું જીવન શાસના અગ્રભાગે સ્થિત જળવિદ સમાન ચંચળ છે, નä અનિત્ય છે. (૧) એ પૂર્વે ઘણાં જ પાપકર્મો કર્યા છે. (૧૮)
હા દુષ્ટ ભાવથી આચરિત તથા દુપરાક્રમથી આર્જિત પૂર્વકૃત પાપમોંના ફળ ભોગવ્યા પછી જ મોક્ષ થાય છે, ભોગવ્યા વિના નહીં. અથવા તપ દ્વારા તે પૂર્વ કર્મોનો ક્ષય કરવાથી જ મોક્ષ થાય છે.
• વિવેચન - -
અહીં જિન પ્રવચનમાં નિશે તે ભિન્ન ક્રમ અમે દર્શાવીએ છીએ. પ્રવજિત - સાધુને શીત આદિ શારીરિક, સ્ત્રી - નિષધો આદિ માનસિક દુઃખથી સંયમમાં અરતિ પ્રાપ્ત ચિત્તથી ઉદ્વેગ પામીને સંયમમાં કંટાળો આવે છે. તે જ વાત વિશેષથી કહે છે:સંયમથી નીકળીને ઘેર જવાની ઇચ્છા કરે છે. પરંતુ તે રીતે ઉદ્મવજિત થવા ઇચ્છનારને હવે કહેવાનાર એવા અઢાર સ્થાનોને સમ્યગ્રતયા આલોચવો જોઈએ, જનારે પ્રાયઃ
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૮
દશવૈકાલિકમૂલસૂત્ર-સટીક અનુવાદ અનકને વિચારવું જોઈએ. આ સ્થાનોને વિશેષથી કહે છે - તે ઘોડાને લગામરૂપ, હાથીને અંકુશરૂપ અને વહાણમાં પટ્ટતુલ્ય છે. અર્થાત્ ઉન્માર્ગ પ્રવૃત્ત ધોડા દિને આ લગામ આદિ નિયમનના હેતુરૂપ છે, તેમ સંયમથી ઉન્માર્ગમાં પ્રવૃત્ત ભવ્ય જીવોને તે નિયમન રૂપ છે. તેથી તે સમ્યક્ વિચારવા યોગ્ય છે.
શિષ્યને આમંત્રીને કહે છે કે - (૧) અધમ કાળમાં કાળના દોષથી પ્રકર્ષથી ઉદાર ભોગની અપેક્ષાથી જીવવું પ્રાણીને દુષ્કર છે. રાજા આદિને પણ અનેક દુઃખો પડે છે. ઉદાર ભોગ રહિતતાથી વિડંબના પ્રાયઃ કુગતિ હેતુ બને છે, તો ગૃહસ્થાશ્રમ વાળાએ તો વારંવાર વિચારવું જોઈએ.
(૨) ગૃહસ્થના કામ ભોગ દુઃષમ કાળમાં અતિ તુચ૭, ફોતરા જેવા અસાર અને અલ્પકાલીન હોય છે. મદન કામ પ્રધાન શબ્દાદિ વિષયો પરિણામે કટુ વિપાકી છે, દેવ જેવા નથી, એવા ગૃહાશ્રમથી શો લાભ? તેમ વિચારે.
(૩) દુઃષમ કાળમાં મનુષ્યો પ્રાયઃ ઘમાં કપટી છે. વિશ્વાસ રાખવા લાયક નથી, વિશ્વાસ હિતને સુખનો અંશ પણ ક્યાંથી હોય ? માયા બંધ હેતુત્વથી દારુણ બંધ થાય, એવા ગૃહાશ્રમને શો લાભ? તેમ વિચારે.
(૪) આ દુઃખ ચિરકાળ રહેનારું નથી. કર્યું દુઃખ ? સાધુપણું પાળતા શરીર અને મનનું દુઃખ જે પરીષહથી આવે છે તે. વેદનીય કર્મ દૂર થતાં સંયમ સજ્ય પ્રાપ્ત થતાં સુખ મળશે. જો થોડા દુઃખ માટે સંયમને છોડી દઈશ તો મહાન દુખ નરકમાં ભોગવવા પડશે, તેમ વિચારે.
(૫) દીક્ષા લીધેલાને ધર્મના પ્રભાવથી રાજા આદિ અબ્યુત્થાન આદિ દ્વારા પૂજે છે. જો દીક્ષા છોડીશ તો પેટ ભરવા તથા પાપ છુપાવવા માટે સામાન્ય માણસની પણ ખુશામત કરવાનો પણ વખત આવશે. અધર્મી સજા દેશમાં બળજબરીથી વેઠ કરાવતાં સખત મજુરી કરવી પડે છે.
(૬) ઉલટી કરેલા આહારને કુતરા કે શિયાળાદિ અધમ પ્રાણી ખાય છે. તેમ દિક્ષા લીધા પછી ફરી ભોગો ભોગવાતા લોકમાં નિંધ થાય છે.
(9) નરક, તિર્યંચ રૂપ અધોગતિમાં વસવાના કર્મ બંધાય છે.
(૮) ગૃહસ્થાવાસમાં પ્રમાદને લીધે ધર્મ આદરવો ઘણો દુર્લભ છે. પુત્ર, સ્ત્રી, મિત્ર આદિ બધું ફાંસારૂપ છે, માટે ગૃહવાશ કહો. સ્નેહનું બંધન અનાદિ ભવ અભ્યાસથી મોહનું કારણ છે, તેમ વિચારવું.
(૯) સધોઘાતી આતંક અને વિચિકાદિ રોગધર્મબંધુ રહિત ગૃહસ્થને વિનાશને માટે થાય છે. આ વધ અનેકના વધનો હેતુ થાય છે.
(૧૦) ઇષ્ટ- અનિષ્ટ વિચોગ પ્રાપ્તિ જ માનસ આતંક તે ગૃહસ્થને હોય. તથા તેવી ચેષ્ટાના યોગથી મિથ્યા વિકતાના અભ્યાસથી વધાર્યું થાય
(૧૧) ગૃહાશ્રમ કૃષિ, વાણિજ્યાદિ કલેશકારી છે, પંડિતો વડે ગહિત છે. શીત, ઉષ્ણ, શ્રમ, તથા ઘી, મીઠું આદિની ચિંતામાં પડવું પડે છે.
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચૂલિકા - ૧ પ૦૬
૨૨૯ (૧૨) તેના કરતાં દીક્ષા ઉપકલેશ રહિત છે, અનારંભીને ચિંતા હોતી નથી, વિદ્વાનોએ સાધુપણાને પ્રશંસેલ છે, તે વિચારવું.
(૧૩) ગૃહવાસ એ કોશીટાના કીડાની માફક બંધરૂપ છે. (૧૪) સાધુપણું નિરંતર કર્મના બંધનથી વિમુક્તવત્ છે. (૧૫) ગ્રહવાસ સાવધ છે - પ્રાણાતિપાતાદિ પ્રવૃત્તિ યુક્ત છે. (૧૬) સાધુપણું અહિંસાદિના પાલનત્વથી નિરવધ છે, તે વિચારે. (૧૭) ગૃહસ્થના કામભોગો ચૌરાદિવતુ અતિ જન • સાધારણ છે.
(૧૮) પુન્ય - પાપ પ્રત્યેકે પ્રત્યેકના પોતાના છે, તે ભોગવવા જ પડે છે. પાપના કારણમાં વિચારતા - મન, વચન, કાયાથી અનેક પ્રકારે જ્ઞાનાવરણીય આદિ દુઃખરૂપ કમ બંધાય છે, પૂર્વ જન્મ બાંધેલ, પ્રમાદ - કષાય - દુશ્વરિત જનિત, મિથ્યાત્વ - અવિરતિ-જાનિત તે દુષ્પરાક્રાંત, ઇત્યાદિ - x x x- આવા કર્મો વેદીને જ પછી મોક્ષ થશે. વેધા વિના મોક્ષ ન મળે આના દ્વારા સર્વ કર્મના છેદથી જ મોક્ષ થાય, તે જણાવ્યું.- x- X- અથવા અનશન અને પ્રાયશ્ચિત્તાદિથી કે વિશિષ્ટ ક્ષાયોપથમિક શુભ ભાવરૂપ તપથી કર્મનો વિનાશ થાય છે. - - - તપોનુષ્ઠાન જ શ્રેય છે.
ઉક્ત અઢાર સ્થાનના સંગ્રહ માટે અહીં શ્લોક છે - • સૂત્ર - ૫૦૭ થી પ૧૪ -
(૧૭) જ્યારે અનાર્ય : સાધુ ભોગોને માટે સાત્રિ ધમને છોડે છે, ત્યારે તે ભોગોમાં મૂર્શિત બનેલ આજ્ઞ પોતાના ભાવિને સમ્યક સમજતો નથી,
(૫૮) જયારે કોઈ સાધુ ઉતાજિત થાય છે, ત્યારે તે બધાં ધમથી પરિભ્રષ્ટ થઈને એવી રીતે પસ્તાવો કરે છે, જે રીતે આયુષ્ય પૂર્ણ થતાં દેવલોકના સભવથી સ્મત થઈને પૃથ્વી ઉપર પડેલો .
(૫૯) જ્યારે સાધુ પ્રજિત હોય ત્યારે વદનીય હોય છે, તે જ સંયમ ોડીને અdદનીય લઈ જાય છે, ત્યારે તે એ જ પ્રકારે પસ્તાવો કરે છે, જે રીતે પોતાના સ્થાનથી તેલ દેવ
(૫૧) પ્રતાજિત સ્થિતિમાં સાધુ પહેel પૂજ્ય હોય છે. તે જ પછી ઉતાવજિત થઈને અપૂજ્ય થઈ જાય છે, ત્યારે તે રાજયથી જ થયેલ રાજાની જેમ પરિતાપ કરે છે.
(૫૧૧) પ્રજિત સ્થિતિમાં પહેલા સાધુ માનનીય હોય છે, તે જ ઉતાનાજિત થઈને અમાનવીય થઈ જાય છે, ત્યારે કટિએ નર ‘દ કરાસેલ રોહની માફક પસ્તાવો કરે છે.
(૧૨) ઉતwતજિત વ્યક્તિ જીવનાવાય વ્યતીત થઈ જતાં જ્યારે વૃદ્ધ થઈ જાય છે, ત્યારે કાંટાને ગળી ગયેલા મસ્ટની જેમ પસ્તાવો કરે છે.
(૫૧૩) ઉત્પાદિત વ્યક્તિ દુષ્ટ કુટુંબની કુત્સિત ચિંતાઓથી પ્રતિત થાય છે, ત્યારે તે બંધનમાં બદ્ધ હાથીની જેમ પસ્તાવો કરે છે.
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૦.
દશવૈકાલિકમૂલસૂત્ર-સટીક અનુવાદ (૧૪) પુત્ર અને સીથી વૈરાયેલો, મોતની પરંપરાથી વ્યાપ્ત છે ઉતાવલિત થયા પછી કાદવમાં ફસાયેલા હાથીની જેમ પરિતાપ કરે છે.
• વિવેચન - ૫૦ થી પ૧૪ -
આ પ્રમાણે અઢાર સ્થાનો સમજાવવા છતાં સાધુ ચાસ્ત્રિધર્મત્યજી દે, તે અનાર્ય - કલેચ્છ ચેષ્ટાવાળો, શા માટે? શાબ્દાદિ ભોગના નિમિત્તે, તો તે ધર્મત્યાગી તે ભોગમાં મૂર્ણિત અજ્ઞાની આગામી કાળે સૂત્રાર્થને સમ્યફ રીતે જાણી શકતો નથી. આ જ વાતને દશવિ છે -
ઉપ્રવજિત - સંયમ સુખ વિભૂતિથી ભ્રષ્ટ થાય છે. કોની જેમ? જેમ ઇંદ્રાસનથી ભ્રષ્ટ થયેલ ઇંદ્ર પૂર્વેનું સુખ વિચારતા પસ્તાય છે - - ૪-ક્ષાંતિ આદિ સર્વ ધર્મોના આસેવન કરવા છતાં જ્યારે પ્રતિજ્ઞા પાલન કરતો નથી, ત્યારે લૌકિકથી અથવા ગૌરવાદિથી પરિભ્રષ્ટ થાય છે. પતિત થયેલો એવો તે કંઈક મોહ શાંત થતા, મેં આવું અકાર્ય કેમ કર્યું એ પ્રમાણે પસ્તાવો કરે છે.
જ્યારે શ્રમણ પર્યાયમાં હોય ત્યારે રાજા આદિને બંધ હોય છે, પણ પછી દીક્ષા છોડીને, કોઈ ઇંદ્રએ કાઢી મૂકેલ સ્થાન ભ્રષ્ટ દેવીની જેમ પસ્તાય છે. તથા દક્ષામાં હોય ત્યારે શ્રમણ્યના સામર્થ્યથી લોકો દ્વારા વસ્ત્ર, ભોજનાદિથી પૂજ્ય હોય છે, પણ દીક્ષા છોડીને, જેમ રાજ્યથી ભ્રષ્ટ સજા ભોગથી રહિત બનીને પસ્તાય તેમ તે પસ્તાય છે.
પહેલાં તે માનનીય હતો, શીલના પ્રભાવે બધાં અગ્રુત્થાનાદિ કરતા હતા પણ પછી દીક્ષા છોડતા અમાન્ય થાય ત્યારે મહામુદ્ર સંનિવેશમાં કેદ શ્રેષ્ઠીની જેમ પરિતાપને અનુભવે છે.
જ્યારે તે સંયમ તજેલો વયના પરિણામથી વૃદ્ધ થાય છે, યૌવન વીતી જાય છે, ત્યારે ભોગોના કટુ વિપાકથી, લોકકંટકથી વિંધાયેલા મચની જેમ તે પાછળથી પરિતાપ અનુભવે છે.
જેમ છુટ્ટો હાથી સાંકળે બંધાવાથી પસ્તાય છે, તેમ સાધુ ભ્રષ્ટ થઈ ઘેર જતાં ખરાબ કુટુંબને સમજાવતા શાંત ન થાય તો પસ્તાય છે.
વિષયસેવન માટે સાધુપણું છોડીને સ્ત્રી અને પુત્ર ઉપર મોહ વધતાં, ગૃહસ્થની ધર્મક્રિયા પણ ભૂલી જતાં, કાદવમાં ખુંચેલા વન્ય હાથી માફક પસ્તાય છે. કે અરેરે ! મેં આ કેવું મૂર્ણ કૃત્ય કર્યું?
• સૂગ • પ૧પ થી પર૦ -
(૫૧૫) જે હું ભાવિતાત્મા અને બહુશત થઈને જિનોપદિષ્ટ ગ્રામ પયરમાં આણ કરત તો આજે હું ગણિ - આયાર્ય હોત.
(૫૧૬) સમરત મહર્ષિને માટે મનુ પર્યાય દેવલોક સમાન છે. જે સંયમમાં રત થતાં નથી, તેને મા નરક સમાન થાય છે. તેથી -
(૫૧) મુનિ પસચિમાં સ્ત રહેનાનું સુખ દેવો સમાન ઉત્તમ જાણીને તથા ત ન રહેનારનું દુખ નરકસમાન તીત જાણીને પીડિતમુનિ મુનિ
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચૂલિકા - ૧ પ૧૫ થી પ૦૦ પર્યાયમાં જ રમણ કરે.
(૫૧૮) જેની દાઢાઓ કાઢી લેવાઈ હોય તે ઘર વિષધરની સાધારણ અજ્ઞાની જન પણ અવહેલના કરે છે, તેમ ધર્મભ્રષ્ટ, શ્રમણલક્ષ્મી રહિત, બુઝેલ યજ્ઞાગ્નિ સમાન નિસ્તેજ અને દુર્વિહિત સાધુને કુશીલી નિંદે છે.
(૧૯) શ્રમણ ધર્મથી સ્કત, અધર્મસવી અને ચાઅિને ભગ કરનાર, આ લોકમાં જ અધમ કહેવાય છે, તેમનો અપયશ અને સાપકીર્તિ થાય છે, સામાન્ય લોકોમાં પણ દુનામ થાય છે, અર્તિ તેની અધોગતિ થાય છે.
(૫૨૦) તે સંયમmષ્ટ સાધુ આવેશપૂર્ણ ચિત્તથી ભોગ ભોગવીને તથાવિધ ઘણાં અસંયમ કૃત્યો સેકીને દુખપૂર્ણ અનિષ્ટ ગતિમાં જાય છે, વારંવાર જન્મ-મરણ જવા છતાં તેને બોધિ સલભ થતી નથી..
• વિવેચન - પ૧૫ થી ૫૨૦
કોઈ બુદ્ધિમાન સાધુ દીક્ષા છોડીને આ પ્રમાણે પરિતાપ કરે છે - જો હું આજ સુધી સાધુ હોત તો આચાર્ય હોત, પ્રશસ્ત યોગ ભાવનાથી બહુશ્રુત-બહુ આગમયુક્તા થાત. અહીં જનિદેશિત શબ્દથી તીર્થકર જ લેવા.
દીક્ષા છોડવા ઇચ્છતાના સ્થિરીકરણાર્થે કહે છે - સારા સાધુનો દીક્ષા પર્યાય દેવલોક સમાન છે. કેમકે દેવલોકમાં પ્રેક્ષણાદિમાં લીન થઈને નિશ્ચિત બેઠા છે. તેમ સાધુ સ્થિર મનથી પડિલેહણાદિ ક્રિજ્યામાં પ્રવૃત્ત રહે છે. પણ જે અસ્ત છે • ભાવથી સમાચારીમાં અશક્ત છે. વિષયાભિલાષી અને ભગવંતના વેશના વિડંબક છે, સત્વ છે. તેમને સાધુપણું રૌરવાદિ તુલ્ય મનના અતિશય દુઃખથી ભયકારી લાગે છે.
ઉપસંહાર કરતાં આનું નિગમન કહે છે. પૂર્વે કહ્યા મુજબ દેવતા પ્રમાણે સાધુના પ્રશમાદિ ગુણોનું સુખ ચારિત્રપયયિમાં રક્ત અને પડિલેહણાદિ ક્રિયામાં યત્ન કરનારને સુખરૂપ છે. અને ચાસ્ત્રિમાં અરતિ કરનારને નરક તુલ્ય છે, તેથી આલોક - પરલોકમાં ઘણાં સુખ-દુઃખ વિચારીને પંડિત પુરુષે નિરંતર યાત્રિ પયયમાં રમણતા કરવી.
ચારિત્ર પર્યાયથી ટ્યુત થનારના ઔહિક દોષ કહે છે. શ્રમણધર્મથી શ્રુતને તપોલક્ષ્મી નાશ પામે, બુઝાયેલ અગ્નિવતું તે ભ્રષ્ટ સાધુ ઝાંખા લાગે છે, લોકો તેની હીલના કરે છે ઇત્યાદિ - X-.
પ્રમાણે ભ્રષ્ટ શીલના હવે ઉભય લોકના દોષોને બતાવે છે - આ લોકમાં જ અધર્મ, અપયશ અને અપકીર્તિ થાય છે. લોકો કહે છે કે આનું નામ પણ લેવા યોગ્ય નથી. તુચ્છ માણસો પણ આવું કહે તો ઉત્તમ લોકોનું તો કહેવું જ શું? ઉદ્મવજિત થયા પછી સ્ત્રી આદિ નિમિત્તે છકાય જીવની હિંસા કરનારા થાય છે. ખંડિત ચાઅિને કારણે ક્લિષ્ટ કર્મ બાંધે છે. અને નરકમાં જાય છે.
આના જ વિશેષ અપાયોને કહે છે- તે ઉદ્મવજિત શબ્દાદિ ભોગો ભોગવીને, ધર્મ નિરપેક્ષતાથી પ્રગટ ચિત્તે અજ્ઞોચિત અધર્મ ફળને કરીને કૃષિ આદિ આરંભરૂપ અધર્મ, અસંતોષી થઈને, મરીને અનિષ્ટ ગતિને પામે છે. જિનધર્મની પ્રાપ્તિ પણ તેને દુલભ થાય છે.
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૨
દશવૈકાલિકમૂલસૂત્ર-સટીક અનુવાદ • સુત્ર - પર૧ થી પર૪ •
(ર૧) દાખથી યુક્ત અને કલેશમય મનોવૃત્તિવાળા આ જીવન નરક સંબંધી પલ્યોપમ આને સાગરોપમ આયુ પણ સમાપ્ત થઈ જાય છે, તો છે જીવ ! મારે શા મનોરખ તો છે જ કેટલું ?
(૫૨) મારું ના દુઃખ દીર્ઘકાળ સુધી રહેવાનું નથી. કેમકે જીનની ભોગતૃષા અપાશ્વત છે. જે તે આ શરીસ્થી તૃમ ન થઈ, તો મારા જીવનના અંત સમયે તે અવાય મટી જશો.
(૫૩) જેનો આત્મા આ પ્રકારે નિશ્ચિત હોય છે, તે શરીરને તો છેડી શકે છે, પણ ધર્મશાસન છોડી શકતો નથી. આવા ઢપ્રતિજ્ઞને, વેગપૂર્ણ ગતિથી આવતા વાણથી અવિચલિત મેરુ પર્વતત તેની જાતિય અવિચલિત રહે છે.
(ર૪) બદ્ધિમાન મનુષ્ય આ પ્રમાણે સમ્યફ વિસારી, સિવિલ પ્રકારના લાભ અને તેના ઉપાયોને વિરોષ જાણીને, ત્રણ ગતિથી ગુપ્ત થઈને જિન-વચનનો આશ્રય લે છે, - - તેમ હું કહું છું.
• વિવેચન - પર૧ થી ૫ર૪ -
એ પ્રમાણે છે, તો દુઃખ ઉત્પન્ન થયાં પછી આમ વિચારીને દીક્ષા ન છોડે, તે કહે છે - નાસ્કને પામેલ જીવો - x- એકાંત કલેશ પામે છતાં નરકનું પલ્યોપમ કે સાગરોપમ આયુનો પણ ક્ષય કરે છે, તો પછી મને આ સંયમની અતિથી નિષ્પન્ન મનોદુઃખ કેટલું માત્ર છે?
વિશેષથી આ જ કહે છે - મને આ સંયમમાં અરતિજનિત દુઃખ લાંબે કાળ રહેવાનું નથી, કેમકે પ્રાયઃ વિષયતૃષ્ણા ચૌવનકાળમાં જ રહેનારી છે અથવા વૃદ્ધાવસ્થામાં પણ મનમાં તો આ તૃપણા રહેવાની જ છે, તો પછી ખોટી આકુળતાથી શો લાભ? મૃત્યુ સાથે તે મટી જ જશે.
આનું જ ફળ કહે છેજે સાધુનો આત્મા ઉક્ત વિચારણાથી દેઢ થઈ જાય, તે પોતાના દેહનો ત્યાગ કરશે પણ ધમજ્ઞાને નહીં છોડે. તેવા ધર્મમાં નિશ્ચિત સંયમ સ્થાનથી ચલિત થતાં નથી. - - -
હવે ઉપસંહાર કરતા કહે છે - આ પ્રમાણે અધ્યયનમાં કહેલજીવિત્વ આદિને આરંભથી અંત સુધી યથાવત વિચારીને સમ્યગ બુદ્ધિમાન મનુષ્ય સમ્યગ્ર જ્ઞાનાદિનો આય અને તેના સાધન પ્રકાર એવા કાળ, વિનય આદિ ઉપાયોને અનેક પ્રકારે જાણીને, ત્રણ ગતિ અને ચાખવૃત્તકરણથી ગુખ થઈને અરહંત ઉપદેશમાં યથાશક્તિક્રિયાપાલન રત થાય. જેનાથી તે મોક્ષને પામે છે.
મુનિ દીપરત્નસાગરે કરેલ ચૂલિકા • ૧ • નો ટીકા સહિતનો અનુવાદ પૂર્ણ
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૨૨
-
.
ચૂલિકા - ૨ - ભૂમિકા
હ ચૂલિકા - ૨ - “વિવિક્તચર્યા”
પહેલા ચૂડા અધ્યયનની વ્યાખ્યા કરી, હવે બીજીને કહે છે - આનો ઓઘથી સંબંધ પ્રતિપાદિત કરેલ જ છે. વિશેષ એ છે કે- અનંતર અધ્યયનમાં સીદાતા સાધુનું સ્થિરીકરણ કહ્યું. અહીં વિવિક્તચર્યા કહે છે. તેનો સંબંધ ભાષ્યકાર કહે છે -
• ભાષ્ય - ૬૩ • વિવેચન -
ચૂડાનો અધિકાર વિસ્તારથી રતિવાક્ય ચૂડામાં કહ્યો. - ૪ - બીજા ચૂડા અધ્યયનમાં આદાનપદથી “ચૂલિકા” નામ છે. ઇત્યાદિ - ૪ - સૂબાલાયકના નિક્ષેપાદિની પ્રસ્તાવાનુસાર સ્પર્શના - કિંચિત્ વ્યાખ્યાદિ રૂપ થાય છે. સૂત્રાનુગામમાં સૂત્ર ઉચ્ચારવું જોઈએ. તે આ પ્રમાણે છે -
• સૂત્ર - પર૫ થી ૫૨૮ -
(૫૫) હું તે ચૂલિકાને કહીશ, જે શ્રત છે, કેવલિભાષિત છે, જેને સાંભળીને પુન્યશાળી જીવોની ધર્મમાં અતિ ઉત્પન્ન થાય છે.
(૨૬) ઘણાં લોકો અનુસોત - સંસાર સમુદ્રમાં પ્રતિ પ્રસ્થાન કરી રહ્યા છે, પરંતુ જે મુક્ત થવા ઇચ્છે છે, જેને પ્રતિસોત - સંયમ પ્રવામાં ગતિ કરવાનું લક્ષણ પ્રાપ્ત થાય છે, તેણે પોતાના આત્માને પ્રતિસ્રોત પ્રતિ લઈ જવો.
(૨૭) અનુયોત સંસાર છે, પ્રતિસોત તેનો ઉત્તાર છે. સાધારણ સંસારીજનને અનુસ્રોત ચાલવામાં સુખાનુભૂતિ થાય, પરંતુ સુનિહિત સાધુને માટે આશ્રવ પ્રતિસોત થાય છે. • તેથી -
(૫૮) આચાર પાલનમાં પરાક્રમ કરીને તથા સંવરમાં મયુર સમાધિસત થઈને, સાધુઓએ પોતાની સયાં, ગુણો તથા નિયમો પ્રતિ દષ્ટિપાત કરવો જોઈએ.
• વિવેચન - પર૫ થી ૫૨૮ -
હું ભાવ ચૂડાને કહીશ - પ્રકર્ષથી અવસરપ્રાસ અભિધાન લક્ષણથી કહીશ. શ્રુત તે કેવલિભાષિત છે. આ ચૂડામાં શ્રુતજ્ઞાન વર્તે છે અને આ કેવલિભાષિત - કેવલિ વડે પ્રરૂપિત છે. વૃદ્ધવાદ આ પ્રમાણે છે -
કદાચિત આર્યા વડે અસહિષ્ણુ એવા કુરગડુ પ્રાયઃ સંયતને ચાતુમાંસિકાદિમાં ઉપવાસ કરાવ્યો. તે આરાધનાથી તે મૃત્યુ પામ્યો. હું પિઘાતિકા છું, એમ ઉદ્વિગ્ન થઈને તેણીએ તીર્થકરને પૂછવા વિચાર્યું. ગુણથી આવર્જિતા દેવી તેણીને શ્રી સીમંધર સ્વામી પાસે લઈ ગઈ. તેણીએ ભગવંતને પૂછ્યું- હું સાધુના મરણથી ઘાતક છું કે નહીં? ભગવંતે તેણીને આ ચૂડા સંભળાવી (જે તેણીએ ગ્રહણ કરી.) તેમાં વિશેષ એટલું કે -
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________
દશવૈકાલિકમૂલસૂત્ર-સટીક અનુવાદ
તે ચૂડા સાંભળીને કુશલાનુબંધી પુણ્યયુક્ત પ્રાણીને અચિંત્ય ચિંતામણી સમાન યારિત્ર ધર્મમાં ભાવથી શ્રદ્ધા ઉપજે છે. આ ચાસ્ત્રિ અને ચાસ્ત્રિબીજને ઉપજાવે છે તે માટે આ પહેલું સૂત્ર કહ્યું.
૨૩૪
આ જ પ્રતિજ્ઞાસૂત્ર છે. આ અધ્યયનમાં ચર્યા ગુણ બતાવે છે. તેની પ્રવૃત્તિમાં મૂળ પાદભૂત આ કહે છે - નદીના પૂરના પ્રવાહમાં પડેલા કાવત્ વિષય રૂપ કુમાર્ગ દ્રવ્યક્રિયા આનુકૂલ્યથી પ્રવૃત્ત તથાવિધ અભ્યાસથી ઘણાં લોકો તથાપ્રસ્થાનથી ઉદધિગામી થાય. દ્રવ્યથી તે જ નદીમાં ક્યારેક દેવતાના નિયોગથી પ્રતિશ્રોત પ્રાપ્તિના લક્ષ્યથી કહ્યું. ભાવથી તો વિષયાદિ વિપરીતપણાથી કેટલાંક સંયમ લક્ષ્યને પામીને પ્રતિસ્રોત - વિષયાદિને દૂર કરીને સંયમ લક્ષ્ય અભિમુખ જ જીવ પ્રવર્તે. સંસાર સમુદ્રમાં પરિહારથી મુક્તપણે સાધુ વડે થવાને માટે પ્રવર્તે. ત્યાં ક્ષુદ્રજન આચરીત કૃત્યોને પોતાના મનમાં પણ ન લાવીને તેનાથી દૂર રહેવું અને આગમ ભણવામાં એક ચિત્તે તત્પર રહેવું.
- X - X - X - * - * -
અધિકૃત આ ગાથાને સ્પષ્ટ કરતાં હવે કહે છે -
કર્મના બોજથી વિષય સુખમાં લીન થવું. તે નીચી જગ્યામાં જેમ પાણી જાય તેમ જવાનું જ છે, તે અનુશ્રોત કહેવાય છે. તેથી વિપરીત ઇંદ્રિય વિજય તે પરમાર્થ સાધનરૂપ કાયા વચન અને મનનો વ્યાપાર તે આશ્રય વ્રત ગ્રહણ રૂપ ઉત્તમ સાધુને છે. આ સંસાર તે વિષય સુખ છે. તે ભોગવતાં પાછો સંસાર છે. જેમ વિષ એ મૃત્યુ છે માટે તે વિષયની ઇંદ્રિયોને રોકવી તે પ્રતિપ્રોત એટલે સંસારથી બચીને મોક્ષમાં જઈ શકે છે.
આ પ્રમાણે ઇંદ્રિયનો નિરોધ સંસારથી પાર ઉતારનાર છે, એમ સમજીને સાધુએ જ્ઞાનાદિ પંચાચારમાં પરાક્રમ વાપરવું. ઇંદ્રિય નિરોધથ સમાધિ બહુલ મુનિએ પાછા પડવાનું ન થાય, ચારિત્ર નિર્મળ રહે. માટે ભિક્ષુ ભાવના સાધનરૂપ અનિયતવાસ, દ્રવ્યચર્યા પાળવી. મૂળ ગુણ અને ઉત્તર ગુણને યોગ્ય સમયે વિધિ અનુસાર પાળવા, તે ભાવચર્યા છે. તે સાધુઓએ જાણવા યોગ્ય છે. તે સમ્યગ્ જ્ઞાન આસેવન અને પ્રરૂપણારૂપે છે.
• સૂત્ર - ૫૨૯ થી ૧૩૩
(૫૨૯) અનિયત વાસ, સમુદાન ચર્ચા, અજ્ઞાતકુળોથી ભિક્ષાગ્રહણ એકાંત સ્થાનમાં નિવાસ, અલ્પ ઉપધિ અને કલહ વિવન. આ વિહારચર્યા ઋષિઓને માટે પ્રશસ્ત છે.
.
(૧૩૦) આકીર્ણ અને અવમાન નામક ભોજનું વિવર્જન તથા પ્રાયઃ દૃષ્ટિસ્થાનથી લવાયેલ ભોજન - પાનનું ગ્રહણ ઋષિઓ માટે પ્રશસ્ત છે, ભિક્ષુ સંસૃષ્ટકલ્પથી જ ભિક્ષાચર્ચા કરે,
(૫૩૧) સાધુ મધ અને માંસનો અભોજી હોય, અમત્સરી હોય,
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચૂલિકા - ૨ પ૨૯ થી પ૩૩
૨૩૫ વારંવાર વિગઈઓનું સેવન ન કરનાર હોય, વારંવાર કાર્યોત્સર્ગ કરનારો અને સ્વાધ્યાયને માટે સોગૌતહનામાં પ્રયત્નશીલ હોય.
(૫૩૨) સાબુ ગૃહસ્થને એવી પ્રતિજ્ઞા ન કરાવે કે આ શયન, આસન, શસ્ત્રા, નિકા, ભોજન • પાન આદિ હું પાછો આવું ત્યારે મને જ આપવા. કોઈ ગામ, નગર, કુળ, દેશ કે ઈપણ સ્થાનમાં મમત્વ ન કરે,
(૫૩૩) મુનિ ગ્રહની વૈયાવચ્ચ ન કરે, અભિવાદન, વંદન અને પૂજન પણ ન કરે. મતિ સકલેશ રહિત સાધુઓ સાથે રહે, જેથી તેના સારિઆદિ ગુણોની હાનિ ન થાય.
વિવેચન - પર થી પ૩૩ -
ચર્યા કહે છે. માસ કહ્યાદિ વડે અનિયત વાસ, ઉધાનાદિમાં વાસ તથા અનેક સ્થાનેથી યાચના કરીને ભિક્ષાર્થે ફરે. વિશદ્ધ ઉપકરણ ગ્રહણ વિષયક, વિજન એકાંત સેવનાર, સ્તોક ઉપધિસેવનાર, ત્યાં રહેનારને ભાંડવાનું છોડવું, શ્રવણ-કથન આદિનું પરિવર્જન કરવું.
વિહારચર્યા - વિહરણ સ્થિતિ કે વિહરણ મયદા. આવા પ્રકારની હોય તો સાધુને પ્રશસ્ત છે. તેથી સાધુને ભણવામાં વિક્ષેપ ન થાય અને ભગવંતની આજ્ઞાના પાલનથી ભાવચરણ સાધનથી પવિત્ર છે.
આ સાધુઓની વિહારચર્યા અંગે નિયુક્તિકાર કહે છે - • નિર્યુક્તિ - ૩૬૯, ૩૦ - વિવેચન -
સાધુની વિહાર ચર્ચાનો અધિકાર હોવાથી તે સાધુ કહેવાય છે. તેથી સાધુનો અધિકાર કહેવાય છે. દ્રવ્ય અને ભાવથી વિચાર કરવો, તે દ્રવ્ય અને ભાવ ચયનિો નિક્ષેપો છે. ભવ્ય શરીર એ - - દ્રવ્ય સાધુનું ઉપલક્ષણ છે. દ્રવ્ય નિક્ષેપાનો અધિકાર પૂર્વે આવી ગયો છે. ભાવથી દ્વાર વિચારતા સંયત ગુણને અનુભવનાર ભાવ સાધુ પોતે છે, તેથી આ અધ્યયનમાં ભાવ સાધુનું ઉધાન, આરામ આદિમાં નિવાસથી અનિયત ચર્ચા જાણવી. તે પણ વિશિષ્ટ અભિગ્રહ રૂપ એટલે ઉત્કટ આસન આદિથી રહેવું, તે જાણવી. હવે સૂત્રના સ્પર્શથી કહે છે -
વ્યાખ્યા સૂત્ર માફક જાણવી, આવયવનો અનુક્રમ ગાથા ભંગના ભયથી નથી કર્યો, તથા અર્થથી સૂત્રના ઉપન્યાસ માફક જાણવો. નષિઓની વિહાર ચર્ચા પ્રશંસવા યોગ્ય છે.
આકીર્ણ એટલે જ્યાં રાજાનું મૂળ અથવા સંખડી હોય ત્યાં સાધુએ ન જવું. તે કહે છે - હાથીના પગમાં અફળાવવું, ઘોડાની લાત વગેરેથી સાધુના સંગને નુકસાન થાય. સાધુના ભયથી ભાગી જતાં બીજા જીવોને પીડારૂપ થાય. તેથી ગીરીમાં અલાભ થાય અથવા દોષિત આહાર મળે. પ્રાયઃ જોયા વિનાનું ભોજન મળે. તેથી ભાત, ઓસામણ, કાંજી વગેરે જોઈને લેવા, વળી ગૃહસ્થે પોતાના માટે ભોજન લેતા હાથ
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૬
દશવૈકાલિકમૂલસબ-સટીક અનુવાદ ખરડેલા હોય, તે હાથથી લેવું. સંસ્કૃષ્ટ તે કાચું ગોરસ વગેરેથી વાસણ કે હાથ ખરડાયેલા હોય તો સાધુ લેવા યત્ન કરે આને માટે આઠ ભંગો બતાવેલા છે. -
ઉપદાધિકારથી જ આ કહે છે:- સાધુએ મધ અને માંસને દુર્ગતિનું કારણ સમજીને છોડી દેવા. (શંકા) કાંજી, છાશ વગેરે પણ સંધાનથી ભાત વગેરે મળેલા છે, તેથી તે પ્રાણીના અંગ હોવાથી ત્યાજ્ય છે. માટે ન ખાવી જોઈએ. (સમાધાન) તમારું કહેવું બરાબર નથી. છાશ પ્રવાહી અને પ્રાણીનું અંગ હોવાથી તે મધ-માંસની તુલના ન પામે. લોકશાસ્ત્રથી પણ તેમ સિદ્ધ થતું નથી. સંધાન અને પાણીના અંગની તુલના યોગ્ય છે, મર્યાદા ઉલ્લંઘન સમાન છે, જેમાં સ્ત્રી અને માતા બંને દેખાવમાં સમાન છતાં એક ભોગ્ય છે, બીજી પૂજ્ય છે, તે વિવેક નષ્ટ થઈ જશે. તેમ પ્રાણીનું અંગત દુધ, તેની બનેલ છાશ તે માંસની તુલ્ય ન થાય. ઇત્યાદિ • x- સાધુ બીજાનો હેપી ન થાય, વારંવાર વિગઈ ન વાપરે, વિગઈના પરિભોગ માટે કાર્યોત્સર્ગ કરે. સ્વાધ્યાય અને તપમાં પ્રયત્ન કરે, તેમ ન કરે તો ઉન્માદાદિ દોષ લાગે.
માસંકલ્પ વગેરે કરીને વિહાર કરતાં, ગૃહસ્થ પાસે એવી પ્રતિજ્ઞા ન કરાવે કે મને આ સ્થાનાદિ વાપરવા આપશો જ. (શું?) શયન, આસન, શય્યા, નિવધા અથવા તે કાળને આશ્રીને અનુકૂળ ભોજન, જેમકે - ઉનાળો હોય તો ખાંડ ખાજા, દ્રાક્ષનું પાણી વગેરેની જો કબુલાત કરાવે તો મમત્વનો દોષ લાગે. વળી આ ગામમાં, શ્રાવક કુળમાં અથવા અયોધ્યા જેવા નગરમાં મધ્ય દેશ વગેરે એટલે ગામ, કુળ, નગર, દેશ વગેરે સ્થળમાં ક્યાંય પણ મારા પણાનો મોહ ન કરે. પોતાના ઉપકરણાદિમાં પણ મમત્વ ન રાખે.
ઉપદેશ અધિકારથી જ કહે છે - સાધુ ગૃહસ્થની વૈયાવચ્ચ ન કરે, કારણ કે સાધુ પાસે ગૃહસ્થ સેવા કરાવે તો સાધુનું ચારિત્ર નષ્ટ થાય અને ગૃહસ્થને પણ દોષ લાગે. તેમ સાધુ વસ્ત્રાદિથી પણ સત્કાર ન કરે. જો તેમ કરે તો ઉપરોક્ત દોષો જ લાગુ પડે છે. આ દોષો દૂર કરવાને માટે જ ગૃહસ્થોની સેવા ન કરનારા એવા ઉત્તમ સાધુઓનો સાધુ સંસર્ગ કરે કે જેથી પોતાના મહાવત આદિનું રક્ષણ થાય. જે ગૃહસ્થનો રાખનાર સાધુ સાથે રહે તો સંસારી કૃત્યની અનુમોદનાનું પાપ લાગે. આ પદ ભવિષ્યના વિષય માટે જ છે. જે વખતે પ્રણયન કાળમાં સંક્લિષ્ટ સાધુનો અભાવ છે.
- સૂત્ર - ૫૩૪ થી ૫૪૦ -
(૫૩૪) કદાચિત ગુણમાં અધિક અથવા ગુણોમાં સમાન નિપુણ સહાયક સાધુ ન મળે તો પાપમોંને વર્જિત કરતો, કામભોગોમાં અનાસક્ત રહીને એકલો જ વિચરણ કરે.
(૫૩૫) વણકાળમાં ચાર માસ અને અન્ય ઋતુઓમાં એક માસ રહેવાનું ઉત્કૃષ્ટ પ્રમાણ છે. તેથી જ્યાં ચાતુમતિ કે માસિકલ્પ કરેલ હોય ત્યાં બીજા વર્ષે ચાતુમાસ કે માસકલ્ય રહેવું ન જોઈએ. સૂત્રનો અર્થ છે
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચૂલિકા - ૧ / પ૩૪ થી ૫૪૦
૨૩ પ્રકારે જા જાપ, ભિભ તે જ પ્રકારે સુત્રના માર્ગથી ચાલે.
(૩૬) જે સાધુ રાત્રિના પહેલા અને છેલ્લા પ્રહરમાં પોતાના uત્માનો પોતાના આત્મા દ્વારા સંક્ષિણ કરે છે કે - મે શું કરવા યોગ્ય કુત્ય કરેલ છે જે મારા માટે કહ્યું કુત્ય બાકી રહેલ છે ? તે કરી કાર્ય છે, જે મારા દ્વારા શક્ય છે, પરંતુ હું પ્રમાદવશ કરતો નથી ?
(૫૩) શું મારી આલનાને બીજુ કોઈ જુએ છે ? અથવા શું મારી ભૂલને હું સ્વયં જોઉં છું ? માથા ફોઈ આલા હું તજી નથી રહ્યો ? આ પ્રમાણે આત્માનું સમ્યફ અનુપ્રેક્ષણ કરતો મુનિ અનાગત કાળમાં કોઈ પ્રકારનો પ્રતિબંધ ન કરે.
(૩૮) જ્યાં પતિલેખન, પ્રતિક્રમણ આદિ જે ક્રિયામાં પણ કાયાથી, વાણીથી અથવા મનથી પોતાને હુયુકત જુએ, ત્યાં જ તે ાિમાં તીર સાધક સ્વર્ગ જલ્દી ચાટી જાય, મ ાતિવાન અશ્વ, લગામ થતા જ શીશ અટકી જાય છે.
(૩૯) જે જિતેન્દ્રિય, ઘતિમાન, સપના મન, વચન, કાયાના ચૌગ સદા આવા પ્રકારના રહે છે, તેને લોકમાં પ્રતિભુજીની કહે છે. તે પ્રતિબદારી જ વાસ્તવમાં સંયમી જીવન જીવે છે.
(૫૪૦) સમસ્ત ઇંદ્રિયોને સસમાહિત કરીને રાત્માની સતત રક્ષા કરવી જોઈએ. કેમકે આરક્ષિત આત્મા જન્મ-મરણાની પરંપરાને પ્રાપ્ત થાય છે અને સુરક્ષિત આત્મા બધા દુઃખોથી મુક્ત થઈ જાય છે - - તેમ હું કહું છું.
- વિવેચન - ૫૩૪ થી ૫૪ -
અસંક્લિષ્ટની સાથે વસવું તેમ કહ્યું. અહીં વિશેષ કહે છે - કદાચ કાળના દોષથી સંયમ અનુષ્ઠાનમાં કુશળ અને પરલોક સાધવામાં તત્પર એવા બીજા કોઈ સંગાથી ન મળે, અર્થાત્ સંગાથી જ્ઞાનાદિ ગુણમાં અધિક હોય કે સમાન પણ હોય કે સહેજ ઓછા ગણવાળા હોય, પણતે ઉત્તમ કંચન જેવો હોય તેની સોબત કરવી. પણ ત્રણમાં એકે ન મળે, અને જ્યાં ત્યાં ગૃહસ્થના પરિચય કરનાર જોવામાં આવે તો તેમનો સંસર્ગ ન કરતાં અથવા કંટાળી હતાશ ન થતાં પોતે એક્લો પણ વિચરે, કેવી રીતે? તે કહે છે - પાપના કારણ એવા ખરાબ કૃત્યોને છોડીને સૂત્રોક્ત ઉત્તમ આચાર વડે, ઉચિત વિહાર વડે વિચરે. અને ઇચ્છાકામ વગેરે વિષયની વાંછતાથી સંભાળતો વિચરે પણ પાસFા વગેરેની કુસંગતિમાં ન રહે. જે રહે તો તેની દુષ્ટતા પણ પોતાને લાગે.
બીજાઓ પણ કહે છે કે - સાપની સાથે વિચરવું સારું, તથા શઠ આત્માવાળા બુ સાથે પણ રહેવું સારું પણ અધર્મયુક્ત ચપળ એવા મૂર્ખ પાપી મિત્રો સાથે રહેવું કે
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૩૮
દશવૈકાલિકમૂલસબ-સટીક અનુવાદ વર્તવું તે ઘણું જ ખરાબ છે.
કદાચ સાપ કોપિત થાય, તો મૃત્યુ આપે તથા તલવારવાળા શત્રુઓ લાગ જોઈને મારી નાખે પણ કુમાર્ગે ચાલતા પુરુષની સાથે સોબત કરતાં આલોક પરલોક બંનેમાં હણાવું પડે છે.
પરલોક વિરુદ્ધ કાર્ય કરનારને દૂરથી જ તત્ત્વા. જે પોતે દુર્ગતિમાં જાય, તે બીજાને હીત કરનારો કેવી રીતે થાય ?
બ્રહ્મ હત્યા, દારૂપાન, ચોરી કરવી, ભણાવનારા ગુરુની સ્ત્રીનો સંગ કરવો વગેરે મહાન પાપ પાપીઓની સોબત કરનારા માણસોને થાય.
હવે વિહાર કાલમાન કહે છે - જ્યાં ચોમાસુ કે માસ કથા કરેલ હોય, ત્યાં સાધુએ બીજે વર્ષે ન રહેવું અર્થાત બે વર્ષ છોડીને પછી ચોમાસુ કરે. તેથી વધુ શું કહેવું? પણ દરેક રીતે સિદ્ધાંતમાં કહેલાં માર્ગે સાધુ ચાલે, તેમ પૂર્વ અને પછી એ બંનેમાં વિરોધ ન આવે, એવો યુક્તિ એ પ્રમાણ તથા પરમાર્થ સાધનરૂપ ઉત્સર્ગ અપવાદ સહિત જેમ શાસ્ત્રમાં કહેલ હોય. તે પ્રમાણે વર્તે એટલે જરૂર પડતા કારણે રહેવું પડે તો પ્રતિમાસ સાધુ સંથારો, ગૌચરી આદિ બદલતો રહે. તે પ્રમાણે વાંદણા, પ્રતિક્રમણ આદિમાં પણ વિધિસર અનુષ્ઠાન કરતો રહે, પણ લોકહેરીથી ખેદ પામીને મૂકી ન દે. જો મૂકી દે તો આશાતના થાય. આ પ્રમાણે જુદે જુદે સ્થાને વિચરતો આ તેનો ગુણોનો ઉપાય હવે બતાવે છે. -
મેં શું કર્યું અને મારે શું કરવાનું છે? તે મધ્યરાત્રિએ ઉઠીને વિચારવું. ઉંમરના પ્રમાણમાં મારે શું શક્ય છે? અને તે પ્રમાણે હું કેટલું આચરું છું? એ બધું શાસ્ત્રરીતીથી વિચારૂં. જો તેમ ન કરે તો ગયેલો કાળ ક્રીથી આવવાનો નથી.
- તથા - હું કેટલે અંશે ખલિત થયો છું. અને તે મારું વિપરીત વર્તન બીજે કોઈ જુએ છે? તે જોનારો સ્વપક્ષનો છે કે પરપક્ષનો? મારો આત્મા પોતે જુએ છે કે નહીં ? વળી મારી અલના સુધારું છું કે નહીં? એવું ઉત્તમ આગમમાં કહેલી વિધિઓ સારી રીતે હંમેશાં તપાસતો રહે, તેમ ભવિષ્યકાળના પાપનો પ્રબંધ પણ ન કરે.
૦ કઈ રીતે ? જે સાધુને આ પ્રમાણે ભૂલ કબૂલ કરવાનું એટલે મન, વચન, કાયાથી ધર્મ ઉપધિના પ્રતિલેખન આદિમાં પોતાની ભૂલ થયેલી જુએ, તો ધીરજવાળો થઈને, પોતાની ભૂલ સુધારી લે, જેમ ઉત્તમ જાતિનો સારી ચાલવાળો ઘોડ કોઈ સ્થાને ઠોકર ખાય, પણ તુરંત સાવધાન થઈને પોતાના માલિકને બચાવી લે, તેમ ઉત્તમ સાધુ પોતાની થયેલી ભૂલને સુધારી લે છે.
૦ જે પૂર્વત્રિ ઇત્યાદિ અધિકારના ઉપસંહારને માટે કહે છે. જે સાધુને પોતાના હીતની વિચારવાની પ્રવૃત્તિરૂપ મન, વચન, કાયાનો વેપાર છે, તે સાધુ પોતાની ઇંદ્રિયોને જીતીને સંયમમાં ધૃતિ રાખી પ્રમાદનો જય કરે છે, તે સત્પષની લોકોમાં નિત્ય પ્રશંસા થાય છે. એટલે જ્યારથી તેણે દીક્ષા લીધી, સામાયિક ઉચ્ચર્યું, તે મરતાં સુધી તેના
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________
ચૂલિકા-૧ પ૩૪ સી પ૪૦
૨૩e ઉત્તમ સાથિી લોકો તેને પ્રતિબદ્ધ જીવી કહે છે. તે જ સંયમ જીવિતથી જીવે છે.
૦ શાસ્ત્રનો ઉપસંહાર કરતાં ઉપેદશ સર્વસ્વ કહે છે - આત્માને નિશ્ચયથી શક્તિ અનુસાર હંમેશાં પરલોકના અપાયથી બચાવવો જોઈએ. કેવી રીતે ? સ્પર્શન આદિ બધી ઇંદ્રિયોને વિષયમાં કુમાર્ગે જતાં અટકાવીને સમાધિવાળા થવું. જો તે પ્રમાણે આત્માની રક્ષા કરવામાં ન આવે તો જન્મમરણના માર્ગરૂપ સંસામાં ભ્રમણ કરવું પડે, પણ સૂત્રમાં લખ્યા પ્રમાણે અપ્રમાદપણે આત્માની રક્ષા કરવામાં આવે, તો શરીર અને મનના અનેક પ્રકારત્ના દુઃખોથી મૂકાય છે, જેથી જન્મ મરણ ફરીથી ન થાય, અને એકાંત શ્રેષ્ઠ શાંતિપદની પ્રાપ્તિ થાય છે. આ પ્રમાણે સુધમ સ્વામી કહે છે.
મુનિ દીપરત્નસાગરે કરેલ આધ્યયન - ૧૦ નો ટીકા સહિતનો અનુવાદ પૂર્ણ
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________
૨૪૦
દશવૈકાલિકમૂલસૂત્ર-સટીક અનુવાદ શેષ વક્તવ્યતા - કથન • નિયુક્તિ • ૩૭૧, ૩૭૨ + વિવેચન :
(39૧) અધ્યયન છ મહિને આર્ય મનડે ભર્યું. છ માસના પયિથી તે સમાધિપૂર્વક કાળ પામ્યા.
(૩૭૨) શય્યભવસૂરિએ આંખથી આનંદના અશ્રુ મૂક્યાં ત્યારે યશોભદ્ર સ્વામીએ પૂછયું. શય્યભવરિએ વિચારણા કથન કર્યું.
આર્ય મનકે આ અધ્યયનને છ માસે ભણ્યું. આર્ય - ત્યાગવા યોગ્ય પાસેથી શીધ દૂર થાય છે. “મનક' એ મુનિનું નામ છે. તેમનું આયુ દીક્ષા લીધા પછી છ માસ હતુ. તેટલામાં આ સૂત્ર ભણીને આગમોક્તવિધિથી શુભલેશ્વાના ધ્યાન વડે સ્વર્ગવાસ પામ્યા. જેમ મન મુનિએ દશવૈકાલિક સૂત્ર ભણી આરાધના કરી તેમ બીજાઓને પણ તે ભણવાથી આરાધના થાઓ.
જ્યારે તેનું મરણ થયું ત્યારે મનક મુનિના ગુરુ શય્યભવ સૂરિએ આંખમાંથી આંસુ મૂક્યા કે તેણે સારી રીતે સુત્ર આરાધના કરી. ગુરુની આંખના આંસુ જોઈને તેમના પ્રધાન શિષ્ય યશોભદ્રસૂરિએ પૂછ્યું કે સાધુને સમાન હોય છતાં એક શિષ્યના મરણથી આપને આવો સંસારને નેહ કેમ ? ગુરુએ કહ્યું, આ ગૃહસ્થપણાનો મારો પુત્ર છે. તેણે સારી રીતે આરાધના કરી તેથી મને હર્ષના આંસુ આવ્યા છે. બધાં શિષ્યોને પસ્તાવો થયો કે- આપે અમને પહેલાં કેમ ન કહ્યું? જે કહ્યું હોત તો તમે બધાં સેવા ન કરાવત, તો તેને વૈયાવચ્ચનો લાભ ન મળત.
આ દશવૈકાલિક સૂત્ર તેના છ માસના અલ્પ આયુ માટે મેં ઉદ્ધરેલ છે. તે વખતે સંધે જાણ્યું. ભવિષ્યમાં પડતાં કાળમાં ઘણાં જીવોને આ ટુંકામાં સારવાળું સૂત્ર લાભકારક થશે, તેથી સૂત્રને કાયમ રહેવા દો. એ પ્રમાણે સંઘે ગુરને પ્રાર્થના કરી.
અનુગમ કહ્યો. હવે નયો કહે છે. તે નૈગમ, સંગ્રહ, વ્યવહાર, હજુ સૂત્ર, શબ્દ, સમભિરૂઢ, એવંભૂત ભેદથી સાતનો સામાન્યથી છે. તેનું સ્વરૂપ આવશ્યકમાં બતાવેલ છે, ત્યાંથી જાણવું.
અહીં સ્થાન ખાલી ન રહે તે માટે પૂજ્યપાદ હરિભદ્રસૂરિજીએ સંક્ષેપથી જણાવતાં જ્ઞાનનય અને ક્રિયાનચનું વિવરણ કરેલ છે.
(અમે અમારા અનુવાદમાં આ જ્ઞાનનય, ક્રિયાનય, બંનેનો સમન્વય ઇત્યાદિ બધાં વિષયનો અનુવાદ છોડી દીધેલ છે.).
મુનિ દીપરત્નસાગરે કરેલા શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્રનો ટીકા સહિત અનુવાદ પૂર્ણ
ક ભાગ - ૩૬ મો પૂર્ણ ક
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ આગમ સટીક અનુવાદનું વિભાગીકરણ | - 16 આગમનું નામ ભાગ ક્રમાંક આચારાંગ 1 અને 2 સૂત્રકૃતાંગા 3 અને 4 સ્થાનાંગ, પ થી 7 સમવાયાંગ ભગવતી. 9 થી 13 જ્ઞાતાધર્મકથા || 14 ઉપાસકદશા, અંતકૃદશા, અનુત્તરોપપાતિકદશા, પ્રશ્નવ્યાકરણ 15 વિપાકશ્રુત, ઔપપાતિક રાજપ્રશ્નીયા 17 જીવાજીવાભિગમ 17 થી 19 પ્રજ્ઞાપના | 20 થી 22 સૂર્ય/ચંદ્ર-પ્રજ્ઞપ્તિ 23,24 જંબુદ્વીપ પ્રજ્ઞપ્તિ | 25 થી 27 નિરયાવલિકા પંચક અને પયજ્ઞાસૂત્રો-૧૦+૧ | 28 નિશીથ, વ્યવહાર, બૃહત્કલ્પ દશાશ્રુતસ્કંધ અને જીતકલ્પો 29 મહાનિશીથા આવશ્યક 31 થી 34 પિંડનિર્યુક્તિ, ઓઘનિર્યુક્તિ | 35 દશવૈકાલિક 36 ઉત્તરાધ્યયન 37 થી 39 નંદીસૂત્ર | 40 અનુયોગદ્વાર કલ્પ (બારસા) સૂત્ર 42 || | 30 | 41